Afleiðsla og samsetning - Orðabók Háskólans

2.4 Skilgreiningar á afleiðslu og samsetningu ί nýlegum kennslubókum 25Þetta eru tvær af elstu bókunum og hvorug telst til generatífrar málfræði, þ.e. Adams(1973) og Matthews (1974). Adams nefnir dæmi eins og -man í chairman, dustman,policeman og postman sem borið er fram á annan hátt en man sem sjálfstætt orð eðasíðari hluti samsettra orða, t.d. í remittance man. Auk þess er merkingin önnur samkvæmtAdams sem segir að merking viðskeytisins sé líkari merkingu gerandviðskeytisins -er.Matthews nefnir svipuð dæmi og ágætt er að hafa þetta í huga til að gleyma því ekki aðstafsetning er ekki einhlítur vitnisburður um hvað er sama orðið eða orðhlutinn. BæðiAdams og Matthews gera ráð fyrir að sjálfstæð orð geti orðið að aðskeytum, á svipaðanhátt og margir hafa gert í umfjöllun um íslenska orðmyndun (sjá kafla 3.2.3). Adams segirað í ofannefndum dæmum hafi orðhluti misst merkingu sína og fengið hlutverk í staðinnog nefnir að í sumum viðskeytum í ensku hafi þessi þróun gengið svo langt að sjálfstæðuorðin séu ekki lengur til, t.d. -dom og -hood. Ekki er ljóst af umfjöllun þar sem hugmyndiraf þessu tagi koma fram hvort gert er ráð fyrir því að þessi viðskeyti innihaldi rót eða ekki.Aðrar af kennslubókunum gera ekki tilraun til að skýra eða skilgreina mismun á aðskeytiog samsetningarlið út frá framburði og til þess að finna frekari röksemdir fyrirmismunandi hljóðafari í aðskeytum og samsetningarliðum verður að leita á önnur mið.2.4.4 Virkni, endurkvæmni, staða í orði og hömlur á röðunGreinimörkin milli afleiðslu og samsetningar sem hér hefur verið lýst eru fremur fábreytilegog auðvitað er fjallað um afleiðslu og samsetningu út frá mun fleiri atriðum í bókunumsem hér um ræðir. Sú umfjöllun beinist þó að hvorri gerð orðmyndunar um sig og höfundarreyna ekki að bera saman atriði eins og virkni, endurkvæmni, stöðu í orði og hömlurá röðun aðskeyta og samsetningarliða. Hér verður því lauslega tæpt á þessum atriðumvegna þess að þau tengjast afstöðu manna til mismunarins á afleiðslu og samsetningu enaftur verður komið að þeim síðar.Sennilega er tilgangslaust að bera saman virkni afleiðslu og virkni samsetningar íheild þar sem umfjöllun um þessi fyrirbæri er ekki sett fram á sömu forsendum. Umfjöllunum virkni aðskeyta beinist oftast að einstökum aðskeytum og mismuni á virkni þeirraá milli. Hvert aðskeyti er venjulega aðeins talið tengjast lesum af einum orðflokki eðaa.m.k. lesum með sama orðflokksgildi, í samræmi við kenningu Aronoffs um einsleitangrunn (The Unitary Base Hypothesis) og viðbætur Scalises við kenninguna (The ModifiedUnitary Base Hypothesis, sjá Scalise 1986:137–146). Venjulega er einnig gert ráð fyrirþví að hvert aðskeyti myndi aðeins orð af einum orðflokki, þ.e. að það sjálft tilheyriákveðnum orðflokki, og gengur sú kenning undir nafninu The Unitary Output Hypothesiseða kenningin um einsleita útkomu (sjá Scalise 1986:137). Virkni aðskeyta er síðan yfirleittskoðuð út frá þessu og eingöngu er fengist við samtímalega virkni (sjá t.d. könnunLieber á virkni aðskeyta sem mynda ákveðna orðflokka (Lieber 1992:1–9)). 19 Virkni ísamsettum orðum er í mesta lagi sögð vera mismunandi eftir orðflokkum, eins og Bauergerir og gefur dæmi um samsettar sagnir í ensku sem eru fáar og sú orðmyndun virðistekki vera virk. Samsett nafnorð virðist hins vegar vera hægt að mynda takmarkalaust (sbr.Bauer 1983:207–209). Umfjöllun um virkni í afleiðslu beinist því yfirleitt að einstökumaðskeytum en virkni í samsetningu er í besta falli skoðuð út frá orðflokksgildi samsetningarliðanna.Virkni í orðmyndun er sennilega líka mjög mismunandi milli tungumála ogþví er hæpið að reyna að setja fram algildar fullyrðingar um hana en án þess verður hún19 Í lexíkalskri hljóðkerfis- og orðmyndunarfræði skiptir virknin reyndar heilmiklu máli þar sem hún er eitt afþeim atriðum sem flokkað er eftir þegar aðskeytum er skipt í stig og því væri hugsanlegt að reyna að bera samanafleiðslu á hverju (eða hvoru) stigi fyrir sig og samsetningu. Hvergi hef ég þó séð þetta reynt. Kannanir á virknieru verulegum vandkvæðum bundnar, einfaldlega vegna þess að erfitt er að ákveða við hvað á að miða og hvaðaefni á að leggja til grundvallar.