Afleiðsla og samsetning - Orðabók Háskólans

533 Um afleiðslu og samsetningu í íslenskri málfræði3.1 InngangurÍ ljósi þess hve fjölbreytileg og áhugaverð íslensk orðmyndun er og þess að orðasmíðier oft og tíðum talin til þjóðaríþrótta og flokkast sem dyggð er furðulega lítið til á prentium efnið. Í kennslubókum í íslenskri málfræði eru kaflar um orðmyndun yfirleitt mjögstuttir og hverfa alveg í skuggann af beygingafræði. 1 Handbækur um orðmyndun eruekki til fyrir utan örstuttan leiðarvísi frá Íslenskri málnefnd sem ætlaður er orðanefndum.Einu yfirlitsritin um orðmyndun eru rit Alexanders Jóhannessonar um samsett orð (DieKomposita im Isländischen (1929)) og viðskeytt (Die Suffixe im Isländischen (1927)),kandídatsritgerð Sigrúnar Þorgeirsdóttur um forskeyti (1986), sem er óútgefin, og kandídatsritgerðÞorsteins G. Indriðasonar (1994) um lexíkalska hljóðkerfisfræði og regluvirknií orðasafninu. Að auki er dálítið til af örstuttum greinum um orðmyndun almennt, t.d.grein Halldórs Halldórssonar (1984) í Norrænu tímariti um fagmál og íðorð (5 bls.) oggrein Jóns Hilmars Jónssonar (1988) í Málfregnum (8 bls.), en slíku efni verða ekki gerðskil hér. Umfjöllun um einkenni tiltekinna gerða orðmyndunar er að auki að finna í ýmsumgreinum og ritgerðum, t.d. í greinum Baldurs Jónssonar um samsett orð (1984) ogum orðmyndun (1987), grein Halldórs Halldórssonar um það hvernig orð geta orðið aðviðskeytum (Falling Down to a Suffix Status (1976)), í ritgerð Eiríks Rögnvaldssonar umorðmyndun og orðmyndunarreglur (1982) og grein hans um virkni viðskeyta (1987) og ígrein Magnúsar Snædals um lengd samsettra orða í Íslensku máli 14, 1992. Talsvert ertil af greinum og ritgerðum um einstaka orðliði, þ.e. forskeyti og viðskeyti, sem of langtmál yrði að rekja hér. Loks ber að nefna efni sem snertir orðmyndun og hljóðkerfisfræðien auk ritgerðar Þorsteins G. Indriðasonar er þar helst að telja greinar Kiparskys (1984)og Margaretar Stong-Jensen (1987), ritgerðir Kjartans Ottóssonar (1988) og Þórhalls Eyþórssonar(1990) og greinar Kristjáns Árnasonar (1985a, 1985b, 1987).Rit þau sem hér hafa verið nefnd eru mjög misgjöful að efni sem beinlínis snertirmismuninn á afleiðslu og samsetningu. Hefðbundnar kennslubækur eru um margt líkarerlendu bókunum sem fjallað var um í kafla 2.3 og 2.4 hér að framan að því leyti að yfirleitter lítil áhersla lögð á að setja fram formlegar skilgreiningar. Um önnur rit gegnir oftsama máli og um sum erlendu ritin í kafla 2.5; oft er gengið út frá því sem gefnu að allirviti hver munurinn á afleiðslu og samsetningu er. Þar þarf því að fara krókaleiðir að skilgreiningunumeins og fyrr. Hér á eftir fylgir úttekt á muninum á afleiðslu og samsetninguí nokkrum íslenskum ritum og eru verkin sem athuguð eru valin sem sýnishorn og úttektinniekki ætlað að vera tæmandi. Reynt er að velja efnið með fjölbreytnina í huga. Fyrsteru verk málfræðinga sem ekki fást við generatífa málfræði skoðuð, þ.e. verk AlexandersJóhannessonar (1927, 1929, sjá 3.2.1), Björns Guðfinnssonar (1937, sjá 3.2.2), HalldórsHalldórssonar (1950, sjá 3.2.3) og Baldurs Jónssonar (1984 og 1987, sjá 3.2.4). Síðan1 Til dæmis má nefna að orðmyndunarkaflinn í bók Björns Guðfinnssonar (5. útg. 1958) er 8 síður af 118blaðsíðum alls og kaflinn um orðmyndun í kennslubók Eiríks Rögnvaldssonar (Íslenskri orðhlutafræði (1990))er 15 blaðsíður en alls er bókin 128 síður.