Afleiðsla og samsetning - Orðabók Háskólans

12 1 INNGANGURkMerkingarlegur haus er sá hluti orðs sem ber aðalmerkinguna. Í orðinusmástelpa er merkingarlegur hægri haus (smástelpa er stelpa), í orð-¡inu stelpustýri er merkingarlegur vinstri haus (stelpustýri er líka stelpa),en í orðinu merkikerti er enginn merkingarlegur haus (merkikerti er hvorkimerki né kerti heldur maður). 10¯X-kerfið er kenningin um það að gerð allra setningarliða sé hin sama og að hverliður sé vörpun höfuðorðsins í honum. Nafnliður er því vörpun af nafnorði,sagnliður af sagnorði o.s.frv. Yfirleitt er gert ráð fyrir tvígreindum hríslum íþessu kerfi og tengsl höfuðorðs og fylliliða og ákvæða eru þá þessi:££Xl Yl X’X’ X Zlog er þá X höfuðorðið, Yl ákvæðisliður og Zl fylliliður. 11Hugtökin samsett orð, samsetning og samsetningarliður eru aðeins notuð í þeirrimerkingu sem fram kemur hér að ofan, nema annað sé tekið fram. Sama máli gildir umorðin afleiðsla og afleiddur, aðskeyti, aðskeyting og aðskeyttur. Orðin viðskeyti og forskeytieru aðeins notuð um undirflokka aðskeyta og beygingarendingar eru alltaf greindarfrá viðskeytum nema þess sé getið sérstaklega, enda er það í samræmi við íslenska venjuþótt svo sé ekki endilega í erlendum málum, t.d. ensku. Reynt er að halda aðgreiningumilli hugtaka eins og framast er unnt en það er ekki alltaf auðvelt þar sem slíkt stríðiroft gegn málvenju, sbr. það að stundum er sagt að samsett orð sé leitt af tveimur orðumsem skilja mætti á þann veg að samsetning teldist til afleiðslu. Orðin orðhluti og orðliðureru notuð bæði um samsetningu og afleiðslu, t.d. þegar ekki hentar að gera greinarmun áaðskeyti og samsetningarlið. Munurinn er sá að orðhluti getur í verunni verið hvaða hlutiorðs sem er en með orðinu orðliður vísast í hríslumynd af orði og er þá átt við kvist íhríslunni (eiginlegan lið í orðinu), þ.e. constituent.10 Sjá einnig klassíska skiptingu samsettra orða í þrjá flokka, t.d. hjá Alexander Jóhannessyni (1929), þ.e.Dvandva, Bahuvrihi og Bestimmungszusammensetzungen.11 Sjá kafla 2.3 í kandídatsritgerð Friðriks Magnússonar (1990) þar sem ¯X-liðgerðin er útskýrð.