Zeszyt naukowy - całość - Wydział ZarzÄ dzania i Ekonomiki Usług

UNIWERSYTET SZCZECIŃ SKIZESZYTY NAUKOWE NR 532PROBLEMY ZARZĄDZANIA, FINANSÓW I MARKETINGUNR 14INSTRUMENTY I KIERUNKISTYMULOWANIA ROZWOJUPRZEDSIĘBIORSTW I INSTYTUCJISZCZECIN 2009

Rada WydawniczaUrszula Chęcińska, Inga Iwasiów, Danuta Kopycińska, Izabela Kowalska-PasztPiotr Niedzielski, Ewa Szuszkiewicz, Dariusz WysockiEdward Włodarczyk – przewodniczący Rady WydawniczejAleksander Panasiuk – przewodniczący Senackiej Komisji ds. WydawnictwEdyta Łongiewska-Wijas – redaktor naczelna Wydawnictwa NaukowegoRada Programowaprof. zw. dr hab. Marianna Daszkowska (Politechnika Gdańska)prof. dr hab. Eberhard Drechsler (Uniwersytet Berliński)prof. nzw. dr hab. Marek Dylewski (Wyższa Szkoła Bankowa w Poznaniu)prof. zw. dr hab. Stanisław Flejterski (Uniwersytet Szczeciński)prof. zw. dr hab. Jan Głuchowski (Wyższa Szkoła Bankowa w Toruniu)prof. zw. dr hab. Alfred Janc (Akademia Ekonomiczna w Poznaniu)dr hab. inż., prof. UE Dorota Korenik (Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu)prof. zw. dr hab. Bogdan Nogalski (Uniwersytet Gdański)prof. zw. dr hab. Bogusław Pietrzak (SGH w Warszawie)prof. zw. dr hab. Krystyna Piotrowska-Marczak (Uniwersytet Łódzki)prof. zw. dr hab. Jerzy Sokołowski (Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu)prof. zw. dr hab. Adam Szewczuk (Uniwersytet Szczeciński)prof. zw. dr hab. Jerzy Węcławski (UMCS w Lublinie)Recenzentdr hab. prof. Kazimiera WilkRedaktor naukowydr hab. Beata Filipiak, prof. USSekretarzprof. nzw. dr hab. Marek DylewskiRedaktor WydawnictwaJoanna DżamanKorektorMałgorzata SzczęsnaSkład komputerowyWiesława Mazurkiewicz© Copyright by Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2009ISSN 1640-6818ISSN 1509-0507WYDAWNICTWO NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGOWydanie I. Ark. wyd. 9,0. Ark. druk. 10,8. Format B5.

SPIS TREŚCIWstęp ................................................................................................................................. 5WSPIERANIE ROZWOJU PRZEDSIĘBIORSTWHANNA CZAJA-CIESZYŃSKA – Internacjonalizacja jako szansa rozwoju dla małychi średnich przedsiębiorstw ............................................................................ 9MAŁGORZATA CIECIURA – Ewolucja podejścia do wartości firmy w polskim prawiebilansowym .................................................................................................... 19KONRAD KOCHAŃSKI – Strategiczna karta wyników jako instrument wspieraniaprzedsiębiorczości ................................................................................................ 31MAŁGORZATA PORADA-ROCHOŃ, ANNA OWIDIA SURMACZ – Fuzje i przejęcia– strategia szybkiego rozwoju przedsiębiorstwa .................................................. 39MAGDALENA ZIOŁO – Specjalne strefy ekonomiczne jako forma interwencji państwawspierająca rozwój przedsiębiorczości ........................................................ 49ROBERT RUMIŃSKI – Kryzysy bankowo-finansowe na świecie. Przypadek Szwecjii USA ................................................................................................................... 61JERZY RUSZAŁA – Europejska inicjatywa JEREMIE. Wybrane aspekty wdrożeniaw województwie zachodniopomorskim ............................................................... 71PROBLEMY STYMULOWANIA ROZWOJUW JEDNOSTKACH SAMORZĄDU TERYTORIALNEGOMAREK DYLEWSKI – Instrumenty i kierunki stymulowania rozwoju przedsiębiorstwi instytucji przez jednostki samorządu terytorialnego ........................... 83BEATA FILIPIAK – Instytucjonalne i pozainstytucjonalne działania samorządugminnego na rzecz wspierania lokalnej przedsiębiorczości ................................ 95

4MAGDALENA KOGUT-JAWORSKA – Stymulowanie rozwoju gospodarczego przezsamorząd lokalny na przykładzie instrumentów polityki budżetowej stosowanychw mieście Szczecin .................................................................................... 105ANDRZEJ ŁUCZYSZYN – Gospodarka finansowa miasta w kontekście metropolizacjiprzestrzeni. Wybrane aspekty ................................................................... 115EWA MARKOWSKA-BZDUCHA – Finansowanie ochrony zdrowia w Polsce w porównaniuz innymi krajami Unii Europejskiej .................................................. 129SŁAWOMIRA KAŃDUŁA, ILONA KIJEK – Czynniki ograniczające efektywnośćaktywnej polityki rynku pracy. Wybrane kwestie ............................................. 139PIOTR KANIA – Zadłużenie samorządu terytorialnego a dług publiczny w Polscei Unii Europejskiej ............................................................................................. 149GRAŻYNA ROSA – Analiza potrzeb kulturowych klientów na przykładzie badańankietowych w szczecińskich teatrach .............................................................. 165

WSTĘPKolejny Zeszyt Naukowy składający się na serię wybranych problemówz zakresu marketingu, finansów i zarządzania dotyczy zagadnień związanych zestymulowaniem rozwoju przedsiębiorstw, instytucji finansowych oraz jednosteksamorządu terytorialnego. Publikacja ta stanowi próbę podsumowania wynikówbadań prowadzonych w kilku ośrodkach naukowych w Polsce, a także sformułowaniapostulatów kierowanych tak do przedsiębiorstw, jak i instytucji życiapublicznego.Celem opracowania jest wskazanie znaczenia procesów rozwojowych w gospodarcez punktu widzenia podmiotów gospodarczych (przedsiębiorstw), instytucjifinansowych, jednostek samorządu terytorialnego. Autorzy odnoszą się doróżnych kwestii – od bardzo ogólnych po rozwiązania szczegółowe. Wskazywanesą zarówno trendy występujące we współczesnej gospodarce, jak i instrumentypozwalające na wspomaganie rozwoju. Autorzy ukazują również wiele problemówzwiązanych z kreowaniem i stymulowaniem rozwoju.Całość problematyki ujęto w dwa działy pozwalające odnieść się do wybranychproblemów występujących w obszarach finansowych i zarządczych.W pierwszej części wskazuje się internacjonalizację jako szansę rozwoju, omawiaproblemy związane z wyceną wartości firmy, instrumenty wspierania rozwojuprzedsiębiorczości oraz kryzysy na rynku finansowym i ich potencjalneskutki. Druga grupa artykułów związana jest z problematyką stymulowania rozwojuw jednostkach samorządu terytorialnego i zagadnieniami gospodarki finansowej.Autorzy zdają sobie sprawę, że ograniczona objętość i charakter materiałówpowodują zasygnalizowanie tylko skromnej części tak istotnych problemów,w swej istocie różnych. Finanse i zarządzanie są niezwykle ważne dla kreowaniarozwoju sektora przedsiębiorstw, jednocześnie właściwe ich prowadzenieskutecznie pozwala oprzeć się kryzysom. Ważne dla rozwoju przedsiębiorstwsą instytucje samorządowe, które wspierają rozwój przedsiębiorczości. Od nowoczesnychrozwiązań stosowanych przez podmioty samorządowe zależy nietylko rozwój społeczno-gospodarczy, ale również podejmowanie nowoczesnychinicjatyw i pozyskiwanie środków Unii Europejskiej. Bez spojrzenia całościowegoprzez pryzmat procesów, wzajemnych współzależności i wewnętrznych złożo-

6 Wstępności nie uda się kompleksowo i trwale kreować rozwój społeczno-gospodarczy.Autorzy mają nadzieję, że zaprezentowana problematyka stanie się inspiracją dodalszych dyskusji i badań.dr hab. Beata Filipiak, prof. USredaktor Zeszytu

WSPIERANIE ROZWOJU PRZEDSIĘBIORSTW

ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGOPROBLEMY ZARZĄDZANIA, FINANSÓWNR 532 2009I MARKETINGU NR 14HANNA CZAJA-CIESZYŃSKAUniwersytet SzczecińskiINTERNACJONALIZACJA JAKO SZANSA ROZWOJUDLA MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTWWprowadzenieCechą charakterystyczną współczesnej gospodarki światowej jest pogłębiającysię proces globalizacji. Firmy funkcjonujące obecnie, chcąc rozwijać swojądziałalność, powinny efektywnie wykorzystać wszystkie istniejące możliwościprzewagi w walce konkurencyjnej. Jednym ze sposobów rozwoju przedsiębiorstwajest internacjonalizacja. Coraz więcej podmiotów gospodarczych, włączającw to także małe i średnie firmy, funkcjonuje jako transnarodowe przedsiębiorstwa,i chociaż ich zasięg może mieć nadal charakter lokalny lub regionalny, todziałają one w warunkach globalnej konkurencji 1 .Internacjonalizacja małych i średnich przedsiębiorstw stała się jednymz kluczowych tematów regionalnej polityki gospodarczej. Celem niniejszego artykułujest ukazanie procesu internacjonalizacji jako strategii przetrwania i rozwojuprzedsiębiorstwa w obliczu globalizacji, ze szczególnym uwzględnieniemmałych i średnich przedsiębiorstw. Podjęto także próbę znalezienia, po pierwsze,przesłanek podejmowania ekspansji zagranicznej, po drugie, źródeł przewagi,które warunkują przyjmowane strategie internacjonalizacji małych i średnichfirm.1P. Drucker, W kierunku organizacji nowego typu, w: Organizacja przyszłości, red. F. Hesselbein,M. Goldsmith, R. Beckhard, Business Press, Warszawa 1998, s. 19.

10 Hanna Czaja-Cieszyńska1. Internacjonalizacja przedsiębiorstw jako strategia przetrwania w obliczuglobalizacjiGlobalizacja, a wraz z nią globalna konkurencja, koncentracja własnościi kapitału, rozszerzanie współpracy między przedsiębiorstwami w skali świata,odmiennie niż dotąd rozumiana polityka inwestycyjna i innowacyjna oraz wzrostznaczenia gospodarki opartej na kapitale intelektualnym i szybki rozwój technologiiinformatycznych i telekomunikacji powodują, że współczesne przedsiębiorstwomusi podjąć wyzwanie dostosowania się do nowych wymagań globalnegorynku 2 . Wyzwanie to ma charakter wieloaspektowy. Wymiary globalizacji orazzakres i kierunki dostosowań graficznie przedstawiono na rysunku 1.FAKTORY ZMIANGlobalnakonkurencjaKoncentracjakapitałuWspółpracaprzedsiębiorstw wwymiarzemiędzynarodowymPolitykainnowacyjnaGospodarkaoparta na wiedzyNowoczesnetechnologieGLOBALIZACJAOBSZARY I ZAKRES DOSTOSOWAŃZARZĄDZANIE PRZEDSIĘBIORSTWEMZASADY FUNKCJONOWANIA I SPOSOBY DOSTOSOWAŃGlobalnestrategieElastycznestrukturyorganizacyjneElastycznesystemy pracyZarządzaniewiedzą i kapitałemintelektualnymWprowadzeniee-biznesuOdpowiedzialnośćspołecznaRys. 1. Globalizacja a przedsiębiorstwo. Wymiary globalizacji oraz zakres i kierunkidostosowań przedsiębiorstwaŹródło: Z. Malara, op.cit., s. 18.Z punktu widzenia przeprowadzanych rozważań zasadnicze znaczenie dlaprocesu globalizacji ma współpraca przedsiębiorstw w wymiarze międzynarodo-2Z. Malara, Przedsiębiorstwo w globalnej gospodarce. Wyzwania współczesności, WydawnictwoNaukowe PWN, Warszawa 2007, s. 16.

Internacjonalizacja jako szansa rozwoju dla małych i średnich przedsiębiorstw11wym, czyli internacjonalizacja. W literaturze przedmiotu pojęcie „internacjonalizacja”definiowane jest dwojako: jako proces lub jako zmiana sfery działalnościprzedsiębiorstwa. W pierwszym znaczeniu internacjonalizacja oznacza wzrastającei zmienne zaangażowanie na rynkach międzynarodowych, które obejmujezarówno wewnętrzne (pasywne), jak i zewnętrzne (aktywne) formy umiędzynarodowieniafirmy 3 . Natomiast o drugim znaczeniu, czyli o zmianie sfery działalności,mówi się wówczas, gdy przedsiębiorstwo postanawia po prostu zaistnieć narynku międzynarodowym (pierwsze podjęcie działalności międzynarodowej) 4 .Najwcześniejsze próby wyjaśnienia zjawiska internacjonalizacji przedsiębiorstwzawarte są w ekonomicznych teoriach internacjonalizacji. Pierwszy nurtstanowią teorie bezpośrednich inwestycji zagranicznych S. Hymera i R. Cavesa 5 ,w myśl których firma podejmująca próbę internacjonalizacji jest w gorszej sytuacjiw porównaniu z firmami narodowymi, a zatem wymaga jakiejś przewagikompensującej (na przykład bardziej zaawansowanej technologii, produktów lubkorzyści skali). Drugi nurt ekonomicznych teorii internacjonalizacji stanowiąkoncepcje oparte na teorii kosztów transakcyjnych R. Corsa zakładające zwiększanierozmiarów firmy do momentu, w którym koszty organizacji kolejnej, marginalnejtransakcji wewnątrz niej zrównują się z kosztami przeprowadzenia tejtransakcji na rynku 6 .U źródeł przesłanek rozwoju internacjonalizacji przedsiębiorstw leżą określonemotywy o charakterze politycznym, społecznym, ekonomicznym, a takżetechnicznym i technologicznym. Do najważniejszych celów internacjonalizacjimożna zaliczyć 7 :– cele rynkowe: wzrost obrotu i wzrost udziału w rynku w połączeniu ze zdobyciemnowych rynków,– obniżenie jednostkowego kosztu wytwarzania,– cele rentowności: wzrost zysku wynikający z większej skali wytwarzania, obrotu,rentowności kapitału,– wzrost wiarygodności kredytowej,3L.S. Welch, L. Luostarinen, Internationalization: Evolution of a Concept, w: P. Buckley,The Internationalization of Firm, London 1988, s. 54.4A. Bielawska, Finanse zagraniczne MSP, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006,s. 13.5N. Daszkiewicz, Teorie internacjonalizacji MSP – ewolucja i perspektywy rozwoju, w: Małei średnie przedsiębiorstwa. Szanse i zagrożenia rozwoju, red. N. Daszkiewicz, CeDeWu, Warszawa2007, s. 14.6Ibidem, s. 14.7A. Bielawska, op.cit., s. 15.

12 Hanna Czaja-Cieszyńska– dywersyfikacja ryzyka, zróżnicowanie używanych surowców, materiałów, powiększeniewolumenu produkcji,– udział w handlu zagranicznym (pozwala to uczyć się od innych, poznawaćnowe techniki i zagraniczne rynki zbytu),– cele socjalne: dotyczą przede wszystkim pracowników, zadowolenia z pracy,motywacji, bezpieczeństwa zatrudnienia,– cele prestiżowe: uzyskanie wyższej pozycji w ocenie dostawców, odbiorców,konkurentów, a także poprawienie wizerunku poprzez obecność na rynku zagranicznym.Przedsiębiorstwo decydujące się na umiędzynarodowienie działalnościpowinno określić odpowiednią strategię internacjonalizacji. Wybór sposobów(metod, form, instrumentów) internacjonalizacji jest jednak procesem trudnym,uzależniony jest bowiem od czynników tkwiących wewnątrz firmy (potencjałuoraz branży) oraz czynników zewnętrznych charakteryzujących dany rynek docelowejlokalizacji przedsięwzięcia. Im bardziej otoczenie zagraniczne różni sięod krajowego, tym wyodrębnienie strategii internacjonalizacji z całości strategiiprzedsiębiorstwa wydaje się bardziej celowe.2. Strategie i formy internacjonalizacji przedsiębiorstwPojęcie „strategia” funkcjonuje w teorii i praktyce zarządzania od czasówlegendarnego generała Clausewitza 8 . W literaturze istnieje wiele rozmaitych definicjistrategii, na przykład M. Marchesnay podał ich ponad trzydzieści 9 . WedługA.D. Chandlera „strategia to określenie głównych, długofalowych celów firmyi przyjęcie takich kierunków działania oraz taka alokacja zasobów, które są koniecznedla zrealizowania celów” 10 . Natomiast według Z. Malary w burzliwychczasach postępującej globalizacji strategia jest grą o przyszłość i zawiera takie regułypostępowania, dzięki którym przedsiębiorstwo uzyskuje szansę na osiągnięciestabilnej i wysokiej pozycji na rynku i pośród konkurentów, zachowując przytym odpowiednią kondycję ekonomiczną i równowagę wobec otoczenia 11 . Zatem8Według Carla von Clausewitza: „Strategie to zbiór działań prowadzących do spełnienia planuwojennego, zawierającego plany poszczególnych kampanii, a w ich ramach bitew”, cyt. zaC. von Clausewitz, O wojnie, Wydawnictwo Mireki, Warszawa 2006, s. 15.9M. Marchesnay, Zarządzanie strategiczne. Geneza i rozwój, Poltext, Warszawa 1994.10A.D. Chandler, Strategy and structure, Cambridge, Massachusetts 1962, cyt. za ibidem,s. 13.11Z. Malara, op.cit., s. 22.

Internacjonalizacja jako szansa rozwoju dla małych i średnich przedsiębiorstw13strategie internacjonalizacji przedstawiają sposoby postępowania przedsiębiorstwaw międzynarodowym otoczeniu przy formułowaniu i dostosowywaniu jegorelacji do otoczenia oraz kształtowania wewnętrznej struktury i procesów 12 .Strategii działania i kryteriów ich podziału jest wiele. Najczęściej przywoływanyjest w literaturze przedmiotu podział strategii internacjonalizacji zaproponowanyprzez J. Rymarczyka. Wyróżnia on cztery typy strategii umiędzynarodowienia:etnocentryczną, policentryczną, globalną i dualną. Typy strategiiumiędzynarodowienia oraz drogi rozwoju przedsiębiorstw zilustrowano na rysunku2.BlokowanerynkiKorzyści globalizacji (integracji)niskie wysokieGlobalnaGeocentrycznaMiędzynarodowaEtnocentrycznaWczesnestadiuminternacjonalizacjiDualnaOportunistycznaMiędzynarodowaPolicentrycznaKorzyści/wymogi (różnicowania)Przeważająca droga rozwoju przedsiębiorstw japońskichPrzeważająca droga rozwoju przedsiębiorstw europejskich i amerykańskichRys. 2. Typy strategii umiędzynarodowieniaŹródło: J. Rymarczyk, op.cit., s. 81.Strategia etnocentryczna stosowana jest w początkowych stadiach internacjonalizacjiw formie eksportu na określone, wybrane rynki zagraniczne, które sązbliżone do specyfiki rynku krajowego, a tym samym umożliwiają zastosowanie12J. Ramarczyk, Internacjonalizacja i globalizacja przedsiębiorstwa, Polskie WydawnictwoEkonomiczne, Warszawa 2004, s. 74.

14 Hanna Czaja-Cieszyńskapodobnej strategii jak na rynku krajowym. Kolejnym etapem internacjonalizacjimoże być (i najczęściej jest) strategia policentryczna, która polega na obsłudzewielu rynków zagranicznych z uwzględnieniem ich zróżnicowania i specyfiki.Przedsiębiorstwo stara się uzyskać przewagę konkurencyjną poprzez dostosowanieswoich produktów do wymagań rynków zagranicznych (filie, spółki-córki,joint venture). Strategia globalna natomiast zakłada traktowanie rynku światowegolub regionalnego jako rynku homogenicznego. Ignoruje się istniejące granice,specyfikę i zróżnicowanie poszczególnych krajów, minimalizuje jednostkowekoszty poprzez dostarczanie jednakowego produktu na wszystkie rynki.Hybrydą strategii globalnej i policentrycznej jest strategia dualna. Polega ona nauzyskaniu korzyści z globalnej integracji przy jednoczesnym dopasowaniu się dospecyfiki poszczególnych rynków.Ze względu na kryterium stopnia samodzielności przedsiębiorstwo możerealizować strategię umiędzynarodowienia: z innymi, przez innych lub samodzielnie(rysunek 3).STRATEGIAUMIĘDZYNARODOWIENIAZinnymiSTYL PARTYCYPUJĄCYPrzez innychSTYL RYNKOWO-PARTNERSKISamodzielnieSTYL TRANSMISJI FUNKCJIUczestnictwoPrzejęcieFuzjaJoint ventureKonsorcjumKooperacjaEksport/import(bezpośredni/pośredni)Transfer licencji(aktywny/pasywny)Transfer know-howFranchisingPolityka rynkowa(zaopatrzenie/zbyt)Produkcja/lokalizacjaOrganizacja/administracjaInne funkcjeprzedsiębiorstwaRys. 3. Internacjonalizacja ze względu na stopień samodzielności przedsiębiorstwaŹródło: jak pod rysunkiem 2, s. 29.Należy wyraźnie podkreślić, że w większości rodzaje strategii internacjonalizacjipowstały dla opisu zachowań strategicznych dużych przedsiębiorstw. Niewyklucza to jednak możliwości ich stosowania przez mniejsze podmioty. Mającjednak na względzie przydatność klasyfikacji strategii internacjonalizacji dlamałych i średnich przedsiębiorstw, zostanie dokonany jeszcze jeden uproszczo-

Internacjonalizacja jako szansa rozwoju dla małych i średnich przedsiębiorstw15ny podział strategii na aktywne (poszukiwanie przez przedsiębiorstwo nowychmożliwości na rynkach zagranicznych) oraz pasywne (stosowanie obrony przedkonkurencją z zagranicy na rynku krajowym).3. Źródła i przesłanki internacjonalizacji małych i średnich przedsiębiorstwJak wiadomo, podstawową siłą sprawczą procesu globalizacji są korporacjetransnarodowe. Niemniej jednak mniejsze firmy, jako aktywne podmioty rynku,również muszą dostosowywać się do zmieniających się warunków otoczenia,w których coraz częściej narażone są na międzynarodową konkurencję. Podjęcieprzez małych i średnich przedsiębiorców wyzwań konkurencyjnych stawianychprzez globalizację wymaga zatem umiędzynarodowienia działalności. Za główneprzesłanki podejmowania ekspansji zagranicznej przez małe i średnie przedsiębiorstwanależy uznać przede wszystkim 13 :– globalizację, która doprowadziła do pojawienia się konkurencji międzynarodowejna rynkach lokalnych i wymusza przez to konieczność przyjęcia przezmałe firmy strategii obronnej, w ramach której dążą do włączenia się w międzynarodowyproces wytwarzania i dystrybucji dóbr;– stosunkowo małą chłonność rynków lokalnych i związaną z tym koniecznośćpozyskiwania rynków bardziej odległych;– dążenie do uzyskania przewagi konkurencyjnej wynikającej z opanowanejtechnologii w zakresie wąskiej specjalizacji (niszy), dla której rynek krajowyjest niewystarczająco pojemny i w związku z tym efektywna wielkość produkcjiwymaga zbytu na rynkach zagranicznych.Internacjonalizacja małych i średnich przedsiębiorstw wynika zatem przedewszystkim z obiektywnych przesłanek podyktowanych przez zmieniające się otoczenie,podczas gdy wielkie korporacje wykorzystują swoje przewagi własnościowedo opanowywania coraz szerszych rynków zagranicznych. Zatem w wieluprzypadkach umiędzynarodowienie działalności przez małe i średnie firmy nietyle traktowane jest jako strategia aktywna prowadząca do wzrostu zysków, ileraczej jako strategia pasywna warunkująca przetrwanie firmy na coraz częściejglobalnym rynku.13B. Plawgo, Zachowania małych i średnich przedsiębiorstw w procesie internacjonalizacji,Instytut Organizacji i Zarządzania w Przemyśle ORGMASZ, Warszawa 2004, s. 74 i 75.

16 Hanna Czaja-CieszyńskaKształtowanie modelu strategii internacjonalizacji małych i średnich przedsiębiorstwpowinno się opierać jednak nie tylko na zrozumieniu przesłanek podejmowaniamiędzynarodowej działalności przez tę grupę firm. Zważywszy naistnienie obiektywnych barier internacjonalizacji w postaci rozmiarów prowadzonejdziałalności, należy zidentyfikować potencjalne przewagi konkurencyjnemałych firm, które mogą być wykorzystywane w układzie międzynarodowym 14 .Model trzech źródeł przewag, które stanowią podstawę do internacjonalizacjimałych i średnich przedsiębiorstw, przedstawiono na rysunku 4.RODZAJE PRZEWAGPRZEWAGIWŁASNOŚCIOWEPRZEWAGIKOOPERACJIPRZEWAGILOKALIZACYJNEopanowanie unikalnej w skalimiędzynarodowej technologiidominująca pozycja na rynkumiędzynarodowym w zakresiewytwarzania wysocespecyficznego produktuwysoka efektywnośćwykorzystania zasobówludzkich, o szczególnieunikalnych kwalifikacjach,obejmująca zdolność doeliminacji zachowańoportunistycznychdostęp do zagranicznychkanałów dystrybucjidostęp dolokalnychklientównabywających produkty firmzagranicznychdostęp doźródełzaopatrzenia w materiały,surowce, półproduktymożliwość specjalizacjii osiągania efektów skaliw wąskim zakresie czynnościdzięki powiązaniomkooperacyjnymA) makroekonomiczne:ceny czynników wytwórczychpolityka państwaB) mezoekonomiczne:warunki czynników produkcjiwarunki popytusektory pokrewne i wspomagającestrategia, struktura i rywalizacjafirmRys. 4. Źródła przewag małych i średnich przedsiębiorstw umożliwiających internacjonalizacjęŹródło: opracowanie własne na podstawie B. Plawgo, op.cit., s. 80.W praktyce gospodarczej strategie internacjonalizacji małych i średnichprzedsiębiorstw są wysoce zindywidualizowane, często nawet niepowtarzalne,14Ibidem, s. 76.

Internacjonalizacja jako szansa rozwoju dla małych i średnich przedsiębiorstw17zależą bowiem od warunków, w jakich działa przedsiębiorstwo oraz cech właściciela,a zwłaszcza od posiadanej przez niego wiedzy i doświadczenia. Na tymetapie ewolucji gospodarki ku internacjonalizacji i globalizacji małe i średnieprzedsiębiorstwa mają do wyboru różne strategie rozwoju. Typową formą działalnościmałych firm na rynkach zagranicznych jest eksport, choć coraz częściejmówi się o internacjonalizacji MSP za pomocą franchisingu. Inne formy udziałuw obrocie gospodarczym z zagranicą mają dla tej grupy podmiotów mniejszeznaczenie 15 . Taka sytuacja spowodowana jest przede wszystkim wysokim ryzykiem,na które narażone zostaje potencjalne umiędzynarodowione przedsiębiorstwo.Rodzaje ryzyka przedsiębiorstwa umiędzynarodowionego oraz możliwościjego ograniczenia i zabezpieczenia zilustrowano na rysunku 5.RODZAJE RYZYKARYZYKOINDYWIDUALNE(są wyższeniż w handlukrajowym)RYZYKORYNKOWERYZYKOKRAJU Ryzykokontrahentów Ryzyko kredytowe Ryzyko kontaktu Ryzyko ogólne Ryzykogospodarcze Ryzyko zmianycen na rynku Ryzykoekonomiczne Ryzyko polityczneMożliwości ograniczenia i zabezpieczenia Pozyskanie z różnych źródeł informacji oprzyszłym kontrahencie zagranicznym,szczegółowa analiza tych informacji Pozyskanie z różnych źródeł informacji orynku, na którym przedsię biorstwo zamierzadziała ć Zastosowanie przy ustalaniu warunkówkontraktu reguł mię dzynarodowych, np.INCOTERMS, COMBITERMS Zastosowanie jednolitych wytycznychprawnych dotyczą cych akredytyw Zastosowanie jednolitych wytycznychprawnych dotyczą cych inkasa Żądanie od kontrahenta przedstawieniagwarancji i porę czeń bankowych lububezpieczeniowych Zawarcie umowy z towarzystwemubezpieczeniowym dotyczą cej kompensacjilub redukcji ryzyka Zarzą dzanie ryzykiem finansowymRys. 5. Rodzaje ryzyka przedsiębiorstwa umiędzynarodowionego oraz możliwości jegoograniczenia i zabezpieczeniaŹródło: A. Bielawska, op.cit., s. 29.Różne formy wejścia na rynki zagraniczne charakteryzują się odmiennymstopniem ryzyka. Decyzja o umiędzynarodowieniu działalności przedsiębiorstwa15B. Futura, S. Kraus, Internationalisierung von KMU am Beispiel des Markteintritts in dieRepublik Kroatien, Verlag Dr Kovac, Hamburg 2005, s. 11, za A. Bielawska, op.cit., s. 16.

18 Hanna Czaja-Cieszyńskai wybór jej formy poprzedzone być muszą rachunkiem efektywności i szacunkiemryzyka. Zadaniem przedsiębiorstwa jest bowiem zbudowanie takiej strategiiinternacjonalizacji, która pozwoliłaby na maksymalizowanie korzyści płynącychz ekspansji zagranicznej, a jednocześnie ograniczała ryzyko niepowodzeniaumiędzynarodowienia działalności.PodsumowanieZmiany zachodzące we współczesnym otoczeniu – postępująca globalizacjai internacjonalizacja działalności przedsiębiorstw – powodują, że małe i średnieprzedsiębiorstwa muszą dokonać modyfikacji swoich zachowań na rynku.Źródeł sukcesu i konkurencyjności powinny poszukiwać nie tylko na drodzerozwoju wewnętrznego, ale przede wszystkim na drodze rozwoju zewnętrznegoprzez tworzenie odpowiednich powiązań z najbliższym otoczeniem. Właściweich ukształtowanie pozwoli bowiem skutecznie ominąć bariery związane z małąskalą działania oraz da możliwość lepszego wykorzystania posiadanych zasobów.Jedną z możliwości, którą małe i średnie przedsiębiorstwa mogą wykorzystać,chcąc sprostać narastającej konkurencji, jest szeroko pojęta internacjonalizacja.Warto zaznaczyć, iż szanse powodzenia procesu internacjonalizacji małegoprzedsiębiorstwa są tym większe, im większe jest podobieństwo kultury i zwyczajówmiędzy krajem macierzystym a krajem ekspansji.INTERNATIONALIZATION AS A CHANCE FOR THE DEVELOPMENTOF SMALL AND MEDIUM-SIZED ENTERPRISESSummaryThe development of enterprises has a fundamental meaning for economics progressof the country. The enterprises which want to subsist on the global market should use allrealizable development opportunities. Entities can find a competitive advantage in interiorbut particularly in the exterior development. One of the development opportunitiescan be internationalization.The aim of the article is to show the internationalization process as a strategyof survival and development with particular consideration of small and medium-sizedentities. The author presents types of internationalizations strategies, sources and circumstancesof the international expansion.Translated by Hanna Czaja-Cieszyńska

ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGOPROBLEMY ZARZĄDZANIA, FINANSÓWNR 532 2009I MARKETINGU NR 14MAŁGORZATA CIECIURAUniwersytet SzczecińskiEWOLUCJA PODEJŚCIA DO WARTOŚCI FIRMYW POLSKIM PRAWIE BILANSOWYMWprowadzenieW praktyce gospodarczej jest tak, że ceny przedsiębiorstw, będących przedmiotemobrotu na rynku, w wielu przypadkach w znacznym stopniu odbiegają odich wartości księgowej czy nawet rynkowej. Dlaczego dzieje się tak, że inwestorzysą gotowi – w niektórych przypadkach – zapłacić za przedsiębiorstwo dużowięcej niż wartość jego majątku pomniejszona o zobowiązania? Odpowiedź na topytanie nie jest prosta. Teoretycy i praktycy wielu dziedzin nauki, próbując na nieodpowiedzieć, wprowadzili do rachunkowości kategorię nazywaną „wartościąfirmy” (ang. goodwill), która obejmuje różnicę między wartością podmiotu wynikającąz jego ksiąg rachunkowych a wartością postrzeganą przez inwestorów.Celem artykułu jest przedstawienie z punktu widzenia rachunkowości podejściado wartości firmy ze szczególnym uwzględnieniem ewolucji, jaka miałamiejsce w tym zakresie w polskim prawie bilansowym.1. Wartość firmy w rachunkowościPrzedmiotem badań rachunkowości jest nabyta wartość firmy, to znaczytaka, która zostaje ujawniona na skutek zaistnienia transakcji kupna-sprzedażyprzedsiębiorstwa. Odzwierciedla ona dodatnią różnicę między ceną zapłaconąprzez nabywającego za kupowaną jednostkę gospodarczą a wartością godziwąprzejętych aktywów pomniejszoną o zobowiązania. Nabyta wartość firmy odpowiadanależności wypłaconej przez kupującego w zamian za oczekiwane przyszłekorzyści ekonomiczne związane z wykorzystaniem zasobów (materialnychi niematerialnych) nabywanej jednostki gospodarczej. Z rachunkowego punktu

20 Małgorzata Cieciurawidzenia, wartość firmy jest ujawniana w księgach rachunkowych nabywcyprzedsiębiorstwa, podlega rozliczaniu w kolejnych latach funkcjonowania jednostkii jest wykazywana na potrzeby zewnętrznej sprawozdawczości. Ma onacechy wartości komercyjnej, nie jest samodzielnym aktywem, takim jak gotówkaczy zapasy materiałów, nie może istnieć bez przedsiębiorstwa, można ją kupićjedynie z całym majątkiem danego przedsiębiorstwa.Z nabytą wartością firmy mamy więc do czynienia zawsze wtedy, gdy narynku dochodzi do obrotu specyficznym towarem, jakim jest przedsiębiorstwo.Trzeba zwrócić uwagę na fakt, że aktywność ekonomiczna przedsiębiorstwaobecnie skupia się głównie wokół zarządzania wartościami niematerialnymi 1 .Rzeczowe składniki majątku nie są już podstawowym i wystarczającym elementemdo osiągnięcia powodzenia w prowadzonej działalności gospodarczej. Wartośćfirmy, składająca się z wielu elementów niematerialnych, jest często czynnikiem,który determinuje podjęcie decyzji dotyczących działań inwestycyjnych.Inwestorzy – przez wykup udziałów przedsiębiorstwa przejmowanego – inwestujągłównie w takie składniki, jak przedsiębiorczość, umiejętności zarządu, prestiżprzedsiębiorstwa na rynku, dobre kontakty z klientami itp. Cena w transakcjachkupna-sprzedaży przedsiębiorstw stanowi w wielu przypadkach wielokrotnośćmajątku nabywanej jednostki gospodarczej, a to potwierdza fakt istnienia kategorii,której nie da się wyizolować i sprzedać oddzielnie 2 .Z punktu widzenia rachunkowości jest istotne określenie sposobów:– pomiaru wartości firmy,– ujęcia w księgach rachunkowych,– rozliczania w kolejnych latach funkcjonowania jednostki, jako że wartość firmyjest wykazywana w aktywach,– ujęcia w bilansie.Pomiar, rozliczanie i wykazywanie wartości firmy w rachunkowości jesttrudne i budzi wiele kontrowersji. Analizując literaturę przedmiotu z przełomuXIX/XX wieku, można znaleźć różne (często przeciwstawne) podejścia do wartościfirmy. Należy podkreślić, że do tej pory nie wypracowano jednoznacznego,uniwersalnego stanowiska.1Wartość firmy, zarówno w polskim prawie bilansowym, jak i w międzynarodowych regulacjachrachunkowości, jest zaliczana do wartości niematerialnych i prawnych.2Por. M. Fałowska-Kupis, M. Izdebska, Wartość firmy w ujęciu podatkowym i bilansowym,„Przegląd Podatkowy” 2004, nr 12.

Ewolucja podejścia do wartości firmy w polskim prawie bilansowym212. Ewolucja podejścia do wartości firmy w polskich regulacjachKategoria, jaką jest wartość firmy, była znana polskiej nauce i praktyce rachunkowościjuż w okresie międzywojennym XX wieku. Pisał o tym profesorS. Skrzywan 3 . Wartość firmy była wówczas zaliczana do tak zwanych dóbr idealnychw majątku stałym, stanowiących odpowiednik współczesnej grupy wartościniematerialnych i prawnych. Wynika z tego, że wartość firmy była zaliczana doskładników majątku trwałego, przez co mogła stanowić część składową aktywówbilansu, która podlega rozliczaniu w czasie 4 . Należy jednak pamiętać, że ówczesneRozporządzenie Ministrów Przemysłu i Handlu oraz Skarbu z dnia 20 kwietnia1934 r. w sprawie wykonania rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitejz dnia 27 października 1933 r. o zasadach sporządzania bilansów, zamknięć rachunkowychi sprawozdań osób prawnych, obowiązanych do prowadzenia ksiąghandlowych 5 nie wydzielało oddzielnej pozycji o nazwie „wartość firmy” wśród„dóbr idealnych w majątku stałym”. Również inne istniejące wówczas regulacjeprawne nie normowały zasad liczenia wartości firmy, ani sposobu jej amortyzowania6 . W tamtych latach wartość firmy przede wszystkim opierała się więcna teorii rachunkowości, doświadczeniach i praktyce obowiązujących w innychkrajach oraz na uznanych zwyczajach gospodarczych, a nie na regulacjach prawnych7 .W Polsce powojennej zaś, z uwagi na upaństwowienie przemysłu i znacznejczęści handlu, problem wartości firmy przestał być w pełni dostrzegany, zarównow praktyce, jak i w rozważaniach teoretycznych. Małe zainteresowanie tąkategorią wynikało między innymi z tego, że w handlu zagranicznym działałymonopolistyczne przedsiębiorstwa (centrale handlu zagranicznego z nadaną takzwaną specyfiką branżową), którym w zasadzie nie groziła żadna konkurencjawewnętrzna. Przekazanie przedsiębiorstwa odbywało się na zasadzie decyzji administracyjneji było przejmowane z „dobrodziejstwem inwentarza”. Również3Por. S. Skrzywan, Kontrola w przedsiębiorstwie, Trzaska, Evert i Michalski, Warszawa 1949,s. 61.4Por. R. Ignatowski, Konsolidacja sprawozdań finansowych w teorii i praktyce rachunkowości,Fundacja Rozwoju Rachunkowości w Polsce, Warszawa 1995, s. 133.5Rozporządzenia Ministrów Przemysłu i Handlu oraz Skarbu z dnia 20 kwietnia 1934 r.w sprawie wykonania rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 października 1933 r.o zasadach sporządzania bilansów, zamknięć rachunkowych i sprawozdań osób prawnych, obowiązanychdo prowadzenia ksiąg handlowych, DzU RP nr 37, poz. 337.6Por. R. Ignatowski, op.cit., s. 133.7Ibidem.

