138 5 GÖGNIN OG VIÐFANGSEFNIÐeða merkingarleg andstæða? 4 Þetta vandamál er ekki auðleyst <strong>og</strong> mörkin eru ekki mjögskýr.Í 2. kafla hér að framan er nefnt að aðskeyti tilheyri lokuðum flokki en <strong>samsetning</strong>arliðirekki. Í einhverjum skilningi hlýtur þetta að eiga við öll fyrirbæri í málkerfinu semgegna málfræðilegu hlutverki, þ.e. eru birtingarform málfræðilegra formdeilda. 5 Það ersíðan eðlilegt að liðir sem gegna málfræðilegu hlutverki séu fáir þar sem aðgreining í málkerfinuaf þessu tagi byggir á tiltölulega fáum <strong>og</strong> strangt afmörkuðum formdeildum. Þaðer svo einkenni á öllum fyrirbærum í málinu sem gegna málfræðilegu hlutverki að tíðniþeirra er mikil. Þar nægir að nefna kerfisorð en samkvæmt Íslenskri orðtíðnibók (JörgenPind et al. 1991) eru algengustu sagnir í málinu einmitt hjálparsagnirnar vera <strong>og</strong> hafa. Algengastanafnorð í málinu er maður en merkingin ein (eða vísunin) nægir til að skýra tíðniorðsins. Þar að auki er orðið líka notað sem kerfisorð, a.m.k. í talmáli, þ.e. sem eins konarfornafnsígildi, <strong>og</strong> orðið gæti því verið enn algengara í talmáli en í ritmáli sem Orðtíðnibókiner byggð á. 6 Yfirþyrmandi tíðni kerfisorðanna sést af því að orðið maður er aðeinsí fertugasta sæti yfir algengustu orð, skv. Orðtíðnibókinni, en á undan eru samtengingar,hjálparsagnir, forsetningar <strong>og</strong> fornöfn, þ.e. dæmigerð kerfisorð. 7 Tíðnitölur um einstakabundna liði ættu því að gefa einhverjar vísbendingar um þetta þar sem kerfisfyrirbæri hafaoft háa tíðni. Þó er rétt að fara varlega í að álykta um þetta; ekki er víst að sama gildi umalla orðhluta sem gegna málfræðilegu hlutverki <strong>og</strong> um önnur kerfisfyrirbæri. 8 Eina færaleiðin er samt sú að gefa þessu gaum þar sem nákvæmur merkingarlegur samanburður ermeira verk en svo að hér verði í hann ráðist. Jafnframt verður hér á eftir reynt að athugahve augljóst málfræðilegt hlutverk orðhlutanna er, eftir því sem kostur er.5.2.2 Hvað er rót?Í 2. kafla hér að framan er vikið að því hér <strong>og</strong> þar hvaða skilning menn leggja í orðið rót ennákvæmust er skilgreiningin sem vitnað er í úr bók Nidas í (2) á bls. 18. Að sögn Nidaser merkingin oftast notuð til að greina rætur frá öðrum myndönum, þegar til kastannakemur (sjá tilvitnun neðst á bls. 18 hér að framan), en auk þess nefnir hann stöðu í orði,hljóðkerfislega þætti <strong>og</strong> tíðni. Í gagnavinnu eins <strong>og</strong> þeirri sem hér er sagt frá er þess þóekki kostur að styðjast við merkinguna nema að hluta, enda er greiningin öll byggð áforminu einu. Hér er því ekki annar kostur en að nota eins konar útilokunaraðferð til aðkomast að því hvaða liðir geta alls ekki verið aðskeyti.4 Tala í nafnorðum í íslensku er t.d. skýrt dæmi um kerfisaðgreiningu: Maðurinn teiknaði kött <strong>og</strong> Maðurinnteiknaði ketti. Hins vegar er ekki á sama hátt hægt að nota forskeytið sí- til að tákna að það er verknaðurinn‘að teikna’ sem kemur fyrir oftar en einu sinni. Tala í sögnum er (yfirleitt) bundin við rökliði með sögninni(venjulega frumlag) en ekki sjálfan verknaðinn sem felst í sögninni.5 Breytingar á málfræðilegum formdeildum eru ekki algengar en þær eru þó til. Þótt nýjar fleirtöluendingar,ný persónufornöfn eða nýjar hjálparsagnir virðist vera því sem næst óhugsandi sýnir sagan að allt þetta getur birstí kjölfar meiriháttar breytinga á málkerfinu. Dæmi um það eru breytingar á birtingarvísum í tíðbeygingu <strong>og</strong> horfi,eins <strong>og</strong> þær sem lýst er í bók Peters Ackemas þegar hjálparsagnir tóku við hlutverki því sem beygingarendingarsagna höfðu áður í germönskum <strong>og</strong> rómönskum málum (sjá 4. kafla í Ackema 1995:175–277). M.a. vegnabreytinga af þessu tagi er erfitt að ákvarða hvað felst í hugtakinu ‘lokaður flokkur’ <strong>og</strong> þess vegna er erfitt að notaþað sem skilgreiningaratriði, t.d. til að gera greinarmun á afleiðslu <strong>og</strong> <strong>samsetning</strong>u. Fyrst breytingar á lokuðumflokkum eru mögulegar á annað borð er erfitt að nota þetta til þess að draga skil á milli flokka.6 Það að orðið er notað sem fornafn sést glögglega af eftirfarandi setningu sem höfð var um nýþveginn <strong>og</strong>bónaðan bíl: „Maður er bara aldeilis orðinn fínn¡‘ Þá hef ég heyrt orðið notað um kött: „Maður er bara styggurí dag.“ Hvorugt fyrirbærið getur með nokkru móti talist mannlegt en þau eru e.t.v. persónugerð.7 Röðin er þessi: <strong>og</strong>, vera, að (st), í, á, það, hann, ég, sem, hafa, hún, en, ekki, til, þessi, við, um, með, af, að(ao), sig, koma, verða, fyrir, segja, allur, sá, svo, fara, þegar, eftir, sinn, annar, geta, úr, taka, eiga, upp, þú <strong>og</strong> þáloks kemur maður í fertugasta sæti.8 Þá er heldur ekki útilokað að aðrir bundnir liðir en aðskeyti geti verið mjög algengir; kerfisorð eru t.d. ekkieinu algengu orðin í málinu.
