Afleiðsla og samsetning - Orðabók Háskólans

5.3 Bundnir liðir, aðskeyti og samsetningarliðir 153(15) Orðhlutar sem eru sennilega rætur:al-for-endur-gagn-Hluti skýringa úr Íslenskri orðsifjabók (1989):forsk. ‘fullkomlega, öldungis’, sbr. algóður, almennur o.s.frv.;. . . Sjá allur.forskeyti, m.a. í merkingunni ‘fyrir, áður, undan, fram’, en líkameð herðandi og/eða neikvæðu tákngildi, sbr. forganga, forspá,forbrekkis, fordæða, forsköp . . . Stundum kom fs. fyrir inn í staðforsk. for-, sbr. t.d. fyrirlíta, fyrirverða, . . . Forskeytið for- er sk.fara, fer- (1), fjarri, frá, fram, fyr- (2) og fyrir (1 og 2) . . .endur . . . ao. ‘forðum; aftur, á ný’ (einkum sem forsk. endur-). . .forliður ‘mót-, á móti’; sbr. gegn- (3), . . . Uppruni og orðmyndunóljós; fs. (ao.) og forl. e.t.v. leidd af no. eða lo. sbr. ígegn(um) . . . Sjá gegn (2).Ógerlegt er að ganga úr skugga um það hvert málvitundin leiðir í glímunni við orðhluta afþessu tagi. Samkvæmt sögulegu greiningunni hér að ofan eru rætur í þessum orðhlutum,eða hafa a.m.k. verið það á einhverju stigi í málsögunni. Í samtímalegri greiningu ersennilega alls ekki hægt að skera úr um þetta.Þá eru eftir fjórir orðhlutar úr listanum í (13). Þetta eru liðirnir ör-, and-, auð- og tor-.Allir þessir liðir eru greindir sem forskeyti í Íslenskri orðsifjabók og sem bundin forskeyti1 hjá Sigrúnu Þorgeirsdóttur (sjá bls. 66 hér að framan). Með þeim aðferðum sem hér hafaverið notaðar til að komast að því hvort um rót er að ræða fæst engin niðurstaða varðandiþessa liði; þeir koma ekki fyrir í afleiddum orðum þar sem síðari hlutinn er örugglegaviðskeyti sem í er engin rót. Orðhlutarnir fjórir virðast mun fremur hafa merkingu enmálfræðilegt hlutverk, eins og sjá má af eftirfarandi skýringum úr Íslenskri orðsifjabók:(16) Fjórir orðhlutar sem eftir standa:Hluti skýringa úr Íslenskri orðsifjabók (1989):and- forsk. ‘gegn, á móti, . . . ’; . . . Frummerking forskeytisins er‘gegn, á móti, (í átt) til’, en það er einnig haft í merk. ‘burt’eða ‘frá’, og raunar er staðarleg merking þess stundum horfin. . .auð- forsk. í auðsær, auðveldur o.s.frv.; . . . leitt af *auþa- l., . . . [sbr.fornensk og fornháþýsk orð með merkingunni ‘auðveldur,þægilegur’]tor- forsk. sem táknar vandkvæði eða örðugleika; . . .ör- forsk. bæði nafnyrða og sagna, merking mismunandi, aðallegaýmist neitandi eða herðandi, sbr. annars vegar örbirgur, örbjarga,öreigi, örhjarta, örísa, örsauði, örsekur, öruggur, örvænnog svo hins vegar ördeyða, öreyða, örfoka, örmæddur, örsuga,örtaka, örþjáður . . . Sjá fs. or (2) og úr (9).Miðað við ströngustu skilgreiningu á aðskeyti, eins og í (2) á bls. 139 hér, er e.t.v. ekkieinu sinni hægt að telja þessa fjóra orðhluta til forskeyta; til þess þarf að skilgreina málfræðilegthlutverk þeirra. Þá benda tölur um tíðni þeirra í safninu tæplega til þess að þeirgegni málfræðilegu hlutverki, en eins og sjá má í (13) á bls. 150–151 þá eru tölurnar ekkiháar (ör- 79, and- 60, auð- 52 og tor- 31).5.3.1.4 Eru forskeyti til í íslensku?Nú hafa allir bundnir fyrri hlutar sem fyrir koma í gögnunum verið skoðaðir og niðurstaðaner sú að langflestir þeirra séu stakmyndön eða bundnir stofnar (eða rætur) af einhverju