Afleiðsla og samsetning - Orðabók Háskólans

8 1 INNGANGURekki fyrir sem sjálfstæð orð (eða kjarni sjálfstæðra orða) og sumir orðhlutar sem hafamálfræðilegt hlutverk koma líka fyrir sem sjálfstæð orð.Í þessari ritgerð verður fjallað um vandamál sem tengjast hugmyndum manna ummuninn á afleiðslu og samsetningu í ljósi greiningar á orðum úr íslensku nútímamáli.Gagnasafnið sem byggt er á er fengið úr Ritmálsskrá Orðabókar Háskólans og stofninn íþví eru rúmlega fimmtíu þúsund orð sem koma fyrir í ritum frá þessari öld. Eitt af þeimvandamálum sem upp komu í greiningu á orðunum var einmitt munurinn á samsetninguog afleiðslu. Þetta vandamál er í megindráttum tvíþætt. Fyrra atriðið snýst um það semfram kom hér að framan, þ.e. um samband merkingar eða hlutverks annars vegar og sjálfstæðraorða eða bundinna orðliða hins vegar. Þar má nefna tvenns konar dæmi:(2) a Orðliðir sem haga sér merkingarlega eins og aðskeyti og virðast fremur hafamálfræðilegt hlutverk en merkingu en koma samt fyrir sem sjálfstæð orð eðaeru a.m.k. samhljóða sjálfstæðum orðum: -dómur, -háttur.b Orðliðir sem haga sér merkingarlega eins og samsetningarliðir (þ.e. eins og orð)en koma ekki fyrir sjálfstæðir: kirsu- í kirsuber og -róf í litróf.Síðara atriðið snertir stofnbrigði önnur en þau sem fram koma í beygingarmyndum ogtengsl þeirra við sjálfstæð orð. Þar er spurningin sú hve orðliður má vera ólíkur sjálfstæðuorði án þess að hætta að tilheyra sama orði eða lesi. Sem dæmi um þetta má nefnaorðliði sem leiddir eru af töluorðum þar sem stofnbrigði koma fram sem ekki er að finnaí sjálfstæðum orðmyndum, tve-, þre- og fer- (t.d. í tvennd, þrenning og ferund) og orðliðieins og kven- sem kemur ekki fyrir sem sjálfstæð orðmynd, þótt stofnbrigðið komi fram íeignarfalli fleirtölu, kvenna.Svona atriði gefa tilefni til þess að athuga skilgreiningar á afleiðslu og samsetningu ogmuninn á þessu tvennu, forsendurnar sem að baki liggja og tilganginn með skiptingunni.Við það vakna fjölmargar spurningar um muninn á afleiðslu og samsetningu:(3) a Er hann fólginn í1. mismunandi formi eininganna,2. mismunandi stöðu þeirra í orðasafninu,3. ólíku orðmyndunarlegu hlutverki4. eða kemur hann fram annars staðar í málkerfinu, t.d. með því að einingarnarhaga sér ekki eins hljóðkerfislega?b Er eðli þessara tveggja gerða orðmyndunar gjörólíkt eða skiptir munurinn engumáli?c Eru skilin milli afleiðslu og samsetningar ljós og skýr eða verður að gera ráðfyrir því að aðeins sé hægt að lýsa dæmigerðri samsetningu og dæmigerðri afleiðsluen þar á milli séu fyrirbæri sem hafi einkenni beggja?Í erlendum ritum um generatífa málfræði er áberandi hve lítið er um beinar skilgreiningará muninum á afleiðslu og samsetningu. Helst er von á slíku efni í kennslubókumen þar virðist hver taka skilgreiningar upp eftir öðrum. Í frumheimildum verður að faranokkra krókaleið og leita að efni sem sýnir skilgreiningarnar óbeint þar sem menn hirðayfirleitt ekki um að setja þær fram með óyggjandi hætti. Hér á eftir verður gefið yfirlit umþá afstöðu sem fram kemur til mismunar á samsetningu og afleiðslu í nokkrum grundvallarritumum generatífa orðmyndunarfræði, auk þess sem skilgreiningar í kennslubókumverða raktar. Við athugun á frumheimildum skipta kenningakerfi þau sem menn vinnaí öllu máli og þess vegna er óhjákvæmilegt að skoða þau nokkuð, til að átta sig á þeim