22 Małgorzata Cieciurałączenie lub rozdzielanie przedsiębiorstw handlowych, przemysłowych itp. działającychwewnątrz kraju było wynikiem decyzji administracyjnych. W systemiecentralnego planowania, gdy o losach przedsiębiorstwa nie decydowały żywiołowesiły rynkowe, wycena majątku firmy była więc oparta na szczegółowym inwentarzurzeczowym sporządzanym w cenach nabycia pomniejszonych o amortyzację.Do wartości firmy zaczęto w Polsce wracać jeszcze przed urynkowieniempolskiej gospodarki, gdy konieczne było określenie ceny przedsiębiorstwa. Opróczwartości majątkowej, jaką ma każda jednostka gospodarcza, zaczęto dostrzegaćrównież wartość oznaczającą zdolność do kreowania przez dane przedsiębiorstwododatkowego zysku („nadzysku”). Do jego opisania stosowano następująceokreślenia: goodwill, bonitet firmy, standing firmy lub reputacja firmy 8 . Nie byłoto jednak usankcjonowane żadnym aktem prawnym.Oficjalnie termin „wartość firmy” pojawił się w polskim ustawodawstwiepowojennym wraz z wprowadzeniem w życie Rozporządzenia Ministra Finansówz dnia 15 stycznia 1991 roku w sprawie zasad prowadzenia rachunkowości 9 .Wartość firmy została tam zdefiniowana następująco: „Wartość firmy ustalasię w wysokości różnicy między ceną zapłaconą sprzedawcy za jednostkę lubzorganizowaną jej część a niższą od niej wartością jednostki lub zorganizowanejjej części, wynikającą z ksiąg rachunkowych sprzedającego na dzieńdokonania sprzedaży” 10 . Z przytoczonego określenia wynika, że wartość firmybyła definiowana w rozporządzeniu jako prosta różnica między ceną sprzedażya wartością jednostki wynikającą z ksiąg rachunkowych. Takie podejściedo wartości firmy różniło się od stosowanego przez rachunkowość w StanachZjednoczonych czy w krajach Europy Zachodniej, przede wszystkim w aspekciemetody wyceny sprzedawanej jednostki, gdzie podstawą wyceny przejmowanegomajątku była metoda rynkowa, a nie księgowa. Drugą ważną kwestią była interpretacjazwrotu „wartość jednostki”. Ustawodawca nie sprecyzował, czy chodzio wartość bilansową majątku, czy o wartość aktywów netto uwzględniającą kwo-8Abstrahując nieco od głównych rozważań, należałoby, zdaniem autorki, zastanowić się, czytłumaczenie angielskiego zwrotu goodwill jako „wartość firmy” jest trafne. Potoczne rozumieniesłowa „firma” jako „przedsiębiorstwo” powoduje, że wartość firmy, będąca instytucją prawabilansowego, jest nagminnie utożsamiana z wartością przedsiębiorstwa. Być może wyjściemz sytuacji byłoby przyjęcie nieco innego tłumaczenia tego zwrotu, np. „wartość reputacji”.9Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 15 stycznia 1991 r. w sprawie zasad prowadzeniarachunkowości, DzU 1991, nr 10, poz. 95 z późn. zm.10Określenie wartości firmy zawarto w paragrafie 33 ustęp 3 Rozporządzenia Ministra Finansówz dnia 15 stycznia 1991 r. w sprawie zasad prowadzenia rachunkowości.

Ewolucja podejścia do wartości firmy w polskim prawie bilansowym23tę przejmowanych zobowiązań. Poza tym w rozporządzeniu przyjęto założenie,że wartość firmy może być tylko dodatnia, co również nie było spójne z regulacjamimiędzynarodowymi.Kolejny etap zbliżenia polskich regulacji rachunkowości do rozwiązańmiędzynarodowych rozpoczął się w momencie uchwalenia Ustawy z dnia 29września 1994 roku o rachunkowości 11 . Znalazły się tam nowe (w stosunku dopoprzednich unormowań) rozwiązania w zakresie rachunkowych aspektów wartościfirmy. Artykuł 33 ustęp 4 ustawy w jej pierwotnym brzmieniu definiowałwartość firmy jako nadwyżkę ceny nabycia określonej jednostki lub zorganizowanejjej części nad wartością rynkową składników majątkowych jednostkilub zorganizowanej jej części. W przypadku, gdy cena nabycia jednostki lubzorganizowanej jej części była niższa od wartości rynkowej, w przepisach ustawynakazywano wartość zakupionych środków trwałych, rozpoczętych inwestycji,wartości niematerialnych i prawnych oraz zapasów rzeczowych składników majątkuobrotowego ująć w księgach rachunkowych według cen nabycia, jednak nieniższych niż ceny sprzedaży netto tych składników. Pozostałą z rozliczenia przyzakupie różnicę, czyli ujemną wartość firmy, należało zaliczyć do przychodówprzyszłych okresów. Wartość firmy oraz przychody przyszłych okresów podlegałyodpisaniu przez okres nie dłuższy niż pięć lat. W uzasadnionych przypadkachkierownik jednostki mógł ten okres wydłużyć.W stosunku do poprzedniej regulacji przepisy ustawy o rachunkowościwprowadziły obowiązek wyceny nabywanej jednostki według wartości rynkowej(a nie jak dotychczas księgowej), dodatkowo zostało przyjęte stanowisko w kwestiiujemnej wartości firmy oraz określono czas odpisywania zarówno dodatniej,jak i ujemnej wartości firmy. Nie były to jednak unormowania precyzyjne.Po pierwsze, nie zdefiniowano w ustawie pewnych pojęć (które są istotnedla poprawnego zinterpretowania rachunkowych zagadnień wartości firmy), jakskładniki majątkowe, cena nabycia jednostki oraz wartość rynkowa składnikówmajątkowych 12 .Po drugie, w ustawie brakowało jednoznaczności co do metody rozliczaniawartości firmy przez rachunek zysków i strat oraz rzeczywistego okresu jej rozliczania13 .11Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości, DzU 1994, nr 121, poz. 591 z późn. zm.12Por. A. Kamela-Sowińska, Wartość firmy, PWE, Warszawa 1996, s. 184–185.13Por. R. Ignatowski, op.cit., s. 135.

24 Małgorzata CieciuraPo trzecie, ustawodawca nie rozstrzygnął kwestii, czy zwrot „wartość rynkowaskładników majątkowych” może, czy też powinien być używany w znaczeniu„wartość rynkowa netto składników majątkowych”.Mimo tych nieścisłości, regulacje ustawy uchwalonej w 1994 roku przybliżyłysposób ujmowania i rozliczania wartości firmy do ogólnie akceptowanychwówczas norm światowych.Od 1 stycznia 2002 roku w Polsce zaczęły obowiązywać przepisy znowelizowanejustawy o rachunkowości 14 , która w kwestii wartości firmy zaleciła pewnemodyfikacje. Zgodnie z tą ustawą: „wartość firmy stanowi różnicę międzyceną nabycia określonej jednostki lub zorganizowanej jej części a niższą odniej wartością godziwą przejętych aktywów netto. Jeżeli cena nabycia jednostkilub zorganizowanej jej części jest niższa od wartości godziwej przejętychaktywów netto, to różnica stanowi ujemną wartość firmy” 15 . Zasady rozliczaniai odpisywania wartości firmy zostały zawarte w odrębnym artykule ustawy 16 .W tabeli 1 przedstawiono ewolucję definiowania wartości firmy w polskim prawierachunkowym.Tabela 1Ewolucja podejścia do definiowania wartości firmy w polskim prawie rachunkowymDefinicja wartości firmyRozporządzenia MinistraFinansów z dnia 15 stycznia1991 r. w sprawie zasadprowadzenia rachunkowościRóżnica między ceną zapłaconąsprzedawcy za jednostkę lub zorganizowanąjej część a niższą od niejwartością jednostki lub zorganizowanejjej części, wynikającąz ksiąg rachunkowych sprzedającegona dzień dokonania sprzedaży.Źródło: opracowanie własne.Ustawa z dnia29 września 1994 r.o rachunkowościRóżnica między ceną nabyciaokreślonej jednostki lubzorganizowanej jej częścia niższą od niej wartościąrynkową składnikówmajątkowych jednostki lubzorganizowanej jej części.Znowelizowanaustawao rachunkowościRóżnica między cenąnabycia jednostkilub zorganizowanejjej części a niższąod niej wartościągodziwą przejętychaktywów netto.14Nowelizacja ustawy o rachunkowości została uchwalona na mocy ustawy z 9 listopada 2000 r.o zmianie ustawy o rachunkowości, DzU 2000, nr 113, poz. 1186.15Określenie wartości firmy w znowelizowanej ustawie o rachunkowości znalazło się w art. 33,ustęp 4.16Zasady rozliczania wartości firmy zawiera art. 44b ustęp 10–12, Ustawa z dnia 29 września1994 r. o rachunkowości...

Ewolucja podejścia do wartości firmy w polskim prawie bilansowym25W porównaniu z poprzednią definicją ustawodawca wprowadził następującezmiany:– zastąpiono niejasne pojęcie „składniki majątkowe” terminem „przejęte aktywanetto”, który został zdefiniowany w ustawie 17 ,– ustalenie wartości firmy oparto na cenie nabycia i wartości godziwej aktywównetto 18 .Dodatnia wartość firmy jest więc obecnie w polskim prawie rachunkowymnadwyżką ceny przejęcia nad wartością godziwą przejętych aktywów netto19 . Stanowi ona składnik aktywów trwałych należący do grupy wartości niematerialnychi prawnych.Tak skonstruowana definicja wartości firmy odpowiada międzynarodowymregulacjom rachunkowości. Niestety, obecnie obowiązujące polskie prawo bilansowezupełnie odmiennie podchodzi do rozliczania tego specyficznego składnikamajątku.W znowelizowanej ustawie o rachunkowości zapisy dotyczące zasad rozliczaniai odpisywania wartości firmy znalazły się w nowym rozdziale 4a dotyczącymłączenia się spółek. Według regulacji tam zawartych ustalona nabyta wartośćfirmy podlega rozliczaniu w czasie w ciężar wyniku finansowego w drodzesystematycznych odpisów amortyzacyjnych. Przyjęty okres odpisywania w kosztynabytej wartości firmy nie powinien przekraczać pięciu lat. Amortyzowanierozpoczyna się od miesiąca, w którym wartość firmy została uznana za składnikaktywów. W uzasadnionych przypadkach kierownik jednostki może wydłużyćokres odpisów amortyzacyjnych do 20 lat, przy czym przyczyny takiego stanurzeczy powinny być podane w informacji dodatkowej. Przypisaną ustawowo metodąamortyzacji wartości firmy jest metoda odpisów liniowych. Koszty, którepowstają w ten sposób, są zaliczane w rachunku zysków i strat do pozostałychkosztów operacyjnych. W ustawie o rachunkowości przyjęto więc założenie, żewartość firmy stanowi składnik majątku o ograniczonym czasie ekonomicznejużyteczności, który nie może być dłuższy niż 20 lat.17Przez aktywa netto rozumie się aktywa jednostki pomniejszone o zobowiązania, odpowiadającewartościowo kapitałowi (funduszowi) własnemu (art. 3, ust. 1, pkt 29).18Do tej pory wartość firmy była ustalana jako różnica między ceną nabycia a wartością rynkowąskładników majątkowych. Pojęcie wartość godziwa zostało wprowadzone do polskiego prawabilansowego po raz pierwszy i zdefiniowane w art. 28 ust. 6 Ustawy z dnia 29 września 1994 r.o rachunkowości...19Mówi o tym art. 44 b ust. 6 Ustawy z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości...

26 Małgorzata CieciuraNależy zwrócić uwagę na fakt, że zgodnie z polskim prawem bilansowymwartość firmy podlega również okresowej weryfikacji pod kątem trwałej utratywartości, jeśli „istnieje duże prawdopodobieństwo, że kontrolowany przez jednostkęskładnik aktywów nie przyniesie w przyszłości w znacznej części lubw całości przewidywanych korzyści ekonomicznych. Uzasadnia to dokonanie odpisuaktualizującego doprowadzającego wartość składnika aktywów, wynikającąz ksiąg rachunkowych, do ceny sprzedaży netto, a w przypadku jej braku – doustalonej w inny sposób wartości godziwej” 20 . Odpis z tytułu trwałej utraty wartościmoże być odwrócony, jeżeli ustaną przyczyny powodujące spadek poziomuwartości firmy. Proces rozliczania wartości firmy według polskiego prawa bilansowegoprzedstawiono na rysunku 1.Cena nabycia > wartość godziwa przejętych aktywów nettoDodatnia wartość firmyPrzyporządkowanie wartości firmy do wartościniematerialnych i prawnych według ceny nabyciaAmortyzacja metodą odpisówlinowych w okresiedo dwudziestu latEwentualne odpisy z tytułutrwałej utraty wartości(podlegające odwróceniu)Obciążenie rachunku zyskówi strat przez zaksięgowanieodpowiednich kwot amortyzacjii ewentualnej utraty wartościw ciężar pozostałych kosztówoperacyjnychRys. 1. Proces rozliczania wartości firmy według polskiego prawa bilansowegoŹródło: opracowanie własne.20O trwałej utracie wartości mówi art. 28 ust. 7 Ustawy z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości...

Ewolucja podejścia do wartości firmy w polskim prawie bilansowym27Wartość firmy w polskich przepisach nie jest tylko kategorią bilansową. Maona swoje unormowanie również w przepisach prawa podatkowego. Podatkoweaspekty wartości firmy reguluje ustawa o podatku dochodowym od osób praw-Rozbieżności w definiowaniu wartości firmy według ustaw o rachunkowościi o podatku dochodowym od osób prawnychUstawao rachunkowościRóżnica międzyceną nabyciajednostki lubzorganizowanejjej części a niższąod niej wartościągodziwą przejętychaktywównetto.DEFINICJEŹródło: opracowanie własne.Ustawa o podatkudochodowymod osób prawnychDodatnia różnica międzyceną nabycia przedsiębiorstwalub jego zorganizowanejczęści a wartościąrynkową składnikówmajątkowych wchodzącychw skład kupionego,przyjętego do odpłatnegokorzystania albowniesionego do spółkiprzedsiębiorstwa lubjego zorganizowanejczęści odpowiednioz dnia kupna, przyjęciado odpłatnego korzystaniaalbo wniesienia dospółki.Ustawao rachunkowości– Posługuje siępojęciami „wartośćfirmy” i „wartośćaktywów netto”.– Nakazuje wycenęaktywów nettoprzejmowanej jednostkiw wartościgodziwej.– Uznaje wartość firmybez względu natryb prawny nabyciaprzedsiębiorstwa.RÓŻNICETabela 2Ustawa o podatkudochodowymod osób prawnych– Posługuje się pojęciami„wartość początkowafirmy”– i „wartość składnikówmajątkowych”.– Nakazuje wycenęprzejętych składnikówmajątkowychw wartości rynkowej.– Uznaje wartośćfirmy tylko wówczas,gdy powstała onaw wyniku nabyciaprzedsiębiorstwa lubjego zorganizowanejczęści w drodze:– kupna,– przyjęcia do odpłatnegokorzystania,przy założeniu, żeodpisów amortyzacyjnychdokonujekorzystający,– wniesienia do spółkina podstawie przepisówo komercjalizacjii prywatyzacji przedsiębiorstwpaństwowych.

28 Małgorzata Cieciuranych 21 . Zgodnie z nią wartość początkową firmy stanowi dodatnia różnica międzyceną nabycia przedsiębiorstwa lub jego zorganizowanej części (albo nominalnąwartością wydanych akcji lub udziałów w zamian za wkład niepieniężny)a wartością rynkową składników majątkowych wchodzących w skład kupionego,przyjętego do odpłatnego korzystania albo wniesionego do spółki przedsiębiorstwalub jego zorganizowanej części, odpowiednio z dnia kupna, przyjęcia doodpłatnego korzystania albo wniesienia do spółki. Tak zdefiniowana wartość początkowafirmy nie jest w zupełności zbieżna z unormowaniami w tym zakresieustawy o rachunkowości w jej najnowszym brzmieniu. Rozbieżności w definiowaniupojęcia „wartość firmy” według prawa bilansowego i podatkowego przedstawionow tabeli 2.Uzupełniając zapisy zawarte w tabeli 2, należy dodać, że zgodnie z prawempodatkowym amortyzacja wartości firmy może stanowić dla nabywcy kosztuzys kania przychodu (w okresie co najmniej 60 miesięcy) tylko wówczas, gdypowstała w trzech wymienionych w tabeli przypadkach. Wartość firmy powstaław inny sposób niż wymienione nie podlega amortyzacji podatkowej i nie możebyć uznana za koszt uzyskania przychodu. Podejście polskiego prawa podatkowegoi polskiego prawa bilansowego do wartości firmy jest więc, jak widać, rozbieżne.Nie jest to z pewnością ułatwienie dla polskich przedsiębiorców, którzy sązobligowani do przestrzegania regulacji obu aktów prawnych.PodsumowanieJak wynika z przedstawionych rozważań, oficjalne regulacje w zakresie wartościfirmy nie są w polskim prawie (zarówno bilansowym, jak i podatkowym)ani zbyt obszerne, ani nie mają bogatej przeszłości. Nie oznacza to jednak, że takategoria ekonomiczna nie była znana polskiej nauce i praktyce rachunkowościzanim doczekano się urzędowych definicji i unormowań. Jak starano się wykazaćwe wstępie niniejszego artykułu, już w Polsce międzywojennej praktyka rachunkowościznała odpowiednik dzisiejszych wartości niematerialnych i prawnych,w skład których wchodzi wartość firmy. Przez kilkadziesiąt lat tak zwanej gospodarkicentralnie sterowanej nastąpił zastój w zakresie regulacji tej kwestii.Dopiero na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku, wraz z nastaniem gospodarkirynkowej, zaczęto wprowadzać unormowania w rachunkowości, w tym21Ustawa z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych, DzU 2000, nr 54,poz. 654 z późn. zm.

Ewolucja podejścia do wartości firmy w polskim prawie bilansowym29dotyczące wartości firmy. Należy w tym miejscu zaznaczyć, że w ostatnimczasie problemy bilansowego ujęcia wartości firmy znalazły odzwierciedleniew nowych regulacjach Rady Międzynarodowych Standardów Rachunkowości(RMSR) z 2004 roku, zawartych w Międzynarodowym Standardzie SprawozdawczościFinansowej (MSSF) nr 3 Połączenia jednostek i w MiędzynarodowymStandardzie Rachunkowości (MSR) nr 36 Utrata wartości aktywów. Regulacjete obowiązują wszystkie kraje członkowskie UE w zakresie określonymprzez rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie stosowaniamiędzynarodowych standardów rachunkowości.Niestety, od rozstrzygnięć zawartych w MSSF nr 3 i MSR nr 36 znaczniesię różni rozdział 4a Łączenie się spółek ustawy o rachunkowości, który regulujew Polsce zagadnienia połączeń jednostek, a co za tym idzie – zasady ujmowaniai rozliczania wartości firmy. Jak wykazano, według polskiego prawa bilansowegowartość firmy jest zaliczana do wartości niematerialnych i prawnych o ograniczonymczasie użyteczności ekonomicznej. Podlega ona systematycznemu rozliczaniuprzez odpisy amortyzacyjne, które obciążają wynik finansowy jednostkigospodarczej. Odpisy amortyzacyjne od wartości firmy dokonuje się metodą liniowąi zalicza się je w ciężar pozostałych kosztów operacyjnych. Wskutek tegoobciążają wynik finansowy jednostki gospodarczej.Najnowsze rozwiązania międzynarodowe zalecają rozliczanie wartości firmyw ciężar kosztów tylko wówczas, gdy wystąpią przesłanki świadczące o jejspadku. Jego szacowanie polega na poddawaniu wartości firmy corocznym testom.W związku z tym wynik finansowy spółki szacującej co roku wartośćfirmy jest mniej przewidywalny, a jednocześnie jest bardziej realny ze względuna konieczność rygorystycznej identyfikacji, wyceny i określania aktualnejwartości firmy. Jeżeli test nie wykaże spadku wartości tego składnika majątku,spółka ujmie w sprawozdaniu finansowym wartość firmy na niezmienionympoziomie, co będzie pozytywnie postrzegane przez akcjonariuszy, inwestorów,kredytodawców.Rozbieżności w podejściu do wykazywania i rozliczania wartości firmywedług regulacji międzynarodowych i polskiego prawa stanowią dla polskichjednostek gospodarczych duży problem. Niektóre z jednostek, zgodnie z rozporządzeniemParlamentu Europejskiego i Rady, zostały zobowiązane do stosowaniaw pierwszej kolejności międzynarodowych regulacji rachunkowości (dotyczyto skonsolidowanych sprawozdań finansowych grup kapitałowych, począwszyod roku obrotowego, rozpoczynającego się 1 stycznia 2005). Pozostałe jednostki

30 Małgorzata Cieciurastoją przed dylematem wyboru rozwiązania, które będzie lepsze z punktu widzeniaich jednostki. Wymaga to bardzo dokładnej analizy bilansowych zagadnieńwartości firmy, co starano się przedstawić (w zakresie polskiego prawa) w niniejszymartykule.THE EVOLUTION OF ATTITUDES TOWARDS GOODWILLIN POLISH BALANCE SHEET LAWSummaryGoodwill is one of the most difficult categories of balance sheet law. It was knownto Polish science and practice of accountancy as early as in the mid-war period of the 20 thcentury. Official regulations pertaining to goodwill in Polish accountancy law appearedin 1991 in the Decision of the Minister of Finance on rules on bookkeeping dated 15 thJanuary. From that time on the attitude towards including and settling this specific elementof assets changed with changes or updating key legal acts regulating the rules ofaccountancy. In spite of that the current rules of Polish balance sheet law are completelydifferent from the regulations of International Accounting Standards as far as includingand settling goodwill is concerned.Translated by Adam Niewęgłowski

ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGOPROBLEMY ZARZĄDZANIA, FINANSÓWNR 532 2009I MARKETINGU NR 14KONRAD KOCHAŃSKIUniwersytet SzczecińskiSTRATEGICZNA KARTA WYNIKÓWJAKO INSTRUMENT WSPIERANIA PRZEDSIĘBIORCZOŚCIWprowadzeniePrzedsiębiorczość to zespół określonych cech i zachowań charakterystycznychdla osób prowadzących działalność gospodarczą. Jest to zdolność do budowaniai prowadzenia przedsiębiorstwa. Przedsiębiorca, który pragnie odnosićsukcesy na konkurencyjnym rynku, musi łączyć praktykę z teorią. Powinien miećopracowaną nie tylko dobrą strategię, lecz również zdolność do jej prawidłowejrealizacji. Im większa jednostka, tym trudniej to urzeczywistnić. Aby nadaćwspólny kierunek działaniom poszczególnych jednostek organizacyjnych, abywszyscy pracownicy optymalnie pracowali na rzecz przedsiębiorstwa oraz abyzmierzyć stopień realizacji strategii, stosowana jest strategiczna karta wyników(balanced scorecard) 1 .Celem pracy jest przedstawienie narzędzia rachunkowości zarządczej –strategicznej karty wyników, jako ważnego elementu wspierającego działalnośćprzedsiębiorstwa. Umożliwi to zaprezentowanie działań, które powinny zostaćpodjęte przy kreowaniu spójnej strategii przedsiębiorstwa i poszukiwaniu sposobówjej prawidłowej realizacji.Strategiczna karta wyników pozwala przełożyć ogólną wizję strategiczną nadziałania operacyjne i cele indywidualne przejrzyste dla pracowników wszystkichszczebli organizacji. Dzięki niej można zaprezentować związki zachodzącemiędzy inwestycjami w rozwój jednostki, poprawą efektywności procesów a wynikamifinansowymi i rynkowymi. Jeżeli karta jest prawidłowo skonstruowana,umożliwia ona również sterowanie przyszłymi działaniami i pozwala wprowa-1R.S. Kaplan, D.P. Norton, Strategiczna karta wyników. Jak przełożyć strategię na działanie,Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 11.

32 Konrad Kochańskidzać zmiany, które zmierzają do powodzenia wykreowanej strategii. W literaturzeczęsto stosuje się inną nazwę strategicznej karty wyników, a mianowiciezbilansowana karta dokonań 2 .1. Istota strategicznej karty wynikówStrategiczna karta wyników służy do monitorowania stanu realizacji przyjętejstrategii działania. Umożliwia zaprezentowanie misji organizacji w postacizbioru czytelnych miar dokonań, kreujących ramy systemu strategicznego zarządzania.W perspektywie długoterminowej wspiera realizację następującychetapów zarządzania (rysunek 1):– wykreowanie wizji i strategii,– prezentacja celów strategicznych i wyznaczenie ich miar,– zaplanowanie i wyznaczenie zadań oraz koordynacja inicjatyw strategicznych,– aktywna reakcja na strategie i jej modyfikacje 3 .Wykreowanieoraz wyjaśnienie wizjii strategiiPrezentacjastrategicznych celówi określenie ich miarStrategicznakartawynikówReakcjana strategiei jej modyfikacjePlanowanie i wyznaczaniezadańRys. 1. Strategiczna karta wyników jako baza działań strategicznych w jednostce gospodarczejŹródło: opracowanie własne na podstawie Zarządcze aspekty rachunkowości..., s. 392.2Ibidem, s. 11.3Zarządcze aspekty rachunkowości, red. T. Kiziukiewicz, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne,Warszawa 2003, s. 392.

Strategiczna karta wyników jako instrument wspierania przedsiębiorczości33Zbilansowana karta dokonań łączy w sobie finansowe i pozafinansowe mierniki,integruje miary działań związane z uczeniem się i rozwojem organizacji,procesami zachodzącymi w jednostce oraz finansowym aspektem jej działalności.Tworzenie strategicznej karty wyników rozpoczyna się od stworzenia mapystrategii w ramach tak zwanego mapowania strategii, czyli od określenia wzajemnychpowiązań między nadrzędnymi celami organizacji i pozostałymi celamistrategicznymi w układzie przyczynowo-skutkowym. Górna część mapy strategiizawiera plany działań związane z efektami finansowymi, poniżej umieszczonesą, bezpośrednio lub pośrednio na nie wpływające, strategie rynkowe związanez zaspokajaniem potrzeb klientów, na które wpływają cele strategiczne związanez procesami wewnętrznymi uzależnionymi od realizacji strategii powiązanejz rozwojem wewnątrz jednostki 4 . Relacje między wizją i strategią organizacjia czterema perspektywami zaprezentowano na rysunku 2.Perspektywa finansowaJak powinniśmy być postrzeganiprzez udziałowców, by uznano,że odnieśliśmy sukcesfinansowy?PerspektywaklientówJak powinniśmy byćpostrzegani przezklientów, abyśmyrealizowali swojąwizję?Wizjai strategiaPerspektywaprocesówwewnętrznychJakie procesywewnętrzne należydoskonalić,by interesariuszebyli zadowoleni?Perspektywa rozwojuJak zachować zdolność do zmiani poprawy efektywności,by zrealizować naszą wizję?Rys. 2. Powiązania między strategią organizacji a perspektywami zbilansowanej kartywynikówŹródło: opracowanie własne na podstawie R.S. Kaplan, D.P. Norton, op.cit., s. 28.4M. Nowak, Controlling działalności marketingowej, PWE, Warszawa 2007, s. 208–209.

34 Konrad KochańskiCztery perspektywy strategicznej karty wyników umożliwiają utrzymanierównowagi pomiędzy celami krótko- i długoterminowymi organizacji, pomiędzyzamierzonymi wynikami i czynnikami wpływającymi na ich realizację orazpomiędzy miernikami obiektywnymi i bardziej subiektywnymi. Namnożeniew karcie wyników wielu mierników sprawia, że wydaje się ona dość skomplikowana,jednakże prawidłowo skonstruowana zawiera spójny cel, gdyż poszczególnemierniki prezentują realizację jednej strategii 5 . W tabela 1 przedstawionocharakterystykę perspektyw zbilansowanej karty dokonań.Charakterystyka czterech perspektyw zbilansowanej karty dokonańTabela 1RodzajperspektywyCharakterystykaPerspektywafinansowaPerspektywaklientaPerspektywaprocesówwewnętrznychPerspektywarozwojuMa charakter finansowy. Prezentuje mierniki finansowe bardzo dobrzeuwzględniające łatwo mierzalne ekonomiczne efekty przeszłych działań.Mierniki finansowe odzwierciedlają, w jaki sposób wdrożona i realizowanastrategia ma wpływ na poprawę wyników ekonomicznych jednostki. Celefinansowe tworzone są przy wykorzystaniu na przykład zysku operacyjnegoalbo ekonomicznej wartości dodanej.W tej perspektywie kierownictwo określa klientów i segmenty, w którychorganizacja będzie działać, oraz mierniki efektywności z nimi powiązane(satysfakcja, utrzymanie, zdobycie i rentowność klientów, udział w rynku).Perspektywa umożliwia wykreowanie strategii rynkowej, która w przyszłościprzyniesie wymierne wyniki finansowe.W perspektywie tej kierownictwo identyfikuje istotne procesy wewnętrzne,które mają umożliwić organizacji kreowanie wartości, która przyciągniedocelowych klientów oraz usatysfakcjonuje udziałowców odnośnie dowyników finansowych. Mierniki efektywności koncentrują się na procesachwewnętrznych mających największy wpływ na satysfakcję klientów i osiągnięciecelów finansowych.Perspektywa identyfikuje zasoby, które organizacja musi rozwijać, by wykreowaćpostawy długoterminowego rozwoju i doskonalenia. Cele formułowanew perspektywie rozwoju mają na celu likwidację luki pomiędzy obecnymimożliwościami ludzi, procedur i systemów a tym, co będzie niezbędnedo osiągnięcia sukcesu w przyszłości. Zapełnienie luki wymaga inwestycjiw zmianę kwalifikacji pracowników, doskonalenie technologii i systemówinformacyjnych oraz dostosowanie procedur organizacyjnych.Źródło: opracowanie własne na podstawie R.S. Kaplan, D.P. Norton, op.cit., s. 42–44.5R.S. Kaplan, D.P. Norton, op.cit., s. 42.

Strategiczna karta wyników jako instrument wspierania przedsiębiorczości35Istotne jest, aby cele formułowane w poszczególnych perspektywach spełniałyokreślone standardy. Kluczową rolę odgrywa zasada SMART, która mówi,iż cel powinien być:– jasno określony (specific);– mierzalny (measurable);– odpowiedni (appropriate);– realistyczny (realistic);– określony w czasie (time related) 6 .Zrównoważona karta wyników ma wiele zalet, a mianowicie:– zawiera ocenę dokonań, które pozwalają analizować czynniki wpływające nawyniki finansowe w przyszłości;– pozwala na analizę krótkoterminowej efektywności w zgodności z podstawowymiczynnikami tworzenia wartości, warunkującymi długoterminowy sukcesorganizacji;– zapewnia równowagę między dokonaniami zewnętrznymi a wewnętrznymiprzedsiębiorstwa;– umożliwia zdefiniowanie wyników finansowych skorelowanych z realizowanąstrategią jednostki;– pozwala na wykreowanie optymalnego systemu motywacyjnego 7 .Stosowanie strategicznej karty wyników umożliwia wypełnienie luki występującejw większości systemów zarządzania, przejawiającej się brakiem regularnegouwzględniania reakcji organizacji na strategię. Procesy zarządzaniawykreowane na podstawie strategicznej karty wyników pozwalają wdrożyći realizować strategię w długim okresie, gdyż są modyfikowane przez aktualneinformacje pochodzące z otoczenia wewnętrznego i zewnętrznego jednostki 8 .Innowacyjne jednostki wykorzystują strategiczną kartę wyników jako centralnyelement systemu zarządzania, który jest wykorzystywany do– wyjaśniania i uzgadniania strategii,– prezentowania i wyjaśniania strategii wewnątrz organizacji,– skomunikowania celów komórek organizacyjnych i pracowników ze strategią,6M. Nowak, op.cit., s. 209.7A. Piosik, Zasady rachunkowości zarządczej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa2006, s. 376.8Zarządcze aspekty rachunkowości..., s. 399.

36 Konrad Kochański– powiązania celów strategicznych z celami długoterminowymi i rocznymi budżetami,– tworzenia inicjatyw strategicznych,– dokonywania systematycznej analizy realizacji strategii,– pozyskiwania informacji zwrotnej w celu ulepszania strategii 9 .Narzędzie to jest z powodzeniem wykorzystywane zarówno przez przedsiębiorstwa,jak i organizacje rządowe, samorządowe oraz różnego rodzaju instytucje(na przykład uczelnie wyższe, szpitale) w celu bardziej efektywnego zaspokajaniapotrzeb podmiotów korzystających z ich usług. Aby karta wynikówoptymalnie realizowała strategię jednostki, musi spełniać wiele uwarunkowań,które dotyczą między innymi:– komunikowania strategii pracownikom organizacji,– opierania się na informacji o określonej jakości,– prowadzenia systematycznego monitoringu realizacji strategii,– zachowania równowagi między realizacją poszczególnych celów,– pobudzenia i stymulowania innowacyjności w jednostce,– ukierunkowania pracowników na realizację strategii 10 .PodsumowanieStrategiczna karta wyników może znaleźć zastosowanie jako istotny instrumentwspierania przedsiębiorczości (działalności gospodarczej), dzięki któremumożna wykreować optymalną strategię przedsiębiorstwa, kluczowe celeoraz określić sposoby ich osiągnięcia. Stronami najbardziej zainteresowanymisą przede wszystkim właściciele jednostki, pracownicy, a także potencjalni i aktualnikontrahenci poszukujący wiarygodnego partnera do współpracy. Stworzenieprzez kadrę zarządzającą karty wyników stanowi sygnał, iż przedsiębiorstwoprowadzi innowacyjną, prorozwojową politykę i jest nastawione na osiągnięciewymiernych wyników. Strategiczna karta wyników jest więc narzędziem komunikacjimenedżerów z otoczeniem zewnętrznym i wewnętrznym.Prawidłowo wykreowana zrównoważona karta wyników pozwala na komunikowaniestrategii jednostki na podstawie zawartych w niej celów, miernikówi zgodnie z zachodzącymi między nimi zależnościami. Umożliwia zarządzają-9R.S. Kaplan, D.P. Norton, op.cit., s. 37.10Rachunkowość a controlling, red. E. Nowak, Prace Naukowe Akademii Ekonomicznejim. Oskara Langego we Wrocławiu nr 1136, Wrocław 2006, s. 278.

Strategiczna karta wyników jako instrument wspierania przedsiębiorczości37cym skupić uwagę na czynnikach długofalowych, określających zamierzony kierunekrozwoju przedsiębiorstwa oraz warunkujących realizację strategii 11 .BALANCED SCORECARD AS AN INSTRUMENT SUPPORTINGENTERPRISESummaryThe article presents the strategic scorecard as the tool of supporting of the enterprise.The author presents the exercises of this tool. There are presented also potential usesof this tool of the management accounting.Translated by Konrad Kochański11Ibidem, s. 283.

ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGOPROBLEMY ZARZĄDZANIA, FINANSÓWNR 532 2009I MARKETINGU NR 14MAŁGORZATA PORADA-ROCHOŃANNA OWIDIA SURMACZUniwersytet SzczecińskiFUZJE I PRZEJĘCIA– STRATEGIA SZYBKIEGO ROZWOJU PRZEDSIĘBIORSTWA1. Wzrost przedsiębiorstwa a zjawisko fuzji i przejęćKażde przedsiębiorstwo od momentu rozpoczęcia działalności stara się powiększaći doskonalić swoją działalność (produkcję, usługi, handel), elastyczniedostosowywać się do zmieniającego się popytu rynkowego i zmian w otoczeniu,stosować coraz bardziej innowacyjne metody wytwarzania w celu uzyskaniaprzewagi nad konkurencją – wiodącej pozycji na rynku 1 . Zmiana zewnętrznychuwarunkowań funkcjonowania przedsiębiorstw (zmiany koniunktury, powstawanieglobalnych rynków i silnej światowej konkurencji oraz zwiększanie skalii zasięgu działalności gospodarczej przedsiębiorstw) czasem uniemożliwia przedsiębiorstwomosiągnięcie tego celu. Poszukują one zatem bardziej efektywnychstrategii, metod konkurowania, aby zapewnić sobie warunki do dalszego wzrostui rozwoju.Wzrost i rozwój przedsiębiorstw są procesami obiektywnymi, którym podlegająpodmioty gospodarcze od chwili założenia. Wzrost wyraża się długookresowympowiększeniem określonej cechy mierzalnej, to znaczy takiej, którą możnawyrazić ilościowo w jednostkach miary, na przykład wielkość obrotu, liczbazatrudnionych, wielkość produkcji dodanej, suma bilansowa, wielkość zysku,wielkość kapitału własnego. Korzystna sytuacja ma miejsce wtedy, gdy wielkościte wskazują na długookresową pozytywną zmianę 2 . Podkreślić należy, żeo wzroście przedsiębiorstwa świadczą nie tylko wielkości mierzalne, tak zwane1Podstawy ekonomiki i zarządzania przedsiębiorstwem, red. J. Kortan, C.H. BECK, Warszawa1997, s. 151.2Ibidem.

