Afleiðsla og samsetning - Orðabók Háskólans

71 Inngangur1.1 EfniðYfirleitt virðist gengið út frá því sem gefnu í málfræðibókum, bæði nýjum og gömlum,að orðmyndun megi skipta í tvo meginhluta, þ.e. afleiðslu og samsetningu. Þessi skiptingkemur t.d. bæði fram í bók Rasmusar Rasks um íslensku, Vejledningen til det islandskeeller gamle nordiske Sprog, sem gefin var út 1811, og í kennslubók Eiríks Rögnvaldssonar,Íslenskri orðhlutafræði, sem nú er notuð til kennslu við Háskóla Íslands:Orddannelsen kan ske paa tvende Maader, nemlig ved at aflede og ved at sammensætte;af disse har Afledningen mest Overenstemmelse med Formforandringen.(Rask 1811:148). . . venjulega [er] gerður greinarmunur á tveimur megintegundum orða sem innihaldafleiri myndön en bara rót og beygingarendingu; samsettum orðum annars vegar ogafleiddum hins vegar. (Eiríkur Rögnvaldsson 1990:27)Munurinn á afleiðslu og samsetningu virðist, samkvæmt flestum skilgreiningum, felast ítveimur atriðum sem hér eru sett fram til bráðabirgða:(1) a Samsetning felst í því að tvær merkingarbærar einingar (ýmist orð, rætur eðastofnar eftir því hvaða kenningu menn aðhyllast) mynda eitt orð. Afleiðsla felstí því að mynda orð af merkingarbærri einingu (orði, rót eða stofni) með því aðbæta aðskeyti við hana. Aðskeyti eru einingar sem hafa málfræðilegt hlutverkfremur en eiginlega merkingu.b Merkingarbæru einingarnar eru sjálfstæð orð eða kjarni sjálfstæðra orða (þ.e.orð án endinga) en aðskeyti geta hvorki staðið sem sjálfstæð orð né verið kjarnisjálfstæðra orða.Samkvæmt þessu er munurinn á afleiðslu og samsetningu bæði formlegur og merkingarlegurog mörkin milli afleiðslu og samsetningar ættu að vera ljós þegar þetta tvennt fersaman. Oft er gripið til þess ráðs að sýna muninn á þessu tvennu með dæmum og það skaleinnig gert hér til glöggvunar. Samsetta orðið orðabók er myndað úr orðunum orð og bóksem bæði koma fyrir sjálfstæð og hafa augljósa, vel skilgreinda merkingu. Afleiddu orðinorðun, yrðing, bókun og óorð eru hins vegar mynduð með viðskeytunum -un og -ingsem hafa það hlutverk að mynda nafnorð af sögnum og forskeytinu ó- sem þarna hefurniðrandi merkingu.Munurinn á samsetningu og afleiðslu í þessum dæmum virðist vera ljós en svo erþó ekki alltaf. Til þess að svo mætti vera þyrftu merkingarbæru einingarnar (þ.e. orðeða rætur) að vera auðþekkjanlegar frá þeim einingum sem gegna málfræðilegu hlutverki(þ.e. aðskeytum) og merking og málfræðilegt hlutverk þyrftu að vera hugtök sem einfalter að afmarka, en svo er alls ekki. Að auki standast formleg og merkingarleg greinimörkmilli samsetningar og afleiðslu ekki alltaf á þar sem sumar merkingarbærar einingar koma