Afleiðsla og samsetning - Orðabók Háskólans

172 5 GÖGNIN OG VIÐFANGSEFNIÐ(48) Lagskiptingin og nafnleidd sagnorð:nafnorðsviðskeyti I nafnorðsviðskeyti II(-ing/-un/-ning/-nað . . . ) (?)u ugrunnsögnsögn með vsk u uIsögn með vsk 9 uIIsamsett 9 usögnAfleiðingarnar af þessu eru þær að í lagskiptu líkani geta orðin bólusetning, lögskráning,fjármögnun og rökstuðningur ekki verið sagnleidd nafnorð, þ.e. afleiðsla af samsettusögnunum bólusetja, lögskrá, fjármagna og rökstyðja. Þar sem orðin eru nú samt semáður til hljóta þau að vera samsett orð, þ.e. sett saman úr grunnorðunum bóla, lög, fé ogrök og viðskeyttu orðunum setning, skráning, mögnun og stuðningur. Við þetta er þrenntað athuga. Í fyrsta lagi er það mjög furðuleg tilviljun að rökvenslin í orðapörunum bólusetjaog bólusetning, lögskrá og lögskráning, fjármagna og fjármögnun og rökstyðja ogrökstuðningur skuli vera alveg samstæð, alveg á nákvæmlega sama hátt og í sagnleiddumnafnorðum af grunnsögnum, (t.d. hugga og huggun), ef engin orðmyndunarleg tengsl eruá milli þeirra nema þau að pörin eru (hvert um sig) mynduð af sömu orðunum. Í öðrulagi er það skrýtin tilviljun að samsetningarhátturinn skuli vera sá sami í svona pörum,þar sem engin ástæða er til að svo sé ef aðeins er um hliðstæðar samsetningar að ræðaen ekki afleiðslu af samsetningum. Fyrri hlutarnir lög-, fjár- og rök- eru t.d. ekki einusamsetningarliðirnir sem til greina koma af orðunum lög, fé og rök, eins og orðin féfletting,rakasannindi og lagabreyting sýna. 56 Ef aðeins er um hliðstæð samsett orð að ræðagæti útkoman alveg eins verið féfletta, ?fjárfletting og fjárfesta, ?féfesting. 57 Í þriðja lagileiðir þessi greining til þess að eiginleg sagnleidd nafnorð eru ekki til nema af grunnsögnumog afleiddum sögnum (með viðskeyti I) en þar með verða til mjög skrýtin göt íorðmynduninni.Með greiningu sem takmarkar endurkvæmni milli afleiðslu og samsetningar er þvíverið að segja að eiginleg gerandorð og verknaðarorð (sem eru afleidd orð) séu ekki tilnema af sumum sögnum, þ.e. grunnsögnum og afleiddum sögnum með viðskeyti I, ensamsett orð gegni sama hlutverki merkingarlega fyrir samsettar sagnir. Á þessu er þar aðauki einn annmarki enn; í sumum orðum verður að gera ráð fyrir samsetningarmyndumsem ekki eru til sem sjálfstæð orð, t.d. nýjun í samsetta orðinu endurnýjun. 585.4.3.2 Lýsingarháttur þátíðar, orðmyndun og beygingSvipuð vandamál koma upp í greiningu lýsingarháttar nútíðar og þátíðar eins og í greiningunafnorðanna sem fjallað er um í næsta kafla hér á undan. Lýsingarhátturinn er þó aðþví leyti enn flóknari að hann er ýmist talinn vera beygingarmynd eða orðmyndun 59 og56 Samsetningar af nafnorðinu rök með fyrrihlutanum raka eru fáar, e.t.v. vegna þess að orðhlutinn er samhljóðasamsetningarmynd orðsins raki.57 Val á samsetningarmynd í einstökum samsettum orðum virðist vera lexíkalíserað og ófyrirsegjanlegt í mjögmörgum tilfellum, eins og sést af pörum eins og barnsvagga, barnarúm; barnsmeðlag, barnalífeyrir og bóksala,bókabúð þar sem merkingarvensl í orðunum skýra ekki muninn á stofnsamsetningu og lausri samsetningu eðaeignarfalli eintölu og fleirtölu í samsetningarmyndunum. Ekki virðist heldur vera auðvelt að gera grein fyrirþessu út frá hljóðskipun (sjá Kristín Bjarnadóttir 1995a).58 Hér er endur- talið vera samsetningarliður en í lagskiptu líkani skiptir engu þótt það sé talið vera forskeytiþar sem það hlyti að vera í sama lagi og samsetninging, sbr. orðið endurskipulagning þar sem skipuleggja ogskipulagning eru samsett orð sem endur bætist framan á.59 Um vandamál í skiptingu lýsingarháttar í beygingu og orðmyndun, sjá t.d. Sýnihefti sagnorðabókar (ÁstaSvavarsdóttir et al. 1993:18–20) og Setningafræði Höskuldar Þráinssonar (1990:39–43) og ritgerðina Naumt aðhugað hætti: Um lýsingarhátt þátíðar (Kristín Bjarnadóttir 1996).