Afleiðsla og samsetning - Orðabók Háskólans

54 3 UM AFLEIÐSLU OG SAMSETNINGU ί ίSLENSKRI MÁLFRÆÐIkemur að generatífum verkum og er þar fyrst að nefna kennslubók Eiríks Rögnvaldssonar(1990, sjá 3.3.1), ritgerð Sigrúnar Þorgeirsdóttur (1986, sjá 3.3.2), grein MargaretarStong-Jensen (1987, sjá 3.3.3) og loks ritgerð Þorsteins G. Indriðasonar (1994, sjá 3.3.4).Í lok kaflans (3.4) er síðan yfirlit um helstu atriði, af sama tagi og yfirlitið í lok 2. kafla.3.2 Hefðbundnar skilgreiningar á afleiðslu og samsetningu í íslenskuÍ íslenskum kennslubókum eru skilgreiningar á afleiðslu og samsetningu í megindráttummjög líkar skilgreiningum í erlendum kennslubókum í orðhlutafræði og byggjast að mestuá formlegum forsendum. Þó bregður fyrir merkingarlegri flokkun á forskeytum á stökustað. Í eldri íslenskum bókum sést af skilgreiningunum að grunneiningin í orðmynduninnier rót eða stofn og aðskeyti eru þá sögð bætast við rót eða stofn orðs en samsett orð erumynduð af tveimur eða fleiri rótum eða stofnum. Ekki er full samstaða um það í bókunumhvernig greina skuli forskeyti og eru forskeytt orð ýmist talin sérstök orðgerð, t.d. hjáBirni Guðfinnssyni (1937), eða til samsettra orða, t.d. hjá Alexander Jóhannessyni (1929)og Halldóri Halldórssyni (1950). Áberandi er hve skilgreiningar eru rýrar í íslenskumkennslubókum og stundum eru dæmin ein látin duga.Til þess að sýna hefðbundna íslenska umfjöllun um afleiðslu og samsetningu verðurnú vikið að greiningu Alexanders Jóhannessonar og síðan verða skilgreiningar í verkumBjörns Guðfinnssonar og Halldórs Halldórssonar raktar 2 en þær ættu að gefa nokkuð réttamynd af hugmyndum um mismun á afleiðslu og samsetningu fyrir daga generatífrar umfjöllunarum íslensku. Um leið virðast þær vera grunnurinn sem enn er byggt á. Að aukiverða tvær greinar eftir Baldur Jónsson frá árunum 1984 og 1987 skoðaðar en þar seturhann fram skilmerkilegar skilgreiningar.3.2.1 Alexander Jóhannesson (1927, 1929)Í bókum Alexanders Jóhannessonar um viðskeyti í íslensku (Die Suffixe im Isländischen,1927) og um samsett orð í íslensku (Die Komposita im Isländischen, 1929) er hafsjóraf dæmum en litlar eða engar eiginlegar skilgreiningar. Eins og nöfn bókanna og efnisskiptingmilli þeirra ber með sér skiptir Alexander orðmyndun í afleiðslu og samsetninguí aðalatriðum að næsta hefðbundnum hætti, þótt á því séu undantekningar eins ogfram kemur hér á eftir. Fyrirmyndir sækir hann til þýskra og norrænna fræðimanna endavar hann menntaður í Kaupmannahöfn og Þýskalandi. 3 Ritin munu hafa verið ætluð til2 Þessir þrír höfundar eru valdir vegna þess að enn er mjög við þá stuðst og í þá vísað. Annars hefði sennilegaverið réttast að byrja á Rask (1811) en þar er stuttur kafli um orðmyndun. Fyrsti bitastæði kaflinn um samsett orðmun vera í Íslenzkri málmyndalýsingu eftir Halldór Kr. Friðriksson (1861) en þar eru skilgreiningar sem hljómasvo: „Orð myndast á tvennan hátt, annaðhvort með því, að eitt orð er leitt af öðru, eða með því, að skeyta samanorð. Afleidd orð myndast í íslenzku annaðhvort þannig, að frumhljóð rótarorðsins breytist, og verður annaðhljóð í hinu afleidda orðinu, eða með því, að bætt er við stofninn einhverri endingu, sem enga þýðingu hefur útaf fyrir sig (afleiðsluending, derivatio)“ (bls. 66). Skilgreiningin á samsetningu hljómar svo: „Samskeyting orðaer það, er tvö orð eru sett saman og gjört úr eitt orð; er þá svo optast á litið, að síðara orðið sje aðalorðið, en hiðfyrra sje haft til nánar að kveða á um það“ (bls. 74). Loks er hér setning sem sýnir að Halldór telur forskeytt orðtil samsetninga: „Að síðustu skal geta nokkurra, sem að eins eru höfð, sem fyrri hluti samskeyttra orða“ (bls.75) og síðan eru eftirfarandi liðir taldir upp: auð, al, all, and eða önd, afar, ör, einka, ofur, ó, gagn, tor, sí, sví,for, fjöl, frum, van, var og mis. „Auk þessa má enn fremur geta um tví, þrí, fer, með því þessar myndir eru aldreihafðar nema í samskeyttum orðum, enda þótt þau sjeu frumstofnarnir í tveir, þrír, fjórir . . . “ (bls. 77).3 Halldór Halldórsson gerir skilmerkilega grein fyrir því hvaða stefna í málfræði mótaði hugsunarhátt Alexandersí grein í Andvara 1969. Samkvæmt henni aðhylltist Alexander stefnu ungmálfræðinga þegar á námsárunumog „raunar að mestu alla tíð“ (1969b:10). Í heimildalistum Alexanders (1927 og 1929) er líka að finnabækur eftir talsmenn þessarar stefnu, þ.e. Brugmann, Kluge og Paul. Efnistök Alexanders og flokkun er býsnalík skiptingunni í Germanische Sprachwissenschaft III. Wortbildungslehre eftir Krahe og Meid (1967) sem HalldórHalldórsson notaði síðar við kennslu við Háskóla Íslands: