Afleiðsla og samsetning - Orðabók Háskólans

10 1 INNGANGUReða sem afleitt orð til þess að greiningin á orðhlutanum -isti sé sjálfri sér samkvæm — enhvernig á þá að greina fyrri hlutann? Torkennilegir orðhlutar af þessu tagi verða svo tilþess að óljós skil afleiðslu og samsetningar í kenningunum magnast enn upp. 4Umfjöllunarefnið í þessari ritgerð er því hvort ástæða er til að gera ráð fyrir þeimskörpu skilum milli afleiðslu og samsetningar sem venjulega eru höfð. Er réttlætanlegt, íljósi þeirra gagna og þeirra kennisetninga sem hér verða skoðaðar, að skipta orðmynduní þessa tvo meginflokka? Hinn meginþátturinn í ritgerðinni er síðan gagnagreiningin sjálfog lýsing á henni.1.2 EfnisskipanEfnisskipan í ritgerðinni er á þessa leið: Í 2. kafla er fjallað um skilgreiningar á afleiðsluog samsetningu í erlendum ritum um generatífa málfræði. Þar er byrjað á að skoða skilgreiningarí kennslubókum og yfirlitsritum en síðan er leitað fanga víðar. Reynt er að setjaefnið í samhengi við þær hugmyndir um uppbyggingu málkerfisins sem liggja að baki nýlegumkenningum á þessu sviði og markmiðið er að finna þær fræðilegu forsendur semnotaðar eru til að greina á milli afleiðslu og samsetningar. Í 3. kafla er á sama hátt athugaðhvaða afstöðu íslenskir fræðimenn taka til þessarar skiptingar og rakið hvernig hún kemurfram í nokkrum grundvallarritum. Í 4. kafla er lýsing á dæmasafni og gagnagreininguog þar er sagt frá vandamálum sem upp koma vegna þess hve óljósar skilgreiningarnarreynast þegar til kastanna kemur. Forsendur fyrir greiningunni eru settar fram, skipulagigagnanna er lýst og loks er þar sýnishorn af úrvinnslu úr þeim. Segja má að þessi kafli sésjálfstæður hluti ritgerðarinnar þar sem í honum er lýsing á efni sem nýta má til skoðunará mun fleiri þáttum en hér er gert. Í 5. kafla er síðan athugun á orðhlutum og orðmyndunarreglumúr gagnasafninu í ljósi kenninganna sem sagt er frá í 2. og 3. kafla. Niðurstaðanþar er sú að með því að þrengja skilgreininguna á aðskeyti og gera ráð fyrir því að það séalltaf bundið myndan, gegni alltaf málfræðilegu hlutverki og í því sé aldrei rót komi frameðlileg skil á milli afleiðslu og samsetningar að því leyti að beygðir liðir komi aldrei fyrirsem fyrri hlutar nema í samsetningu. Mörkin milli bundinna liða sem taldir eru aðskeytiog annarra bundinna orðhluta eru þó mjög óljós. Þá er í kaflanum gert ráð fyrir víxlverkunafleiðslu og samsetningar sem leiðir til þess að erfitt er að aðskilja þessi tvö afbrigðiorðmyndunar og telja á þeim eðlismun. Í 6. kafla eru lokaorð en þar er í stuttu máli gerðgrein fyrir hugmyndum um uppbyggingu orðasafnsins sem sprottnar eru af niðurstöðumritgerðarinnar.1.3 GrunnskilgreiningarÍ 2. og 3. kafla ritgerðarinnar eru skilgreiningar á grunnhugtökum ýmissa fræðimannaraktar, bæði erlendra og innlendra. Til hægðarauka er rétt að gera hér í upphafi greinfyrir nokkrum hugtökum og notkun þeirra í ritgerðinni og er þá átt við notkun orðannaþar sem þau eru notuð athugasemdalaust án þess að þeim fylgi nánari skýringar eða veriðsé að vísa í notkun tiltekinna fræðimanna á þeim. Hér er ekki um nákvæmar fræðilegarskilgreiningar að ræða, aðeins ábendingar til stuðnings þar til eiginlegar skilgreiningarkoma fram í textanum.(4) a Myndan er (minnsta) afmörkuð eind í byggingu orðs. 5 (Myndan er rót, aðskeytieða beygingarending.)4 Hér er reynt að sigla á milli skers og báru hvað þetta varðar en á endanum er greining af þessu tagi alltafbundin persónulegri túlkun greinandans. Nánar verður fjallað um einstök atriði í greiningunni í 4. kafla.5 Sjá kafla 2.3 í Íslenskri orðhlutafræði eftir Eirík Rögnvaldsson (1990:19).