5.3 Bundnir liðir, aðskeyti <strong>og</strong> <strong>samsetning</strong>arliðir 139Þar er byggt á því skilgreiningaratriði að rót hljóti að vera í hverju orði, eins <strong>og</strong> t.d.má sjá í reglu Baldurs Jónssonar (1987) um byggingu íslenskra orða ((2) á bls. 62 hér aðframan). Hér er sem sagt byggt á þeirri hugmynd að allar einingar í orði séu valfrjálsarnema ein, þ.e. rótin. 9 Ef það skilgreinir aðskeyti að það sé ekki rót, eins <strong>og</strong> raunin hlýturað vera hjá þeim sem halda því fram að aðskeyti sé afrakstur af reglu en ekki eind íorðasafni, þá ætti aðskeyti ekki að geta verið orðmyndunargrunnur fyrir önnur aðskeyti.Orðhluti sem er kjarni í orði (sjá umfjöllun um Nida í kafla 2.3.1 hér að framan) geturþví ekki verið aðskeyti. Á þessum forsendum er því útilokað að orðhlutar eins <strong>og</strong> þreíþremenningur <strong>og</strong> fer- í ferhyrningur geti verið forskeyti þar sem þeir koma líka fyrir íorðunum þrennd, þrenning, þrennir, ferningur <strong>og</strong> fernir þar sem enga aðra rót er að finna.5.2.3 Skilgreining á aðskeytiMeð því að miða við þau atriði sem nú hafa verið nefnd er strangasta skilgreining á aðskeytiþessi:(2) a Aðskeyti er bundinn liður sem hefur málfræðilegt hlutverk <strong>og</strong> inniheldur ekkirót.b Málfræðilegt hlutverk aðskeytis er bundið við það að aðskeytið sé birtingarvísirorðmyndunarlegrar formdeildar. 10c Orðmyndunarleg formdeild er kerfisbundin framsetning á andstæðum sem byggjastá orðasafnsþáttum lesa, þ.e. orðflokksgildum, merkingarhlutverkum <strong>og</strong> valhömlum.Andstæðurnar birtast t.d. í pörum á borð við ‘verknaðarsögn/gerandi’(kafa/kafari) <strong>og</strong> ‘verknaðarsögn/verknaður’ (kafa/köfun). 11Önnur atriði sem nefnd hafa verið í skilgreiningum hér að framan eru annaðhvort þesseðlis að ekki gefst kostur á að athuga þau hér (þ.e. þau eru merkingarleg eða hljóðkerfisleg)eða þau eru innifalin í því sem hér stendur. Það að aðskeyti eru lokaður flokkurer bein afleiðing af því að þau gegna málfræðilegu hlutverki þar sem öll kerfisfyrirbærintilheyra lokuðum flokki af einhverju tagi. 12 Það að aðskeyti eru stöðubundin ræðst síðanaf sjálfum skilgreiningunum á hverju aðskeyti fyrir sig, hvort sem það er gert með orðmyndunarreglueða með skilyrðingum á lesum. Í báðum tilfellum er umhverfi orðhlutanssjálfkrafa lýst í þeim upplýsingum sem eru um hann í orðasafninu. Loks eru skilgreiningarsem byggjast á mismunandi tengslum orðhluta (hljóðkerfis- eða orðmyndunarlegum,sjá yfirlit í (17) í lok 2. kafla) e.t.v. fremur afleiðing af mismunandi eðli orðhlutanna enatriði sem byggja á skilgreiningarnar sjálfar á.5.3 Bundnir liðir, aðskeyti <strong>og</strong> <strong>samsetning</strong>arliðirNú verður gerður samanburður á flokkum orðhluta sem greindir eru í gagnasafninu sembundnir liðir eða aðskeyti <strong>og</strong> þeir einnig bornir saman við grunnorð sem hafa sömu stöðu9 Hér er m.ö.o. verið að hafna reglunni sem nefnd er á bls. 105 (4.4.1.2) hér að framan, þ.e. reglu sem skeytirsaman tveimur aðskeytum: X ‹ X¦ X .10 Hér er þá gerður greinarmunur á aðskeyti <strong>og</strong> beygingarendingu.11 Þetta er aðeins tilraun til skilgreiningar. Til þess að setja fram fullmótaða skilgreiningu þarf að gera könnuná venslum liða í afleiddum orðum.12 Aðskeyti virðast ekki vera alveg lokaður flokkur eins <strong>og</strong> sést af tökuviðskeytunum -isti <strong>og</strong> -ismi. Með þvífyrra eru 410 orð í Ritmálsskrá OH, það elsta frá síðari hluta 16. aldar (organisti) sem líklega er tökuorð í heild.Í yngri dæmum er viðskeytið notað með íslenskum stofnum, t.d. í þrílembisti frá miðri 19. öld. Í Ritmálsskráeru 380 orð með -ismi; elst þeirra er latínismi frá miðri 19. öld. Halldór Halldórsson fjallar um tökuviðskeyti ííslensku í greininni „Nokkur erlend viðskeyti í íslenzku <strong>og</strong> frjósemi þeirra“ (1969a).
Change language