40 Małgorzata Porada-Rochoń, Anna Owidia Surmaczobiektywne, istotne są także cechy niedające się mierzyć albo tylko bardzo trudnomierzalne (subiektywne), świadczące o wzroście siły gospodarczej przedsiębiorstwai o jego wartości rynkowej 3 .W literaturze przedmiotu podaje się, że każde przedsiębiorstwo ma do wyborudwie podstawowe drogi wzrostu: wzrost wewnętrzny lub wzrost zewnętrzny.Wzrost wewnętrzny następuje na skutek wykorzystania własnych zasobówi umiejętności, pozwala on na rozbudowanie potencjału w ramach dotychczasowychstruktur. Wzrost zewnętrzny zaś polega na skokowym powiększeniu potencjału.Może on przyjmować różne formy kooperacji w postaci aliansu strategicznego,wspólnych przedsięwzięć, licencji, franchisingu itp., a także fuzji czyakwizycji 4 .Wybór odpowiedniej drogi wzrostu nie jest łatwy, każda z nich bowiemma określone wady i zalety (tabela 1), a te, z kolei, wpływają na długookresowąkonkurencyjność przedsiębiorstwa. Osiągnięcie sukcesu warunkuje między innymidokonanie wnikliwej oceny pod kątem możliwości zwiększenia wartościprzedsiębiorstwa, tak aby wybrać optymalny wariant. Pomocne w tym może byćprzyjęcie następującej zasady przy wyborze najkorzystaniejszego wariantu:wzrost wartości > koszty transakcji + ryzyko.Do kosztów transakcji zalicza się: koszty nawiązania kontraktów, kosztynegocjacji, koszty adaptacji procesów i struktur zarządzania itp. Ryzyko dotyczynatomiast problemów związanych z integracją przedsiębiorstw czy konfliktamiwynikającymi ze współpracy przedsiębiorstw o różnych kulturach organizacyjnych.W ten sposób można przeanalizować możliwości rozwoju zewnętrznegoprzez fuzję, przejęcie lub kooperację w formie aliansu. Oceny możliwych opcjistrategicznych dokonuje się, porównując wartości wygenerowane przez poszczególneprzedsiębiorstwa 5 .Istotnym obszarem możliwości inwestycyjnych przedsiębiorstwa są fuzjei przejęcia. Stanowią one jeden z elementów rozwoju firm prowadzący do rozszerzaniazakresu działalności oraz zwiększania konkurencyjności przedsiębiorstw.Niejednokrotnie w parktyce gospodarczej jest tak, że nie wystarcza do wzrostu3Ibidem, s. 152.4Podstawy..., s. 153 oraz R. Drewniak, Rozwój przedsiębiorstwa poprzez alians strategiczny.Cele i uwarunkowania w praktyce polskiej, Dom Organizatora, Toruń 2004, s. 162.5H. Chwistecka-Dudek, W. Sroka, Alianse strategiczne. Problemy teorii i dylematy praktyki,PSB, Kraków 2002, s. 108.

Fuzje i przejęcia – strategia szybkiego rozwoju przedsiębiorstwa41oparcie się tylko na własnych zasobach 6 . Zarządzający globalnymi przedsiębiorstwamitwierdzą: „najmniej skutecznym sposobem konkurowania jest próbowaniepodbicia światowych rynków, polegając tylko na własnych siłach” 7 .DROGAWZROSTUWzrostorganicznyFuzjei przejęciaAliansestrategiczneZalety i wady różnych dróg rozwoju przedsiębiorstwaWADY– mniejsza dynamika rozwoju– ryzyko wrogiego przejęcia przyfinansowaniu rozwoju emisją akcji– stosunkowo wysokie koszty (np.badań i rozwoju, koszty pozyskaniakapitału)– problemy z pozyskaniem środkówfinansowych na dalszy rozwój– większy kłopot z wyjściem pozapodstawową działalność– dość wysokie ryzyko niepowodzenia– wysokie i skoncentrowane w czasiekoszty– trudności w zarządzaniu organizacjąo odmiennym obszarze działania– ryzyko negatywnego wpływu naimage firmy– występowanie konfliktów interesów– kłopoty z zarządzaniem (licznecentra decyzyjne)– ryzyko przejęcia przez partnera– konieczność ujawniania partneromniektórych informacji wewnętrznychZALETYTabela 1– większa zdolność do tworzeniaunikatowych przewag konkurencyjnych– możliwość budowania wizerunkuna podstawie tradycji firmy– większa stabilność ryzyka rozwoju– mniejsze przeszkody w zarządzaniu(jednolita kultura, często małozdywersyfikowana działalność)– wysoka dynamika rozwoju– dostęp do unikatowych zasobów– obniżka kosztów (efekty synergiii korzyści skali)– dywersyfikacja ryzyka działania– pozyskanie nowych rynków zbytu(nowe kanały dystrybucji oraz grupyklientów)– zachowanie własnej niezależnościpartnerów– dostęp do pożądanych zasobówprzez sojusznika– możliwość przejęcia przez partnera– stosunkowa łatwość rezygnacjiz aliansu– obniżka kosztówŹródło: opracowanie własne na podstawie A. Adamska, Rola i zadania dyrektora finansowego,www.finanse.info.pl.6J.C. Hook, Fuzje i przejęcia. Jak skutecznie przeprowadzić transakcję, LIBER, Warszawa2002, s. V.7Wypowiedź Jacka Welcha, prezesa zarządu General Electric, cyt. za W. Sroka, Alians strategicznya fuzja, EiOP 2001, nr 5.

42 Małgorzata Porada-Rochoń, Anna Owidia Surmacz2. Istota fuzji/przejęciaPowszechnie uznaje się, że fuzja (ang. merger) to celowe połączenie identycznychlub porównywalnej wielkości podmiotów gospodarczych i powstanienowego przedsiębiorstwa, przejmującego majątek łączących się firm 8 . Akcjonariuszestają się współwłaścicielami powstałej spółki, otrzymując w niej udziałylub akcje, w zamian za przejęty majątek 9 . Akcjonariusze otrzymują po 50% głosówna walnym zgromadzeniu, następuje także akceptacja planów rozwojowychnowego podmiotu przez zarządy obu połączonych firm 10 . W praktyce gospodarczejma miejsce uniwersalny podział na kilka rodzajów fuzji przedsiębiorstw,wśród których należy wymienić: fuzje horyzontalne, fuzje wertykalne, fuzjekonglomeratowe oraz fuzje geograficzne.Przejęcie (ang. takeover) to uzyskanie kontroli nad spółką przez przejmującegow wyniku nabycia jej akcji 11 na giełdzie lub aktywów poza nią. Transferkontroli nad działalnością gospodarczą z jednej grupy interesów do innej nastąpićmoże również przez 12 :– prywatyzację polegającą na wykupie akcji przez małą grupę inwestorów w wynikuzłożenia publicznej oferty, a potem wycofania danej spółki z giełdy,– uzyskanie pełnomocnictwa, to znaczy większościowego prawa głosu na walnymzgromadzeniu akcjonariuszy (WZA) przez grupę akcjonariuszy,– dzierżawę z uprawnieniem do wykonywania prawa głosu na WZA w sprawachstrategicznych dla firmy,– wspólne przedsięwzięcia (tworzenie nowego przedsiębiorstwa z aktywów partnerów,jednakże jeden z nich zajmuje pozycję akcjonariusza większościowegoco do prawa głosu).Przedsiębiorstwo przejęte nie traci osobowości prawnej, lecz staje się podporządkowanepodmiotowi przejmującemu, a jego akcjonariusze najczęściejprzestają być jego właścicielami 13 . W wyniku przejęcia może także nastąpić likwidacjapodmiotu przejmowanego, jego włączenie do grupy kapitałowej lub inkorporacja(włączenie w struktury podmiotu przejmującego).8A. Zelek, Zarządzanie strategiczne, Wydawnictwo Zachodniopomorskiej Szkoły Biznesu,Szczecin 2000, s. 18.9M. Szałaj, Rynek fuzji i przejęć w Polsce, „Nasz Rynek Kapitałowy” 2004, nr 3.10J. Grzywacz, Podstawy bankowości, Difin, Warszawa 2002, s. 37.11M. Szałaj, op.cit.12A. Zelek, op.cit., s. 19.13M. Szałaj, op.cit.

Fuzje i przejęcia – strategia szybkiego rozwoju przedsiębiorstwa43Przejęcia mogą mieć formę przyjazną lub wrogą. Przejęcie przyjazne (ang.friendly takeover) wymaga akceptacji kierownictwa spółki przejmowanej dlaprzejmującego. Akceptacja przyjmuje postać rekomendacji zarządu spółki przejmowanejprzyjęcia oferty przez akcjonariuszy (na przykład tak było przy połączeniuPolifarbu Cieszyn SA i Polifarbu Wrocław SA). Przejęcie wrogie (ang. hostietakeover) ma miejsce w wypadku braku poparcia przez kierownictwo spółkiprzejmowanej przejęcia nad nią kontroli i przeniesienia własności 14 . Najczęściejz inicjatywą połączenia drogą wymuszenia ekonomicznego wychodzą silniejszeprzedsiębiorstwa, a nierzadko też i mniejsze 15 .Ze względu na proces koncentracji produkcji możemy wyróżnić przejęcia:tworzące specjalizację przedmiotową oraz tworzące specjalizację technologiczną.Pierwsze z nich polegają na nabywaniu innych przedsiębiorstw w celuzawężenia asortymentu wspólnie wytwarzanych produktów tak, aby osiągnąćprzewagę na rynku, a poprzez to ograniczyć konkurencję. Przejęcia tworzącespecjalizację technologiczną polegają zaś na nabywaniu innych przedsiębiorstww celu podziału etapów produkcji na kilka przedsiębiorstw.Przejęcie przedsiębiorstwa może nastąpić przez nabycie kontroli przez innypodmiot, którym może być 16 : przedsiębiorstwo, instytucja finansowa, kadra menedżerskalub pracownicy.3. Johnson & Johnson 17 – przykład wzrostu firmy przez przejęciaFirma Johnson & Johnson jest producentem i sprzedawcą szerokiej gamyproduktów branży medycznej i kosmetycznej. W latach 1995–2005 przedsiębiorstwoprzeprowadziło ponad 50 transakcji przejęć – jako część swojej strategiiwzrostu. Była to strategia podobna do tej prowadzonej przez inne przedsiębiorstwaw szybko zmieniającym się otoczeniu, nacechowanym innowacjami, naprzykład w branżach takich jak IT.Johnson & Johnson zamiast kreować innowacyjne produkty wewnątrzprzedsiębiorstwa przejął firmy, które miały opracowane, intratne rynkowo pro-14Ibidem.15Grupy kapitałowe w Polsce, red. M. Romanowska, M. Trocki, B. Wawrzyniak, Difin, Warszawa1998, s. 85.16S. Hucik-Gaicka, Walka konkurencyjna przedsiębiorstw poprzez alianse strategiczne, fuzjei przejęcia, www.inwestycje.pl (15.03.2007).17Mergers, acquisitions, and corporate restructuring, red. P.A. Gaughan, John Wiley & Sons,New Jersey 2007, s. 118–119.

44 Małgorzata Porada-Rochoń, Anna Owidia Surmaczdukty. W ten sposób przedsiębiorstwo nie traciło czasu na nieudane próby rozwojuwewnętrznego i budowało sukces na stworzonych produktach innych firm.Musiało jednak zapłacić premię za dokonane transakcje. Wybrane przykładytransakcje przejęć zaprezentowano w tabeli 2.Wybrane transakcje przejęć dokonywane przez firmę Johnson & Johnsonw latach 1994–2005FirmaprzejmowanaDziedzinaRokTabela 2Wartość[mld USD]Guidant implanty 2005 25,4Alza specyfiki medyczne 2001 12,3Centocorleki stosowane w chorobach układu immunologicznego1999 6,3Depuy urządzenia ortopedyczne 1998 3,6Scios leki stosowane w chorobach kardiologicznych 2003 2,4Cordis leki stosowane w chorobach naczyniowych 1996 1,4Neutrogena produkty do pielęgnacji skóry i włosów 1994 0,9Biopsys Medical leki stosowane w nowotworach piersi 1997 0,3Źródło: Mergers, acquisitions..., s. 118.Przykładowo, w 1996 roku Johnson & Johnson przejęła „Cordis” – producentaleków stosowanych w chorobach naczyniowych – za 1,8 mld USD. Pomimoto Johnson & Johnson nie znalazła się w czołówce tego segmentu rynku, dlategodokonała przejęcia za 25,4 mld USD (początkowa cena ofertowa) lidera rynku– Guidant. Ta transakcja nabycia była największa w historii Johnson & Johnson.4. Zasadnicze przesłanki podejmowania transakcji połączeniowych przezpodmioty gospodarczeFuzje i przejęcia coraz częściej traktowane są jako najskuteczniejsza metodaosiągania dynamicznego tempa wzrostu, a łączące się przedsiębiorstwa spodziewająsię uzyskać różnego rodzaju korzyści. Przesłanek jest wiele (marketingowe,operacyjne, finansowe, inwestycyjne itp.), przy czym są one coraz bardziej skom-

Fuzje i przejęcia – strategia szybkiego rozwoju przedsiębiorstwa45plikowane oraz zmienne, zależą bowiem od obszaru działania przedsiębiorstworaz zakresu, w którym są przeprowadzane.Warto podkreślić, iż większość firm planujących rozwój nie zaczyna odpomysłu przejęcia innych. Decyzja o nabyciu innego podmiotu zostaje podjętapo tym, jak zwykła działalność firmy nie daje szans na szybki rozwój czyteż odpowiedni zwrot z inwestycji 18 . Rozwój przedsiębiorstwa poprzez fuzję lubakwizycję jest także konieczny, gdy cele strategiczne przedsiębiorstwa nie mogąbyć skutecznie osiągnięte w ramach obecnych struktur organizacyjnych. Podobnie,jeśli okaże się, że w obecnej strukturze trudne będzie utrzymanie na niskimpoziomie kosztów wraz ze wzrostem obrotów, rozsądne okazać się może ograniczeniewspólnych kosztów administracyjnych przy utrzymaniu niezmienionegopoziomu jakości produkcji i/lub usług i wartości obrotów 19 . Niewątpliwie na podjęciedecyzji o fuzji/przejęciu wpływa wiele czynników, takich jak 20 :1. Cechy sektorowe:– stopień dojrzałości danej dziedziny,– siła barier na wejściu.2. Skłonność przedsiębiorstw do wzrostu zewnętrznego.Z powodu na przykład niedoboru zasobów osobowych lub istnienia lukitechnologicznej podmioty gospodarcze mogą być zmuszone do rozwijania się nazewnątrz.3. Względy taktyczne:– gra z czasem (wzrost zewnętrzny umożliwia szybszy zwrot nakładów inwestycyjnychniż wzrost wewnętrzny),– neutralizacja konkurenta,– dostępność celów,– rynkowa dostępność aktywów.Uczestnikami fuzji mogą być przedsiębiorstwa produkujące podobne produktyw tej samej branży lub też zajmujące się różnymi etapami tego samegoproduktu, jak też przedsiębiorstwa działające w innych branżach. Często przedsiębiorcomopłaca się przejąć inną firmę lub połączyć z podobnym przedsiębiorstwembardziej, niż przeprowadzać inwestycję polegającą na rozbudowie własnej18J.C. Hook, op.cit., s. 8–9.19H. Johnson, Fuzje i przejęcia. Narzędzie podejmowania decyzji strategicznych, LIBER, Warszawa2000, s. 19.20Strategor, zarządzanie firmą. Strategie, struktury, decyzje, tożsamość, PWE, Warszawa 1997,s. 220–222.

46 Małgorzata Porada-Rochoń, Anna Owidia Surmaczfirmy i zakupie nowych maszyn, urządzeń czy technologii 21 . Poza tym uczestnikamifuzji i przejęć mogą być przedsiębiorstwa zupełnie odmienne pod względemstylu zarządzania, kultury organizacyjnej czy systemów wartości, stąd sukcestakiej operacji jest uzależniony od tego, jak skutecznie potrafią się one zesobą zintegrować.5. Rynek fuzji i przejęć w Polsce – bariery rozwojuFuzje i przejęcia są stałym elementem gospodarki każdego kraju, w tymPolski. W roku 2007 polski rynek fuzji i przejęć wart był około 47 mld PLN.Dotychczas głównym problemem w rozwoju firm poprzez fuzje i przejęcia byłybariery finansowe wiążące się z utrudnionym dostępem do kapitału i źródeł finansowania.Niewielu przedsiębiorców zdaje sobie sprawę, że w rozwiązaniutych problemów pomocne są fundusze europejskie. Dzięki pomocy unijnejmożliwe jest sfinansowanie transakcji fuzji/przejęcia, nawet przy braku zdolnościkredytowej czy zabezpieczeń na aktywach przedsiębiorstw. Według niektórychspecjalistów jest to najtańsza forma finansowania rynku, tańsza niż emisjaakcji na giełdzie lub wykorzystanie długoterminowych funduszy 22 .Rynek fuzji i przejęć w kraju rozwija się szybciej dzięki większej aktywnościspółek giełdowych. Branża firm, które dokonały przejęć, jest bardzo szeroka,począwszy od sektora spożywczego przez branżę budowlaną, kończąc na wydawniczej.Polskie spółki coraz częściej szukają partnerów poza granicami kraju.W akwizycjach zagranicznych w ostatnich latach uczestniczyły spółki, takie jak:Euromark, Netmedia, Prokom (w sektorze informatycznym), Kamax (w branżykolejowej), Mokate (w sektorze spożywczym) 23 . Szacuje się, że rynek fuzji i przejęćbędzie atrakcyjny dla inwestorów do 2009 roku. Przeszkodą w dokonywaniupołączeń dla podmiotów gospodarczych może być premia za pakiet kontrolny.Zachętą natomiast możliwość zapłaty za akcje w wezwaniu przez zamianę nanowo utworzone akcje spółki przejmującej 24 , co mogłoby uprościć schemat niektórychtransakcji.Podsumowując, dobrze zaplanowana i przemyślana transakcja M&A jestatrakcyjnym narzędziem rozwoju biznesu, mogącym przynieść szybko długo-21Dotacje na fuzje i przejęcia, www.bierzdotacje.pl (6.06.2008).22Ibidem.23K. Nałęcz doradca finansowy Money Expert SA, Przejęcia i fuzje wspomagają rozwój firm,www.egospodarka.pl (13.11.2006).24Boom na rynku fuzji i przejęć, „Gazeta Parkiet”, 18.01.2007.

Fuzje i przejęcia – strategia szybkiego rozwoju przedsiębiorstwa47trwałe korzyści. Urealnienie wycen, relatywna trudność w dostępie do finansowaniapoprzez IPO czy tradycyjny kredyt 25 będą wzmacniać rynek M&A w Polsce.W warunkach krajowych dodatkowym bodźcem może być także prywatyzacja,która, po kilku latach przestoju, może ponownie stać się źródłem transakcji fuzjii przejęć.MERGERS AND ACQUISITIONS– A STRATEGY FOR RAPID DEVELOPMENTSummaryThis article focuses on various strategic ways for the company’s growth. It analyzesadvantages and disadvantages of these ways, especially of Merger and Acquisitons.One of the most fundamental motives for M&As is growth. Companies seeking toexpand are faced with a choice between internal growth and growth through M&As. Internalgrowth may be a slow and uncertain process. Growth through Merger and Acquisitonsmay be a much more rapid process, although it brings with it is own uncertainties.Article also presents history of acquisitions, on example Johnson & Johnson company.Translated by Małgorzata Porada-Rochoń25Zespół Fuzji i Przejęć KPMG, Czy fuzje i przejęcia to nadal dobry sposób na rozwój?,„Gazeta Giełdy Parkiet”, 28.04.2008.

ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGOPROBLEMY ZARZĄDZANIA, FINANSÓWNR 532 2009I MARKETINGU NR 14MAGDALENA ZIOŁOUniwersytet SzczecińskiSPECJALNE STREFY EKONOMICZNEJAKO FORMA INTERWENCJI PAŃSTWAWSPIERAJĄCA ROZWÓJ PRZEDSIĘBIORCZOŚCIWprowadzenieZapewnienie zrównoważonego rozwoju wymaga podjęcia przez państwodziałań interwencyjnych zmierzających do wyrównywania szans rozwojowychna obszarach objętych regresem. Ingerencja państwa w mechanizm wolnorynkowypolega między innymi na tworzeniu wyodrębnionych terytorialnie stref przeznaczonychdo prowadzenia działalności gospodarczej na preferencyjnych warunkach1 . Specjalne strefy ekonomiczne (SSE) traktowane są jako innowacyjnyinstrument polityki regionalnej państwa, który jednocześnie budzi kontrowersje.Tworzenie SSE wpływa na mechanizm konkurencji, prowadzi do uprzywilejowaniapodmiotów, które działają na terenie strefy. Stąd ustawowo są uregulowanedziałalność stref oraz ich delimitacja ze względu na kryterium ilościowe (liczbastref i zajmowany przez nie obszar) i jakościowe (rodzaj podmiotów działającychw strefach, przedmiot prowadzonej przez te podmioty działalności, rodzaj przysługującychim preferencji).Celem artykułu jest przedstawienie roli oraz mechanizmu działania specjalnychstref ekonomicznych ze szczególnych uwzględnieniem ich wpływu nalokalną przedsiębiorczość.1J. Ickiewicz, Specjalne strefy ekonomiczne w Polsce w latach 1995–2007, w: Współczesnefinanse. Stan i perspektywy rozwoju finansów przedsiębiorstw i ubezpieczeń, red. B. Kołosowska,Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2008, s. 423.

50 Magdalena Zioło1. Specjalne strefy ekonomiczne w Polsce i na świecieZgodnie z zapisami ustawy o specjalnych strefach ekonomicznych są onewyodrębnioną, niezamieszkałą częścią terytorium Rzeczypospolitej Polskiej,na której może być prowadzona działalność na zasadach określonych ustawą 2 .W momencie tworzenia SSE zakładano, że przyczynią się one do rozwoju i zróżnicowaniaeksportu, sprzyjać będą powstawaniu nowych miejsc pracy, pozwoląimplementować innowacyjne rozwiązania oraz wprowadzić nowe założeniai prorozwojową politykę państwa (na przykład w aspekcie prawnym, ekonomicznym,współpracy międzysektorowej), jak również pobudzą rozwój infrastruktury.Oczekiwania te zostały zdefiniowane w ustawie 3 .Obecnie w Polsce działa 14 SSE utworzonych na czas określony do 2017roku 4 , których powierzchnia obejmuje 12 tys. ha. Podejmowane są obecnie staraniazmierzające do zwiększenia powierzchni SSE do 20 tys. ha. Każda ze streftworzy średnio dziewięć podstref 5 , co powoduje, że poszczególne SSE cechujekilka lub więcej lokalizacji na terenie województw. Ze względu na cel i kreowanerezultaty społeczno-gospodarcze SSE miały być lokalizowane na terenach,gdzie konieczne były przekształcenia strukturalne, dotkniętych regresem, zagrożonychmarginalizacją. Praktyka funkcjonowania stref pokazała jednak, żeprzedsiębiorcy preferują lokalizacje wyposażone w infrastrukturę lub majątekdo zagospodarowania. SSE utworzono więc na terenach zagospodarowanych, naktórych funkcjonowały już przedsiębiorstwa. Doprowadziło to do rozróżnieniaprzedsiębiorców funkcjonujących na terenie stref na dwie grupy: działającychna podstawie zezwolenia lub działających bez zezwolenia, co skutkuje zakresemprzyznawanych ulg podatkowych 6 . Wybór przedsiębiorców, którzy uzyskują zezwolenie,odbywa się na drodze przetargu lub rokowań podjętych na publicznezaproszenie 7 . Zezwolenie stanowi dla przedsiębiorcy podstawę do korzystaniaz pomocy publicznej.2Art. 2 ustawy z dnia 20 października 1994 r. o specjalnych strefach ekonomicznych, t.j. DzU2007, nr 42, poz. 274.3Ibidem, art. 3.4Planowane jest wydłużenie okresu funkcjonowania SSE do 2020 r.5W. Danielak, Specjalne strefy ekonomiczne (SSE) – teraźniejszość i przyszłość, „EkonomiczneProblemy Usług” nr 21, Szczecin 2008, s. 40.6J. Ickiewicz, op.cit., s. 424.7Art. 17 ust. 1 ustawy z dnia 20 października 1994 r. o specjalnych strefach ekonomicznych...

Specjalne strefy ekonomiczne jako forma interwencji państwa...51Pojęcie SSE w szerszym zakresie funkcjonuje również w wymiarze międzynarodowymi oznacza wyodrębnione geograficznie terytorium administrowaneprzez samodzielną jednostkę, oferujące zachęty (preferencje) dla podmiotów lokalizującychdziałalność na tym obszarze 8 . W tym kontekście tak zdefiniowanestrefy wyróżnia 9 : 1) geograficznie wyodrębnione terytorium, 2) jeden podmiotzarządzający (lub administrujący), 3) zakres preferencji zależny od umiejscowieniadziałalności w strefie, 4) wyodrębniony obszar celny z preferencjami (obszarwolnocłowy), 5) uproszczenie procedur.Systematyczna ewolucja form i koncepcji funkcjonowania specjalnych strefna świecie doprowadziła do ich znaczącego zróżnicowania. Obecnie wyróżniasię 10 :– obszary portowe, na przykład Colon w strefie wolnego handlu (ang. free tradezones – FTZ), które są obszarem wolnocłowym, czy w niewielkiej Panamie,oferujące możliwość magazynowania i składowania towarów, usługi dystrybucyjneoraz operacje reeksportowe;– strefy produkcji eksportowej (ang. export processing zones – EPZ) – obszaryprzemysłowe oferujące zachęty dla eksporterów zasadniczo w dwóch formach:tradycyjnej i hybrydowej; zgodnie z założeniami tradycyjnego modelu strefyprodukcji eksportowej jest to obszar przemysłowy przeznaczony wyłącznie nadziałalność firm zorientowanych na eksport w przeciwieństwie do modelu hybrydowego,który zakłada, że obszar ten jest podzielony na strefę centralną,w której działają przedsiębiorcy zorientowani na eksport, i pozostałe obszary,w których działają inne firmy niezależnie od tego, czy przedmiot ich działalnościogniskuje się na eksporcie, czy nie;– strefa produkcji eksportowej jednego przedsiębiorcy (ang. single factory – EPZ)– zachęty i preferencje są adresowane do indywidualnego przedsiębiorcy niezależnieod miejsca prowadzonej przez niego działalności (w strefie lub pozanią);– port bezcłowy (ang. freeport – FP) – duży obszar, na którym dopuszcza sięprowadzenie każdego rodzaju działalności, łącznie z turystyką i sprzedażądetaliczną; obszary te cechuje znaczący zakres preferencji adresowanych doprzedsiębiorców;8Special Economic Zones. Performance, lessons learned, and implications for zone development,„The World Bank Group”, April 2008, s. 2, www.fias.net.9Ibidem, s. 9.10Ibidem, s. 10.

52 Magdalena Zioło– strefa rozwoju przedsiębiorczości (ang. enterprise zone – EZ) – powoływanaw celu rewitalizacji obszarów przekształceń gospodarczych lub obszarówwiejskich poprzez wykorzystanie preferencji podatkowych oraz dotacji dlaprzedsiębiorców;– strefy wyspecjalizowane (ang. specialized zones – SZ) – obejmują parki przemysłowe,parki technologiczne, strefy petrochemiczne, centra logistyczne itp.Podstawowe dane dotyczące specjalnych stref w Europie Centralneji Wschodniej przedstawiono w tabeli 1.Specjalne strefy w Europie Centralnej i Wschodniej według rodzajuTabela 1Kraj Rok powstania Liczba stref Rodzaj strefyBułgaria 1987 20 hybrydowa EPZ, SZChorwacja 1996 14 hybrydowa EPZFederacja Rosyjska 1996 6 FPLitwa 2000 10 hybrydowa EPZ, FPŁotwa 1996 4 FTZ, FPPolska 1995 48 hybrydowa EPZ/FTZ, FP, SZRumunia 1992 7 hybrydowa EPZ, FTZSerbia 1994 3 FTZUkraina 1997 16 FTZŹródło: Special Economic Zones..., s. 10–11.Prototypem dla działających współcześnie stref stała się ustanowionaw 1951 roku pierwsza, bezcłowa strefa w Puerto Rico oraz utworzona w 1958roku irlandzka strefa Shannon 11 . Koncepcja specjalnych stref jako wydzielonychterytoriów państwa o preferencyjnych warunkach prowadzenia działalności znanabyła już w czasach starożytnych (wolne porty) i systematycznie ewoluowała(tabela 2) 12 .Dynamiczny rozwój stref na świecie nastąpił po 1980 roku. Obecnie strefyw wymiarze międzynarodowym wykazują wysoką tendencję do koncentracji .11W Polsce najstarszą SSE jest Euro-Park Mielec utworzony w 1997 r.12Specjalne strefy ekonomiczne. Badanie – edycja 2007 r. Raport KPMG, „Doradztwo Gospodarcze”2007, s. 11.

Specjalne strefy ekonomiczne jako forma interwencji państwa...53Dotyczy to krajów Azji i Pacyfiku (szczególnie Chin), Ameryki Łacińskiej,Europy Centralnej i Wschodniej oraz Azji Centralnej.Rozwój specjalnych stref ekonomicznych w wybranych krajach europejskichTabela 2Kraj Liczba stref Rok ustanowieniaCypr 1 1973Dania 10 1891Finlandia 2 1970Francja 87 1992Grecja 3 1914Hiszpania 5 1998Irlandia 2 1958Malta 11 1988Niemcy 8 1888Portugalia 2 1980Wielka Brytania 62 1988Włochy 24 1719Szwajcaria 4 1854Szwecja 4 1785Źródło: jak pod tabelą 1.2. Specjalne strefy ekonomiczne jako przejaw interwencjonizmu państwowegoInterwencjonizm wyraża się ingerencją państwa w stosunki gospodarczo--polityczne panujące na wolnym rynku 13 . Specjalne strefy ekonomiczne są tegowyrazem. Ich powoływanie ma na celu wzmożenie przedsiębiorczości oraz stymulowanieprocesów wzrostu i rozwoju na obszarach dotychczas nieefektywnychekonomicznie, zagrożonych marginalizacją. Przedmiotem oddziaływaniapaństwa są podmioty gospodarcze, od których oczekuje się określonych zachowań,współgrających i przyczyniających się do osiągnięcia celów zdefiniowanychw strategicznych założeniach prowadzonych przez dany kraj rodzajów polityki.13http://pl.wikipedia.org/wiki/Interwencjonizm.

54 Magdalena ZiołoSektor publiczny w celu wywołania u przedsiębiorców pożądanych postawskutkujących określonymi rezultatami makroekonomicznymi (spadek bezrobocia,kreowanie procesów wzrostu i rozwoju, podnoszenie konkurencyjności i innowacyjności)posługuje się wieloma narzędziami, głównie o charakterze prawnymi ekonomicznym. Otoczenie prawne kreowane przez sektor publiczny określaramy działalności podmiotów gospodarczych, zapewnia niezbędne regulacje dotyczącepodstaw ich funkcjonowania oraz działania SSE, jak i możliwości udzielaniapomocy publicznej 14 . Na poziomie jednostek samorządu terytorialnego rolęprawnych instrumentów interwencjonizmu pełnią akty prawa miejscowego (naprzykład uchwały, decyzje, zaświadczenia) 15 . Instrumenty prawne adresowanedo podmiotów zlokalizowanych w SSE pozwalają na kształtowanie między innymiwysokości stawek poszczególnych podatków i opłat (w tym lokalnych) istotnychdla przedsiębiorców działających na terenie strefy. Znaczącą rolę przypisujesię również instrumentom administracyjnym oraz planistycznym. W przypadkuSSE szczególnym instrumentem administracyjnym jest zezwolenie na prowadzeniedziałalności na terenie strefy. Dzięki niemu możliwe jest wyselekcjonowaniepodmiotów, których działalność umożliwia osiągnięcie celów określonychw planie rozwoju strefy 16 . W wymiarze planistycznym najbardziej znaczące sąuchwały rad gmin w sprawie przyjęcia miejscowego planu zagospodarowaniaprzestrzennego, na podstawie którego wydawane są decyzje administracyjne (naprzykład pozwolenia na budowę).Interwencjonizm ma także charakter finansowy i wyraża się w stosowaniuprzez państwo narzędzi ekonomicznych, do których należą między innymidochody (podatki 17 i opłaty) oraz wydatki publiczne. Dochody uzyskane z działalnościgospodarczej prowadzonej na terenie strefy w ramach zezwolenia przezosoby prawne lub osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą są zwolnionez podatku dochodowego na zasadach określonych w ustawach o podatku14Zgodnie z art. 87 pkt 1 Traktatu Wspólnot Europejskich wszelka pomoc przyznawana przezpaństwo członkowskie lub przy użyciu środków państwowych w jakiejkolwiek formie, która zakłócalub grozi zakłóceniem konkurencji, poprzez sprzyjanie niektórym przedsiębiorstwom lubprodukcji niektórych towarów, jest niezgodna ze wspólnym rynkiem w zakresie, w jakim wpływana wymianę między państwami członkowskimi. Szerzej: I. Postuła, A. Werner, Pomoc publiczna,Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2006, s. 26–27.15M. Poniatowicz, Instrumenty wspierania rozwoju lokalnego – próba systematyzacji, ZeszytyNaukowe Uniwersytetu Szczecińskiego nr 471, Szczecin 2007, s. 284.16Art. 16 ust. 3 ustawy z dnia 20 października 1994 r. o specjalnych strefach ekonomicznych...17B. Kurczewska, Interwencjonizm państwowy i jego rola w gospodarce, http://mikro.univ.szczecin.pl/bp/pdf/6/0.pdf.

Specjalne strefy ekonomiczne jako forma interwencji państwa...55dochodowym od osób fizycznych i podatku dochodowym od osób prawnych 18 .Przedsiębiorcy działający na terenie SSE korzystają z określonych preferencjipodatkowych, które różnią się w zależności od roku, w którym przedsiębiorcauzyskał zezwolenie na prowadzenie działalności w strefie (tabela 3) 19 .Ekonomiczne instrumenty interwencjonizmu państwa wykorzystywanena obszarze SSETabela 3Przedsiębiorcy, którzy otrzymalizezwolenie do końca grudnia2000 rokuPrzedsiębiorcy, którzy otrzymali zezwolenieod 1 stycznia 2001 roku– Mali przedsiębiorcy zachowują prawo do nielimitowanych ulg w podatku dochodowymdo 31 grudnia 2011 r.– Średni przedsiębiorcy zachowują prawo do nielimitowanych ulg w podatku dochodowymdo 31 grudnia 2010 r.– Dla dużych przedsiębiorców, którzy uzyskali zezwolenia do końca 1999 r., maksymalnapomoc publiczna wynosi 75% kosztów inwestycji, a dla tych, którzy uzyskalizezwolenia w 2000 r. – 50% kosztów inwestycji.– Dla przedsiębiorców z sektora motoryzacji maksymalna pomoc publiczna wynosi30% kosztów inwestycji.– Przy ustaleniu dopuszczalnej wielkości pomocy publicznej uwzględnia się całkowitąwielkość pomocy publicznej, jaką duży przedsiębiorca, również z sektora motoryzacyjnego,otrzymał od 1 stycznia 2001 r.Przedsiębiorcy korzystają ze zwolnienia od podatku dochodowego dochodów uzyskiwanychz działalności prowadzonej w SSE. Pomoc regionalna w formie zwolnieńpodatkowych przysługuje z tytułu: kosztów nowej inwestycji, tworzenia nowychmiejsc pracy. Przedsiębiorca korzystający z pomocy z tytułu kosztów nowej inwestycjijest zobowiązany do: 1) prowadzenia działalności gospodarczej przez okresnie krótszy niż 5 lat; 2) utrzymania własności składników majątku, z którymi byłyzwiązane wydatki inwestycyjne przez okres pięciu lat od dnia wprowadzenia do ewidencjiśrodków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych w rozumieniuprzepisów o podatku dochodowym. Przedsiębiorca korzystający z pomocy z tytułutworzenia nowych miejsc pracy związanych z daną inwestycją musi utrzymać nowoutworzone miejsca pracy przez okres nie krótszy niż pięć lat. Maksymalna intensywnośćpomocy dla małych i średnich przedsiębiorstw (z wyłączeniem przedsiębiorcówprowadzących działalność w sektorze transportu) zostaje podwyższona o 15 punktówprocentowych. Maksymalna intensywność pomocy dla inwestycji z sektora motoryzacyjnegowynosi 30% intensywności dopuszczalnej na danym obszarze, jeżeli kwotapomocy przekracza równowartość 5 mln EUR. Minimalna wysokość nakładówinwestycyjnych uprawniająca do korzystania z pomocy publicznej w SSE wynosi 100tys. EUR, udział własny przedsiębiorcy w inwestycji musi wynosić 25%.Źródło: Specjalne strefy ekonomiczne w Polsce, http://www.wroclaw.pl/m3554/p6666.100.0.aspx.Przedsiębiorcy, którzy uzyskali zezwolenie na działalność w SSE po 1 stycznia2007 roku, mogą uzyskać pomoc regionalną na nowe inwestycje rozumiane18Art. 12 ustawy z dnia 20 października 1994 r. o specjalnych strefach ekonomicznych...19J. Ickiewicz, op.cit., s. 424–428.

56 Magdalena Ziołojako wydatki na środki trwałe oraz wartości niematerialne i prawne polegającena utworzeniu nowego lub rozbudowie istniejącego przedsiębiorstwa, dywersyfikacjiprodukcji przedsiębiorstwa przez wprowadzenie nowych dodatkowych produktów,na zasadniczej zmianie dotyczącej całościowego procesu produkcyjnegoistniejącego przedsiębiorstwa, nabycie przedsiębiorstwa, które jest w likwidacjialbo zostałoby zlikwidowane, gdyby nie zostało nabyte, przy czym przedsiębiorstwojest nabywane przez niezależnego inwestora 20 . Koszty kwalifikujące się doobjęcia pomocą publiczną to koszty inwestycji oraz koszty pracy. Koszty inwestycjito koszty poniesione przez przedsiębiorcę na terenie SSE w okresie objętymzezwoleniem pomniejszone o podatek VAT. W przypadku przedsiębiorcówrealizujących duże projekty inwestycyjne (powyżej 50 mln EUR) im wyższa jestwartość inwestycji, tym niższa wartość preferencji podatkowych 21 . Koszty pracystanowią podstawę do ulgi w podatku dochodowym do wysokości dwuletnichkosztów pracy kwalifikujących się do objęcia pomocą 22 .3. Wpływ specjalnych stref ekonomicznych na rozwój przedsiębiorczościW roku 2006 łączny obszar wszystkich SSE działających w Polsce wynosił8164 hektarów, a liczba zezwoleń na prowadzenie przez przedsiębiorców działalnościna terenie poszczególnych stref – poza suwalską i tarnobrzeską – wzrastałasystematycznie (tabela 4) 23 .Liczba zezwoleń na działalność w SSE w latach 2004–2006Tabela 4Strefa 2004 2005 20061 2 3 4Kamiennogórska 6 10 14Katowicka 7 24 36Kostrzyńsko-Słubicka 8 25 26Krakowska 2 5 1220Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 13 października 2006 r. w sprawie ustalenia mapypomocy regionalnej, DzU 2006, nr 190, poz. 1402.21J. Ickiewicz, op.cit., s. 429 oraz par. 4 ust. 1 Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 13 października2006 r. w sprawie ustalenia mapy pomocy regionalnej, DzU 2006, nr 190, poz. 1402.22J. Ickiewicz, op.cit., s. 429.23Specjalne strefy ekonomiczne. Badanie – edycja 2007 r..., s. 14.

Specjalne strefy ekonomiczne jako forma interwencji państwa...571 2 3 4Legnicka 6 9 15Łódzka 14 14 23Mielecka 10 9 10Pomorska 2 4 16Słupska 4 8 9Starachowicka 9 10 19Suwalska 1 8 1Tarnobrzeska 19 18 17Wałbrzyska 8 22 22Warmińsko-Mazurska 1 9 10Źródło: Specjalne strefy ekonomiczne. Badanie – edycja 2007 r..., s. 14.Rosnąca liczba zezwoleń wydawanych na prowadzenie działalności w SSEświadczy o zainteresowaniu inwestorów alokowaniem kapitału na ich terenie.Strefy stają się jednak nie tylko terenem, na których rozwijają się duże inwestycje,ale oddziałują także na kształtowanie się wielokierunkowych powiązańpomiędzy podmiotami działającymi na ich terenie i poza nim. Dotyczy tow szczególności zagadnień kooperacji i konkurencji między podmiotami umiejscowionymiw strefie. Rozwija się również otoczenie stref – powstają instytucjezapewniające profesjonalną obsługę inwestorów zlokalizowanych na terenieSSE (bankowe, ubezpieczeniowe, doradcze). Trudny do oceny pozostaje jednakogólny wpływ tworzenia specjalnych stref ekonomicznych na kreowanie nowychprzedsiębiorstw. Prowadzona ewidencja pozwala na ocenę tendencji w zakresiewzrostu liczby wydawanych zezwoleń na prowadzenie działalności na terenieSSE, nie pozwala jednak uzyskać informacji umożliwiających ocenę, ile z nowowydanych zezwoleń otrzymały podmioty już działające, które przeniosły swojądziałalność na teren SSE z uwagi na istniejące tam preferencje. Ponadregionalnychcharakter SSE (np. Tarnobrzeska SSE ma swoje podstrefy w sześciu województwach)utrudnia również dokonanie rzetelnej oceny wpływu poszczególnychstref na lokalną przedsiębiorczość.Lokalizowanie przez dużych inwestorów (w tym zagranicznych) działalnościna terenie SSE przyczynia się do umiejscowienia w ich otoczeniu zakładówpodmiotów kooperujących. Realizacja zamierzeń inwestycyjnych na terenie strefywymaga współdziałania dużych przedsiębiorców z mniejszymi podmiotamizapewniającymi między innymi komponenty do produkcji i bieżącą obsługę pro-

58 Magdalena Ziołocesów wytwarzania. W przypadku inwestorów zagranicznych nie zostało jednakpotwierdzone ich znaczące oddziaływanie na wielkość popytu na rynkachlokalnych, firmy te zaopatrują się bowiem w komponenty do produkcji w przedsiębiorstwachmacierzystych 24 , natomiast proste usługi zakupują od lokalnychprzedsiębiorców.Na terenie SSE coraz bardziej zauważalna jest koncentracja branżowafirm i tendencja do formowania struktur klastrowych 25 . Zjawisko to dotyczyw szczególności dwóch stref – legnickiej i katowickiej, w której dominuje branżamotoryzacyjna (w strefie legnickiej 70% producentów reprezentuje ten sektor,a w katowickiej – 65%) 26 . Rozwój klastrów pozytywnie wpływa na współpracępomiędzy firmami i zapewnia podnoszenie konkurencyjności poprzez wzajemnąwymianę doświadczeń między kooperantami.Wpływ SSE na przedsiębiorczość przejawia się zarówno w wymiarze ilościowym(dynamika zmian liczby przedsiębiorców działających w strefie i jej otoczeniu),jak i jakościowym (oddziaływanie na proces wytwarzania i kulturę organizacyjną).Rosnąca liczba przedsiębiorstw działających na terenach polskichstref oraz utrzymujące się zainteresowanie lokowaniem inwestycji na ich terenieto elementy istotnie oddziałujące na kondycję gospodarki regionalnej. Przedsiębiorcydziałający na terenie stref kooperują i konkurują (koopetycja), co pozwalana doskonalenie technik wytwarzania, wymianę doświadczeń w zakresie stosowanychtechnologii produkcji, transfer innowacji. Elementy te kształtują jakośćproduktów finalnych i świadczonych usług. Istotne jest również systematycznekształcenie kadry pracowniczej jako skutek dostosowania kwalifikacji do wymogówzgłaszanych przez inwestorów działających na terenie stref.Na terenie SSE systematycznie realizowane są zróżnicowane inwestycje infrastrukturalne,co przyczynia się do ogólnej poprawy wyposażenia regionóww infrastrukturę, a jednocześnie kreuje popyt na usługi lokalnych przedsiębiorcówdziałających w następujących branżach: geodezyjnej, projektowej, budowlanej,transportowej. Wzrost popytu na świadczenie usług w wymienionych sektorachjest również impulsem dla lokalnych rynków w zakresie kształtowaniaoferty edukacyjnej i szkoleniowej. Obsługa SSE często implikuje konieczność24H. Nakonieczna-Kisiel, O roli bezpośrednich inwestycji zagranicznych w polskim handlu zagranicznym,„Firma i Rynek” 2007, nr 1, s. 27.25Specjalne strefy ekonomiczne. Badanie – edycja 2007 r..., s. 8.26Ibidem.

Specjalne strefy ekonomiczne jako forma interwencji państwa...59nawiązania współpracy między sąsiadującymi jednostkami samorządu (transferpracowników do SSE) oraz firmami działającymi na ich terenie.Znaczącym walorem SSE jest zdolność do koncentrowania na jednym tereniepodmiotów gospodarczych. Obecnie dotyczy to przedsiębiorców działającychw określonych sektorach gospodarki, w przyszłości implikować może współpracęmiędzysektorową pomiędzy przedsiębiorcami, szkołami wyższymi i jednostkamibadawczo-rozwojowymi. Współpraca taka będzie się przyczyniać do tworzeniapodstaw dla centrów innowacji, szczególnie istotnych z punktu widzeniakonkurencyjności i długookresowego rozwoju regionów.ZakończenieW roku 2006 w SSE zainwestowano około 10 mld PLN, a obszar stref powiększyłsię o 600 ha 27 . Pod względem wartości inwestycji zrealizowanych na terenieSSE wiodącą grupę stanowią inwestorzy z Polski i USA oraz Niemiec i Japonii.W tym roku we wszystkich strefach zatrudnienie znalazło około 150 tys.osób. Szacuje się, że każde 100 stanowisk pracy utworzonych na terenie strefykreuje powstanie od 50 do 100 stanowisk pracy poza strefą, co świadczy o silnymwpływie SSE na otoczenie 28 , a więc na lokalne rynki pracy oraz lokalną przedsiębiorczość.Dzięki ich utworzeniu inicjowane są procesy wzrostu i rozwoju naterenie, na którym zostały zlokalizowane, pełnią one funkcje lokalnych i regionalnychbiegunów wzrostu. Działalność SSE kreuje popyt na produkty i usługilokalnych przedsiębiorców oraz zwiększa dostępność rozwiązań innowacyjnychi możliwość transferu wiedzy. W przyszłości SSE mogą się stać podstawą dobudowania regionów z gospodarką opartą na wiedzy i informacji o wysokim poziomieinnowacyjności.27Ibidem, s. 18.28Ibidem.

60 Magdalena ZiołoSPECIAL ECONOMIC ZONES AS A FORM OF STATE INTERVENTIONSUPPORTING DEVELOPMENT OF ENTREPRENEURSHIPSummarySpecial Economic Zone (SEZ) is a separated area in which manufacturing or distributionactivities can be conducted on preferential terms. The purpose of SEZs is to supportregional development. The article has probed the influence of SEZs on local entrepreneurshipin quantity and quality aspects.Translated by Magdalena Zioło

ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGOPROBLEMY ZARZĄDZANIA, FINANSÓWNR 532 2009I MARKETINGU NR 14ROBERT RUMIŃSKIUniwersytet SzczecińskiKRYZYSY BANKOWO-FINANSOWE NA ŚWIECIEPRZYPADEK SZWECJI I USAWprowadzeniePojawieniu się instytucji bankowych (domy bankowe w starożytnym Rzymie)towarzyszyły kryzysy bankowe (na przykład w 33 r. n.e.). Pomimo długiejhistorii tego zjawiska, we współczesnej literaturze nie obowiązuje jednak jednolitajego definicja. Na podstawie publikacji Międzynarodowego Funduszu Walutowego1 kryzys bankowy można zdefiniować jako rzeczywistą oraz potencjalnąchęć wycofywania kapitału z banku, zachwianie jego płynności finansowej orazupadłość, powodujące zaprzestanie regulowania zobowiązań, co, z kolei, wymuszapodjęcie odpowiednich działań przez rządy – udzielenie pomocy, w celuuniknięcia eskalacji zjawiska i jego negatywnych konsekwencji. Kryzys finansowyto sytuacja, w której duża grupa instytucji finansowych dysponuje aktywamio wartości rynkowej niższej od ich zobowiązań. Prowadzi to do przesunięć w ichportfelach inwestycyjnych, a nawet upadku niektórych instytucji finansowych 2 .Wśród czynników wewnętrznych, które wywołują kryzys, należy wymienićbłędy w polityce makroekonomicznej oraz słabości strukturalne i instytucjonalneposzczególnych krajów. W warunkach postępującej globalizacji i związanejz nią liberalizacji i deregulacji rynków finansowych prowadzenie polityki narodowejnie jest jedynie zależne od czynników wewnętrznych, lecz również odparametrów globalnych, takich jak kursy walutowe, terms of trade czy też stopyprocentowe obowiązujące na rynkach finansowych.1IMF, Financial crises: characteristics and indicators of vulnerability, World Economic Outlook,Washington, D.C. 1998, s. 74–75.2V. Sundarajan, T.J.T. Balino, Banking crises: cases and issues, IMF, Washington, D.C. 1991,s. 3.

62 Robert RumińskiLiberalizacja rynków finansowych, która w ostatniej dekadzie przybrała rozmiaryniespotykane od XIX wieku, w połączeniu z płynnymi kursami walutowymisprzyja powstawaniu nowych instrumentów finansowych, przede wszystkimzawieraniu różnego rodzaju transakcji terminowych. Kapitały, przemieszczającesię swobodnie między państwami, nabrały niespotykanych wcześniej rozmiarów,a postęp technologiczny (komputeryzacja oraz Internet) uczyniły ten przepływjeszcze łatwiejszy 3 .W niniejszym artykule zostały podjęte rozważania na temat podobieństw,różnic i analogii pomiędzy kryzysem finansowym w Szwecji, który miał miejscena początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku, a obecnym kryzysem finansowymw Stanach Zjednoczonych (na początku XXI wieku).1. Kryzysy finansowe po drugiej wojnie światowejWśród osiemnastu kryzysów finansowych, jakie dotknęły sektor bankowyod czasów drugiej wojny światowej 4 , można wyróżnić tak zwaną wielką piątkę,czyli kryzysy, które dotknęły Hiszpanię (w 1977 roku), Norwegię (w 1988), Finlandię(w 1989), Szwecję (w 1991) oraz Japonię (1992). Pozostałe kryzysy bankoweoraz finansowe miały miejsce w Australii (w 1989 roku), w Kanadzie (w 1983),Danii (w 1987), we Francji (w 1994), w Niemczech (w 1977), Grecji (w 1991), naIslandii (w 1985), we Włoszech (w 1990), na Nowej Zelandii (w 1987), w WielkiejBrytanii (w latach 1974, 1991, 1995) i w USA (w 1984).W krajach „wielkiej piątki” miały miejsce przewlekłe kryzysy finansowe nawielką skalę, wiążące się z poważnymi załamaniami funkcjonowania poszczególnychgospodarek w dłuższym okresie. Pozostałe, które dotknęły gospodarkiwysoko rozwinięte, stanowią szeroki wachlarz mniej brzemiennych w skutkachzjawisk, na przykład: w 1995 roku sytuacja banku inwestycyjnego Baringsw Wielkiej Brytanii czy też dofinansowanie Credit Lyonnaise (w 1994 roku) weFrancji.3http://www.gazetabankowa.pl/pl/dokumenty/Historia1990_1999.4G.L. Kaminsky, C.M. Reinhart, The twin crises: The causes of banking and balance of paymentsproblems, „American Economic Review”, vol. 89, s. 473–500.

Kryzysy bankowo-finansowe na świecie...632. Kryzys bankowo-finansowy w USA i w Szwecji – analogie, podobieństwai różniceNorwegia, Szwecja i Finlandia są obecnie najbogatszymi państwami świata,mało kto jednak pamięta, że jeszcze kilkanaście lat temu wszystkie przeżyły poważnykryzys finansowy. Pierwszy miał miejsce w Norwegii w 1988 roku. Zarazpotem w kryzysie znalazła się Finlandia – w 1989 roku, a następnie Szwecja– w 1991. Poważne perturbacje o charakterze finansowym trwały w tych krajachskandynawskich do 1993 roku. Rządy państw we wszystkich wypadkach musiałyinterweniować, aby wesprzeć zagrożony system bankowy za pomocą środkówpublicznych. Koszt ratowania sektora bankowo-finansowego wyniósł w tych krajach,dla każdego z nich, kilka procent PKB 5 . Najsprawniej z kryzysem poradziłasobie Szwecja 6 .Podczas gdy amerykańscy urzędnicy państwowi starają się obecnie znaleźćśrodki zaradcze mogące poprawić sytuację, określaną przez wielu ekonomistówjako najpoważniejszy kryzys finansowy w USA od czasów wielkiego kryzysuz lat trzydziestych, należałoby się zastanowić, czy w kryzysie tym nie ma pewnychanalogii do tego, który wystąpił w latach dziewięćdziesiątych XX wiekuw Szwecji. Być może na podstawie tego bolesnego i brzemiennego w skutkachdla Szwecji doświadczenia można wyciągnąć konstruktywne wnioski i wskazówki.Na początku lat dziewięćdziesiątych pękł potężny „balon” na szwedzkimrynku nieruchomości, pogrążając firmy świadczące usługi finansowe, doprowadzającdo bankructwa wiele przedsiębiorstw, pozostawiając wielu bezrobotnych,a w konsekwencji – zatruwając krwiobieg finansowy oraz równowagę gospodarcząkraju. Był to pierwszy od lat trzydziestych systemowy kryzys bankowyw uprzemysłowionym kraju, powodujący kurczenie się gospodarki przez trzykolejne lata – zjawisko, które nie wystąpiło w USA od momentu gwałtownejdemobilizacji po drugiej wojnie światowej.Szwedzki i amerykański kryzys gospodarczy łączy wiele cech wspólnych.Oba nastąpiły po okresach deregulacji finansowych i w obu przypadkach odnotowanozdecydowaną działalność instytucji bankowych manipulujących i stosującychróżnego rodzaju zabiegi księgowe służące maksymalizacji akcji kredytowej5T. Korpl, H. Levin, Precarious Footing: Temporary Employment as a Stepping Stone outof Unemployment in Sweden, „Work, Employment & Society” 2006, vol. 15, no. 1.6http://www.nbportal.pl/pl/np/bloki/gospodarka/moral-ze-skandynawskiej-wpadki.

64 Robert Rumińskiw stopniu naruszającym ich równowagę finansową. W przeciwieństwie do kryzysuw Japonii, mimo warunków gospodarczych dalece bardziej niekorzystnych,niż występujące obecnie w USA, Szwecji udało się szczęśliwie wyjść z kryzysu.Środki zaradcze, jakich użyto, aby przywrócić gospodarkę szwedzką do właściwejkondycji, byłyby w przypadku USA wysoce kontrowersyjne. W Szwecjiwykorzystano pieniądze podatników, odbudowując dobrą kondycję banków. Byłto sposób kosztowny, który obciążył społeczeństwo skandynawskie. Wydajnośćroczna gospodarki spadła o 6% (to dzisiaj odpowiednik 850 miliardów USD).Rozwiązanie kryzysu bezpośrednio odbiło się na rządowym bilansie finansowymSzwecji. Rząd dokapitalizował system finansowy.Warto zapewne wyciągnąć wnioski z tego posunięcia dla gospodarki USA.Skuteczne rozwiązanie problemu oraz sposób zarządzania kryzysem w Szwecjimogą stanowić swoistego rodzaju mapę drogową dla wysokich urzędników amerykańskichzmagających się obecnie z podobnymi problemami.Wprowadzenie w Szwecji rozwiązania polegającego na przyznaniu rządowiwolnej ręki w kwestii wydatków na odbudowę gospodarki było możliwe dziękiszerokiemu porozumieniu politycznemu, które jest trudne do wyobrażeniaw atmosferze politycznej wyborów prezydenckich w USA. W Szwecji tradycyjniepartie polityczne kooperowały między sobą i wszyscy zdawali sobie sprawęz krytycznej sytuacji, jaka miała miejsce.Przysłuchując się informacjom nadchodzącym zza oceanu, opisującympogarszającą się sytuację gospodarki amerykańskiej, można dojść do wniosku,że jest ona bardzo podobna do tej, która miała miejsce w Szwecji. Początkowawieloletnia ekspansja i gwałtownie rosnące dochody. W tym boomie dostrzecjednak można było symptomy przyszłych problemów Szwecji. Szeroko zakrojonaderegulacja rynku kredytowego, która miała miejsce w 1985 roku, umożliwiłabankom obsługę nowej grupy klientów oraz wprowadzenie nowych produktów,których istota nie była w pełni zrozumiana ani przez bankowców, ani przez rządowychregulatorów. Instytucje nadzoru finansowego nie były przygotowanedo funkcjonowania w nowym otoczeniu, jakie powstało po wprowadzeniu deregulacjina rynku kredytowym. W latach osiemdziesiątych banki były w stanieudzielać kredytów na podstawie wątpliwych przesłanek, często opierając się naryzykownych podstawach ekonomicznych, bez jakiejkolwiek interwencji ze stronynadzoru finansowego. Lawina kredytowa, jaka wówczas wystąpiła, w dużym

Kryzysy bankowo-finansowe na świecie...65stopniu wpłynęła na sytuację na rynku nieruchomości 7 . W drugiej połowie latosiemdziesiątych podwoiły się ceny nieruchomości użytkowych (komercyjnych),nastąpiło tak zwane przegrzanie rynku. Pierwsze zalążki kłopotów pojawiły sięw instytucjach finansowych odpowiedzialnych za udzielanie kredytów w zakresieinwestycji w aktywa trwałe (nieruchomości). W październiku 1990 roku firmaNyckeln załamała się, nie mogąc odnowić swojego finansowania.Na szwedzkim rynku finansowym dominowały w owym czasie firmy finansowe,które były w posiadaniu kilku głównych instytucji bankowych. Finansowałyone swoją działalność, jak na przykład Nyckeln, za pomocą nowego rodzajupapierów komercyjnych, zwanych marknadsbevis 8 , gwarantowanych przezbanki. Kiedy marknadsbevis nie spełniły swojego zadania, rynek tych papierówwartościowych nagle się załamał, a straty odbiły się bezpośrednio na bilansachbanków, podobnie jak ma to miejsce obecnie w przypadku banków amerykańskich,które ucierpiały wskutek strat spowodowanych przez załamanie się złożonychinstrumentów finansowych wykorzystywanych w ramach operacji pozabilansowych.Pod koniec 1990 roku pojawiły się informacje o wyczerpaniu rezerwkapitałowych dwóch największych banków szwedzkich, które nieuchronniezmierzały ku bankructwu. Pięć z sześciu największych banków Szwecji, którebyły w posiadaniu ponad 70% aktywów sektora bankowego, napotkało trudności.Z kolei na rynku nieruchomości, mimo ogólnego przekonania, że ceny nieruchomościmogą już tylko rosnąć, ceny spadły o 50% w ciągu 18 miesięcy. Stan całejgos podarki szwedzkiej pogorszył się w 1991 roku po raz pierwszy od dziesięciulat i dalej się pogarszał przez kolejne dwa lata. Nastąpił gwałtowny wzrost bezrobocia– z 1,6% w 1991 roku do 12,0% w 1993 9 . Urzędnicy państwowi zdawalisobie sprawę z powagi sytuacji.W obawie, że załamanie rynku bankowego spowoduje daleko idące negatywneskutki dla całej gospodarki, we wrześniu 1992 roku rząd Szwecji dał generalnągwarancję na zobowiązania wszystkich banków. Depozytariusze, pożyczkodawcyi partnerzy handlowi byli zabezpieczeni przed potencjalnymi stratami.Ucierpieli akcjonariusze, co zniechęciło innych do podejmowania w przyszłościpodobnych działań zwiększających ryzyko finansowe. W zamian za publiczne7D.M. Jaffee, The Swedish Real Estate Crisis, SNS Forlag, Stockholm 1994.8S.K. Rai, Central Banking System – A Bench Marking Study of India and Sweden, ManagementDevelopment Institute, Gurgaon, India and Jonkoping International Business School, Sweden2008.9T. Kowalik, „Wrogie” państwo opiekuńcze, „Przegląd” 2005, nr 47.

66 Robert Rumińskiśrodki finansowe rząd otrzymał udziały kapitałowe w bankach, podczas gdyudziały dotychczasowych inwestorów zostały odpowiednio zmniejszone 10 .Szwedzcy ustawodawcy stworzyli niezależną agencję wspierającą bankii czuwającą nad procesem odbudowy kondycji systemu bankowego, dając jej przytym pełną swobodę działania. Każdy bank szukający pomocy rządowej musiałdostarczyć szczegółową analizę każdego z kredytów, którego udzielił. W praktyceoznaczało to rządowy proces oddzielania „zdrowych” części systemu bankowegood „chorych”. Zdrowe części systemu finansowego były dofinansowywanekapitałem zarówno publicznym, jak i prywatnym. Te drugie natomiast dołączonodo stworzonych przez rząd firm zarządzających aktywami i sprzedano. Jedenz głównych banków – Gota Bank upadł i został połączony z dobrze wówczasocenianym Nordbanken 11 w 1993 roku.Jedną z najważniejszych konkluzji, jakie nasuwają się na podstawie analizyzaistniałej w Szwecji sytuacji, jest konieczność podjęcia przez władze jak najszybszejinterwencji w momencie, gdy banki stoją w obliczu poważnych problemówz płynnością finansową 12 .Zdecydowane kroki podjęte przez rząd, zmierzające do opanowania niestabilnejsytuacji gospodarczej, jaka powstała w Szwecji, doprowadziły do poprawyi umocnienia gospodarki. Nastąpiło to w niemal tak szybkim tempie, w jakimpojawił się poprzedzający odbudowę gospodarki kryzys. Gospodarka rozwijałasię w tempie 4% rocznie zarówno w 1994, jak i w 1995 roku 13 . Wspomnianewcześniej rządowe gwarancje udzielone bankom zostały wycofane w 1996 rokui zamienione na system ubezpieczenia depozytów bankowych, podobny do funkcjonującegow USA federalnego systemu ubezpieczeń depozytów FDIC 14 (FederalDeposit Insurance Corporation). Zdecydowane i szybkie zażegnanie kryzysufinansowego w Szwecji znalazło uznanie wśród ekonomistów, łącznie z ówczesnymprzewodniczącym Systemu Rezerwy Federalnej (Fed) – Alanem Greenspanem,który wyraził swoje przekonanie, że „szybkie rozwiązanie problemu jestdobre”. Międzynarodowy Fundusz Walutowy wykorzystał przypadek Szwecji do10P. Englund, The Swedish Banking Crisis: Roots and Consequences, „Oxford Review of EconomicPolicy” 1999, vol. 15, no. 3.11Obecnie znany pod nazwą Nordea.12http://biznes.gazetaprawna.pl/artykuly/15975,jak_uniknac_kryzysu_bankowego_w_europie.html.13M. Gavin, R. Hausmann, The Roots of Banking Crises: The Macroeconomic Context, „Officeof the Chief Economist Inter-American Development Bank”, 27.01.1998.14http://www.fdic.gov.

Kryzysy bankowo-finansowe na świecie...67przygotowania listy najlepszych praktyk dla krajów azjatyckich, które próbowałyprzetrwać swój własny kryzys pod koniec lat dziewięćdziesiątych. Rzecznik DepartamentuSkarbu Brooklyn Mc Laughlin twierdzi, że władze USA są świadomedoświadczeń szwedzkich, nie postrzegają ich jednak jako punktu odniesieniaprzy szukaniu środków zaradczych na kłopoty instytucji finansowych w USA.Istnieją różnice pomiędzy okolicznościami, które zaistniały w Szwecji,a tymi, które obecnie panują w USA. Szwecja jest małym krajem. Roczna wartośćwytworzonych dóbr tego kraju odpowiada zaledwie 10-dniowej produkcjiUSA. Problemy w Szwecji pogłębiały obowiązujący system podatkowy oraz niewłaściwiechroniony sztywny kurs wymiany walut. To doprowadziło szwedzkiewładze, podczas ogólnego kryzysu walutowego, jaki nastąpił w Europie w 1992roku, do podjęcia działań mających na celu krótkotrwały wzrost oprocentowaniaovernight do absurdalnego poziomu 500%.Sytuacja na rynku finansowym w Stanach Zjednoczonych jest niespotykanawcześniej i ma bardzo złożony charakter. Kryzys nie jest związany jedyniez sektorem bankowym i tradycyjną praktyką kredytową. Banki inwestycyjne sąw tym przypadku emitentami papierów wartościowych, które na początku latdziewięćdziesiątych nie istniały (na przykład swap-y kredytowe, zabezpieczonezobowiązania kredytowe czy też ustrukturyzowane narzędzia inwestycyjne, odgrywającedziś znaczącą rolę). W dzisiejszym świecie finansów o wiele trudniejjakiejkolwiek instytucji zewnętrznej zgłębić sytuację finansową konkretnegobanku, ponieważ jest ona o wiele bardziej złożona niż miało to miejsce przedlaty. Należy jednak stwierdzić, że urzędnicy amerykańscy podejmują kroki,które wskazują na wykorzystanie doświadczeń szwedzkich. Przykładem możebyć szybka sprzedaż kłopotliwego banku inwestycyjnego Bear Stearns bankowiJPMorgan Chase. Transakcja ta, koordynowana przez Fed, pozwoliła na uniknięcieniebezpieczeństwa, że Bear Stearns doprowadzi do upadku inne instytucjefinansowe. Akcjonariusze musieli przełknąć gorzką pigułkę w postaci centów,które dostali za każdego wcześniej zainwestowanego dolara. Decyzja Fed, abyułatwić sprzedaż aktywów Bear Stearns wartych około 29 mld USD jest pierwszymsygnałem, że rząd Stanów Zjednoczonych uświadomił sobie, że będziemusiał przejąć część systemu finansowego. Przedstawiono bezwarunkowe gwarancjekażdej tego typu instytucji finansowej. Działanie to można nazwać nacjonalizacją– dyskretną i oficjalnie niepotwierdzoną.Udzielone gwarancje czynią rząd USA częściowym właścicielem głównychinstytucji finansowych. Przykładowo, w Szwecji, w najbardziej dramatycznym

68 Robert Rumińskimomencie kryzysu, rząd był w posiadaniu 22% systemu bankowego. Kiedy kryzysustąpił, a banki zyskały na rentowności i były zdolne do generowania zysków,podatnik szwedzki mógł w nich partycypować.Zdaniem niektórych amerykańskich polityków, rząd Stanów Zjednoczonychpowinien skorzystać ze doświadczeń rządu szwedzkiego i wydać oficjalnegwarancje krajowym instytucjom finansowym, aby w przyszłości, gdy poprawisię sytuacja w sektorze finansowym, mogli skorzystać na tym podatnicy. Abyuzyskać efekt wzrostu kluczowych pozycji finansowych sektora bankowo-finansowego,zaistniałą sytuację należałoby jednak czytelnie przedstawić opinii publicznej.Szwedzcy funkcjonariusze publiczni twierdzą, że udało im się odzyskaćwszystkie zainwestowane środki pieniężne, które wykorzystano na dokapitalizowaniebanków poprzez sprzedaż aktywów nieprzynoszących odpowiedniegopoziomu zwrotu. Z informacji zawartych w bazie danych Banku Światowego natemat kryzysów finansowych 15 wynika jednak, że ostatecznie koszt netto wyniósł4% PKB.Mimo że gospodarka szwedzka szybko wróciła na właściwy „tor” rozwoju,Szwecja ponosiła koszty związane z wcześniej popełnionymi błędami jeszczeprzez długie lata. W roku 1970 gospodarka szwedzka plasowała się na trzeciejpozycji pod względem dochodów per capita wśród 30 krajów OECD, zaraz zaUSA i Szwajcarią 16 . W roku 1990 zajmowała 14 miejsce, na którym pozostałado dzisiaj. Bezrobocie pozostało w latach dziewięćdziesiątych na poziomiewyższym niż przed wystąpieniem kryzysu, a rząd, który uzyskiwał nadwyżkęw latach osiemdziesiątych, musiał się pogodzić z deficytem, jaki miał miejscew ciągu kolejnych siedmiu lat. Odnotowano również pogorszenie się relatywnegopoziomu stopy życiowej w Szwecji 17 . Niektórzy ekonomiści są zdania, żekoszty przywrócenia do równowagi rozchwianego systemu finansowego USAbędą w wartościach zagregowanych co najmniej tak wysokie, jak w przypadkuSzwecji, a być może wyższe 18 .15http://www1.worldbank.org/finance/World_Bank_Database_of_Banking_Crises_October_6_2003.xls.16http://stats.oecd.org/wbos/Index.aspx?usercontext=sourceoecd.17S. Ingves, Swedish Experiences of Monetary Policy with An Inflation Target, Conference onInflation Targeting, Budapest, Hungary 2007.18http://www.economics.harvard.edu/faculty/rogoff/Recent_Papers_Rogoff.

Kryzysy bankowo-finansowe na świecie...69ZakończenieJak wynika z przedstawionych rozważań, szwedzki i amerykański kryzysgospodarczy mają wiele cech wspólnych. Załamanie systemu nastąpiło po wprowadzeniudaleko idących deregulacji finansowych. W obu przypadkach instytucjebankowe dokonywały manipulacji, stosując zabiegi księgowe, służące maksymalizacjiakcji kredytowej w stopniu naruszającym ich równowagę finansową.Metody zarządzania kryzysem w Szwecji mogą być cennym punktem odniesieniadla urzędników amerykańskich. W momencie, gdy banki stoją w obliczupoważnych problemów z płynnością finansową, podejmowanie przez władzeszybkiej interwencji wydaje się niezmiernie ważne. Sytuacja finansowa bankówna świecie jest o wiele bardziej złożona, niż miało to miejsce przed laty. Wydanieoficjalnych gwarancji instytucjom finansowym w USA, w celu poprawieniasytuacji sektora finansowego, a tym samym całej gospodarki amerykańskiej wydajesię wysoce zasadne. W dłuższej perspektywie czasowej skorzystają na tymwszyscy podatnicy.WORLD BANKING AND FINANCIAL CRISES– THE CASE OF SWEDEN AND USASummaryThe article deals with the current issues of banking and financial crises in welldeveloped countries. In particular it aims to present similarities, differences as well asanalogies between the Swedish financial crisis in early nineties and current financial crisisin the United States of America. The author presented the definition of the financialcrisis as well as banking crisis and listed all the financial and banking crises since the IIWorld War. Finally, the important factors influencing the Swedish and American financialsystems and their globalization and deregulation related problems were presented.Translated by Robert Rumiński

ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGOPROBLEMY ZARZĄDZANIA, FINANSÓWNR 532 2009I MARKETINGU NR 14JERZY RUSZAŁAPolska Fundacja PrzedsiębiorczościEUROPEJSKA INICJATYWA JEREMIEWYBRANE ASPEKTY WDROŻENIAW WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIMWprowadzenieW krajach o rozwiniętej gospodarce rynkowej dominuje zasada, iż sektorpubliczny jest zobligowany do dostarczania tylko tych dóbr i usług, które będąsłużyły zbiorowemu użytkowaniu. Oznacza to, że dobra, świadczenia i usługi sądostępne wszystkim lub adresowane do jakiejś specjalnej kategorii społecznej,pod warunkiem jednak, że działania takie są powszechnie akceptowane przezspołeczność lokalną. W pozostałych przypadkach pojawiające się problemyi potrzeby powinny być rozwiązywane poza sektorem publicznym, czyli przezprzedsięwzięcia realizowane przez sektor prywatny czy różne formy samopomocy.W społecznościach bardziej zróżnicowanych coraz trudniej jest uzyskaćspołeczną akceptację w zakresie rodzajów dostarczanych dóbr i ich rozmiarów,jak również akceptację adresatów końcowych – grup, do jakich mają być skierowaneświadczenia wspólnego użytku przez sektor publiczny. Ponadto na dylematyte nakłada się coraz bardziej rażąca, przynajmniej w warunkach polskich,dysproporcja pomiędzy zasobami, jakimi dysponują władze publiczne i samorządowe,a potrzebami zgłaszanymi przez społeczność lokalną. Ze względu na to,że doktryna polegająca na dostarczaniu dóbr publicznych wyłącznie przez sektorpubliczny jest trudna do zastosowania w praktyce, dlatego też w wielu krajachpaństwo i jego agendy (rządowe, samorządowe) za pomocą rozmaitych instru-

72 Jerzy Ruszałamentów prawnych i finansowych budują system wsparcia społecznego, wymieniającorganizacje pozarządowe jako istotny jego element 1 .1. Priorytety Unii Europejskiej w zakresie rozwoju przedsiębiorczości i konkurencyjnościUnia Europejska, stawiająca w swych założeniach na równomierny rozwójwszystkich swoich regionów, wspiera sektor małych i średnich przedsiębiorstw(MSP), wydając dyrektywy unijne, a także, kierując do tego sektora znaczneśrodki funduszy strukturalnych. Wraz z rozpoczęciem procesu akcesji Polski doUnii Europejskiej część tych środków została skierowana także do polskich MSP.Na uwagę zasługują możliwości, jakie otworzyły się przed sektorem małychi średnich przedsiębiorstw po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej. Do priorytetówprogramów operacyjnych zaliczyć należy:− rozwój przedsiębiorczości i wzrost innowacyjności z wykorzystaniem instytucjiotoczenia biznesu,− wzmocnienie pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstw działających na jednolitymrynku europejskim.Priorytety te są realizowane poprzez następujące działania:− wzmocnienie instytucji wspierających działalność przedsiębiorstw (poprawaoferty usług, tworzenie sieci, współpraca z zagranicznymi instytucjami wspieraniabiznesu, inwestycje, promocja, bazy danych) – ważny aspekt ponadregionalnyi specjalizacja,− poprawa dostępności zewnętrznego finansowania inwestycji przedsiębiorstw(dokapitalizowanie funduszy pożyczkowych i funduszy poręczeń kredytowych,wspieranie powstawania funduszy kapitału początkowego),− tworzenie korzystnych warunków do rozwoju firm (przygotowanie dokumentacji,realizacja inwestycji i doradztwo dla parków przemysłowych, parkównaukowo-technologicznych oraz inkubatorów technologicznych) 2 .Kontynuacją kierunku wyznaczonego przez Narodowy program rozwoju(NPR) na lata 2004–2006 oraz sektorowe programy operacyjne jest Narodowa1Z. Woźniak, Między rywalizacją a partnerstwem. Bariery współpracy władz publicznychz organizacjami pozarządowymi, w: Samoorganizacja społeczeństwa polskiego: Trzeci sektor,red. P. Gliński, B. Lewinstein, A. Siciński, IFiS PAN, Warszawa 2002, s. 104.2Na podstawie materiałów szkolenia Konsultant funduszy europejskich organizowanego przezInstytut Biznesu w Kaliszu (niepublikowane).

