Afleiðsla og samsetning - Orðabók Háskólans

4.5 Greiningaratriðin ί gögnunum 127bcLaus samsetning er það nefnt, ef beygingarending fylgir fyrra lið, venjulegaeignarfallsending, en stundum þágufallsending.Dæmi: vallarsýn, banamaðr, hugumstór.Tengistafssamsetning er það nefnt, ef milli samsetningarliðanna er sérhljóð(svonefndur tengistafur), sem í vitund manna er hvorki hluti af stofniné fallending.Dæmi: ráðunautr, linditré, ƒkumaður.(Halldór Halldórsson 1950:196–197)Halldór telur reyndar „mjög hæpið að telja tengistafssamsetningar sérstakan flokk samsettraorða, þó að svo líti út frá sjónarmiði íslenzkrar tungu“ (1950:197) þar sem upprunaþeirra má rekja á mismunandi veg og þeir eru því sögulega ekki samstæðir. Í samtímalegrigreiningu á nútímamáli er þó ekki annað fært en að gera ráð fyrir bandstöfum, þóttekki séu þeir samstæðir að öllu leyti. Í greiningunni hér er því allt „aðskotaefni“ í orðmynduninnimerkt á sama hátt, bæði þeir liðir sem venjulegt er að telja bandstafi, t.d. -iíeldibrandur og -u- í ráðunautur og þeir liðir sem e.t.v. væri réttara að greina sem einskonar afbrigðilegar eignarfallsmyndir. Dæmi um slíkt eru -s- í kúplingsdiskur og afbrýðissamur.33 Þá er -i- á skilum í orðum eins og breytileiki einnig merkt sem bandstafur, enumfjöllun um þetta atriði er að finna hjá Baldri Jónssyni (1984) en þar segir hann i hafavarðveist „sem leifar af forsögulegu stofnviðskeyti“ í orðum sem hafa felli-, fleygi-, keppio.s.frv.að forlið. Um þetta segir Baldur svo:Frá því sjónarmiði séð eru þetta því fastar samsetningar eða stofnsamsetningar. Þettavirðist nú vera orðið frjó orðmyndunareining og komið út fyrir sín sögulegu mörk.Það má t.d. sjá í orðinu hreinsibúnaður. Í stofni sagnarinnar hreinsa er ekkert i, endaer hún ō-sögn. Þetta er því hæpin orðmyndun. (Baldur Jónsson 1984:95)Þá er -an- (eða -n-) í orðum eins og hugsanlegur einnig greint sem bandstafur hér. 34Flokkun Halldórs í (46) á við samsett orð en sumir liðir sem oft eru flokkaðir semviðskeyti (t.d. -legur, -háttur og -skapur) geta líka tekið með sér beygða fyrri liði. Þessirliðir eru einmitt dæmi um markatilvik þar sem það er ekki sjálfgefið hvort þá á að flokkasem orð (XV ) eða viðskeyti. Það er því nærtækt að athuga hvort greining á formi fyrri liðaskilar einhverjum upplýsingum sem gagnast mættu í því sambandi.Í fjórða til sjötta sviði í hverri línu í gagnasafninu er greining á fyrri hluta hvers greiningarorðs.Í fjórða sviði kemur orðhlutinn sjálfur fram í þeirri mynd sem hann hefur íorðinu, ending er sérstaklega tilgreind í fimmta sviði og loks er greining á endingunni ísjötta sviði. Hér er sýnishorn af því hvernig greining á fyrri hluta lítur út í gögnunum:(47) Dæmi um greiningu á endingum:mýrarver n 1 mýrar -ar ee mýri f g ver n g |mýrarækt f 1 mýra -a ef mýri f g rækt f gv |mýrfugl m 1 mýr -0 0 mýri f g fugl m g |33 Í afbrýðissamur kemur fram eignarfallsmynd sem einnig kom fram í sjálfstæðum orðum í eldra máli, einsog Jón Hilmar Jónsson bendir á í formála að Orðabók Gunnlaugs Oddsonar (1991; fyrsta útgáfa kom út 1819)en þar segir hann að endingin -is í eignarfalli kvenkynsorða komi fram í ritum Gunnlaugs, „einkum á skilumsamsetningarliða, þar sem endingin -is er rótgróin í sumum orðum, en einnig lítillega í enda orðs“ (bls. xxvii).Meðal dæma sem gefin eru um þessa endingu í sjálfstæðu orði er „uppspretta til vorrar rósemis og huggunar“.34 Alexander Jóhannesson (1927:67) telur þetta (a.m.k. stundum) vera leifar af lýsingarháttarmynd nútíðar;sjá líka B.A.-ritgerð Bjarnveigar Ingvarsdóttur (1992) „Þetta er orðið lokalegt“. Um viðskeytið -legur og tengslþess við grunnorð.