Afleiðsla og samsetning - Orðabók Háskólans

160 5 GÖGNIN OG VIÐFANGSEFNIÐ1 þótta v !1 þresti n !1 þrói m !1 þryngva v !1 þverri m !1 þykja f !1 æfa v !1 æfi npl !1 ættari m !1 æva adv !Algengastir eru liðirnir -falda, -sinni og -úð en í þeim eru rætur samkvæmt sögulegrigreiningu þótt ekki sé víst að máltilfinningin dugi til að sjá að svo er í síðasta tilfellinu.Samkvæmt Íslenskri orðsifjabók er samt svo:(22) Algengustu bundnu síðari hlutarnir:Hluti af skýringum úr Íslenskri orðsifjabók (1989):-falda [Sbr.:] -faldur l. í sams. eins og einfaldur, tvöfaldur o.fl. (og so.einfalda, tvöfalda); . . . Sjá falda, fel, felling.-sinni [sjálfstætt orð] sinni k. ‘fylgdarmaður; félagi; fylgismaður’; . . .-úð [sjálfstætt orð] úð kv. ‘hyggja, hugur’; algengara í sams. eins ogt.d. ástúð, harðúð . . .Það að í þessum orðhlutum er rót er nægilegt til að þeir verða ekki taldir til viðskeyta hérenda eru engin rök finnanleg fyrir því heldur að þeir gegni málfræðilegu hlutverki. Alliraðrir orðhlutar í þessum lista bera öll einkenni stakmyndana; þeir koma örsjaldan fyrirog merking þeirra er engin önnur en sú sem ráða má af heildarmerkingu orðsins sem þeirkoma fyrir í. Margir orðhlutarnir eru erlendir þótt það sé ekki eins áberandi hér og í fyrrihlutunum sem sýndir eru í (8) á bls. 146 hér á undan. 42 Sem dæmi um erlenda liði mánefna -skala í forskala, -simpla í forsimpla, -rústa í útrústa og -opp í hífopp en reyndarer mikið vafaatriði að rétt sé að greina þessi orð í sundur. Þá eru í listanum orðhlutar seme.t.v. ætti að greina sem bundna afleidda liði (sbr. (23) hér á eftir) þar sem í þeim virðastvera viðskeyti en mörkin eru svo óljós að hér eru látið nægja að sýna að orðhlutarnirkoma ekki fyrir sjálfstæðir. Mörkin á milli þeirra orðhluta sem greindir eru sem viðskeytií (18) hér á undan og stakmyndana í (21) eru líka mjög oft óljós enda er nánast ógerlegt aðákveða hvernig málnotandinn skynjar orðhluta sem aðeins koma fyrir á einum eða örfáumstöðum.Til dæmis um hve óljós skilin eru ætla ég aðeins að nefna tvö dæmi. Liðurinn -ósaí flumósa, kynósa og vatnsósa er hér greindur sem stakmyndan, þ.e. sem bundinn síðariliður sem ekki er viðskeyti. Orðhlutinn -erni í lunderni, móðerni, þjóðerni og hátternier hins vegar greindur sem viðskeyti og er þar stuðst við hefðina. Þessi greining er ísamræmi við greiningu í Íslenskri orðsifjabók (1989):-erni viðsk. no., tilkomið við það að īn(i)a-viðsk. var skeytt aftan við r-st. eins ogfaðir, móðir, og bróðir o.fl.; *fað(a)rīn(i)a > faðerni o.s.frv.1 -ósa l.ób. í sams. eins og spánósa, flaumósa . . . sk. ós (2) og óss l. ‘sem vellureða frussast fram’; -ósa . . . merkir hér ‘rjúkandi’ e.þ.h. og tæpast ástæða til að skiljaflaumósa frá spánósa og tengja viðlið þess við lo. æstur og so. æsa (2).2 -ósa l.ób. (17. öld) í sams. vatnsósa ‘gegnsósa af vatni, t.d. um við’. Viðliður tæpast-ósa (1) eða ¯ -sósa, sbr. gegnsósa, fremur tengdur gd. og jó. os ‘safi (t.d. í trjám)’. . .Í Ritmálsskrá OH eru sextán orð með -ósa eða -sósa að síðari lið og sögulega eru þau ekkisamstæð eins og sjá má af skýringunni úr Íslenskri orðsifjabók hér að ofan. Í Ritmálsskráeru nítján orð með -erni að síðari liði, auk samsetninga af þeim. Fyrir venjulegan málnotandahljóta þessir liðir að vera álíka torkennilegir, tíðnin er sennilega svipuð og virkni42 Skýringin kann að liggja í orðtökunni í Ritmálssafni OH. Samt er alls ekki ósennilegt að þetta sé einkenniá aðlögun í málinu og að mjög framandlegir síðari hlutar eigi erfiðara uppdráttar, einfaldlega vegna þess að þeirverða að taka á sig íslenska mynd að því leyti að þeir verða að falla inn í þær setningagerðir sem fram koma ímálinu, beygjast í föllum, fá tölu o.s.frv. Hér verður þó ekkert fullyrt um þetta.