Europejska inicjatywa JEREMIE...73strategia rozwoju regionalnego (NSRR) na lata 2007–2013, która w swych założeniachprzyjmuje tworzenie warunków wzrostu konkurencyjności regionóworaz przeciwdziałanie marginalizacji niektórych obszarów w taki sposób, abysprzyjać długofalowemu rozwojowi gospodarczemu kraju, jego spójności ekonomicznej,społecznej i terytorialnej oraz integracji z UE 3 . W programie tymzostały uwzględnione działania finansowane zarówno środkami publicznymipochodzącymi z budżetu państwa, jak i środkami pochodzącymi z Unii Europejskieji innych państw.NSRR na lata 2007–2013 zakłada przechodzenie od polityki sektorowej dohoryzontalnej. Dotychczas dominujące podejście sektorowe oraz koncentracjapomocy w dużych przedsiębiorstwach publicznych zostanie zastąpiona pomocązaadresowaną głównie do małych i średnich przedsiębiorstw prywatnych, wdrażającychnowe technologie i modele zarządzania oraz skojarzona z komplementarnymidziałaniami lokalnymi i regionalnymi. Ma to sprzyjać promocji konkurencjii efektywnej alokacji dostępnego kapitału 4 . Wsparcie przedsiębiorczościw perspektywie finansowej lat 2007–2013 jest przewidziane w 16 regionalnychprogramach operacyjnych oraz w programie operacyjnym Innowacyjna gospodarka.2. Lokalne uwarunkowania rozwoju przedsiębiorczościPotrzeba wsparcia sektora przedsiębiorstw jest również zauważana naszczeblu lokalnym przez jednostki samorządu terytorialnego. Samorząd terytorialny,kierując swe wsparcie do małych i średnich przedsiębiorstw, oczekujepozytywnego efektu w postaci wzrostu liczby MSP, co powinno się przełożyć narozwiązanie jednego z najbardziej istotnych problemów społeczności lokalnych– problemu bezrobocia. Organy samorządowe ze swej strony starają się stworzyćsystem zachęt do rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw, obejmującego międzyinnymi tworzenie lokalnego systemu prawnego i podatkowego, prowadzenieodpowiedniej gospodarki gruntami, planowanie przestrzenne, organizację urzę-3Założenia narodowej strategii rozwoju regionalnego na lata 2007–2013, MinisterstwoGospodarki i Pracy, Departament Polityki Regionalnej, http://www.nsrr.gov.pl/NR/rdonlyres/DA09CB61-6BC8-49B1-862F-D03E1D57EE75/0/zalozeniansrr.pdf, s. 27.4Założenia narodowego planu rozwoju na lata 2007–2013, Warszawa 2004, www.funduszestrukturalne.gov.pl/Narodowy+Plan+Rozwoju+2007++2013,s. 74.

74 Jerzy Ruszaładów (możliwości sprawnego załatwiania wszelkich formalności) 5 . Działania tecoraz częściej znajdują swoje odzwierciedlenie w opracowywanych przez organasamorządowe strategiach rozwoju gospodarczego. Z uwagi na rolę, jaką odgrywająmałe i średnie przedsiębiorstwa w podnoszeniu innowacyjności regionów– w konstrukcji regionalnych programów operacyjnych samorządy regionalneprzewidziały znaczną alokację środków na działania różnego typu, mające na celuzainicjowanie i/lub wsparcie procesów innowacyjnych w przedsiębiorstwach.W odpowiedzi na potrzeby zgłaszane przez lokalne małe i średnie przedsiębiorstwaw zakresie wsparcia merytorycznego i reprezentacji ich interesówna różnych szczeblach administracji rządowej i samorządowej powstały równieżorganizacje pozarządowe wspierające lokalną przedsiębiorczość. Organizacjepozarządowe, w tym wiele fundacji, stowarzyszeń, związków przedsiębiorcówi kupców starają się stworzyć atmosferę myślenia biznesowego (w kategoriachgospodarczych) wśród obecnych i potencjalnych przedsiębiorców. Powstało wielelokalnych i regionalnych inicjatyw mających pobudzić lokalną przedsiębiorczość,do których zaliczyć można między innymi: programy kształcenia kadr w aspekcienowoczesnej technologii, tworzenie parków technologicznych, ośrodkówwspierania przedsiębiorczości, zespołów doradztwa gospodarczego, tworzenieinkubatorów przedsiębiorczości, funduszy pożyczkowych czy funduszy poręczeńkredytowych 6 .Organizacje pozarządowe prowadzące fundusze pożyczkowe i funduszeporęczeń kredytowych niejednokrotnie zgłaszały, jakie mają oczekiwania kapitałowe.Świadczenie usług finansowych polegających na dostarczaniu przedsiębiorcomzewnętrznego kapitału lub ułatwianie dostępu do niego jest działalnościąwysoce kapitałochłonną. Jak większość organizacji pozarządowych, borykająsię one z brakiem wystarczającego tak zwanego kapitału żelaznego, który pozwoliłbyrealizować misję i zadania statutowe bez codziennego rozwiązywaniaegzystencjalnych problemów. Fundusze pożyczkowe i poręczeniowe zachęconerealną szansą na pozyskanie dokapitalizowania funduszy w ramach sektorowegoprogramu operacyjnego Wzrost konkurencji przedsiębiorstw, upatrywały w zapi-5Por. M. Załuski, Małe i średnie przedsiębiorstwa w gminie miasto Koszalin, „Firma i Rynek”2000, nr 3; E. Bończak-Kucharczyk, K. Herbst, K. Chmura, Jak władze lokalne mogą wspieraćprzedsiębiorczość, Polska Fundacja Promocji i Rozwoju Małych i Średnich Przedsiębiorstw, Warszawa1998.6Wnioski wynikające z obrad Stargardzkiego Szczytu Gospodarczego, „Firma i Rynek” 2000,nr 3.

Europejska inicjatywa JEREMIE...75sach regionalnych programów operacyjnych naturalnej kontynuacji raz obranejstrategii sektora publicznego.3. JEREMIE – nowa europejska inicjatywa wspierania przedsiębiorczościWraz z nowym okresem programowania na lata 2007–2013 pojawiają sięnowe możliwości oferowane Polsce przez Komisję Europejską w zakresie wspieraniamałych i średnich przedsiębiorstw. Komisja Europejska przeanalizowaładotychczasowe działania skierowane do MSP w całej Wspólnocie i oceniła je jakozbyt zbiurokratyzowane. W nowym programie decyzja o udzieleniu dotacji masię opierać nie na decyzjach administracyjnych, jak dotychczas, ale na zasadachrynkowych. Ma to ograniczyć skomplikowaną procedurę, z którą obecnie stykająsię przedsiębiorcy 7 . Analizy Komisji Europejskiej potwierdzają tezę, iż nadalpolskim mikro-, małym i średnim przedsiębiorstwom brakuje kapitału. Stwierdzono,iż mikrofirmy na wydatki inwestycyjne przeznaczają jedynie 2% swoichprzychodów. Komisja Europejska postanowiła pomóc „małemu” biznesowii przygotowała projekt nowej inicjatywy o nazwie JEREMIE, która umożliwiaprzeznaczenie części funduszy strukturalnych na utworzenie funduszy kapitałowychoferujących mikrofirmom korzystanie z różnych form kapitału 8 .JEREMIE (Joint European Resources for Micro to Medium Enterprises– wspólne europejskie zasoby dla mikro-, małych i średnich przedsiębiorstw)jest inicjatywą Komisji Europejskiej, Europejskiego Funduszu Inwestycyjnego(EFI) i Europejskiego Banku Inwestycyjnego. Jej celem jest poprawa dostępu małychi średnich przedsiębiorstw do finansowania, a w szczególności zapewnieniemikrokredytów, kapitału podwyższonego ryzyka, kredytów i gwarancji, a takżeinnych innowacyjnych form finansowania. Adresatami programu są przedewszystkim mikroprzedsiębiorstwa oraz małe i średnie przedsiębiorstwa. MSP wewszystkich regionach będą mogły, w założeniach inicjatywy JEREMIE, korzystaćz dostosowanych do ich potrzeb produktów finansowych. Jest to bezpośredniareakcja na wyzwanie związane z koniecznością ciągłego dostosowywaniasię do warunków gospodarczych i w tym kontekście protokół ustaleń programuJEREMIE ustanawia wspólne podejście Komisji Europejskiej i Europejskiego7„Puls Biznesu”, 28.11.2005 s. II za: 1. http://www.talento.pl/mambo/index.php?mos_change_template=rp&option=com_content&task=view&id=149&Itemid=55.8http://ec.europa.eu/news/around/061218_pol_pl.htm.

76 Jerzy RuszałaFunduszu Inwestycyjnego 9 . JEREMIE jest modelem służącym do tworzenia produktówfinansowych, które koncentrują się na wypełnianiu luk w istniejącymjuż systemie finansowania MSP. Gromadzić on winien w jednym miejscu wiedzęfachową różnych europejskich instytucji finansowych, aby w umiejętny sposóbwykorzystywać dofinansowanie unijne dla MSP 10 .4. Aspekty wdrożenia JEREMIE w województwie zachodniopomorskimUrząd Marszałkowski Województwa Zachodniopomorskiego wyraził zainteresowanieprojektem JEREMIE. Województwo może pochwalić się najwyższymwskaźnikiem przedsiębiorczości mierzonym liczbą firm przypadającychna 1000 mieszkańców. W regionie wskaźnik ten wynosi 123,3, podczas gdy średniaw Polsce wynosi około 95 przedsiębiorstw 11 . Oznaczać to może, że właśniew tym regionie najwyraźniej będzie widać znaczne niedobory kapitału, a firmyz tego obszaru będą miały zapotrzebowanie na specyficzne produkty i usługifinansowe.W pierwszej fazie negocjacji Europejski Fundusz Inwestycyjny (EFI) przeprowadziłocenę potrzeb MSP w zakresie wielkości kapitału i zakresu instrumentówfinansowych stosowanych w regionie, miał też dokonać analizy luki finansowejw nim 12 . Wyniki oceny przedstawiono samorządowi regionalnemu, by natej podstawie oszacować możliwości wdrożenia optymalnego instrumentariumfinansowego 13 .Raport z oceny EFI poddany został przez samorząd województwa konsultacjomz regionalnymi instytucjami otoczenia biznesu. Niestety, podobnie jakw innych regionach Polski, które wyraziły zainteresowanie inicjatywą i dla którychsporządzono podobne raporty 14 , dokument ten okazał się niespójny metodo-9Zob. http://europa.korba.pl/pieniadze/fundusze_strukturalne/1,47104,1794,art.html.10Por. http://www.bpm.ps.pl/pol/modules.php?name=News&file=article&sid=395.11J. Markiewicz, Instytucje otoczenia biznesu jako czynnik wzrostu innowacyjności sektoraMSP w województwie zachodniopomorskim, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2008, s. 148 (rozprawadoktorska).12Podobne raporty z badań luki finansowej zostały przeprowadzone i zaprezentowane w innychregionach, które zgłosiły zainteresowanie inicjatywą JEREMIE.13Zob. JEREMIE Joint European Resources for Micro to Medium Enterprises, SME Access toFinance in Zachodniopomorskie Region Interim Evaluation Study, European Investment Fund,May 2008.14Opinie takie wyrażają zarówno przedstawiciele samorządów regionalnych, jak i przedstawicielePolskiego Stowarzyszenia Funduszy Pożyczkowych i Stowarzyszenia Funduszy PoręczeńKredytowych.

Europejska inicjatywa JEREMIE...77logicznie. Założono w nim znaczne uproszczenia i w związku z tym nie odzwierciedlaon rzeczywistej wielkości luki finansowej w regionie, będącej przecieżosią negocjacji pomiędzy samorządem regionalnym a EFI na temat zakresu i formywdrażania poszczególnych produktów finansowych. W raporcie nie ukazanorównież rzeczywistej skali działania i oddziaływania organizacji pozarządowychna rzecz wspierania MSP oraz ich własnych doświadczeń we wspieraniu lokalnejprzedsiębiorczości.Pierwotne założenia EFI odnośnie do inicjatywy skłaniały się w kierunkuwspółpracy z sektorem bankowym – głównym partnerem w dostarczaniu produktówdla przedsiębiorców oferowanych przez JEREMIE – rola pozostałychinstytucji otoczenia biznesu (w tym głównie funduszy pożyczkowych) zostałazmarginalizowana 15 . W dokumencie tym podniesiono jednak kluczowe kwestie,na które włodarze regionu winni znać odpowiedź zanim zapadną ostateczne decyzjew zakresie proporcji wykorzystania środków w ramach poszczególnychdziałań i poddziałań regionalnego programu operacyjnego. W raporcie zostałyzadane istotne pytania:− Jaka jest strategia samorządu wobec funduszy regionalnych oraz jak będzieona monitorowana i egzekwowana?− Jakie sektory MSP wspiera samorząd i dlaczego?− Jakie cele stawia samorząd instrumentom wsparcia o charakterze zwrotnym?− Czy samorząd regionalny stawia sobie za cel osiągnięcie efektu dźwigni?− Jaką część środków samorząd województwa jest gotowy przeznaczyć na „ryzykowne”MSP?− Czy samorząd chce odejść od modelu, w którym fundusze pożyczkowe obsługująfirmy wiarygodne dla banków?− Jaką grupę ostatecznych odbiorców chce wspierać samorząd?− Czy wspierać potencjalne mikrofirmy wśród niepełnosprawnych społecznie(handicap)?− Czy wspierać wyłącznie instrumenty publiczne, czy też otworzyć się na współpracęz instytucjami komercyjnymi?− Czy samorząd regionalny zamierza konsolidować fundusze lokalne i w jakisposób?15Marginalizacja osiągnięć zachodniopomorskich funduszy pożyczkowych i poręczeniowychwydaje się być nieuzasadniona, w regionie tym działa bowiem jeden z największych funduszypożyczkowych w Polsce, prowadzony przez Polską Fundacją Przedsiębiorczości, oraz największypo BGK fundusz poręczeniowy – Fundusz Poręczeń Kredytowych POLFUND.

78 Jerzy RuszałaZestaw tych pytań upoważnia do postawienia tezy, iż samorząd regionalnyprzed podjęciem decyzji o wdrożeniu inicjatywy JEREMIE lub jej odrzuceniu,jak również przed wdrożeniem poszczególnych działań RPO – winien mieć dokładnieprzemyślaną strategię działania w okresie programowania 2007–2013(w tym określone między innymi mierzalne cele w podziale na poszczególnegrupy docelowe). Włodarze regionu winni mieć szeroką wiedzę na temat produktówfinansowych i możliwości ich zastosowania w regionie. Samorząd winienrównież rozważyć, jakie podmioty będą realizowały/wdrażały poszczególne produkty/projekty.Wnioski, jakie wyniósł samorząd z raportu EFI wskazują, iż inicjatywa JE-REMIE powinna obejmować osoby z obszarów ubóstwa, grupy wykluczone i/lubzagrożone wykluczeniem, osoby bezrobotne, firmy rozpoczynające działalnośćgospodarczą i innowacyjne przedsięwzięcia. Dotychczasowe rozmowy samorząduregionalnego z Europejskim Funduszem Inwestycyjnym nie dają jednakodpowiedzi na pytanie, jakie dokładnie produkty zostaną skierowane do beneficjentówobjętych tak zwaną luką finansową oraz na jakich zasadach realizowanabędzie współpraca z tak zwanymi lokalnymi operatorami. EFI nie zamierzabowiem tworzyć własnych placówek dostarczających produkty oferowane w ramachEuropejskiej Inicjatywy JEREMIE.Jednostki samorządu terytorialnego mają ograniczone możliwości wspieraniaposzczególnych jednostek, stąd dostosowywaniem wsparcia poszczególnychgrup beneficjentów niejednokrotnie zajmują się organizacje otoczenia biznesu.Pomoc publiczna kierowana do beneficjentów w ramach programów operacyjnychwspartych środkami Unii Europejskiej wymaga jednak zapewnienia tak zwanejtrwałości operacyjnej 16 – przy czym zasada ta może pozostawać w sprzecznościz obszarem docelowym, który miałaby objąć inicjatywa JEREMIE. Grupy docelowekonsumujące niejako wsparcie (o charakterze zwrotnym) stanowią grupy„wysokiego ryzyka”. Oznacza to, że istnieje znacznie wyższe ryzyko upadłościfirmy zakładanej przez osoby z obszarów ubóstwa, grupy wykluczone i/lub zagrożonewykluczeniem czy też osoby bezrobotne. Odsetek osób nieposiadającychcech przedsiębiorczych w tej grupie z pewnością jest wyższy. Fakt zagrożeniawykluczeniem wydaje się być potwierdzeniem tej tezy. Istnieje zatem wysokie16Trwałość operacyjna oznacza zapewnienie w całym okresie realizacji projektu nadwyżkiprzychodów z projektu nad jego całkowitymi kosztami. Zasady wsparcia środkami Unii Europejskiejwymagają również zapewnienia utrzymania trwałości operacyjnej przez pewien okres pozakończeniu projektu (najczęściej od dwóch do pięciu lat).

Europejska inicjatywa JEREMIE...79prawdopodobieństwo, iż projekty kierowane do tych grup beneficjentów ostatecznychnie będą w stanie zapewnić trwałości operacyjnej z uwagi na wyższestraty. Powstaje zatem pytanie, czy w regionie znajdą się podmioty (fundusze pożyczkowei poręczeniowe) zainteresowane realizowaniem projektów wyłączniew obszarach wskazanych w raporcie EFI jako luka finansowa, z jednoczesnymzobowiązaniem się – pod rygorem sankcji finansowych ze strony Komisji Europejskiej– do zapewnienia trwałości operacyjnej na satysfakcjonującym dostawcówwsparcia poziomie? Na to pytanie raport nie daje odpowiedzi.PodsumowaniePodsumowując, inicjatywa JEREMIE, z powodzeniem rozwijana w innychkrajach Europy Wschodniej, w Polsce została przyjęta z pewną rezerwą nie tylkoprzez przedstawicieli samorządu, ale również funduszy pożyczkowych i poręczeniowych.Raporty EFI na temat luki finansowej w regionie okazały się zbytniąsymplifikacją problemu. Wynikać to może z faktu, iż polskie otoczenie biznesujest znacznie bardziej rozwinięte niż w innych krajach Europy, a innowacyjneprodukty stanowiące sztandarowe produkty inicjatywy JEREMIE okazały siębyć już od kilku lat stosowane z powodzeniem w niektórych regionach Polski 17 .Niemniej jednak JEREMIE wskazuje nowe obszary zastosowań środkówpublicznych w zakresie wspierania przedsiębiorczości i pobudzania wybranychgrup społeczności lokalnych do działania/przeciwdziałania wykluczeniom. Skorojednak sztandarowe produkty inicjatywy JEREMIE (między innymi pożyczkaglobalna, poręczenie portfelowe) były już z powodzeniem stosowane w regionieprzez instytucje otoczenia biznesu, które mają/mogą stać się lokalnymi operatoramiśrodków powierzanych przez EFI, a pozyskanych ze środków regionalnychprogramów operacyjnych – powstaje pytanie, czy ten dodatkowy pośrednikw redystrybucji pomocy publicznej (EFI) jest w ogóle potrzebny. Oczywiściez punktu widzenia samorządu powierzenie środków renomowanemu funduszowieuropejskiemu daje poczucie gwarancji należytego wykorzystania środkóww ramach RPO przez właściwy dobór/selekcję instytucji otoczenia biznesu dorealizacji projektu. Pytanie tylko, czy samorząd regionalny nie mógłby sam (lub17Np. sygnalizowane w raporcie EFI pożyczki globalne czy portfelowe dla funduszy pożyczkowychczy inkubatorów przedsiębiorczości były z powodzeniem stosowane w latach 2000–2007przez Kanadyjsko-Polską Fundację Przedsiębiorczości w ramach projektu pn. Kanadyjski programpożyczkowy.

80 Jerzy Ruszałaza pośrednictwem wyłonionego w konkursie podmiotu krajowego) selekcjonowaćinstytucji/lokalnych operatorów? I czy w finalnym kontekście nie oznaczato pierwotnie zapisanego w RPO dokapitalizowania 18 funduszy, jednakże z pominięciemwysokich opłat za zarządzanie środkami publicznymi pobieranych przezEFI?Niniejszy artykuł jest zatem przyczynkiem dyskusji nad akomodacją modeluJEREMIE do warunków lokalnych bezpośrednio przez samorząd regionalny.Wydaje się bowiem, że potencjał samorządów – przy woli współpracy JSTi regionalnych instytucji otoczenia biznesu – pozwoli na wypracowanie własnejścieżki alokacji środków zapisanych w regionalnych programach operacyjnychna rzecz budowania systemu wsparcia przedsiębiorczości z wykorzystaniem lokalnychi regionalnych instytucji realizujących swoje misje na terenie działaniadanego samorządu.EUROPEAN INITIATIVE JEREMIECHOSEN ASPECTS ACCORDING IMMPLEMENTING ONEIN WESTPOMMERIANIAN VOIVODSHIPSummaryThis article is a contribution for discussion about accommodation of JEREMIEmodel to local conditions directly by regional authority. It seems, that potential of localauthority – by good cooperation between local government and business environmentinstitutions – allow elaboration their own way of allocation funds recorded in RegionalOperating Programs in favor of establishing supporting entrepreneurship system, basedon local and regional institutions, which realize their entrepreneurship missions on thelocal government area. Purpose of the article is putting attention on financial gap presentedby JEREMIE reports and capabilities of liquidation it by utilization by potentialof local supporting business institutions.Translated by Jerzy Ruszała18Rozważenia wymaga jedynie forma dokapitalizowania: bezzwrotna czy zwrotna. Jak wspomnianowcześniej, z punktu widzenia funduszy pożyczkowych i poręczeniowych bezzwrotna formadokapitalizowania jest rozwiązaniem optymalnym, jako kontynuacja zasad wsparcia funduszyw poprzednim okresie programowania. Jednakże zdecydowana większość funduszy gotowa jestdo zmiany zasad gospodarowania na podstawie zwrotnych form dokapitalizowania.

PROBLEMY STYMULOWANIA ROZWOJUW JEDNOSTKACHSAMORZĄDU TERYTORIALNEGO

ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGOPROBLEMY ZARZĄDZANIA, FINANSÓWNR 532 2009I MARKETINGU NR 14MAREK DYLEWSKIWyższa Szkoła Bankowa w PoznaniuINSTRUMENTY I KIERUNKI STYMULOWANIA ROZWOJUPRZEDSIĘBIORSTW I INSTYTUCJIPRZEZ JEDNOSTKI SAMORZĄDU TERYTORIALNEGOWprowadzenieZ regionem, w którym działa dane przedsiębiorstwo lub inne podmioty i instytucje,wiążą się cele wynikające z misji społecznej, z wpływów politycznychi społecznych na poziomie regionalnym, prestiżu w regionie. Z punktu widzeniajednostki samorządu terytorialnego (JST) cele wyznaczane przez przedsiębiorstwai instytucje są zbieżne, choć pośrednio, z celami, do jakich dąży danajednostka samorządu. Jednostka samorządowa, aby osiągnąć swoje cele, musidysponować odpowiednim zabezpieczeniem finansowym. Tak samo jest w każdejfirmie i instytucji – środki finansowe wyznaczają możliwości i zasięg funkcjonowaniarynkowego, czyli stopień, w jakim można osiągnąć przyjęte cele.Oczekiwany efekt jest w tym przypadku inny od typowo finansowego dla przedsiębiorstw,w wypadku jednostek samorządu terytorialnego ma on charakter społeczny.Obecnie system finansowy jednostek samorządu terytorialnego przedewszystkim jest zasilany przez funkcjonujące na danym obszarze przedsiębiorstwaoraz aktywnych zawodowo mieszkańców danej wspólnoty. Im więcej dobrzeprosperujących przedsiębiorstw, charakteryzujących się dobrą kondycjąfinansową oraz im więcej czynnych zawodowo dobrze zarabiających mieszkańców,tym większe możliwości osiągnięcia celów wyznaczonych przez jednostkisamorządu. To przedsiębiorcy i ich pracownicy płacą podatki dochodowe, a takżesamorządowe podatki lokalne i opłaty. Wpływy z tych tytułów stanowią dochodystałe jednostek, które są powiązane z budżetem samorządowym i państwowym.Dzięki osiąganym dochodom JST realizują swoje zadania. Bez tej symbiozy nie

84 Marek Dylewskimożna mówić o rozwoju społeczno-gospodarczym. Nie chodzi przy tym tylkoo sytuacje kryzysowe w przedsiębiorstwach, ale także o działania przyspieszającerozwój wszystkich sektorów i aktywności danej jednostki samorządu terytorialnego.W artykule skoncentrowano się na narzędziach i kierunkach wsparcia sektoraprzedsiębiorstw i instytucji przez jednostki samorządu terytorialnego jakotych elementach, które – oprócz celów typowo biznesowych – sprzyjają i stymulująrozwój społeczno-gospodarczy w danej wspólnocie. Celem głównym jestwskazanie istoty i znaczenia podstawowych instrumentów stymulowania rozwojubędących w rękach samorządu terytorialnego.1. Działalność gospodarcza i jej znaczenie dla rozwoju jednostki samorząduterytorialnegoDziałalność gospodarcza prowadzona przez przedsiębiorstwa może miećcharakter globalny, ogólnokrajowy, ponadregionalny, regionalny lub może byćprowadzona w układzie lokalnym. Z punktu widzenia przedsiębiorstwa jegocelem jest maksymalizowanie korzyści właścicieli, a w aspekcie działalności– osiągnięcie określonego udziału w rynku. Nie ma znaczenia w tym przypadku,na jakim rynku będzie funkcjonowało przedsiębiorstwo.Podstawowe cele przedsiębiorstwa działającego na rynku można syntetyczniescharakteryzować jako 1 :– cele związane z rynkiem, takie jak wielkość udziału w rynku, dynamika sprzedaży,ekspansja na nowe rynki,– cele efektywnościowe, takie jak wielkość zysku, rentowność obrotu, zwrot nakapitale własnym,– cele finansowe, takie jak zdolność kredytowa, płynność finansowa, płynnośćmajątku,– cele socjalne, takie jak zadowolenie pracowników, integracja pracownikówz celami firmy, rozwój osobowy pracowników,– cele prestiżowe i związane ze środowiskiem, takie jak niezależność, imagei prestiż, misja społeczna, wpływy polityczne i społeczne.Ostatnio widoczne staje się powiązanie działalności przedsiębiorstw z celamio charakterze ogólnospołecznym i angażowanie się w dążenie do nich. Często1Por. Elementy nauki o przedsiębiorstwie, red. S. Marek, Fundacja na rzecz UniwersytetuSzczecińskiego, Szczecin 1999, s. 36.

Instrumenty i kierunki stymulowania rozwoju przedsiębiorstw i instytucji...85są to drobne i mało znaczące działania, powodują one jednak, że relacje samorząd–przedsiębiorstwonie mają już tylko charakteru jednostronnego. Wspólneprzedsięwzięcia o charakterze promocyjno-społecznym przyczyniają się doumacniania pozycji jednostki samorządu terytorialnego na mapie ponadlokalnej,regionalnej i krajowej.Podstawowe cele funkcjonowania jednostek samorządu terytorialnego zawartesą w aktach prawnych regulujących ustrój jednostek samorządu terytorialnegoi ich rozwój. Wynika z nich, a także z praktyki gospodarczej, że nie możnamówić o perspektywach rozwoju samorządu bez rozwoju przedsiębiorstw. Inaczejmówiąc, bez środków na rozwój zarówno samorząd, jak i przedsiębiorstwonie mogą zaspokajać potrzeb odbiorców usług i produktów.Z punktu widzenia jednostek samorządowych istotne znaczenie ma zarównorozwój gospodarczy, jak i społeczny. Rozwój gospodarczy to długofalowyproces przemian dokonujących się w gospodarce. Obejmuje on zarówno zmianyrozmiarów kapitału, dochodów i innych wielkości ekonomicznych, charakteryzującychsię na przykład postępem techniki i technologii, doskonalenie systemupowiązań wewnątrzgospodarczych, jak i powiązania z gospodarką krajowąi światową. Zmiana struktury gospodarki, zmierzająca do jej unowocześnienia,wzrost poziomu efektywności w skali mikro- i makroekonomicznej, pojawieniesię nowych produktów i doskonalenie jakości już istniejących. Rozwój bez wzrostunie jest możliwy. Rozwój społeczny natomiast to proces przemian społecznych,którego prawidłowy przebieg powoduje na przykład wzbogacenie, zróżnicowaniestruktur organizacyjnych i kulturowych danej zbiorowości, równieżrozszerzenie możliwości zaspokajania potrzeb indywidualnych oraz stawianieprzed jednostką różnych celów, zadań, a także poziom jej aktywności i stopieńorientacji w środowisku 2 .Przez rozwój społeczności lokalnej będziemy rozumieć następujące po sobiezmiany społeczne, organizacyjne i infrastrukturalne, występujące w sposóbuporządkowany i utrzymujące się względnie trwale na obszarze będącym podjurysdykcją władzy samorządowej 3 . Innymi słowy, rozwój lokalny jest zjawiskiemjakościowym, nastawionym na wprowadzenie innowacji procesowych,strukturalnych, produktowych oraz w zakresie organizacji i zarządzania. Należy2Por. Popularna encyklopedia powszechna, FOGRA, Kraków 1996, t. 15, s. 273 i 274.3Pojęcie „rozwój lokalny” nie jest zdefiniowane w literaturze przedmiotu jednoznacznie, por.E. Nowińska, Strategia rozwoju gmin na przykładzie gmin przygranicznych, AE, Poznań 1997,s. 42; J. Parysek, Gospodarka lokalna w warunkach wolnego rynku i samorządowych strukturspołecznych, w: Rozwój lokalny i lokalna gospodarka przestrzenna, Poznań 1996, s. 35.

86 Marek Dylewskipodkreślić, że rozwój regionalny skupia w sobie oddziaływanie trzech podstawowychsił: władzy publicznej – samorządowej, przedsiębiorców i poszczególnychczłonków wspólnoty lokalnej. Działania te powinny się uzupełniać w takisposób, aby stworzyć podstawy wspólnej koncepcji, jak również powinny sięprzyczyniać do rozwoju gospodarczego regionu, dobrobytu jego mieszkańcóworaz zaspokojenia potrzeb społeczności lokalnej na akceptowanym poziomie.W wyniku zainicjowanych działań pojawia się koncepcja rozwoju regionu orazkreowana jest polityka regionalna 4 .Szczególne miejsce w systemie celów jednostek samorządu terytorialnegomają cele społeczne. Aby je osiągnąć, niezbędne są nakłady finansowe w zakresieinfrastruktury administracyjnej, technicznej, bezpieczeństwa, ochrony zdrowia,zabezpieczenia społecznego itp. Analizując praktykę obowiązującą w naszymkraju, należy stwierdzić, że możliwości świadczenia usług na rzecz społecznościlokalnych nie są jednakowe w jednostkach samorządu terytorialnego. Decydująo tym przede wszystkim możliwości finansowe, przy czym należy pamiętać, żedążenie do celów związanych z rozwojem gospodarczym i społecznym na poziomieregionalnym jest kosztowne. Jednostki samorządu terytorialnego, chcąc sięrozwijać, muszą podejmować różnorodne działania, oczywiście w miarę przyznanychim kompetencji. Po pierwsze, na pewno powinny kreować, tworzyćwłasne środowisko, realizować różne oryginalne pomysły, po drugie rzetelniegospodarować na własnym terenie. Stwarzać możliwości do rozwoju społecznościlokalnej, a także tych, którzy chcą inwestować i zamieszkiwać na tereniedanej jednostki samorządu terytorialnego.2. Działalność gospodarcza i jej znaczenie dla rozwoju jednostki samorząduterytorialnegoRzeczywiste powiązanie między celami wyznaczonymi przez podmiotygospodarcze a celami jednostki samorządu terytorialnego, na której terenie onedziałają, można rozpatrywać w dwóch aspektach. Pierwszy dotyczy bezpośredniodziałalności podstawowej przedsiębiorstw i wiąże się z przekazywaniem częściwygenerowanego przez nie dochodu do budżetów samorządów poszczególnychszczebli. (Podmioty gospodarcze partycypują w utrzymaniu jednostek samorządu,uiszczając należne podatki i opłaty urzędowe. Dotyczy to jednak tylko tych,4B. Filipiak-Dylewska, Strategia regionu a pozyskiwanie funduszy pomocowych, „EuropaRegionum ” 2001, Szczecin 2001, s. 167–186.

Instrumenty i kierunki stymulowania rozwoju przedsiębiorstw i instytucji...87które mają siedzibę na terenie danej jednostki samorządu terytorialnego). Druginatomiast wiąże się z kwestią zatrudnienia w podmiotach gospodarczych. Pracownicypłacą od swoich dochodów podatki, również zasilając budżet jednostkisamorządu danego szczebla. Wysokość zatrudnienia wpływa na zakres świadczeńzwiązanych z pomocą społeczną, którą są objęci między innymi bezrobotni.Należy wskazać, że dotyczy to wyłącznie tych zatrudnionych, którzy są zameldowanina terenie danej jednostki samorządu terytorialnego.Widać z tego wyraźnie, że każda jednostka samorządu terytorialnego powinnakreować rozwój w taki sposób, aby sprzyjać funkcjonowaniu podmiotówgospodarczych i instytucji, które lokują swoje siedziby na terenie danej jednostkisamorządu oraz które zatrudniają jako pracowników mieszkańców danej jednostkisamorządu terytorialnego. Szczególnie widoczne jest to w praktyce funkcjonowaniagmin i powiatów jako jednostek samorządu terytorialnego o zasięgutypowo lokalnym.Jednostki samorządu terytorialnego stosują wiele mechanizmów wspierającychrozwój lokalny, po pierwsze, aby zapobiec recesji na własnym terenie, a podrugie, by wspierać rozwój. Można wśród nich wyróżnić:− ulgi, odroczenia i umorzenia,− obniżenie górnych stawek podatków,− stosowanie zwolnień z tytułu tworzenia nowych miejsc pracy,− udzielanie dotacji,− zwrot części nakładów ponoszonych przez społeczeństwo lokalne na ochronęśrodowiska,− wspieranie finansowe edukacji ekologicznej.Pozornie instrumenty te nie mają większego znaczenia dla dobrze prosperującychfirm o zasięgu regionalnym czy ponadregionalnym. W rzeczywistościjednak tak nie jest. Firmy korzystają z tych instrumentów, gdyż widzą w nichszanse i korzyści oraz wsparcie dla swojego rozwoju.Stosowanie ulg, odroczeń i umorzeń w spłacie wierzytelności to najpopularniejszaforma pomocy i wsparcia udzielanego lokalnym przedsiębiorstwom.Jednakże zauważyć można tu pewną uznaniowość, zwłaszcza w przypadku wierzytelnościpodlegających jurysdykcji ustawy Ordynacja podatkowa, która nadajeuprawnienia odpowiednio wójtom, burmistrzom, prezydentom, starostom,marszałkom. Pozostałe wierzytelności wymagają określenia szczegółowych zasadi trybu umarzania oraz ulg w ich spłacie przez organ stanowiący jednostkisamorządu terytorialnego. Brak jednolitych zasad wspierania i pomocy kierowa-

88 Marek Dylewskinej do przedsiębiorstw może powodować jej przesuwanie w kierunku podmiotównieefektywnych, niekreujących nowych miejsc pracy oraz tych, które mają nieformalneprzełożenie na organy decyzyjne jednostki samorządu terytorialnego.Obniżanie górnych stawek podatków to instrument, który można, przykładowo,stosować wobec wszystkich tych podmiotów, które tworzą nowe miejscapracy i umiejscawiają swoje siedziby na terenie danej jednostki samorządu terytorialnego.W praktyce gospodarczej często mamy do czynienia z przemieszczaniemsię podmiotów gospodarczych pomiędzy jednostkami samorządu terytorialnegoz uwagi na korzystniejsze opodatkowanie działalności gospodarczej (przyczym w większości wypadków chodzi o korzystniejsze naliczanie wysokości podatkuod nieruchomości). Ten instrument może szczególnie odpowiadać firmom,które poszukują metod i form oszczędności kosztów prowadzonej działalności.W ostatnim czasie jednostki samorządu terytorialnego sięgają po wszelkiemożliwe rozwiązania wspierające te podmioty gospodarcze, które tworzą nowemiejsca pracy. Jednocześnie podejmowane są działania, które mają na celu utrzymaniedotychczasowych miejsc pracy. Ten drugi cel zawsze będzie budził kontrowersjeze względu na konieczność oceny programu sanacyjnego danego przedsiębiorstwapod kątem spodziewanych efektów w zakresie utrzymania miejsc pracy.Należy tu jednak podkreślić, że winien to być cel wtórny w stosunku do prowadzonejpodstawowej działalności gospodarczej. Pomoc podmiotom nieefektywnymzakłóca tylko mechanizm rynkowy i faktycznie nie jest instrumentemkreującym rozwój gospodarczy regionu.Dotacje celowe udzielane z budżetów samorządowych są rzadszym zjawiskiemna rynku, ponieważ zwykle wiążą się z realizacją typowych zadań przypisanychsektorowi publicznemu. Dotacje są przydzielane przede wszystkimróżnego rodzaju instytucjom wspierającym działalność przedsiębiorstw, a takżesamym przedsiębiorstwom. Dla działalności przedsiębiorstw mogę one mieć charakterkreatywny, szczególnie dotyczy to środków przeznaczanych na ochronęśrodowiska. Z punktu widzenia działalności firm szczególnie bowiem istotne sąśrodki z funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej szczebla gminnego,powiatowego oraz wojewódzkiego, które można wykorzystać na 5– edukację ekologiczną oraz propagowanie działań proekologicznych i zasadyzrównoważonego rozwoju,5Wybrany katalog zadań, które mogą być finansowane w ramach dotacji z funduszy ochronyśrodowiska na podstawie Ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska, DzUnr 62, poz. 627 wraz z późn. zm.

Instrumenty i kierunki stymulowania rozwoju przedsiębiorstw i instytucji...89– wspieranie działań przeciwdziałających zanieczyszczeniom,– wspieranie ekologicznych form transportu,– inne zadania służące ochronie środowiska i gospodarce wodnej, wynikającez zasady zrównoważonego rozwoju, w tym z programów ochrony środowiska,– opracowywanie i wdrażanie nowych technik i technologii, w szczególnościdotyczących ograniczania emisji i zużycia wody, a także efektywnego wykorzystywaniapaliw.Te formy wspierania działalności przedsiębiorstw są uzależnione od preferencjii zmian w priorytetach dotyczących działań i programów w zakresie ochronyśrodowiska.Jak już wskazywano, przedstawiony katalog instrumentów nie ma większegoznaczenia dla dobrze prosperujących firm, szczególnie o zasięgu regionalnymi ponadregionalnym. Umiejętność poruszania się w obszarze wielu instrumentówi możliwości wsparcia podstawowej działalności przedsiębiorstwa stawia częśćpodmiotów gospodarczych w uprzywilejowanej pozycji w stosunku do podmiotów,które z tego rodzaju wsparcia i pomocy nie korzystają lub nie wiedzą, najakich zasadach z nich korzystać. Ważna jest między innymi umiejętność obserwowaniazmian zachodzących w poszczególnych jednostkach samorządu terytorialnegow zakresie realizowanych zadań i wykorzystania pojawiających sięszans rynkowych, a także zdolność do konkurowania na rynku. Należy stwierdzić,że zdolność do konkurowania coraz bardziej będzie zależeć nie tyle od zakresuprodukcji konkretnych usług, ile od poziomu innowacyjności w dziedziniewykorzystywania rzadkich technologii czy też ich tworzenia 6 .Konkurencyjność wymaga dostępu do źródeł finansowania i to w każdejpostaci – nie tylko klasycznych, jak kredyt, leasing czy obligacje. Ponadto pewnii wiarygodni kontrahenci to też jeden z elementów sukcesu firmy. Obecniejednostki samorządu to dawcy wielu rodzaju usług, w szerokim tego słowa znaczeniu,a jednocześnie kapitału, źródeł finansowania, oraz podmioty, które formalniei nieformalnie wspierają przedsiębiorstwa z terenu jednostki samorząduterytorialnego. Zwłaszcza nieformalne wsparcie dla przedsiębiorstw rodzimychz danego regionu powoduje, że obce podmioty są w dużo gorszej sytuacji konkurencyjnej.Ma to jednak i swoje złe strony, podmioty rodzime są bowiem konkurencyjnetylko na własnym terenie. Obiektywnie narusza to zasady wolnego6A. Szewczuk, Zachowania przedsiębiorstw transportu samochodowego w konkurencyjnymotoczeniu, ITS, Szczecin 2001, s. 24.

90 Marek Dylewskirynku i uczciwej konkurencji, a jednocześnie może powodować pogorszenie efektywnościfunkcjonowania podmiotów ze względu na świadomość dominującejpozycji w stosunku do tych spoza terenu jednostki samorządu terytorialnego.Pomoc i wsparcie jednostek samorządu terytorialnego, jeśli wprost nie poprawiaefektywności funkcjonowania podmiotów gospodarczych w okresie długoterminowym,prowadzi do 7– braku zdolności do szybkiego reagowania na zmiany zachodzące na rynkui przyswajania sobie nowych idei i technologii,– niedopasowania w zakresie zmieniających się oczekiwań usługobiorców, wytwarzanianiezgodnych z nimi produktów i usług,– braku zdolności do prawidłowego, jasnego przewidywania zmian popytu i podażyna rynku oraz identyfikacji tych zmian, które będą wywierać największywpływ na przyszły stan popytu i podaży,– niezdolności adaptacji do wielokierunkowych zmian rynku,– nieumiejętnego kreowania nowych idei i tworzenia nowych wartości dla usługobiorców.Efekt chybionej pomocy i wsparcia jednostek samorządu terytorialnegonajczęściej uwidacznia się wtedy, gdy nieefektywne przedsiębiorstwa otrzymująpomoc, która w perspektywie długoterminowej nie przynosi spodziewanych korzyści,przede wszystkim z punktu widzenia jednostki samorządu terytorialnego.Bardzo często działania takie przedłużają jedynie agonię firmy.W ostatnich latach zauważalny jest trend do formalizowania i jednocześnieograniczania pomocy i wsparcia dla podmiotów gospodarczych i instytucji.Został wypracowany zestaw zasad udzielania pomocy publicznej, który wszedłdo praktyki gospodarczej oraz sektora publicznego w 2000 roku. Od momentuwejścia Polski w struktury Unii Europejskiej działania samorządów jednostekterytorialnych są pod szczególnym nadzorem. Pomoc i wsparcie nie mogą zakłócaćmechanizmu rynkowego i zasady swobodnej konkurencji. Chodzi o zapewnienierównego dostępu podmiotów gospodarczych do pomocy publicznej,a jednocześnie o reagowanie na wszystkie te negatywne zjawiska, które mogązagrażać uczciwej konkurencji oraz interesowi konsumentów. Wszelka pomocprzyznawana państwom członkowskim przez UE lub też polegająca na użyciuzasobów państwowych w jakiejkolwiek formie, która może zakłócić albo grozizakłóceniem konkurencji poprzez sprzyjanie niektórym przedsiębiorstwom czy7Opracowano na podstawie ibidem, s. 25.

Instrumenty i kierunki stymulowania rozwoju przedsiębiorstw i instytucji...91produkcji niektórych towarów, jest niezgodna z zasadami obowiązującymi narynku wewnętrznym, jeśli wpływa na wymianę handlową między państwamiczłonkowskimi. Zgodna z rynkiem wewnętrznym jest 8a) pomoc o charakterze socjalnym przyznawana indywidualnym konsumentom,pod warunkiem, że przedsiębiorstwa produkujące nie są dyskryminowanez uwagi na miejsce prowadzenia swojej działalności;b) pomoc mająca na celu naprawienie szkód spowodowanych klęskami żywiołowymilub innymi zdarzeniami nadzwyczajnymi;c) pomoc przyznawana podmiotom gospodarczym działającym w niektórych regionachRepubliki Federalnej Niemiec (chodzi o obszary dotknięte podziałemNiemiec), mająca na celu skompensowanie niekorzystnych skutków gospodarczychspowodowanych podziałem. (Pięć lat po wejściu w życie tak zwanegotraktatu lizbońskiego, Rada, na wniosek Komisji, może przyjąć decyzję uchylającąniniejszą literę).Za zgodną z rynkiem wewnętrznym może zostać uznana:a) pomoc przeznaczona na sprzyjanie rozwojowi gospodarczemu regionów,w których poziom życia jest bardzo niski, lub regionów, w których ma miejsceniedostateczne zatrudnienie, jak również regionów, o których mowa w artykule349 traktatu lizbońskiego, z uwzględnieniem ich sytuacji strukturalnej,gospodarczej i społecznej;b) pomoc przeznaczona na wspieranie realizacji ważnych projektów będącychprzedmiotem wspólnego europejskiego zainteresowania lub mająca na celuzaradzenie poważnym zaburzeniom w gospodarce danego państwa członkowskiego;c) pomoc przeznaczona na ułatwianie rozwoju niektórych działań gospodarczychlub niektórych regionów gospodarczych, o ile nie zmieni warunkówwymiany handlowej w zakresie sprzecznym ze wspólnym interesem;d) pomoc przeznaczona na wspieranie kultury i zachowanie dziedzictwa kulturowego,o ile nie zmieni warunków wymiany handlowej i konkurencji w Uniiw zakresie sprzecznym ze wspólnym interesem;e) inne kategorie pomocy, jakie Rada może określić decyzją na wniosek Komisji.8Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej C 115/49z dnia 9 maja 2008 r.

92 Marek DylewskiTypowe formy pomocy publicznej to w szczególności 9 :– dotacje oraz ulgi i zwolnienia podatkowe,– dokapitalizowanie przedsiębiorców na warunkach korzystniejszych od oferowanychna rynku,– pożyczki lub kredyty udzielane na warunkach korzystniejszych od oferowanychna rynku,– poręczenia lub gwarancje udzielane przedsiębiorcom lub za zobowiązaniaprzedsiębiorców na warunkach korzystniejszych od oferowanych na rynku,– zaniechanie poboru, odroczenie płatności lub rozłożenie na raty płatności podatkubądź zaległości podatkowej oraz umorzenie zaległości podatkowej bądźodsetek za zwłokę,– umorzenie bądź zaniechanie ustalania lub poboru należnych od przedsiębiorcyświadczeń pieniężnych, stanowiących środki publiczne w rozumieniu przepisówo finansach publicznych, innych niż podatki, albo odraczanie lub rozkładaniena raty płatności takich świadczeń,– zbycie lub oddanie do korzystania mienia będącego własnością Skarbu Państwa,państwowych osób prawnych albo jednostek samorządu terytorialnegolub ich związków na warunkach korzystniejszych od oferowanych na rynku,z wyjątkiem zbycia lub oddania do korzystania mienia będącego własnościąSkarbu Państwa, przejętego w celu zabezpieczenia roszczeń wynikającychz udzielonych poręczeń lub gwarancji Skarbu Państwa.Należy przy tym wskazać, że ogólnie udzielanie pomocy publicznej na warunkachokreślonych w traktacie dotyczy wszystkich tych przypadków, w którychrównowartość pomocy przekracza 200 tys. euro. Tym samym wszelkie wsparciei pomoc udzielana podmiotom gospodarczym poniżej tej granicznej kwoty możebyć udzielana w dowolnej formie bez przestrzegania ograniczeń, jakie narzucatraktat.W odniesieniu do pojedynczego przedsiębiorstwa pomoc publiczna możebyć udzielona na– restrukturyzację przedsiębiorstw oraz pomoc doraźną,– prace badawczo-rozwojowe,– utrzymanie poziomu zatrudnienia lub utworzenie nowych miejsc pracyw przedsiębiorstwach,– rozwój małych i średnich przedsiębiorców,9Ibidem.

Instrumenty i kierunki stymulowania rozwoju przedsiębiorstw i instytucji...93– ochronę środowiska,– szkolenia na potrzeby określonych przedsiębiorców, bezpośrednio związanez rozwojem ich przedsiębiorstw.Oczywiście, o ile jest to zgodne z priorytetami Unii Europejskiej w zakresiewsparcia sektora przedsiębiorstw.PodsumowanieNależy stwierdzić, że coraz częściej działania sektora samorządowego sąnakierowane na pomoc i wsparcie podmiotów rozwijających się oraz o ugruntowanejpozycji rynkowej. Nieefektywna pomoc jest obecnie traktowana jako marnotrawieniepublicznych zasobów finansowych. Aby pomoc i wsparcie udzielaneprzez jednostki samorządu terytorialnego spełniały założone cele, w tym przedewszystkim sprzyjały rozwojowi danej jednostki samorządu, niezbędne jest wypracowaniemetod oceny prognozowanych efektów zakładanej pomocy i wsparcia.Zwykle jednostki samorządu bez wsparcia ekspertów zewnętrznych nie sąw stanie w sposób należyty ocenić zalet i wad udzielanego wsparcia i pomocy.Nietrafne decyzje nie rozwiązują problemu, a tylko odsuwają go w czasie oraz zakłócająwarunki konkurencji na danym rynku lokalnym. Niejednokrotnie pomocudzielana firmom działającym na rynku krajowym przez jednostkę samorząduterytorialnego, na której terenie mieści się siedziba danego podmiotu, ujemniewpływa na pozostałe podmioty gospodarcze, które nie mogą liczyć na taką pomocze strony swoich rodzimych jednostek samorządu terytorialnego.TOOLS AND DIRECTIONS OF STIMULATING OF THE DEVELOPMENTOF ENTERPRISES AND INSTITUTIONS BY LOCAL GOVERNMENTSummaryThe article presents problems (trials) of supporting processes and the help given toenterprises by local government. One introduced main areas and directions of the helpand the support and their aims, in this first of all from the point of view of goals of localgovernment. Simultaneously one tried to evidence negative and affirmative aspects ofthe help and the support for enterprises.Translated by Marek Dylewski

ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGOPROBLEMY ZARZĄDZANIA, FINANSÓWNR 532 2009I MARKETINGU NR 14BEATA FILIPIAKUniwersytet SzczecińskiINSTYTUCJONALNE I POZAINSTYTUCJONALNEDZIAŁANIA SAMORZĄDU GMINNEGONA RZECZ WSPIERANIA LOKALNEJ PRZEDSIĘBIORCZOŚCIWprowadzenieSamorząd gminny odgrywa służebną rolę wobec społeczności lokalnej.Społeczność tę tworzą mieszkańcy, przedsiębiorcy, instytucje otoczenia biznesu.Każdy ze wskazanych rodzajów podmiotów jest zainteresowany rozwojemprzedsiębiorczości. Mieszkańcy postrzegają w rozwoju przedsiębiorczości nowychmiejsc pracy i wzrostu jakości życia. Przedsiębiorcy oczekują dobregoklimatu do rozwoju biznesu, a instytucje biznesu – partnerstwa i wsparcia zestrony samorządu lokalnego dla rozwoju inicjatyw, których celem jest wspieranieprzedsiębiorczości. Dlatego też ważne są rozważania dotyczące działań podejmowanychprzez gminy w celu wspierania lokalnej przedsiębiorczości. Samorządgminny może podejmować zarówno instytucjonalne, jak i pozainstytucjonalnedziałania, których efektem będzie rozwój przedsiębiorczości.1. Czynniki wpływające na wzrost przedsiębiorczości w regionachRozważając czynniki wpływające na wzrost gospodarczy, rozwój przedsiębiorczościi innowacyjność, jednoznacznie można wskazać na jednostki samorząduterytorialnego jako podstawowego kreatora dysponującego instrumentamii narzędziami pobudzającymi aktywność podmiotów. Mimo że samorządterytorialny dysponuje wieloma narzędziami i instrumentami, konieczne jest, byw swoich decyzjach uwzględniał czynniki istotne dla rozwoju gospodarczego.Przedsiębiorczość jest cechą lub sposobem zachowania się, sprowadza się do gotowościpodejmowania i rozwiązywania w sposób twórczy i nowatorski nowych

96 Beata Filipiakproblemów, wykorzystania szans oraz elastycznego przystosowania się do zmieniającychsię warunków 1 . Rozpatrując czynniki kształtujące przedsiębiorczośći ją hamujące, można wskazać instytucjonalne i pozainstytucjonalne formy działańjednostek samorządu terytorialnego, które będą wspierać lokalną i regionalnąprzedsiębiorczość.Do czynników wpływających na rozwój przedsiębiorczości zalicza się: łatwośćtworzenia nowych przedsiębiorstw, tanią i wysoko wykształconą siłę roboczą,łatwy dostęp do wiedzy, dostępność komunikacyjną, przejrzysty systempodatkowy, możliwość otrzymania korzystnej ceny na pieniądz, dostępność finansowaniazewnętrznego, dostęp do nowych technologii, tanie nośniki energii,stabilną sytuację polityczną. Jednocześnie czynnikami hamującymi są: wysokacena na pieniądz, brak stabilnej polityki wobec przedsiębiorców, wysokie kosztypracy, niestabilność przepisów dotyczących zatrudnienia, korupcja, niekorzystneprzepisy podatkowe, niski poziom infrastruktury techniczno-ekonomicznej,długi okres zwrotu z inwestycji, brak planów przestrzennego zagospodarowania2 . Wskazane czynniki mogą być wzmocnione polityką władz samorządowych,a także zostać osłabione działaniami organów publicznych. Głównie chodzi tutajo założenia polityki władz samorządowych, jej realizację, elastyczność działania,postrzeganie problemów i na tym tle kreowanie nowych rozwiązań. Te cechywskazują na kreatywność organów władz samorządowych.2. Działania instytucjonalne jednostek samorządu terytorialnegoZwłaszcza w obliczu kryzysu celowe jest podjęcie działań instytucjonalnychna rzecz wspierania przedsiębiorczości przez jednostki samorządu terytorialnego,a zwłaszcza gminy. Do działań instytucjonalnych, które może podjąć samorząd,należy zaliczyć 3 :− stworzenie jasnego, prostego i czytelnego dla przedsiębiorców i inwestorówsystemu pobierania danin publicznych (w granicach określonych przez prawo),− posiadanie aktualnego dokumentu „planu zagospodarowania przestrzennego”,który jest podstawą do podejmowania działań inwestycyjnych,1B. Stańda, B. Wierzbowska, Bądź przedsiębiorczy, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa2004, s. 9.2Z. Makieła, Przedsiębiorczość regionalna, Difin, Warszawa 2008, s. 11.3B. Filipiak, J. Ruszała, Instytucje otoczenia biznesu. Rozwój, wsparcie, instrumenty, Difin,Warszawa 2009, s. 99.

Instytucjonalne i pozainstytucjonalne działania samorządu gminnego...97− wypracowanie polityki wobec inwestorów i przedsiębiorców, która mogłabyzostać ujęta jako część strategii jednostki samorządu terytorialnego,− udzielenie wsparcia dla działań powiatowych urzędów pracy oraz wojewódzkiegourzędu pracy (chodzi tu o inicjatywy, które pozwolą na odpowiedniedo oczekiwań przedsiębiorców kształtowanie rynku kadr poprzez szkolenia,kursy czy aktywizację bezrobotnych),− współpracę ze szkolnictwem średnim i wyższym w zakresie kształcenia kadrdla gospodarki, która pozwoli na ich kształcenie ukierunkowane na zapotrzebowanieze strony przedsiębiorców, uruchomienie cyklu szkoleń pozwalającychna podwyższenie kwalifikacji czy też ich zmianę,− działania podejmowane na rzecz udrożnienia ważnych arterii komunikacyjnych,tworzenie nowych połączeń komunikacyjnych (dróg), co oznacza zarównopodjęcie działań planistycznych, inwestycyjnych, jak i wdrożenie rozwiązańsystemu logistyki miejskiej w jednostkach samorządu terytorialnego,− wprowadzenie jasnego systemu dotyczącego udzielania pomocy publicznej,− odbiurokratyzowanie procedur, wprowadzenie nowoczesnych systemów obsługiinteresanta opartych na e-urzędzie oraz dbałość o przestrzeganie kodeksuetycznego.Jasny, prosty i czytelny dla przedsiębiorców i inwestorów system pobieraniadanin publicznych (w granicach określonych przez prawo) powinien być opracowywanyw formie informatorów powszechnie dostępnych w formie papierowej(broszury), jak również w formie elektronicznej (w Internecie). Jest to niezwykleważne, gdyż przedsiębiorcy nie zawsze mogą dotrzeć do odpowiednich przepisówprawa w formie ustaw czy rozporządzeń. Jeszcze trudniej jest dotrzeć przedsiębiorcydo aktów prawa miejscowego, zwłaszcza dotyczących postanowień odnoszącychsię do danin publicznych. W informatorze byłyby wyjaśnione zawiłościprawne w sposób komunikatywny dla przedsiębiorców i lokalnej społeczności.Ponadto w informatorze mogłyby się znaleźć przykłady, jak bezpiecznie stosowaćprawo podatkowe.Posiadanie aktualnego planu zagospodarowania przestrzennego jest podstawądo bezpiecznego funkcjonowania na danym terytorium, gwarantuje równieżmożliwość rozwoju inwestycji podejmowanych przez przedsiębiorców. Jest tojednak duży wydatek dla jednostek samorządu terytorialnego i tym samym odwlekanyw czasie. Często sami obywatele blokują uchwalenie tego dokumentu,wnosząc odwołania i skargi do jego zawartości. Konieczność uchwalenia planuprzestrzennego zagospodarowania jest ważnym elementem funkcjonowania jed-

98 Beata Filipiaknostki samorządu terytorialnego, która nie powinna go traktować jako zbędnywydatek.Wypracowanie polityki wobec inwestorów i przedsiębiorców powinnouwzględniać w szczególności następujące elementy: politykę pozyskiwania inwestorów,politykę gospodarowania gruntami (sprzedaż, wieczyste użytkowanie,dzierżawa, leasing), sporządzenie wykazu gruntów do sprzedaży, pozostającychczasowo w wieczystym użytkowaniu czy też dzierżawionych; wypracowanie zasadgospodarowania zasobami, a zwłaszcza polityki cenowej, opracowanie informacjidotyczącej dostępnych usług komunalnych dla przedsiębiorców, wskazaniena kierunki wspierania przedsiębiorczości oraz opracowanie listy branżi działalności preferowanych, wskazanie na zasady gospodarczego wykorzystaniaśrodowiska naturalnego (ochrona środowiska i gospodarka odpadami przemysłowymi).Współpraca i realizacja inicjatyw organów różnych szczebli samorządowych,a zwłaszcza instytucji i komórek odpowiedzialnych za sprawy bezrobociai stymulowania rozwoju miejsc pracy, może się przejawiać w pozyskiwaniu środkówz programu operacyjnego Kapitał ludzki. Działania w nim przewidziane sąskierowane na odpowiednie do oczekiwań przedsiębiorców kształtowanie rynkukadr przez szkolenia, kursy czy aktywizację bezrobotnych. Z jednej strony chodzio aktywizację w pozyskiwaniu środków Unii Europejskiej z programu Kapitałludzki na rozwój zasobów, a z drugiej – na działania pobudzające aktywnośćosób i przedsiębiorców w wykorzystaniu dostępnych środków, współdziałaniew kreowaniu projektów i programów służących przekształceniom strukturalnymna lokalnym lub regionalnym rynku pracy. Ponadto ważne jest działanie zmierzającedo uszczelnienia systemu, gdyż środki publiczne zainwestowane w kapitałludzki powinny być alokowane w lokalne i regionalne przedsiębiorstwa. Na tymtle należy zaakcentować rolę współpracy samorządu i lokalnych przedsiębiorcówze szkolnictwem średnim i wyższym, wykorzystanie potencjału tych instytucjido przeprowadzenia zmian strukturalnych, uruchomienie cyklu szkoleń pozwalającychna podwyższenie kwalifikacji czy też tworzenie lokalnej bazy informacyjnejo potrzebach przedsiębiorców w zakresie kadr, do której dostęp mielibyzarówno przedsiębiorcy, placówki szkolne i szkoły wyższe, jak i przedstawicielesamorządów 4 .4Ibidem, s. 100.

Instytucjonalne i pozainstytucjonalne działania samorządu gminnego...99Podjęcie działań na rzecz udrożnienia ważnych arterii komunikacyjnych,tworzenie nowych połączeń komunikacyjnych (dróg) jest często związane z planowaniemwydatków inwestycyjnych i ich realizacją. To działanie wymagaznacznych nakładów pozyskiwanych z budżetu oraz wsparcia zewnętrznego (naprzykład UE). Należy jednak pamiętać, że zmiany w stanie i jakości infrastrukturysą czynnikiem pobudzającym rozwój. Tam, gdzie nie ma dobrej sieci dróg, nieinwestują przedsiębiorcy, którym chodzi o szybkość przemieszczania towarówi ładunków.Nowoczesne systemy logistyczne mogą wspomóc dotychczas stosowanerozwiązania komunikacyjne, rozładowując korki, udrażniając arterie komunikacyjne,tworząc bezkolizyjne rozwiązania dla użytkowników dróg. Takie przedsięwzięciapowinny być jednak wspierane przez samorząd, który może tworzyćlokalne oraz regionalne plany rozwoju infrastruktury drogowej oraz skrupulatnieje realizować. Ważnym elementem jest włączenie różnych środowisk i uzyskaniewsparcia dla tej inicjatywy (lokalny biznes, ekolodzy, lokalna społeczność itp.),powinna temu towarzyszyć chęć stworzenia jak najkorzystniejszych rozwiązańdla wszystkich potencjalnych użytkowników.Wprowadzenie jasnego systemu dotyczącego udzielania pomocy publicznejw postaci programów pomocy publicznej to kolejny czynnik pobudzający przedsiębiorczość.Jest to niezwykle trudne zadanie, stąd należy wskazać, co przez topojęcie należy rozumieć i jakie są ograniczenia stosowania takiej pomocy.Pomocą publiczną jest transfer zasobów przypisywanych władzy publicznej,o ile spełnione są łącznie następujące warunki:− transfer ten skutkuje przysporzeniem korzyści na rzecz określonego podmiotu,na warunkach korzystniejszych niż rynkowe,− transfer ten jest selektywny – uprzywilejowuje określone podmioty lub wytwarzanieokreślonych dóbr,− w efekcie transferu występuje lub może wystąpić zakłócenie konkurencji,− transfer ten wpływa na wymianę gospodarczą między krajami członkowskimi.Obowiązujące prawo reguluje w szczególności:− dopuszczalność pomocy, czyli przypadki, w których należy uznać jej udzielenieza dozwolone,− postępowanie w sprawie przygotowania do notyfikacji projektów programówpomocowych, projektów pomocy indywidualnej oraz projektów indywidualnychna restrukturyzację,

100 Beata Filipiak− zasady współpracy prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentówz podmiotami opracowującymi programy pomocowe, podmiotami udzielającymipomocy, podmiotami ubiegającymi się o pomoc oraz beneficjentami pomocypublicznej,− zasady reprezentowania Rzeczypospolitej Polskiej przed Trybunałem Sprawiedliwościi sądami pierwszej instancji w sprawach z zakresu pomocy publicznej,− zasady kontaktowania się Komisji Europejskiej z podmiotami udzielającymipomocy publicznej i jej beneficjentami,− zasady i tryb zwrotu pomocy publicznej,− zasady monitorowania pomocy publicznej.Te wskazania powinny być brane przy tworzeniu systemu udzielania pomocypublicznej przedsiębiorcom przez daną jednostkę samorządu terytorialnego.Transfer zasobów, poza najprostszą formą, jaką jest bezzwrotne przekazaniedanemu podmiotowi środków pochodzących z budżetu jednostki samorządu terytorialnego,może przybrać również inne formy, a w szczególności 5 :− obniżenie obciążeń podatkowych i parafiskalnych (ulga podatkowa, umorzenielub odroczenie płatności podatku bądź innej daniny publicznej),− przeniesienie własności składników majątkowych (na przykład przez sprzedażlub wniesienie aportem do spółki) lub oddanie takich składników majątkowychw użytkowanie (na przykład poprzez zawarcie umowy dzierżawy albonajmu),− udzielenie pożyczki lub innej formy finansowania zwrotnego,− udzielenie gwarancji lub poręczenia (na przykład gwarancje Skarbu Państwa),− objęcie akcji/udziałów w spółce prawa handlowego.Wskazane transfery stanowią podstawę do budowy właściwych instrumentówpomocy publicznej. Należą do nich 6 :1. Granty i zwolnienia podatkowe – całość pomocy przyznawana jest przedsiębiorcy.W pierwszej grupie są granty, które są przyznawane bezpośrednioz budżetu państwa. Do drugiej zalicza się pomoc przyznawaną poprzez systempodatkowy lub system ubezpieczeń społecznych.5Pomoc publiczna w programach operacyjnych 2007–2013, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,Warszawa 2008, s. 9.6B. Filipiak, Pomoc publiczna jako determinanta rozwoju lokalnego, Zeszyty Naukowe UniwersytetuSzczecińskiego nr 437, Szczecin 2006, s. 25–40.

Instytucjonalne i pozainstytucjonalne działania samorządu gminnego...1012. Miękkie pożyczki i odroczenia podatkowe – pomoc stanowią odsetki, którychnie uiści przedsiębiorca.3. Zaangażowanie kapitałowe w postaci nabywania udziałów w określonymprzedsięwzięciu.4. Gwarancje – udzielone poręczenie przez organ publiczny przedsiębiorcy,w którym organ publiczny zobowiązuje się spłacić kredyt za przedsiębiorcęw sytuacji, kiedy zobowiązanie nie zostanie spłacone. Jest to istotna formapomocy, stanowiącej zabezpieczenie wierzytelności.Pomocy publicznej nie można stosować wybiórczo, musi być skierowana dowszystkich podmiotów i dostępna na tych samych warunkach. Ponadto pomocpubliczna jest udzielana selektywnie lub ze środków publicznych i jest związanaz przysporzeniem przedsiębiorcy korzyści ekonomicznej na warunkach korzystniejszychod oferowanych na rynku. O szczegółowych zasadach należy pamiętać,tworząc programy pomocy. O nich również muszą pamiętać przedsiębiorcy, korzystającz pomocy publicznej 7 .Udzielając pomocy publicznej, organy samorządu terytorialnego zawszekierować się muszą uzasadnionym ważnym interesem podatnika lub interesempublicznym. Należy nadmienić, że te pojęcia nie zostały zdefiniowane, alew orzecznictwie interesem publicznym jest pewna potrzeba (dobro), której zaspokojeniepowinno służyć zbiorowości lokalnej lub całemu społeczeństwu, natomiastważny interes podatnika to sytuacja wyjątkowa, powstała z powodównadzwyczajnych i losowych, powodująca brak możliwości uregulowania przezprzedsiębiorcę zobowiązań na zasadach ogólnych.Jak z tego wynika, polityka pomocy publicznej powinna być jednolicie stosowanado wszystkich podmiotów, wymaga również opracowania projektów programówpomocowych, które podlegają akceptacji Urzędu Ochrony Kon sumentówi Konkurencji (UOKiK) oraz wymagają decyzji Komisji Europejskiej w zakresieich stosowania. Takie działania zasadzają się nie tylko na gruntownym przygotowaniui wiedzy, ale dają podstawę do tworzenia relacji partnerskich i inwestorskich.Należy zaznaczyć, że najczęściej samorządy wykorzystują ten instrumentdo pozyskania inwestorów (poprzez udzielenie im ulg inwestycyjnych), jak7Istnieją inne zasady pomocy publicznej. Szerzej B. Filipiak, Drugi i trzeci sektor w realizacjizadań publicznych. Wybrane problemy teorii i praktyki, WSIE, Szczecin 2004, rozdz. 3.

102 Beata Filipiakrównież w celu aktywizacji rynku pracy (powiązanie ulg z zatrudnieniem osóbzamieszkujących daną jednostkę samorządu terytorialnego) 8 .Nie bez znaczenia dla rozwoju przedsiębiorczości jest odbiurokratyzowanieprocedur, wprowadzenie nowoczesnych systemów obsługi interesanta opartychna e-urzędzie oraz dbałość o przestrzeganie kodeksu etycznego. Oznacza to, żefunkcjonowanie urzędów administracji publicznej również wymaga wielu fundamentalnychzmian w dziedzinie zarządzania i obsługi klienta. Coraz częściejadministracja publiczna w Polsce wykorzystuje w celu podwyższania jakościswoich usług koncepcje stosowane w krajach o wysoko rozwiniętej demokracji.Do wskazanych koncepcji należą: New Public Management (NPM), New PublicAdministration (NPA), ISO 9000:2000, Model EFQM (European Foundationfor Quality Management), Model CAF (Common Assessment Framework),e-Government. Podejmowane są również działania zmierzające do uruchomieniasprawnego i efektywnego aparatu administracji publicznej. Znaczące dla wskazanychkoncepcji jest wprowadzenie koncepcji e-urzędu, co pozwala na obsługęklientów za pośrednictwem urządzeń elektronicznych. Dla klienta i urzędnikaoznacza to oszczędność czasu, szybkość obsługi oraz możliwość szybkiego pozyskaniainformacji o zaawansowaniu realizacji sprawy. Oprócz tych zmian, ważnestaje się odpowiednie wyposażenie urzędu w sprzęt elektroniczny, komputerowyoraz oprogramowanie. Elementem niezbędnym jest serwis, który podwyższysprawność działania oraz szkolenia „branżowe” dla urzędników w zakresiewykorzystania nowoczesnych programów i platform internetowych. Wsparciedziałań edukacyjno-szkoleniowych wiąże się z koniecznością dokonania zmianustawowych, w których wskazano by kierunki doskonalenia zawodowego urzędnikówsamorządowych i centralnych (tak zwanej służby cywilnej) 9 .3. Działania pozainstytucjonalne jednostek samorządu terytorialnegoDla rozwoju przedsiębiorczości znaczenie ma podjęcie przez samorząd lokalnydziałań pozainstytucjonalnych. Wśród tego typu rozwiązań należałoby wymienićw szczególności 10 :8B. Filipiak, Programy wspierania rozwoju lokalnej przedsiębiorczości – stadium przypadku,w: Gospodarka lokalna i regionalna w teorii i praktyce, red. D. Strahl, Prace Naukowe AE weWrocławiu nr 1161, Wrocław 2007, s. 434–443.9B. Filipiak, J. Ruszała, op.cit., s. 103.10Ibidem, s. 104.

Instytucjonalne i pozainstytucjonalne działania samorządu gminnego...103− Lobbing wśród instytucji finansowych, działania na rzecz tworzenia przedstawicielstwinstytucji finansowych, na przykład punktów informacyjnych,konsultacyjnych, małych oddziałów. Te działania mogą wpłynąć na ułatwieniaw pozyskaniu kapitału przez przedsiębiorców czy też wymaganego przez potencjalnegodawcę kapitału zabezpieczenia. Tworzenie klubów politycznych,których zadaniem jest prowadzenie negocjacji politycznych, wypracowywaniewspólnych rozwiązań mających na celu nie tylko zapewnienie stabilności politycznej(tak ważnej dla rozwoju przedsiębiorczości), ale również wspólne wypracowywaniekreatywnych rozwiązań dla rozwoju przedsiębiorczości, któremogłyby stanowić podstawę uchwał organów władz samorządowych.− Prowadzenie lobbingu w administracji rządowej, sejmie i senacie na rzeczzmian niekorzystnego prawa dla przedsiębiorców (podatkowego, polityki zatrudnienia).− Prowadzenie lobbingu w ramach centralnych inwestycji infrastrukturalnych,korzystnych dla rozwoju lokalnej i regionalnej przedsiębiorczości, które zlokalizowanebyłyby w całości lub w części na terenie danej jednostki samorząduterytorialnego, a które gwarantowałyby dostęp do nich lokalnych i regionalnychprzedsiębiorców.Rozwój lokalnej przedsiębiorczości jest jednym z kluczowych czynnikówprzyczyniających się do lokalnego wzrostu gospodarczego i bogacenia społeczeństw.Dlatego też samorząd terytorialny, zwłaszcza gminny, musi wykształcićnie tylko umiejętności kreowania i realizacji dobrych strategii rozwojowych, aleprzede wszystkim:– współpracy i współdziałania z przedsiębiorcami, w celu opracowania programówwsparcia dla rozwoju przedsiębiorczości;– współdziałania z wyspecjalizowanymi instytucjami otoczenia biznesu, w celuwsparcia lokalnego biznesu;– wpisania się w rządowe programy wspierania lokalnych inicjatyw gospodarczych(zwłaszcza bazujących na wykorzystaniu środków Unii Europejskiejw obszarach innowacyjności, kapitału ludzkiego, wykorzystania nowych technologii,zrównoważonego rozwoju);– współdziałania z innymi samorządami terytorialnymi (kooperacja poziomai pionowa), w celu łączenia sił i kreowania biegunów wzrostu;– szerszego wykorzystania instrumentów wspierania przedsiębiorczości dozwolonychprawem dla jednostek samorządu terytorialnego, zwłaszcza kreowaniana tej bazie współpracy z instytucjami otoczenia biznesu.

104 Beata FilipiakPodsumowanieRozwój lokalnej przedsiębiorczości staje się wyzwaniem dla organów władzylokalnej, by dostrzegać nie tylko problemy socjalne, ale również wspieraćsferę gospodarczą, bo właśnie ona przyczynia się do szybkiego rozwiązywaniaproblemów społecznych. Przedsiębiorczość jest siłą rozwoju lokalnego, a podejmującdecyzje o jej wsparciu, tworzy się skuteczne strategie i umacnia lokalnąprzedsiębiorczość.Podsumowując, należy stwierdzić, że gmina jest szczególnym podmiotemkreującym rozwój. Dzisiaj wiadomo, że bez samorządu gminnego społeczeństwonie osiągnie wyższego poziomu życia. Gminy, stymulując rozwój lokalnejprzedsiębiorczości, interweniują w lokalny rynek, angażują instytucje finansowew procesy finansowo-kapitałowego wsparcia przedsiębiorczości, kreują nowoczesneinicjatywy pozwalające rozwijać się biznesowi.Rozpatrując zarówno rozwiązania teoretyczne, jak i obserwując praktykę,należy stwierdzić, że liczne grono jest przeciwne interwencji władz samorządowych,jednocześnie społeczeństwo domaga się interwencji i wsparcia, zwłaszczaw dobie kryzysu, gdy wszystkie wysiłki są skierowane na jego przezwyciężenie.INSTITUTIONAL AND EXTRA INSTITUTIONAL ACTIVITIESOF THE LOCAL GOVERNMENT IN THE INTERESTOF SUPPORTING OF THE LOCAL ENTERPRISESummaryThe article presents directions of the activity of the local government for the purposeof supporting of the enterprise. The author talked over both possibilities of the utilizationof first-hand tools , as and indirect. One evidenced the extra institutional supportof the enterprise.Translated by Beata Filipiak

ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGOPROBLEMY ZARZĄDZANIA, FINANSÓWNR 532 2009I MARKETINGU NR 14MAGDALENA KOGUT-JAWORSKAUniwersytet SzczecińskiSTYMULOWANIE ROZWOJU GOSPODARCZEGOPRZEZ SAMORZĄD LOKALNYNA PRZYKŁADZIE INSTRUMENTÓW POLITYKI BUDŻETOWEJSTOSOWANYCH W MIEŚCIE SZCZECINWprowadzenieZadaniem władz lokalnych jest koordynacja działalności wszystkich podmiotówgospodarujących tak, by była ona korzystna dla całego lokalnego systemuspołeczno-gospodarczego. Wraz ze wzrostem samodzielności podmiotówgospodarczych, a jednocześnie ograniczeniami ekologicznymi i przestrzennymirozwoju układów lokalnych wzrasta potrzeba, a nawet konieczność regulowaniazachowań przestrzennych oraz łagodzenia i zażegnywania konfliktów, do którychdochodzi między tymi podmiotami gospodarczymi 1 . Wykonanie tych zadańprzez organy samorządu lokalnego należy zaliczyć do działań określanychmianem stymulowania lokalnego rozwoju gospodarczego. W kontekście tegoniezbędne wydaje się przywołanie teoretycznych i pragmatycznych przesłanekstymulowania rozwoju gospodarczego przez samorząd gminny oraz wskazaniemożliwości i instrumentów oddziaływania na lokalną sferę gospodarczą. Celemartykułu będzie zatem podkreślenie znaczenia gminnych instrumentów finansowychw rozwoju lokalnym oraz przedstawienie ich praktycznego zastosowaniaw mieście Szczecin.1M. Ziółkowski, Zarządzanie strategiczne w polskim samorządzie terytorialnym, w: Nowezarządzanie publiczne w polskim samorządzie terytorialnym, red. A. Zalewski, SGH, Warszawa2005, s. 93.

