Afleiðsla og samsetning - Orðabók Háskólans

136 5 GÖGNIN OG VIÐFANGSEFNIÐtaka á undan sér beygða liði, t.d. -legur (ánægjulegur) og -samur (atorkusamur). Þá þarfeinnig að skoða hvort sjálfar orðmyndunarreglurnar þurfa að vera mismunandi eftir þvíhvort um afleiðslu eða samsetningu er að ræða, eins og hjá Selkirk, en hún telur að sýnaverði mismunandi regluvirkni í afleiðslu og samsetningu með því að halda reglunum alvegaðgreindum (sjá umfjöllun um göt í regluvirkni í enskum samsetningum, bls. 36 hér aðframan). Í íslensku er hins vegar ekki um sambærileg göt í reglunum að ræða, eins og sýntverður í þessum kafla. Loks þarf að athuga víxlverkun afleiðslu og samsetningar, en einsog sjá má af umfjöllun um liðgerðarþversagnir hér að framan eru skiptar skoðanir um þaðhvort afleiðsla getur farið á eftir samsetningu eða ekki. Sýnd verða dæmi um alhæfingarsem tapast ef tekin er sú stefna að takmarka flæði milli samsetningar og afleiðslu þannigað samsett orð geti ekki verið inntak í reglur um afleiðslu. Þá er t.d. ekki hægt að myndasagnleidd nafnorð með sama hætti af grunnsögnum og samsettum sögnum.Efnisskipan í kaflanum er byggð á þeim atriðum sem hér hafa verið talin upp. Í kafla5.2 er stutt umfjöllun um það hvað í því felst að orðhluti gegni málfræðilegu hlutverki oghvernig rætur eru greindar hér en síðan er hafist handa við að skoða mismunandi gerðirorðhluta (sjá 5.3). Er þá miðað við orðgerðargreininguna sem sagt er frá í næsta kafla hérá undan. Bornir eru saman liðir sem greindir eru sem aðskeyti, bundnir liðir og grunnorð,gerð þeirra og fjöldi í safninu. Athugun á liðunum er skipt í tvennt, þ.e. í athugun á fyrrihlutum (sjá 5.3.1) og á síðari hlutum (sjá 5.3.2). Í síðari hluta kaflans (5.4) er efni sembyggt er á athugun á orðmyndunarreglum eins og þeim sem sýndar eru í lok 4. kafla.Fyrst er mismunandi form fyrri liða í afleiðslu og samsetningu skoðað (5.4.1). Síðan eruorðmyndunareglurnar sjálfar athugaðar og sýnt hvernig niðurstöðutölur um orðflokksgildií þeim eru úr öllu safninu (sjá 5.4.2). Í 5.4.3 er víxlverkun afleiðslu og samsetningarathuguð og í 5.5 er samantekt um niðurstöður.5.2 Málfræðilegt hlutverk og ræturEins og fram hefur komið hér að framan er erfitt að finna greinargóðar lýsingar á því hvaðmálfræðilegt hlutverk er og eins virðist ekki alltaf vera auðvelt að ákvarða hvað rót er.Þess er enginn kostur að grandgæfa þetta til hlítar en hér fylgja örstuttar vangaveltur umþað hvaða atriði geta komið að notum í greiningu eins og þeirri sem hér er sagt frá.5.2.1 Hvað er málfræðilegt hlutverk?Í skilgreiningunni á muninum á afleiðslu og samsetningu í byrjun þessarar ritgerðar (sjá(1) á bls. 7) er munurinn á málfræðilegu hlutverki og merkingu eitt þeirra greinimerkjasem notuð eru til að skilja aðskeyti frá samsetningarliðum en samt er eins og menn veigrisér við að nota þetta atriði til að skýra muninn á afleiðslu og samsetningu (sjá 2.4.2 hér aðframan). Það er líka fremur óljóst til hvers verið er að vísa þegar rætt er um málfræðilegteða málkerfislegt (fúnksjónalt) hlutverk tiltekinna fyrirbæra. Í víðasta skilningi má e.t.v.segja að öll kerfisbundin fyrirbæri í málinu gegni einhvers konar málkerfislegu hlutverki,t.d. merkingarlegir eðlisflokkar orða, framsetning á talnakerfum o.þ.h. Í þrengsta skilningimá síðan e.t.v. segja að málkerfislegt hlutverk orðs eða orðhluta sé bundið við það að verabirtingarform málfræðilegrar formdeildar. Þar með er hugtakið þrengt en eftir stendur aðskilgreina þarf hvað málfræðileg formdeild er.Í Íslenskri orðhlutafræði (1990:46–50) skýrir Eiríkur Rögnvaldsson fyrst hvað átt ervið með hugtakinu málfræðileg formdeild með því að gefa dæmi um beygingarlegar formdeildirog nefnir þar formdeildirnar ‘tölu’ og ‘tíð’. Byrjun skýringarinnar á formdeildinni‘tölu’ hljóðar svo: