Afleiðsla og samsetning - Orðabók Háskólans

152 5 GÖGNIN OG VIÐFANGSEFNIÐsetningarhríslur sínar þannig að neitunin eigi heima í sérstökum neitunarlið í setningunni(þ.e. í kerfisliðnum eða „fúnksjónal“ hausnum NegP). 34 Hins vegar er erfiðara að finna úthvaða málfræðilegu hlutverki ó- gegnir þegar það er ekki neitun en hefur niðrandi merkingu.Skilin á milli merkingar og málfræðilegs hlutverks eru ekki ljós þarna. Þá má einnigdeila um það hvort ó- er rót eða ekki. Meira að segja í hefðbundinni sögulegri greininguer þetta vafaatriði. Í Íslenskri orðsifjabók er ó- sagt vera neikvæður forliður, upprunninnaf hvarfstigi neitunarorðsins *ne en í því hlýtur að teljast vera rót, sbr. orðin nei og né. Íensku er sami orðhluti (þ.e. un-) hins vegar hiklaust greindur sem forskeyti, bæði í málfræðibókumog í orðabókum, t.d. í Oxford English Dictionary (1989). Ef miðað er við aðforskeytið þurfi að vera birtingarvísir orðmyndunarlegrar formdeildar verður erfiðara aðrökstyðja að ó- sé forskeyti þar sem það umhverfir merkingu orða en breytir hins vegarekki málfræðilegum orðasafnsþáttum.Málfræðilegt hlutverk annarra orðhluta en ó- í listanum í (13) er enn óljósara og athuguná því hvort í orðhlutunum er rót eða ekki leiðir í ljós að mjög fáir orðhlutar fullnægjaöllum skilyrðunum þremur í skilgreiningunni í (2) á bls. 139. Dæmi um nákvæmlegasömu mynd finnast í grunnorðum eða afleiddum orðum í sjö af þeim liðum sem taldir eruupp í (13) (sjá (14) a) og afleiddu orðin sem hér eru notuð til samanburðar eru öll viðskeyttog viðskeytin sjálf eru ekki rætur (sjá 5.3.2.2 hér á eftir). Í þremur tilfellum koma liðirnirfyrir í í föstum orðasamböndum (sjá (14) b). 35(14) Orðhlutar sem hljóta að teljast rætur:a 1. sam- saman, samur2. frum- fruma, frums, frumsa3. fjöl- fjöld, fjöldi, fjölga4. all- allur5. ná- nánd6. einka- einkar, einkum, einn7. fjar- fjarrib 1. mis- fara einhvers á mis, farast á mis2. sí- sí og æ3. van- ýmist of eða vanMeð því að vísa til þess að reglan sem býr til rótlaus orð sé ekki gild (sjá bls. 105 og 139hér að framan) er því útilokað að þessir liðir geti talist vera forskeyti ef það er talið veraskilgreiningaratriði að aðskeyti séu ekki rætur.Fjórir orðhlutar í (13) bera þess öll merki að í þeim sé rót þótt málnotendur sjái ekkiendilega sögulegan skyldleika við önnur afbrigði rótanna sem þar eru. Í Íslenskri orðsifjabókeru tveir þessara orðhluta taldir vera forskeyti, þ.e. al- og for-, en tekið er fram að þeirséu skyldir sjálfstæðu orðunum allur og fyrir þannig að í orðhlutunum hlýtur að vera (eðaa.m.k. hafa verið) rót. Orðhlutarnir endur- og gegn- eru ekki greindir sem forskeyti í Íslenskriorðsifjabók. Fyrri orðhlutinn er upprunalega sagður vera sjálfstætt atviksorð meðmerkinguna ‘forðum; aftur, á ný’ en sá síðari er sagður vera skyldur atviksorðinu gegn:34 Sjá t.d. Pollock (1989).35 Hugsanlega á ó- heima hér líka en merking orðhlutans er ekki sú sama í orðasambandinu að vera um og ó.Þar gæti því verið um einsheiti að ræða, jafnvel frekar í ætt við upphrópunina ó.