106 Magdalena Kogut-Jaworska1. Oddziaływanie samorządu lokalnego na tworzenie warunków do rozwojugospodarczegoRolą władz lokalnych, jako animatora procesów rozwojowych, jest stworzeniewarunków do stabilnego, harmonijnego i dynamicznego rozwoju gospodarczegodanej jednostki terytorialnej 2 , przy wykorzystaniu wszystkich tych zasobów,uwarunkowań, możliwości i szans wynikających z otoczenia, które mogą jemusłużyć. Samorząd gminny jest zatem elementem sterującym procesami lokalnegorozwoju gospodarczego. Jego działania nie powinny ograniczać się wyłącznie dosfery regulacji, lecz również wpływać na sferę realną, zwłaszcza przez racjonalnezagospodarowanie przestrzeni, ochronę zasobów środowiska przyrodniczegoi dziedzictwa kulturowego.Wytyczone w ramach lokalnej polityki gospodarczej cele możliwe są doosiągnięcia przy zastosowaniu szerokiego pakietu instrumentów oddziałującychna sferę ekonomiczną 3 . Pojawia się jednak problem wyznaczenia instrumentówkształtujących korzystne warunki do rozwoju i promowania lokalnej przedsiębiorczości.Dokonanie trafnego wyboru instrumentarium oddziaływania wymagarozpoznania bardzo złożonych uwarunkowań społeczno-gospodarczych w ujęciulokalnym, regionalnym, a nawet globalnym. Prezentowane w opracowaniu zestawieniezostało oparte na modelowym rozróżnieniu instrumentów ekonomicznychna dochodowe (głównie fiskalne) i wydatkowe (głównie wydatki budżetowe). Dopodstawowych grup instrumentów polityki dochodowej samorządu lokalnegonależy zaliczyć w szczególności:- instrumenty polityki fiskalnej (na przykład wprowadzanie stawek podatkowychniższych od ustawowych, zwolnień oraz ulg w podatkach i opłatach lokalnych),- instrumenty związane ze zbyciem lub oddaniem do użytkowania składnikówmienia (na przykład wpływy ze sprzedaży, najmu, dzierżawy gruntów, lokalii nieruchomości),2J. Kot, Rozwój lokalny – jego istota, cele i czynniki, w: Ekonomiczne i środowiskowe aspektyzarządzania rozwojem miast i regionów, red. T. Markowski, D. Stawasz, Wydawnictwo UniwersytetuŁódzkiego, Łódź 2001, s. 159.3Por. A. Sztando, Gminne instrumenty kształtowania rozwoju lokalnych podmiotów gospodarczych,„Samorząd Terytorialny” 1999, nr 7–8, s. 79–108 oraz idem, Kryteria interwencjonizmulokalnego na przykładzie wybranych gmin, w: Przedsiębiorczość i innowacyjność jako czynnikrozwoju regionalnego i lokalnego, red. W. Kosiedowski, Włocławskie Towarzystwo Naukowe,Włocławek 2002, s. 210.

Stymulowanie rozwoju gospodarczego przez samorząd lokalny...107- instrumenty polityki cenowej (ceny – opłaty za korzystanie z urządzeń infrastrukturytechnicznej, na przykład za wodę i ścieki, centralne ogrzewanie, korzystaniez wysypisk śmieci),- instrumenty związane z gospodarczym kształtowaniem środowiska i karyz tytułu zanieczyszczenia środowiska.Wśród instrumentów polityki wydatkowej wymienić natomiast należy:- instrumenty związane z wydatkami w zakresie bezpośredniej pomocy finansowej(poręczenia kredytowe, pożyczki, dokapitalizowanie przedsiębiorcówna warunkach korzystniejszych od oferowanych na rynku w ramach pomocypublicznej),- instrumenty związane z wydatkami na wsparcie instytucji rozwoju gospodarczego(wydatki związane z działalnością inkubatorów przedsiębiorczości,agencji rozwoju lokalnego, parków technologicznych, instytucji doradczychi szkoleniowych),- instrumenty związane z wydatkami na cele informacyjno-promocyjne,- instrumenty związane z wydatkami inwestycyjnymi (wydatki na budowęi utrzymanie dróg, sieci wodociągowych, oczyszczalni ścieków, infrastrukturyenergetycznej, infrastruktury służącej celom społecznym, jak na przykładszkolnictwo, ochrona zdrowia).Stosowanie wymienionego instrumentarium związane jest z tworzeniemtakich preferencji finansowych dla przedsiębiorców, które skutkują uszczupleniemwpływów do budżetu samorządowego lub bezpośrednim wydatkowaniemśrodków publicznych. Instrumenty o charakterze powszechnym kierowane sądo wszystkich podmiotów gospodarczych funkcjonujących na danym obszarzelokalnym (w gminie) 4 . Instrumenty z zakresu pomocy publicznej natomiast, poprzezprzysporzenie korzyści finansowych wyselekcjonowanym przedsiębiorcom,tworzą dla nich przywileje, których nie uzyskują pozostałe podmioty działającena rynku.2. Zakres dotychczasowych rozwiązań w stymulowaniu rozwoju gospodarczegow mieście SzczecinPolityka stymulowania rozwoju gospodarczego miasta Szczecin oparta byładotychczas na instrumentach realizacyjnych opisanych w Strategii rozwoju mia-4Por. T. Wołowiec, Finansowe instrumenty wspierania przedsiębiorczości przez gminy, „StudiaRegionalne i Lokalne” 2005, nr 1 (19), s. 65–66.

108 Magdalena Kogut-Jaworskasta Szczecina, a w szczególności w dokumencie Polityka wspierania rozwoju gospodarczego.W tym ostatnim założono, że będą wykorzystywane instrumentyw ramach konkretnych programów, głównie w sferach: tworzenia infrastrukturygospodarczej, współdziałania ze środowiskami naukowymi i gospodarczymi,wspierania sektora małych i średnich przedsiębiorstw, tworzenia mechanizmówfinansowych stymulujących rozwój przedsiębiorczości i przeciwdziałającymbezrobociu.Główne inicjatywy podejmowane przez miasto Szczecin na rzecz pobudzaniarozwoju gospodarczego w latach 2001–2007 polegały na tworzeniu sprzyjającychwarunków do powstawania oraz funkcjonowania przedsiębiorstw i opierałysię przede wszystkim na wykorzystaniu:- instrumentów z zakresu polityki fiskalnej oraz polityki opłat,- instrumentów dotyczących powoływania podmiotów specjalnego przeznaczenia– instytucji otoczenia biznesu,- instrumentów wspierających działalność konsultacyjno-informacyjną,- inicjatyw w zakresie integracji ze środowiskiem gospodarczym.W analizowanym okresie, w ramach polityki fiskalnej oraz polityki opłat,wprowadzono zasadę stabilizacji dotyczącą głównie stawek podatków lokalnych(od nieruchomości i środków transportowych) oraz opłat czynszowych. Podjętorównież wiele przedsięwzięć dotyczących zwolnień w obciążeniach fiskalnych(wprowadzono tak zwane programy pomocowe). Niestety, uruchomione w tymczasie systemy programów pomocy publicznej dla przedsiębiorców należy ocenićnegatywnie – nie zawsze bowiem pełniły one swoją funkcję. Przykładowo, do2004 roku barierą dla przedsiębiorców były wysokie wymagania co do kosztówinwestycji warunkującej otrzymanie zwolnienia, a po 2004 roku bariery formalnoprawne,związane z wymogiem notyfikacji programów przez Komisję Europejską,co trwało nawet kilkanaście miesięcy.Instrumenty związane z powoływaniem podmiotów specjalnego przeznaczeniadotyczą instytucji otoczenia biznesu, których celem działalności jestwsparcie szkoleniowe, doradcze, finansowe, poręczeniowe, pożyczkowe. Dopomyślnie przeprowadzonych inicjatyw władz miasta Szczecina w tym zakresieniewątpliwie należy zaliczyć utworzenie Parku Naukowo-Technologicznego,Funduszu Wspierania Rozwoju Gospodarczego Miasta Szczecina, stworzeniespółki Szczeciński Fundusz Pożyczkowy. Trzeba jednak zaznaczyć, że wspieraniedziałalności instytucji finansowych przez miasto ulegało w ostatnim czasieznacznemu zmniejszeniu.

Stymulowanie rozwoju gospodarczego przez samorząd lokalny...109W obszarze działań dotyczących wspierania działalności konsultacyjno-informacyjnejpodjęto działania polegające na finansowaniu bądź dofinansowaniuinicjatyw w zakresie udzielania porad i informacji na temat tworzenia oraz prowadzeniadziałalności gospodarczej. Niewątpliwym sukcesem było utworzeniew strukturach urzędu Centrum Obsługi Przedsiębiorców, jako jednego z pierwszychw Polsce (stało się to dużym ułatwieniem przy zakładaniu firm na szczecińskimrynku). Na uwagę zasługuje jednak zbyt mała liczba podjętych przedsięwzięćoraz skromna wartość ich dofinansowania.W ramach stosowania instrumentów dotyczących integracji ze środowiskiemgospodarczym zorganizowano spotkania z przedsiębiorcami, a także współorganizowanoi współfinansowano konferencje oraz targi. Ponadto ustanowiono nagrodydla środowisk gospodarczych. Negatywnie natomiast należy ocenić brakpomocy ze strony miasta w zakresie wsparcia i promocji sektora MSP na rynkachkrajowych i zagranicznych oraz brak inicjatyw dotyczących współpracy gospodarczejtego sektora z firmami zagranicznymi.Należy stwierdzić, że w analizowanym okresie władze lokalne Szczecinaz wielką ostrożnością stosowały instrumenty polityki gospodarczej, co spowodowało,że umiarkowanie oddziaływały one na lokalną sferę gospodarczą. Skalazastosowanych w Szczecinie instrumentów polityki budżetowej (zwłaszczawydatkowej) również była wąska, konieczne byłoby zdecydowane zwiększenienakładów finansowych, w tym inwestycyjnych. Sytuację tę można tłumaczyćniekorzystną relacją między niskimi dochodami a wysokimi wydatkami w budżecielokalnym, między niskimi dochodami i wysokimi wydatkami na cele społeczne.3. Potencjalne instrumentarium i wytyczne do jego stosowania w perspektywieśredniookresowejWiększości lokalnych decydentów na pytanie, co oferuje ich samorząd narzecz rozwoju lokalnej przedsiębiorczości, na pierwszym miejscu wymieniaudzielanie preferencji fiskalnych w postaci zwolnień w podatkach lokalnych(głównie od nieruchomości). Tymczasem z przeprowadzonych analiz wynika, żeważniejsze dla lokalnych przedsiębiorców jest jednak wyposażenie infrastrukturalne,tworzenie lokalnego systemu finansowania przedsiębiorczości, doradztwo

110 Magdalena Kogut-Jaworskaw zakresie pozyskiwania środków finansowych, szkolenia 5 . Zasadniczą kwestiądla władz lokalnych Szczecina jest zatem wybór odpowiedniej polityki i stosowanieinstrumentów stymulujących rozwój gospodarczy. Te same cele strategicznemożna często osiągać różnymi, alternatywnymi drogami.W analizie dotyczącej stymulowania rozwoju gospodarczego miasta Szczecinatrzeba pamiętać, że wykorzystywane instrumenty powinny być ściśle powiązanez polityką fiskalną oraz polityką opłat, z gospodarką przestrzenną, gospodarkąnieruchomościami, infrastrukturą techniczną, powoływaniem podmiotówspecjalnego przeznaczenia, działaniami promocyjnymi i integracji ze środowiskiemgospodarczym, umacnianiem pozycji gospodarczej gminy, a głównie powinnydotyczyć takich obszarów, jak rozwój sektora MSP, kapitału ludzkiego,gospodarki morskiej, turystyki, innowacji i nowych technologii, rynku finansowego,a także przyciąganie kapitału zewnętrznego oraz wykorzystanie środkówUnii Europejskiej.Polityka fiskalna oraz polityka opłat powinny tworzyć sprzyjające warunkido działalności sektora MSP, by przyciągać inwestorów zewnętrznych (spozaregionu) oraz by tworzyć nowe miejsca pracy. Szczecin powinien prowadzić stabilnąpolitykę fiskalną opartą na względnie stałych stawkach podatków i opłatlokalnych. Polityka podatkowa Szczecina powinna w najbliższej przyszłości byćoparta na systemie pomocy publicznej (programach pomocowych), choć trzebapamiętać, że oznacza to rezygnację z dochodów własnych (zwolnienia, umorzenia,rozłożenia na raty). W dalszej perspektywie, wraz ze wzrostem poziomu rozwojugospodarczego szczecińskich przedsiębiorców oraz wprowadzeniem podatkukatastralnego, należy systematycznie odchodzić od tego rodzaju wsparcia 6 .Gospodarka przestrzenna powinna tworzyć takie warunki dla przedsiębiorców,które wskażą ich miejsce w strukturze przestrzennej Szczecina. Przestrzeńmiasta – będąca czynnikiem ich rozwoju –wymaga stworzenia pełnego Studium5Badanie nt. instrumentów interwencjonizmu lokalnego w stymulowaniu rozwoju gospodarczegow województwie zachodniopomorskim przeprowadzono w latach 2006–2008 w ramachgrantu badawczego KBN nr 1H02C11730.6Trzeba pamiętać, że niejednokrotnie instrumenty polityki fiskalnej, m.in. zwolnienia podatkowedużych przedsiębiorstw, oznaczają nieproporcjonalne straty dla lokalnego budżetu (dla dużychprzedsiębiorstw podatek od nieruchomości stanowi bowiem niewielki składnik wszystkichobciążeń finansowych; dla miasta może stanowić ważną pozycję w dochodach własnych). Ponadtonależy zaznaczyć, że w kierunkach wykorzystania poszczególnych form pomocy publicznejw Unii Europejskiej dominuje pomoc bezpośrednia w formie dotacji dla przedsiębiorstw (indywidualnychgrantów) jako ta najbardziej przejrzysta i bardziej skuteczna. Mniejsze znaczenie przypisujesię pomocy powodującej uszczuplenia wpływów do budżetu. Twierdzi się nawet, że pomoctaka nie przynosi długookresowych efektów dla przedsiębiorstwa.

Stymulowanie rozwoju gospodarczego przez samorząd lokalny...111uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego, które będzie podstawądla Planu zagospodarowania przestrzennego. Ważne jest, by plany te objęłycałkowity obszar Szczecina i by zostały wykonane jak najszybciej. Szczególnieważne dla rozwoju gospodarczego będą tu między innymi tereny lotniska w Dąbiuoraz wysp Łasztowni i Grodzkiej, obszary przygotowywane pod inne funkcjegospodarcze. Ich zagospodarowanie powinno się opierać na szczegółowych analizachlogistycznych, ekologicznych, infrastrukturalnych i rynkowych.Gospodarka nieruchomościami powinna ułatwiać decyzje dotyczące dysponowanianimi przez miasto Szczecin i wpływać na rozwój lokalnej przedsiębiorczości.Szczecin powinien wykorzystywać takie instrumenty, jak sprzedaż,najem, dzierżawa, polityka opłat i czynszów z myślą o rozwoju przedsiębiorstw.Miasto może występować jako partner rynkowy i jako stymulator rozwoju wybranychdziedzin przedsiębiorczości. Możliwość dysponowania nieruchomościamibędącymi własnością komunalną powinna przynosić korzyści działalnościgospodarczej. Istnieje bowiem potrzeba podejmowania inicjatyw związanychz porządkowaniem gruntów, gospodarką terenami. Przykładem może tu być zamianagruntów między ,miastem a Zarządem Morskich Portów Szczecin-Świnoujście,co pozwoli na rozwój funkcji portu oraz budowę zachodniopomorskiegoCentrum Logistycznego, a jednocześnie pomoże miastu rozwinąć funkcje nietylko rekreacyjne, ale i handlowe na nabrzeżu Starówka.Infrastruktura techniczna, w tym infrastruktura komunalna i komunikacyjna,powinny być czynnikami aktywizacji gospodarczej lokalnego biznesu. Wydatkiinwestycyjne miasta są szczególnie ważnym instrumentem polityki wspieraniarozwoju gospodarczego. Po pierwsze, tworzą one wygodniejsze warunkido prowadzenia działalności małej i średniej przedsiębiorczości (zaopatrzeniew media: gaz, woda, ścieki, prąd), po drugie – pomagają przyciągnąć i nawiązaćwspółpracę z dużymi inwestorami w zakresie budowy infrastruktury (szczególnieistotne są tu między innymi utworzenie Systemu Zarządzania GospodarkąOdpadami, dokończenie budowy obwodnicy Szczecina, rewitalizacja Śródmieścia).Powoływanie podmiotów specjalnego przeznaczenia oraz działalność instytucjiotoczenia biznesu w mieście mogą wspomóc kreowanie innowacyjnychprzedsięwzięć gospodarczych. Miasto powinno zwiększyć wydatki na tworzenieinstytucji otoczenia biznesu lub wspierać ich działalność szkoleniową, doradczą,związaną z transferem technologii, inkubacją przedsiębiorczości, finansowaniemprzedsięwzięć innowacyjnych. Szczególnie korzystne są tu również wydatki

112 Magdalena Kogut-Jaworskazwiązane z powstaniem Szczecińskiego Centrum Usługowego, między innymizwiązane z kosztami uruchomienia usług informatycznych, telefonicznych, księgowych,badawczych oraz z rozwojem parku naukowo-technologicznego, w tymrealizacja idei Parku Naukowo-Technologicznego „Pomerania”.Działania promocyjne i integracja ze środowiskiem gospodarczym pozwalająinformować o możliwościach inwestowania i potencjalnych korzyściach, najakie mogą liczyć podmioty gospodarcze spoza regionu. Wydatki samorządowena cele związane z informacją o dynamice rozwoju gospodarczego, głównychprzedsiębiorstwach, zaletach infrastrukturalnych i logistycznych Szczecina powinnybyć wykorzystywane racjonalnie i efektywnie. Z jednej strony należyzwiększyć wydatki budżetowe na te cele, z drugiej szukać sposobów najlepszegoich zagospodarowania. Wspieranie integracji szczecińskiego środowiska gospodarczegopowinno się odbywać poprzez współpracę samorządów gospodarczych,w celu rozwoju miasta, a także generowanie i upowszechnianie nowych pomysłówi inicjatyw. Istnieje konieczność kontynuowania dotychczasowych oraz podejmowanianowych działań z zakresu promocji, między innymi skupionych natworzeniu marki Szczecina. Należy rozwijać współpracę miasta z instytucjamiotoczenia biznesu oraz środowiskiem naukowym, gospodarczym, politycznym,społecznym w kraju i za granicą.Działania związane z umacnianiem pozycji gospodarczej miasta skutkowaćpowinny tworzeniem nowego wizerunku. Szczecin musi być postrzegany przezprzedsiębiorców jako atrakcyjne, innowacyjne i progospodarcze centrum rozwoju,któremu zawdzięczać można własne korzyści ekonomiczne. Istotne jest bywydatki budżetowe miasta dotyczyły kierunków polityki rozwoju. Należy skoncentrowaćwydatki na działania związane z pozyskiwaniem inwestorów, rozwójmałych i średnich przedsiębiorstw, rozwój komunikacji, kultury informatycznej,ulepszanie szkolnictwa oraz wykreowanie tak zwanego serca miasta.PodsumowanieW ostatnim czasie powszechna staje się opinia, że rozwój gospodarczyodgrywa bardzo ważne miejsce w całokształcie zjawisk społecznych, a także,że bardzo znacząca jest rola przedsiębiorczości w tworzeniu warunków do życiaspołeczności lokalnych. Potwierdzają to dobre wyniki gospodarki krajowej,poprawiające swe wartości z kwartału na kwartał, powodujące nie tylko ogólnezadowolenie ekspertów, polityków, ale przede wszystkim przedsiębiorców

Stymulowanie rozwoju gospodarczego przez samorząd lokalny...113i gospodarstw domowych. Poziom nastrojów ekonomicznych podmiotów sferyspołecznej wskazuje, że to rozwój gospodarczy stanowi siłę napędową rozwojuspołecznego i ekologiczno-przestrzennego. Choć dynamika i poziom wzrostuwskaźników makroekonomicznych w odniesieniu do aglomeracji szczecińskiejw ostatnim czasie nie osiągają, niestety, najwyższych wartości, to jednak z całąpewnością trzeba stwierdzić, że to rozwój gospodarczy stanowi podstawę do poprawyjakości życia szczecińskiej społeczności. Dla Szczecina oznacza to zatempotrzebę dalszego tworzenia warunków do rozwoju lokalnej przedsiębiorczości,które – według dotychczasowych ocen – pozostają odmienne od stanu pożądanego.STIMULATION OF ECONOMIC DEVELOPMENTBY THE LOCAL GOVERNMENT BASEDON FINANCIAL INSTRUMENTS USED IN SZCZECINSummaryThe effect of local authorities’ actions should stimulate involvement of local communitiesin economic processes, which will increase economic activities of local enterprises.In the context of the above it seems essential to give theoretical guidance for stimulatingeconomic development by the local government and to present different kindsof opportunities. The author focused on three following subjects: stimulation of localeconomic development – theoretical aspects and instruments influencing local economicdevelopment in the Szczecin.Translated by Magdalena Kogut-Jaworska

ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGOPROBLEMY ZARZĄDZANIA, FINANSÓWNR 532 2009I MARKETINGU NR 14ANDRZEJ ŁUCZYSZYNWyższa Szkoła Zarządzania i Finansów we WrocławiuGOSPODARKA FINANSOWA MIASTAW KONTEKŚCIE METROPOLIZACJI PRZESTRZENIWYBRANE ASPEKTYWprowadzenieFunkcjonowanie samorządu terytorialnego w Polsce od momentu jego reaktywacjipokazuje, że większość jednostek szczebla samorządowego zmuszonychjest do bardzo rozważnego i odpowiedzialnego dysponowania, zazwyczajograniczonymi, środkami budżetowymi, a racjonalizacja gospodarki finansowejwiększości miast obejmuje zasadniczo dwa obszary 1 : poszukiwanie możliwościzwiększania dochodów budżetowych oraz wzrost efektywności i racjonalnościwydatków.W nowym paradygmacie rozwoju miast zwraca uwagę fakt, że jest on swegorodzaju systemem założeń, którymi powinno się cechować działanie współczesnychmiast, odgrywających rolę metropolii lub pełniących funkcje przywódczew regionach. To nowe podejście uwzględnia założenia dotyczące kierunkówpodejmowania działań, kierunków oddziaływania, zasad, metod i instrumentów.Każde działanie musi mieć zagwarantowane środki, żeby było skuteczne. Dlategoteż tak istotny dla skuteczności podejmowania działań rozwojowych jestefektywny, wydajny i sprawny system finansowania realizacji zadań 2 .Zdaniem B. Filipiak 3 rozwój współczesnych miast (aglomeracji i miast przywódczych)powinien zostać oparty na następujących założeniach:1M. Wartalska, Gospodarka finansowa miasta. Podstawy teoretyczne i studium przypadku,Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2007, s. 61.2B. Filipiak, Nowy paradygmat rozwoju miast w świetle systemu finansowania realizowanychzadań, w: Nowe paradygmaty gospodarki przestrzennej, red. Z. Przybyła, K. Miszczak, BiuletynKPZK z. 236, Warszawa 2008, s. 33–34.3Ibidem, s. 34.

116 Andrzej Łuczyszyn1. Należy zapewnić zaspokojenie potrzeb społeczności miejskich bez ograniczaniadążeń i aspiracji przyszłych pokoleń.2. Powinny być uwzględnione zasady zrównoważonego rozwoju opartego na zachowaniu,odtwarzaniu i rozwijaniu środowiska przyrodniczego.3. Należy zapewnić zrównoważony i podtrzymywać przez długi czas rozwój, cooznacza wykorzystanie narzędzi stymulujących, umożliwiających całkowitąochronę zasobów nieodtwarzalnych, a także utrzymanie w najlepszym staniestruktur stworzonych przez człowieka i ich wykorzystanie.4. Działania powinny być prowadzone jednocześnie w zakresie polityki rozwoju,zarządzania i planowania.5. Konieczne jest zsynchronizowanie procesów zarządzania miastem orazkształtowania długotrwałego zrównoważonego rozwoju regionu.6. Podstawową zasadą powinna być demokratyzacja życia społeczności miejskieji lokalnych, samowystarczalność gospodarcza, samofinansowanie funkcjonowaniai rozwoju miast, ciągła, dostosowana do zmian w cyklu koniunkturalnym,samodzielność miasta (finansowa, decyzyjna, prawna).7. Ochrona tożsamości kulturowej miasta powinna bazować na planowaniu rozwoju,organizacji procesów zapewniających wysoką sprawność i efektywnośćdziałania, partnerstwo, wykorzystanie źródeł i sposobów finansowaniaz uwzględnieniem ryzyka i skutków decyzji finansowych, a także baz informacyjnychdo celów decyzyjnych.8. Partnerstwo lokalne powinno służyć symulowaniu rozwoju.9. Należy dążyć do jednoznaczności i precyzji w przyjmowanych rozwiązaniachprawnych regulujących całokształt stosunków w mieście, regionie, państwie.Z przedstawionego wyliczenia wynika, że jednym z głównych obszarów zarządzaniamiastem jest zarządzanie jego gospodarką finansową, które ma kluczoweznaczenie dla sprawnej i efektywnej realizacji zadań publicznych nałożonychna miasto. Jednocześnie gospodarka finansowa staje się podstawowym obszaremoddziaływania władz lokalnych na rozwój miasta jako całości.Można postawić tezę, że finansowanie miasta w kontekście metropolizacjiprzestrzeni nie ogranicza możliwości rozwoju średnich i małych miast, a ustawowysystem finansowania miast w Polsce, pomimo że w pewnym sensie jestzbytnio uzależniony od budżetu i od koniunktury gospodarczej, wręcz zmuszado sięgania po bardziej aktywne narzędzia polityki dochodowej.

Gospodarka finansowa miasta w kontekście metropolizacji przestrzeni...117Celem opracowania jest wskazanie głównych problemów rozwoju miastw procesach metropolizacji przestrzeni społeczno-ekonomicznej w kontekściefunkcjonującego systemu ich finansowania.1. Gospodarka finansowa miastaRola miasta w regionie zmienia się wraz z rozwojem społeczno-ekonomicznym,procesami globalizacji i umiędzynarodowieniem się procesów gospodarczych.Stało się ono podstawową formą organizacji przestrzeni, chociaż w rozwiązaniachkształtujących polski system podziału administracyjnego nie wyrażonotego, a podstawową jednostką tworzącą system podziału administracyjnego jestgmina 4 . Także ustawa o zagospodarowaniu przestrzennym nie definiuje miasta,a tylko wyróżnia układy metropolitalne. Powoduje to, że w polskiej praktyce wytwarzasię swoista luka interpretacyjna, która nie sprzyja porządkowaniu orazzarządzaniu miastem jako elementem przestrzeni społeczno-gospodarczej.Zgodnie z polskim modelem samorządu terytorialnego władze miasta stanowiąjedno z trzech podstawowych ogniw zarządzania, a źródła i stosunkiwładzy w mieście wynikają z istoty samorządu terytorialnego. Dlatego słusznewydaje się być stanowisko R. Brola 5 , że miasto powinno się cechować odpowiedniąliczbą ludności (kryterium demograficzne), zróżnicowaną strukturą funkcji,o przewadze funkcji pozarolniczych (kryterium funkcjonalne), odpowiadającąstrukturze funkcji i liczbie mieszkańców formą i strukturą zagospodarowania,wyróżniającą się odpowiednią zawartością (kryterium przestrzenne) oraz specyficznymtrybem życia mieszkańców (kryterium socjologiczne). Tak więc miastojest obiektem posiadającym własne specyficzne cechy, a ujęcie jego istoty jestniezwykle trudne z uwagi na to, że jest to element dynamiczny, podlegający ciągłymzmianom. Zmiany te wywołują bezpośrednio wzrost obszarów i miast, jakrównież pogłębiają współpracę między regionami, sprzyjając integracji regionalnej,a zależność między stolicą regionu a ośrodkami miejskimi niższego rzędui poszczególnymi subregionami może ulegać nasileniu, a zarazem osłabieniu.Miasta coraz częściej nawiązują współpracę, tworząc sieci powiązań instytucjonalnychi społecznych, często bez udziału stolicy, siedziby regionalnych władzadministracyjnych. Wzrasta rola tak zwanych sieciowych powiązań horyzontal-4W tradycji i literaturze przyjęło się, że gmina jest jednostką organizującą społeczność wiejską.5R. Brol, Ekonomika i zarządzanie miastem, red. R. Brol, AE, Wrocław 2001, s. 15.

118 Andrzej Łuczyszynnych, które powodują powstanie środowiska, czyli splotu relacji gospodarczych,instytucjonalnych, technologicznych i społecznych w skali lokalnej i regionalnej.Środowisko może decydować o konkurencyjności regionu i dynamice rozwojuregionalnego 6 .Miasta we współczesnej gospodarce, jak już wspomniano, charakteryzująsię specyficznymi cechami. Mają w szczególności za zadanie zaspokoić w sposóbciągły bieżące potrzeby wspólnoty samorządowej. W realizacji tych zadań stosowanesą różne zasady racjonalności gospodarowania, począwszy od konwencjonalnych,a skończywszy na bardziej nowoczesnych (innowacyjnych). Każdemiasto ma swój charakter, na który wpływa wiele czynników. Do jednego z najistotniejszychnależy system finansowania.W dobie przemian społeczno-gospodarczych problematyka gospodarkifinansowej miasta stanowi obszar zainteresowania licznych dyscyplin nauki.Szczególna rola w procesie zarządzania przypada administracji rządowej i samorządowej.Ta druga stoi przed niezwykle trudnymi zadaniami, między innymiidentyfikowania szans i zagrożeń w procesie rozwoju miast, oraz przed ciągłymposzukiwaniem nowych tendencji w zarządzaniu.Wcześniej podkreślono już, że miasto stało się podstawową formą organizacjiprzestrzeni, a jednostką tworzącą system podziału administracyjnego w naszymkraju jest gmina. Można zatem powiedzieć, że miasto, którego status regulująustawa o samorządzie terytorialnym z 1990 roku oraz ustawa o samorządziepowiatowym z 1998 roku, ma własną strukturę organizacyjną, zbiór zasad i regułdziałania, którymi się posługuje 7 .Gospodarka finansowa samorządów to ogół procesów polegających nawykorzystaniu środków w ramach finansów publicznych przy realizacji zadańpublicznych 8 . Tak więc każda z jednostek samorządu terytorialnego, a zarazemmiasto, prowadzą samodzielną gospodarkę finansową. Mamy więc finanse gmin,powiatu i województwa, a gospodarka finansowa organów lokalnych jest elementemgospodarki finansowej państwa jako całości i oznacza gromadzenie,6W.M. Gaczek, L. Wojtasiewicz, Funkcje i rola Poznania w rozwoju Wielkopolski, w: Rolaaglomeracji miejskiej w rozwoju regionu, red. K. Szołek, „Biblioteka Regionalistyki” nr 1, AE,Wrocław 2001, s. 11.7T. Markowski, Zarządzanie rozwojem miast, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999,s. 13.8M. Brunka, B. Kumorek, E. Łuczak-Kumorek, Słownik samorządu terytorialnego, ZachodnieCentrum Organizacji, Zielona Góra 2003, s. 88.

Gospodarka finansowa miasta w kontekście metropolizacji przestrzeni...119a następnie rozdzielenie części produktu społecznego w ramach organizacyjnychsystemów lokalnych.Opierając się na tych ustaleniach, należy stwierdzić, że ocena finansów każdegomiasta powinna być rozpatrywana przez pryzmat analizy systemu finansowaniagmin i powiatów. Właśnie system finansowania poszczególnych szczeblisamorządu terytorialnego pokazuje, w jaki sposób miasta nadążają za zmianamiwłasnych struktur oraz za otoczeniem. Finansowanie powiatów jest zbliżone dofinansowania gmin w szczególności co do typów dochodów. Różnica wynikaz braku w strukturze finansowania powiatów podatków majątkowych i dochodowych.Pozostałe grupy dochodów są takie same. Różnicy należy upatrywaćrównież w szczegółowych przepisach regulujących wysokość należnego dochoduw postaci udziału w podatkach stanowiących dochód budżetu państwa. Ponadto,same jednostki samorządu terytorialnego mają prawo do decydowania o strumieniachzasilających, takich jak przychody czy dochody majątkowe i opłaty, a powiatygrodzkie mają strukturę dochodów właściwą dla samorządów gminnych,dlatego ich sytuacja jest nieporównywalna z powiatami ziemskimi.Oceniając obecny system finansowania miast w Polsce, nie sposób pominąćzmian w aktach prawnych regulujących system dochodów jednostek samorząduterytorialnego. Ustawa z dnia 13 listopada 2003 roku o dochodach jednostek samorząduterytorialnego 9 wprowadziła istotne zmiany w sposobie finansowaniamiast. Zwiększone zostały udziały dochodów własnych w środkach finansowych.Dodatkowo należy podkreślić kwestie regulujące udziały powiatów i gmin (czylidużych miast) w podatkach stanowiących dochód budżetu państwa oraz w kształciesubwencji. Zwłaszcza ustalenie wysokości subwencji wymaga uwzględnieniaspecyfiki danej jednostki samorządu terytorialnego. W tabeli 1 przedstawionostosowane w tym zakresie rozwiązania.Jak wynika z dotychczas opisywanej problematyki, a także z analizy informacjizaprezentowanych w tabeli 1, udział w podatku od osób fizycznych jestuzależniony od wysokości realizowanych zarobków mieszkańców danego miasta.Taka metoda ustalania udziału nawiązuje do faktycznego uczestnictwa miastw tworzeniu dochodów budżetowych z tytułu podatku dochodowego od osóbfizycznych, co oznacza, że im wyższa kwota zostanie uiszczona przez mieszkańcówmiasta, tym większe będą miały miasta dochody z tytułu tego podatku.Wysokość tego podatku jest więc istotna dla dochodów dużych i średnich miast,9DzU 2003, nr 203, poz. 1966.

120 Andrzej Łuczyszynw których jest stosunkowo dużo podatników o stosunkowo wysokich dochodach10 .Dochody ustalane na mocy prawa i dystrybuowane przez budżet państwaTabela 1Wyszczególnienie Część gminna Część powiatowaUdział w podatku dochodowymod osób fizycznychUdział w podatku dochodowymod osób prawnychSubwencja oświatowaSubwencja równoważącaSubwencja oświatowa39,34 10,256,71 1,40występuje, jednak jej sposób ustalonyjest w sposób obiektywny, uwzględniającyspecyfikę jednostkiŹródło: B. Filipak, op.cit., s. 36.Udział miast w pozyskiwaniu środków z podatku dochodowego od osóbprawnych ustalany jest proporcjonalnie do liczby osób zatrudnionych na podstawiestosunku pracy w zakładach pracy działających na terenie miast, niezależnieod tego, czy jest to centrala firmy, czy tylko jej filie. Z tego między innymi powoduzainteresowanie władz lokalnych rozwojem przedsiębiorczości na ich terenie,a także aktywność ze strony władz pod kątem pozyskiwania nowych źródełwpływów do budżetu, powinny być wykładnikiem działania i menedżerskiegozarządzania przez władze lokalne. Powinno się to przejawiać aktywną politykądochodową, między innymi władze lokalne mogą otrzymywać dochody z najmui dzierżawy mienia komunalnego, w tym ze sprzedaży tego mienia, a takżedochody z akcji i udziału miasta w spółkach, co wymaga podejmowania działańzmierzających do optymalnego wykorzystania majątku.Zdaniem B. Filipiak 11 w systemie finansowania gmin i powiatów należyrównież uwzględnić:a) sposoby finansowania, które są związane z przepływem kapitału lub rzeczy– skutkują one zobowiązaniami, jednak nie są zaliczane do długu jednostek10E. Denek, Ustrojowe i ekonomiczne podstawy działania samorządu gminnego, powiatowegoi wojewódzkiego, w: Usługi bankowe dla samorządu terytorialnego, red. E. Denek, BibliotekaMenedżera i Bankowca, Warszawa 2000, s. 31–32.11B. Filipiak, op.cit., s. 36.

Gospodarka finansowa miasta w kontekście metropolizacji przestrzeni...121samorządu terytorialnego; obejmują leasing, dzierżawę, partnerstwo publiczno-prywatne;b) finansowanie hybrydowe: factoring, bankassurance, sekurytyzację, projectfinance, venture capital.Można zatem powiedzieć, że system finansowania miast jest w pełni powiązanyz zadaniami realizowanymi przez samorząd terytorialny, które musząbyć zgodne z potrzebami społeczności lokalnych. Finansowanie to jest bardziejelastyczne w większych miastach, w których istnieje na przykład możliwość uzyskiwaniaznacznych dochodów prywatnoprawnych, w szczególności wtedy, gdyjednostka zdecyduje się na sprzedaż składników mienia.W zależności od rodzaju miasta (jego funkcji, liczby mieszkańców, powierzchni,położenia względem układu metropolitalnego) źródła dochodówgminnych i powiatowych wykazują wysoki stopień zróżnicowania zarówno zewzględu na rodzaj źródła, jak i na wydajność dochodową. Dlatego też zachodzącew gospodarce procesy metropolizacyjne z jednej strony wzmacniają wydajnośćdochodową miast, z drugiej osłabiają ją.2. Metropolizacja przestrzeniW ostatnich latach uwidaczniają się z całą jaskrawością procesy metropolizacjiprzestrzeni, które stanowią jeden z podstawowych elementów globalizacji,w efekcie czego wzmacnia się znacznie pozycja dużych miast w gospodarceświatowej. Jednocześnie współczesna gospodarka, której podstawową cechą stajesię oparcie na wiedzy oraz tworzenie tak zwanych przestrzennych sieci gospodarczych,powoduje znaczne, o naturalnym charakterze kumulowanie się w wybranychmiastach działań i zjawisk ekonomiczno-społecznych 12 .Wśród definicji obszarów metropolitalnych czy też metropolii warto przywołaćokreślenie A. Kuklińskiego, który podkreśla, że metropolie są głównymiośrodkami decyzji, innowacji, finansów oraz nauki i kultury 13 . Z kolei B. Jałowieckidodaje, że metropolia to duży ośrodek miejski liczący około milionamieszkańców, którego cechuje doskonałość świadczonych usług i infrastruktury,innowacyjność, obejmująca wszystkie podstawowe dziedziny działalności, oraz12S. Korenik, Metropolie we współczesnej gospodarce z uwzględnieniem realiów polskich,w: Konkurencyjność i potencjał rozwoju polskich metroplii – szanse i bariery, red. S. Korenik,K. Szołek, PAN, KPZK z. 214, Warszawa 2004, s. 22–23.13D. Strahl, M. Markowska, Polskie metropolie w strukturalnej przestrzeni subregionów,w: Konkurencyjność i potencjał rozwoju..., s. 9.

