Afleiðsla og samsetning - Orðabók Háskólans

162 5 GÖGNIN OG VIÐFANGSEFNIÐhlutverki. Sögulega eru orðhlutarnir -dómur, -legur (ásamt -lega,) -leikur, -leiki, -samur(ásamt -semi og -semd), -skapur, -rænn (ásamt -ræna) og -verji (ásamt -verskur) taldirinnihalda rætur en engin leið er að álykta hvaða tilfinningu málnotendur hafa fyrir því.Þrátt fyrir þetta bendir mikil tíðni til þess að þessir liðir gætu verið kerfisfyrirbæri, þ.e.gegnt málfræðilegu hlutverki, en það þarf þó ekki að vera úrslitaatriði þar sem sjálfstæðkerfisorð eru líka til í málinu. 44Í næsta kafla verða síðan færð fyrir því rök að formleg einkenni þessara liða sýni aðþeir séu líkari samsetningarliðum en viðskeytum. Þá er erfitt að álykta um orðhluta semhér eru greindir sem viðskeyti en eru fátíðir. Mörkin milli þeirra og stakmyndana erumjög óljós.5.4 Athugun á orðmyndunarreglumÍ síðari hluta þessa kafla eru orðmyndunarreglur úr gagnasafninu skoðaðar. Þar er þrennttil athugunar, þ.e. mismunur á formi í afleiðslu og samsetningu, en hér eru færð rök að þvíað einungis samsetningarliðir taki með sér beygða fyrri hluta (5.4.1). Þá er dreifing orðflokkaí orðmyndunarreglum um samsetningu skoðuð og borin saman við reglur Selkirkhér að framan (5.4.2) og settar fram almennar reglur um viðskeytingu. Loks er víxlverkunsamsetningar og afleiðslu athuguð en samkvæmt öllum kenningum sem fela í sérregluröðun og kenningum um ólíkt eðli þessara fyrirbæri ættu að vera verulegar hömlur áendurkvæmni milli afleiðslu og samsetningar (sjá 5.4.3).5.4.1 Mismunur á formi í afleiðslu og samsetninguÞegar greining á endingum fyrri hluta er skoðuð í gögnunum eru niðurstöður þær viðfyrstu sýn að bæði viðskeyti og samsetningarliðir geti farið á eftir beygðum fyrri hlutum.Heildarhlutföll milli beygðra og óbeygðra nafnorða sem fyrri hluta eru þessi:(24) Beygðir og óbeygðir fyrri hlutar:Nafnorðsfyrrihlutar alls: 39.795Óbeygðir: 16.451Beygðir: 23.344?: (vafadæmi) 23b: (bandstafur) 244e*: (eignarfall et. eða ft.) 2.318ee: (eignarfall et.) 14.417ef: (eignarfall ft.) 6.319þgf: (þágufall) 22Þarna kemur í ljós að nafnorð eru oftar beygð en óbeygð sem fyrri hlutar en heildartöluraf þessu tagi eru þó fremur gagnslitlar út af fyrir sig. Mun áhugaverðara er að skoða tölurþar sem orðgerðargreiningin er notuð til að skipta orðhlutunum í flokka.Í eftirfarandi töflu 45 er skilið á milli afleiðslu og samsetningar, þ.e. síðari hlutunumer skipt í tvennt þannig að viðskeytin eru skilin frá öllum öðrum síðari hlutum og erþar miðað við orðgerðargreininguna sem sagt er frá í 4. kafla. Orðgerðargreining fyrri44 Til dæmis má nefna orðið maður en hlutverk þess og viðskeytisins -ari virðist mjög svipað í mörgumorðum eins og sjá má af dæmunum leikari og leikmaður. Munurinn er aðeins sá að leikari ástundar leiklist enleikmaður leikur með íþróttafélagi. Síðara orðið hefur að auki lexíkalíseraða merkingu en hún skiptir ekki málií þessu sambandi. (Sjá líka grein Margrétar Pálsdóttur um orðmyndun í barnamáli (1984).)45 Skýringar: ! = bundinn orðhluti, g = grunnorð, gv afleitt orð, gv! bundið afleitt orð, S = samsett orð, S! =samsett orð sem ekki kemur fyrir sjálfstætt, Sv = afleiðsla af samsettu orði, Xl = setningarliður.