122 Andrzej Łuczyszynspecyfika miejsca 14 . Zjawisko metropolizacji jest zatem wynikiem przekształceńpostępujących w układach osadniczych pod wpływem zmian zachodzącychw gospodarce światowej. W efekcie wzmacnia się znacznie pozycja wybranychdużych miast o nowoczesnej strukturze gospodarczej, z wyraźnie ukształtowanymisektorami bazującymi na wiedzy. Sama metropolizacja polega na powstaniunowej struktury przestrzennej, która nie tylko kumuluje światowy potencjał,ale także zmienia dotychczasowe relacje między centrum a otoczeniem, czegoostatecznym efektem jest rozwój przestrzeni zurbanizowanej 15 .Metropolię od wielkiego miasta i aglomeracji miejskiej odróżnia międzynarodoweznaczenie i udział w globalnych procesach gospodarczych. Ze względuna funkcjonowanie w przestrzeni społeczno-ekonomicznej strefy jej oddziaływaniazależą od wielkości i ważności pełnionych przez nią funkcji w regionieoraz na świecie. Metropolia zaczyna przejmować funkcje nadrzędne w zakresiezarządzania gospodarką w skali ponadnarodowej i skupiać w swoim obrębiepotencjał gospodarczy, finansowy, naukowy, władzy, mediów i instytucji kulturalnycho światowym zasięgu. Metropolie tworzą niejednokrotnie sieci miastpełniących funkcje metropolitalne. Bardzo często się mówi, że metropolizacja toproces polegający na zmianie relacji między miastem centralnym a jego bezpośrednimzapleczem oraz na nieciągłym sposobie użytkowania przestrzeni zurbanizowanych.Oznaczać to może, że proces metropolizacji może doprowadzić doosłabienia związków między ośrodkiem centralnym a otaczającym go regionemz jednej strony, z drugiej natomiast może wpłynąć na zwiększenie aktywnościperyferyjnych miast i środowisk lokalnych w kierunku zabiegania o inwestycjewe własnych przestrzeniach społeczno-ekonomicznych.W okresie transformacji systemowej w Polsce obserwujemy niezwykle dynamicznyrozwój metropolii i aglomeracji oraz wzrost ich znaczenia społeczno-gospodarczegoi politycznego. Jednocześnie narasta dysproporcja międzydynamiką rozwoju metropolii i aglomeracji a zaplecza regionalnego, któremuprzewodzą. W Polsce coraz bardziej widoczny jest problem polaryzacji – dynamicznierozwijają się aglomeracje, a wyraźniej wolniej miasta powiatowe, pogłębiasię też recesja w średnich i małych miastach, w szczególności jest to widocznena obszarach wiejskich. Nie pozostaje to bez znaczenia dla kształtowania się roz-14Ibidem.15S. Korenik, Kształtowanie się metropolii w warunkach polskich – ogólne uwagi, w: Gospodarkaprzestrzenna XI, red. S. Korenik, Z. Przybyła, Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu,Wrocław 2008, s. 155.

Gospodarka finansowa miasta w kontekście metropolizacji przestrzeni...123woju miast w kontekście ich finansowania, zwłaszcza jeżeli chodzi o wspomnianedochody własne, które są podstawą do wykonania zadań własnych.Realizacja zadań samorządu terytorialnego (gminnego, powiatowego, wojewódzkiego)w sposób zgodny z potrzebami społeczności lokalnych wymagawydzielenia odpowiedniej części środków publicznych i wyposażenia organówwładzy samorządowej w uprawnienia do dysponowania nimi. Ta dość oczywistawskazówka okazuje się być trudna do zrealizowania i kontrowersyjna w praktyceprawnofinansowej 16 . Istota sporu dotyczy granic przekazania samorządomterytorialnym tak zwanych dochodów własnych. Na uwagę zasługuje tutaj równieżwładztwo przysługujące miastom w związku ze stanowieniem dochodówwłasnych (w pewnym sensie ograniczenie w związku z koniecznością ustalaniastawek w stosunku do podatków i opłat). Są one podstawą do spłaty kredytówi zobowiązań. Można zatem powiedzieć, że stanowią bazę dla finansowania rozwoju.Oznacza to, że na przykład finansowanie metropolii cechować się będziedużą jednorodnością – dochody własne zabezpieczą realizację zadań obligatoryjnych,natomiast w subregionach i gminach dominować będzie konwencjonalnefinansowanie, w którym brakuje stabilności, a rozwiązania mają charakter przejściowy.Wydzielenie źródeł podatkowych do dyspozycji samorządu terytorialnegoma charakter czysto ustawowy. Problemem, jaki się pojawia w systemie finansowaniamiast, jest właściwy dobór źródeł podatkowych odpowiednio do potrzebwynikających z zadań własnych samorządów. Śmiało można powiedzieć,że ustalenie źródeł dochodów własnych w postaci udziałów w dochodach podatkowychlub w postaci dodatków do niektórych podatków państwowych jestczęsto stosowane jako rozwiązanie uzupełniające, a nie podstawowe. Podkreśleniawymaga fakt, że finansowanie rozwoju każdego miasta odbywa się takżepoprzez tak zwane podatki państwowo-samorządowe. Nie powodują one jednakrównomiernego rozkładu dochodów na terytorium całego kraju. Zróżnicowanyjest poziom finansowania, a tym samym rozwoju miast. W praktyce oznacza to,że pomiędzy budżetami gminnymi, powiatowymi i wojewódzkimi istnieją zdecydowanedysproporcje powodujące często negatywne skutki i zagrożenia dlarozwoju społecznego. Inaczej bowiem rozwijają się miasta-aglomeracje, inaczejmiasta przyaglomeracyjne, które mają korzystne położenie względem metropolii,a jeszcze inaczej miasta peryferyjne. Te ostatnie często leżą na granicy swoich16J. Ostaszewski, Finanse, Difin, Warszawa 2005, s. 159.

124 Andrzej Łuczyszynregionów, niejednokrotnie są „domknięte” przez bariery naturalne i pozostają„same sobie”, a funkcje metropolitalne nie przenikają tak głęboko, aby wspieraći pobudzać rozwój lokalny.W tym kontekście należałoby podnieść następującą sprawę. Działacze samorządowii publicyści lansują często pogląd, że samodzielność samorządu terytorialnego,a tym samym miast, uwarunkowana jest stopniem samofinansowania,co ma oznaczać, że im wyższy jest stopień finansowania zadań z dochodów własnych,tym pełniejsza samorządność społeczności lokalnych. Wydaje się to jednaknierealne, dochody własne nigdy bowiem nie będą powszechnym, wyłącznymi wystarczającym źródłem finansowania zadań samorządu terytorialnego, któryjest głównym podmiotem zarządzającym miastem. Za nierealnością pełnego samofinansowaniaprzemawiają następujące okoliczności 17 :1. Znaczne (niekiedy bardzo duże) dysproporcje w terytorialnym rozkładzie dochodówwłasnych. Wynikają one głównie z różnych warunków naturalnychi stopnia ich wykorzystania (rozmieszczenie surowców naturalnych, jakośćgleb, atrakcyjność turystyczna, liczba podmiotów gospodarczych) oraz rynkówzbytu i rozwoju infrastruktury.2. Względnie duża równomierność przestrzennego rozkładu potrzeb ludnościzaliczanych do zadań własnych samorządu. Stopień zaspokojenia tych potrzebpowinien być podobny w całym kraju. Od niego bowiem zależy prawidłowyrozwój człowieka i pełne wykorzystanie jego możliwości dla dobra ogólnego.Szczególnie ważne są tu potrzeby podstawowe, jak oświata i kształcenie,ochrona zdrowia, opieka społeczna, ochrona środowiska.3. Obiektywna konieczność ujednolicenia w skali kraju niektórych, najważniejszychelementów infrastruktury, jak telekomunikacja, systemy informatyczne,sieć energetyczna, sieć transportowa, ważnych dla gospodarki prywatneji życia społeczeństwa.4. Brak możliwości, ze względów społecznych, komercjalizacji wielu usług komunalnychi socjalnych, co wyklucza ich rentowność i zmusza władze samorządowedo ich finansowania (potrzeby te są z reguły większe tam, gdzie społeczeństwojest biedniejsze lub struktura demograficzna mniej korzystna).Wymienione okoliczności wskazują jednoznacznie, że system finansowymiast w Polsce, analizowany od strony dochodów własnych jednostek samorząduterytorialnego, jest zróżnicowany do tego stopnia, że na przykład małe miasta17H. Sochacka-Krysiak, Finanse lokalne, Poltext, Warszawa 1993, s. 20.

Gospodarka finansowa miasta w kontekście metropolizacji przestrzeni...125peryferyjne mają zbyt mały potencjał do świadczenia usług na należytym poziomie.Wychodząc z założenia, że podstawowymi czynnikami kształtującymifinansowy potencjał miast jest wielkość dochodów własnych, natomiast miarądziałań prorozwojowych są wydatki majątkowe, głównie inwestycyjne, możnastwierdzić, że są one nieporównywalne zarówno w gminach, jak i w powiatach,które nie korzystają z powiązania sieciowego z metropolią. W małych miastachsystematycznie spada finansowanie wydatków inwestycyjnych dochodami bieżącymi,spada także udział wydatków inwestycyjnych w odniesieniu do dochodówogółem.Problematyka rozwoju miast powinna więc być rozpatrywana przez pryzmatwykorzystania zewnętrznych źródeł zasilania finansowego budżetów nietylko od strony subwencji i dotacji, ale przede wszystkim od strony wykorzystaniaśrodków funduszy z Unii Europejskiej.Procesy metropolizacji przestrzeni społeczno-ekonomicznej w dobie sprzyjającychsił gry rynkowej powodują niejednokrotnie marginalizację miast. Jeżelimamy do czynienia z mniejszymi ośrodkami miejskimi, nie korzystającymi naprzykład z centrów innowacji, to uwidacznia się brak ich rozwoju, co jest spowodowanedeficytem dochodów, w tym przede wszystkim dochodów własnych. To,z kolei, powoduje, że procesy globalizacyjne nie wszędzie stwarzają warunki doilościowego i jakościowego rozwoju miast, a metropolie wytwarzają sieciowe systemypołączeń, które stają się intensywniejsze niż relacje z otoczeniem. Częstozmiana tych relacji polega na osłabieniu lub zerwaniu związków gospodarczychmiasta z jego regionalnym zapleczem i zastąpieniu ich silnymi więziami z innymimetropoliami w skali kontynentalnej lub światowej. Rola regionu zostajeograniczona do pełnienia funkcji mieszkaniowych i rekreacyjnych dla mieszkańcówmetropolii.ZakończenieGospodarka finansowa miasta ma istotne znaczenie dla rozwoju społeczno--gospodarczego, a tym samym dla prowadzenia działalności gospodarczej. Istotatych działań sprowadza się do przestrzegania przepisów zawartych w ustawach,które warunkują funkcjonowanie każdej jednostki samorządu terytorialnegozarządzającej gospodarką miasta. Akcentując tę problematykę, wskazać należyprzede wszystkim na samodzielność finansową uwzględniającą dwa aspekty: samodzielnośćdochodową i samodzielność wydatkową. Jednak ta samodzielność

126 Andrzej Łuczyszynw praktyce niesie ze sobą wiele kontrowersji. Miasta w większości bazują nakoniunkturze gospodarczej, która, będąc efektem działania sił rynkowych, nie dokońca obiektywnie odzwierciedla wysiłki władz lokalnych zmierzające do prowadzeniaskutecznej polityki finansowej, pozwalającej na sprecyzowanie zasadtworzenia zasobów pieniężnych w konkretnym mieście.Dominacja dużych miast pociąga za sobą zjawisko skupiania się działalnościgospodarczej w miejscach dobrze rozwiniętych inwestycyjnie. Lokalizacja takaoddziałuje w znacznym stopniu na wielkość i strukturę dochodów budżetowych.Metropolie „napełniają się” kapitałem, nowymi technologiami, rozwijającymi sięfirmami, a tym samym wzrasta w nich zatrudnienie i dochody ludności. Z kolei tonasycenie stanowi w pewnym sensie ubytek czynników produkcji w mniejszychmiastach całego regionu. Determinuje to bezpośrednio system finansowy miast,który jest mało stabilny i silnie uzależniony od budżetu i sytuacji finansowo-gospodarczejpaństwa.Ustalanie stawek podatków lokalnych przez władze samorządowe na odpowiednimpoziomie daje miastu możliwość sterowania rozwojem gospodarczymprzez bezpośredni wpływ na poziom budżetu. Wskazuje się również na funkcjeinstrumentów ekonomicznych, za których pomocą samorząd może decydowaćo przebiegu procesów gospodarczych w mieście.Finansowanie miast w Polsce na ustawowo przyjętych zasadach jednoznaczniewskazuje, że mamy do czynienia z segmentacją miast. Jest to spowodowanemiędzy innymi tym, że procesy metropolizacji przestrzeni społeczno-ekonomicznejsą w pewnym sensie niezależne i zachodzą samoczynnie, a metropoliei obszary metropolitalne w znacznym stopniu budują pozycje konkurencyjnedla siebie samych, a nie dla małych miast w regionie. Dlatego też rolą powiatówi gmin powinno być kooperowanie z metropolią pod względem gospodarczymi społecznym.THE CHOSEN ISSUES OF THE TOWN FINANCIAL ECONOMYIN THE SPATIAL METROPOLISATION CONTEXTSummaryThe contemporary development of towns takes place in the different economic andsocial conditions which is due to the local societies’ needs. Also the different rules of the

Gospodarka finansowa miasta w kontekście metropolizacji przestrzeni...127rational economy are used in the implementation of those tasks, from conventional tomore innvetional ones.One of the most important factors determining the management of the town is itsfinancial system. That financing takes place in the different conditions and it is the localgovernment and the government administration that play the specific role in the processof management.Translated by Andrzej Łuczyszyn

ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGOPROBLEMY ZARZĄDZANIA, FINANSÓWNR 532 2009I MARKETINGU NR 14EWA MARKOWSKA-BZDUCHAPolitechnika RadomskaFINANSOWANIE OCHRONY ZDROWIA W POLSCEW PORÓWNANIU Z INNYMI KRAJAMI UNII EUROPEJSKIEJWprowadzenieFinansowanie jest jednym z najważniejszych problemów współczesnych systemówopieki zdrowotnej. W Polsce stał on się szczególnie dotkliwy w 2007 roku,kiedy to wielomiesięczne strajki lekarzy, żądających podwyżek wynagrodzeń,sparaliżowały szpitale. W rezultacie doszło do zamknięcia oddziałów w niektórychszpitalach i pogorszenia, i tak już trudnej, sytuacji finansowej większościz nich. Ostatecznie, w porozumieniu z ministrem zdrowia ustalono, iż w kontraktachna 2008 rok znajdą się pieniądze na uzgodnione podwyżki. Od 1 stycznia2008 roku wzrosło zapotrzebowanie na środki pieniężne w związku z nowymwymiarem czasu pracy lekarzy, który wzrósł do 48-godzin tygodniowo.Z pewnością finansowanie opieki zdrowotnej w Polsce wymaga zmian systemowych.Trafne określenie kierunków tych zmian musi się opierać na wnikliwejdiagnozie stanu obecnego 1 . Obserwując tę niepokojącą sytuację w naszymkraju, nasuwa się pytanie, jaki jest poziom finansowania ochrony zdrowia w innychkrajach, jak jest w nich zorganizowana opieka zdrowotna?Celem niniejszego opracowania jest analiza porównawcza wydatków naochronę zdrowia w Polsce i w innych krajach Unii Europejskiej. Skoncentrowanosię na dwóch podstawowych wskaźnikach obrazujących poziom finansowaniaochrony zdrowia w danym kraju: udział wydatków na ochronę zdrowia w PKBoraz wydatki na ochronę zdrowia per capita. Zbadano również udział wydat-1Zob. Raport – Finansowanie ochrony zdrowia w Polsce – zielona księga, Ministerstwo Zdrowia,Warszawa 2004. Raport pokazuje obraz finansów ochrony zdrowia w relacjach pomiędzypoziomem środków pochodzących z różnych źródeł a kosztami wytwarzania usług medycznychoraz popytem na świadczenia zdrowotne.

130 Ewa Markowska-Bzduchaków publicznych i prywatnych w finansowaniu ochrony zdrowia w krajach UE.Podstawę analizy stanowiły informacje pochodzące z bazy danych ŚwiatowejOrganizacji Zdrowia (World Health Organization) za lata 2000 i 2004. Wydatkina ochronę zdrowia przedstawiono z uwzględnieniem siły nabywczej (PPP).1. Wydatki na ochronę zdrowia jako procent PKBNa rysunku 1 przedstawiono wydatki na ochronę zdrowia w dwudziestusiedmiu krajach UE jako odsetek PKB w latach 2000 i 2004. W roku 2004 w porównaniuz rokiem 2000 nastąpił wzrost wydatków na ochronę zdrowia w relacjido PKB w większości krajów, a dokładnie w dwudziestu czterech; w przypadkutrzech krajów – Rumunii, Estonii i Litwy – analizowana relacja pozostała na niezmienionympoziomie.NiemcyFrancjaAustriaPortugaliaBelgiaMaltaHolandiaSzwecjaWochySoweniaDaniaWielka BrytaniaHiszpaniaLuksemburgBugariaWgryGrecjaFinlandiaCzechySowacjaIrlandiaotwaLitwaPolskaCyprEstoniaRumunia2000 20040 2 4 6 8 10 12Rys. 1. Wydatki na ochronę zdrowia w krajach UE jako procent PKB w latach 2000i 2004Źródło: World Health Organization Statistical Information System.

Finansowanie ochrony zdrowia w Polsce...131Największy wzrost analizowanego wskaźnika miał miejsce w przypadkuLuksemburga o 35,6%, Bułgarii o 29,0%, Malty o 22,7% oraz Łotwy o 20,3%.W Polsce odsetek PKB na wydatki na ochronę zdrowia zwiększył się w analizowanymokresie o 12,7%, czyli nieco powyżej średniej dla krajów UE (10,5%).Analizowany wskaźnik był w badanej grupie krajów zróżnicowany. W roku2000 najwyższy jego poziom – 10,3% w przypadku Niemiec, był dwukrotniewyższy od najniższego – 5,1% – dla Rumunii. W roku 2004 najwyższy i najniższypoziom wydatków na ochronę zdrowia w relacji do PKB należały do tychsamych krajów i wynosiły odpowiednio 10,6% dla Niemiec i niezmiennie 5,1%dla Rumunii, w rezultacie rozpiętość między nimi nie powiększyła się istotnie.Zwraca uwagę stosunkowo niski poziom badanej relacji w przypadku Polski.2. Wydatki na ochronę zdrowia per capitaNa rysunku 2 przedstawiono wydatki na ochronę zdrowia w krajach UniiEuropejskiej w przeliczeniu na jednego mieszkańca w latach 2000 i 2004. Jakwidać, w roku 2004 we wszystkich krajach nastąpił wyraźny wzrost wydatkówna ochronę zdrowia w porównaniu z 2000 rokiem. Najwyższy wzrost – ponad70% – miał miejsce w przypadku Łotwy, Bułgarii i Luksemburga, najniższy zaś– 15,4% we Włoszech. W Polsce analizowane wydatki wzrosły w badanym okresieo 37,9%, czyli na poziomie średniej dla krajów UE (37,6%).Wśród badanych dwudziestu siedmiu krajów widoczne jest istotne zróżnicowaniepoziomu wydatków na ochronę zdrowia per capita. W roku 2000 najwyższywskaźnik – 2972 USD dla Luksemburga – był około 10-krotnie wyższy odnajniższego – 305 USD w Rumunii. W roku 2004 rozpiętość ta powiększyła sięokoło 12-krotnie; analizowany wskaźnik w przypadku Luksemburga wzrósł dopoziomu 5178 USD, a dla Rumunii do 433 USD.W roku 2000 w trzech krajach wydatki na ochronę zdrowia w przeliczeniuna jednego mieszkańca nie przekroczyły 500 USD, w czterech, między innymiw Polsce, zawierały się w przedziale od 500 do 1000 USD, w dwóch – od 1000 do1500 USD, w sześciu – od 1500 do 2000 USD, w kolejnych sześciu – od 2000 do2500 USD, i w trzech – od 2500 do 3000 USD.W roku 2004, w efekcie wzrostu analizowanych wydatków we wszystkichkrajach, już tylko w przypadku Rumunii pozostały one na poziomie poniżej 500USD. Łotwa i Bułgaria przesunęły się do grupy pięciu krajów o wydatkach naochronę zdrowia per capita w przedziale do 500 USD do 1000 USD, w której

132 Ewa Markowska-Bzduchamiędzy innymi była Polska. W czterech kolejnych krajach analizowane wydatkizawierały się w przedziale od 1000 USD do 1500 USD, w trzech od 1500 do2000 USD, w czterech – od 2000 do 2500 USD, w czterech kolejnych – od 2500do 3000 USD, w pięciu – od 3000 do 3500 USD, a w jednym, w Luksemburgu,wydatki te wynosiły ponad 5000 USD.LuksemburgAustriaNiemcyBelgiaHolandiaFrancjaSzwecjaDaniaIrlandiaWielka BrytaniaWłochyFinlandiaGrecjaHiszpaniaPortugaliaSłoweniaMaltaCzechyWęgryCyprSłowacjaŁotwaLitwaPolskaEstoniaBułgariaRumunia2000 20040 1000 2000 3000 4000 5000 6000Rys. 2. Wydatki na ochronę zdrowia w krajach UE w latach 2000 i 2004 (per capitaw USD PPP)Źródło: jak pod rysunkiem 1.Na rysunku 2 kraje zostały przedstawione pod względem wydatków malejąco(od góry) według poziomu wydatków na ochronę zdrowia per capita w 2004roku. Po analizie danych można stwierdzić, że pierwsze 15 pozycji to kraje takzwanej starej piętnastki (UE-15), kolejne dziesięć pozycji to nowi członkowieUE, którzy dołączyli do struktur unijnych w 2004 roku (UE-10), a dwie ostatnie

Finansowanie ochrony zdrowia w Polsce...133pozycje zajmują „najmłodsi” członkowie – Bułgaria i Rumunia. W tym rankinguPolska, podobnie jak poprzednio, zajmuje niską pozycję, nie tylko w stosunku dokrajów UE-15, ale także UE-10.3. Struktura wydatków na ochronę zdrowiaNa rysunku 3 przedstawiono udział wydatków publicznych i prywatnychw finansowaniu ochrony zdrowia w krajach UE w latach 2000 i 2004. Strukturawydatków na ochronę zdrowia jest w poszczególnych krajach zróżnicowana,z wyraźną dominacją wydatków publicznych. Wśród dwudziestu siedmiu krajówUE tylko w przypadku Cypru wydatki publiczne na ochronę zdrowia stanowiłymniej niż 50% wydatków całkowitych w obydwu badanych latach. Kolejnymkrajem o niskim udziale środków publicznych w finansowaniu ochrony zdrowiabyła Grecja, tu stanowiły one już nieco ponad 52% globalnych wydatków. Poniżej60% ogółu wydatków stanowiły wydatki publiczne na ochronę zdrowia naŁotwie i w Bułgarii, blisko 70% w Rumunii i w Polsce. W czternastu krajach ponad70% wydatków na ochronę zdrowia było finansowanych w badanych latachze środków publicznych. Największy zakres publicznego finansowania ochronyzdrowia – około 90%, wystąpił w Czechach i Luksemburgu, a powyżej 80%w Szwecji, Wielkiej Brytanii i Danii.W roku 2004 w porównaniu z rokiem 2000 wśród badanych dwudziestusiedmiu krajów w jedenastu nastąpił spadek udziału wydatków publicznychw wydatkach całkowitych na ochronę zdrowia (w tym w Polsce), w dziesięciuwzrost, a w pięciu analizowany wskaźnik pozostał na niezmienionym poziomie.W większości były to nieznaczne zmiany. Największa zmiana miała miejscew przypadku Słowacji, gdzie analizowany udział zmniejszył się w ciągu czterechlat o 11,2 punktu procentowego.Na rysunku 4 przedstawiono publiczne wydatki na ochronę zdrowia jakoodsetek globalnych wydatków publicznych w poszczególnych krajach UE. Podobniejak w przypadku poprzednich wskaźników, tu również występowało dużezróżnicowanie. W roku 2000 największą część wydatków publicznych przeznaczałyna ochronę zdrowia Niemcy – 18,2% i było to około trzykrotnie więcej niżw przypadku najniższego wskaźnika – 6,4% na Cyprze. W roku 2004 najwyższyi najniższy poziom udziału publicznych wydatków na ochronę zdrowia w całkowitychwydatkach publicznych należały do tych samych krajów i wynosiły odpowiednio:17,3% dla Niemiec i 5,9% dla Cypru. Jak widać, w obydwu krajach

134 Ewa Markowska-Bzducha100806040200200020042000200420002004200020042000200420002004200020042000200420002004200020042000200420002004200020042000200420002004200020042000200420002004200020042000200420002004200020042000200420002004200020042000200420002004Austria Belgia Bułgaria Cypr Czechy Dania Estonia Finlandia Francja Grecja Hiszpania Holandia Irlandia Litwa Luksemburg Łotwa Malta Niemcy Polska Portugalia Rumunia Słowacja Słowenia Szwecja Węgry WielkaBrytaniaWłochywy datki publiczne wy datki pry watneRys. 3. Udział wydatków publicznych i prywatnych w całkowitych wydatkach na ochronę zdrowia w krajach UE w latach 2000i 2004 [%]Źródło: jak pod rysunkiem 1.

Finansowanie ochrony zdrowia w Polsce...135nastąpił spadek poziomu analizowanej relacji. W pozostałych dwudziestu pięciukrajach odnotowano ich wzrost w 2004 roku w porównaniu z 2000 rokiem.W największym stopniu zwiększył się udział wydatków na ochronę zdrowiaw wydatkach publicznych Bułgarii o 34,9%, Łotwy o 30,6%, Słowacji o 26,9%i Luksemburga o 20,1%.NiemcyIrlandiaLuksemburgWielka BrytaniaLitwaFrancjaAustriaPortugaliaHiszpaniaCzechyMaltaBelgiaSłoweniaWłochySłowacjaSzwecjaDaniaHolandiaWęgryBułgariaEstoniaFinlandiaRumuniaŁotwaGrecjaPolskaCypr2000 20040 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20Rys. 4. Udział publicznych wydatków na ochronę zdrowia w globalnych wydatkachpublicznych w krajach UE w latach 2000 i 2004 [%]Źródło: jak pod rysunkiem 1.Zwraca uwagę niska pozycja Polski w udziale wydatków publicznych naochronę zdrowia w wydatkach ogółem (rysunek 4). Mniejszą część wydatkówpublicznych niż Polska przeznaczały na ochronę zdrowia w 2000 roku tylko trzykraje: Bułgaria, Łotwa i Cypr, a w 2004 już tylko Cypr.

136 Ewa Markowska-BzduchaPodsumowaniePrzeprowadzona w opracowaniu analiza podstawowych wskaźników charakteryzującychpoziom wydatków na ochronę zdrowia w krajach Unii Europejskiejw latach 2000 i 2004 pozwala na sformułowanie kilku podsumowującychspostrzeżeń.1. Poziom wydatków na ochronę zdrowia zarówno w relacji do PKB, jak i w przeliczeniuna jednego mieszkańca, był w badanych latach w krajach UE zróżnicowany,szczególnie duże dysproporcje wystąpiły w ujęciu per capita.2. Wydatki na ochronę zdrowia krajów UE stanowiły w 2000 roku od 5,1 do10,3% PKB i podobnie w 2004 roku – od 5,1 do 10,6% PKB. W większościkrajów w 2004 roku nastąpił wzrost poziomu wydatków w stosunku do 2000roku. W Polsce ukształtował się on trochę powyżej średniej dla dwudziestusiedmiu krajów, co nieco poprawiło niską pozycję Polski w rankingu krajówUE – w 2000 roku niższe wydatki na ochronę zdrowia w relacji do PKB miałytylko dwa kraje – Rumunia i Estonia, a w 2004 roku jeszcze Cypr.3. W roku 2004 w porównaniu z rokiem 2000 we wszystkich krajach UE nastąpiłwzrost wydatków na ochronę zdrowia per capita, w Polsce był on na poziomieśredniej dla całej grupy. Nie zmieniło to niskiej pozycji Polski w rankingukrajów UE. Za Polską były w obydwu badanych latach jedynie trzy kraje:Estonia, Bułgaria i Rumunia.4. Stosunkowo niewielkie rozpiętości wskaźników wydatków na ochronę zdrowiaw relacji do PKB nie oznaczały zbliżonego poziomu finansowania ochronyzdrowia w przeliczeniu na mieszkańca, na przykład taki sam poziom relacjiwydatków na ochronę zdrowia do PKB w 2000 roku dla Łotwy i Luksemburgaoznaczał w pierwszym przypadku 476 USD na jednego mieszkańca,a w drugim 2972 USD, w roku 2004 wydatki na ochronę zdrowia w Bułgariistanowiły, tak samo jak w Luksemburgu, 8% PKB, co oznaczało w pierwszymprzypadku 671 USD, a w drugim 5178 USD.5. Finansowanie ochrony zdrowia w Polsce w porównaniu z innymi krajamicechuje bardzo niski poziom, zarówno wskaźniki bezwzględne (wydatki percapita w USD), jak i względne (udział w PKB) lokują nasz kraj na końcowychpozycjach wśród krajów UE. Polska sytuuje się wysoko jedynie, jeśli chodzio udział wydatków prywatnych w całkowitych wydatkach na ochronę zdrowia(na szóstej pozycji), który wykazuje tendencję wzrostową.

Finansowanie ochrony zdrowia w Polsce...137THE FINANCING OF HEALTH PROTECTION IN POLANDTO WITH OTHER COUNTRIES OF THE EUROPEAN UNIONSummaryPurpose of this paper is the comparative analysis of the health protection expendituresin Poland and other countries of the European Union. The analysis was concentratedon two basic indicators showing the level of the health protection financing: totalexpenditure on health protection as percentage of GDP and per capita total expenditureon health protection at international dollar rate. One examined also the participationof public and private expenditures in financing of the health protection in countriesof EU. The analysis includes 2000 and 2004 Years.The level of the health protection expenditures, on both in the account to GDP andin per capita, was in examined years in countries of EU diverse, especially large disproportionsappeared in the seizure per capita.The health protection financing in Poland to with other countries characterizes theextra-low level, both absolute rates (per capita expenditures in USD) as and relative(percentage of GDP) locate our country on final positions among countries of EU. Polandlocates high only in case of the participation of private expenditures in entire expenditureson the health protection.Translated by Ewa Markowska-Bzducha

ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGOPROBLEMY ZARZĄDZANIA, FINANSÓWNR 532 2009I MARKETINGU NR 14SŁAWOMIRA KAŃDUŁAILONA KIJEKAkademia Ekonomiczna w PoznaniuCZYNNIKI OGRANICZAJĄCE EFEKTYWNOŚĆAKTYWNEJ POLITYKI RYNKU PRACYWYBRANE KWESTIEWprowadzenieW roku 2000 głównym podmiotem odpowiedzialnym za ograniczanie bezrobociastał się samorząd powiatowy, któremu powierzono prowadzenie aktywnejpolityki rynku pracy. Za takim rozwiązaniem przemawiał fakt, że samorządterytorialny lepiej zna problemy lokalnego rynku pracy, ma więc większe możliwościprawidłowego reagowania na zmieniającą się na nim sytuację i w rezultaciewiększe szanse celowego i racjonalnego wydatkowania środków publicznych1 . Przekazanie powiatom zadań z zakresu przeciwdziałania bezrobociu byłorealizacją ustawowego zapisu, zgodnie z którym samorząd powiatowy wykonujezadania publiczne o charakterze ponadgminnym 2 .Rozwiązanie to, mimo swojej poprawności, w praktyce okazało się rozstrzygnięciemdyskusyjnym. Zmiana ta nie spowodowała, że walka z bezrobociem stałasię skuteczniejsza, można nawet zaryzykować stwierdzenie, że zdecydowanie sytuacjasię pogorszyła. Samorząd powiatowy nie stał się pełnym inwencji podmiotemna rynku pracy. Zadania z zakresu polityki rynku pracy przejął bowiem najsłabszypod względem finansowym szczebel samorządu terytorialnego. Urzędypracy stały się jednostkami organizacyjnymi samorządu terytorialnego szczebla1M. Boni, W nowym roku – z nowym partnerem (rola samorządów w polityce rynku pracy),„Rynek Pracy” 1998, nr 11, s. 11.2Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym, t.j. DzU 2001, nr 91, poz. 578,art. 4, ust. 1, pkt 17.

140 Sławomira Kańduła, Ilona Kijekpowiatowego w trudnych warunkach gospodarczych, w momencie załamania sięfinansowania z Funduszu Pracy i pogorszenia sytuacji na rynku pracy.Prowadzona w Polsce aktywna polityka rynku pracy nie przynosi adekwatnych,w stosunku do poniesionych kosztów, efektów zatrudnieniowych. W latach2000–2006 niespełna połowa osób, które zakończyły uczestnictwo w aktywnychformach ograniczania bezrobocia, znalazła pracę. W latach 2000–2004 z rokuna rok zmniejszała się tak zwana efektywność zatrudnieniowa. Pogorszenie sięwskaźnika efektywności aktywnej polityki rynku pracy może wynikać zarównoz pogorszenia sytuacji na rynku pracy, jak i z podporządkowania samorządowipowiatowemu. Tendencja ta została zahamowana w 2005 roku 3 .Na efekty aktywnej polityki rynku pracy 4 – w aspekcie wzrostu zatrudnienia– oddziałuje wiele czynników. Wśród nich można wyróżnić takie, które wiążą sięz działalnością powiatowych urzędów pracy. Celem artykułu jest identyfikacjaczynników wpływających na efektywność aktywnej polityki rynku pracy leżącychpo stronie samorządu powiatowego, a także wskazanie zmian, które należałobywprowadzić, w celu zwiększenia tej efektywności. Tłem dla tych rozważańsą badania empiryczne przeprowadzone w Powiatowym Urzędzie Pracy (PUP)w Łomży po 2000 roku.1. Uwarunkowania tak zwanej efektywności zatrudnieniowej aktywnej politykirynku pracy na przykładzie PUP w ŁomżyW tabeli 1 zebrano czynniki wpływające na ograniczenie efektywnościwzrostu zatrudnienia w aspekcie prowadzenia aktywnej polityki rynku pracyprzez powiatowe urzędy pracy.Z badań przeprowadzonych w PUP w Łomży wynika, że władze powiatowezdają sobie sprawę z tego, że do ich zadań ustawowych należy przeciw-3Por. Polska 2003. Raport o rynku pracy oraz zabezpieczeniu społecznym, Ministerstwo Gospodarki,Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2003, s. 43; Polska 2004. Raport o rynku pracyoraz zabezpieczeniu społecznym, Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa2004, s. 47; Polska 2006. Raport o rynku pracy oraz zabezpieczeniu społecznym, MinisterstwoGospodarki, Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2006, s. 65.4Tak zwana efektywność zatrudnieniowa jest relatywną miarą osiągnięcia celu aktywnej politykirynku pracy, jakim jest pomoc bezrobotnym w znalezieniu pracy (stałej lub okresowej).Miernikiem efektywności w ujęciu ilościowym jest liczba bezrobotnych, którzy podjęli dalszezatrudnienie po zakończeniu uczestnictwa w aktywnym programie rynku pracy. Wskaźnik efektywnościposzczególnych instrumentów aktywnej polityki rynku oblicza się jako stosunek liczbyosób, które podjęły pracę (rozpoczęły działalność gospodarczą) w trakcie lub w okresie do trzechmiesięcy po zakończeniu udziału w programie, do liczby osób, które ukończyły program.

Czynniki ograniczające efektywność aktywnej polityki rynku pracy...141Tabela 1Czynniki niesprzyjające efektywnemu zatrudnieniuwynikające z warunków funkcjonowania PUP w ŁomżyCzynniki ograniczające− brak zaangażowania się władz samorządu powiatowego w aktywną politykę rynku pracy,co przejawia się m.in. nieprzekazywaniem środków finansowych z budżetu powiatu na realizacjęzadań aktywnej polityki rynku pracy− wykorzystywanie tylko podstawowych instrumentów rynku pracy, zbyt duży nacisk położonyna roboty publiczne− błędne rozdysponowywanie środków przeznaczonych na aktywną politykę rynku pracyi niedostosowanie instrumentów aktywnej polityki rynku pracy do warunków lokalnych− brak systemu zachęt finansowych dla pracowników PUP− zbyt mała liczba zatrudnionych pośredników pracy i doradców zawodowych− brak systemu pośrednictwa pracy dla osób niepełnosprawnych− mała liczba bezrobotnych korzystających z usług doradcy zawodowego i klubów pracy− organizowanie szkoleń grupowych− szkolenia w zawodach, które nie są poszukiwane na rynku pracy− nieodpowiednia jakość niektórych szkoleń− niewyciąganie konsekwencji w odniesieniu do pracodawców, którzy nie wywiązali sięz zatrudnienia bezrobotnego szkolonego w systemie umów trójstronnychŹródło: opracowanie własne.działanie bezrobociu i ograniczanie jego rozmiarów, swoje działania ograniczająjednak jedynie do wykorzystywania instrumentów stworzonych przez państwo,nie wykazują własnej inicjatywy. W ciągu analizowanego okresu władze powiatowenie przygotowały powiatowego programu ograniczania bezrobocia. Ich rolaograniczała się do przekazywania dotacji z budżetu państwa z przeznaczeniemna funkcjonowanie urzędu pracy oraz do przewidzianych prawem konsultacjiw ramach Powiatowej Rady Zatrudnienia. Nie przejawiły one także chęci uzupełnieniapuli środków pochodzących z Funduszu Pracy swoimi środkami finansowymi.Nie należy się jednak temu dziwić, jeżeli na terenie powiatu występujeznaczne bezrobocie 5 i biedni są jego mieszkańcy, to w złej sytuacji finansowejjest także samorząd, nie tylko gminny, ale przede wszystkim powiatowy. Wzrostaktywności samorządu powiatowego w omawianej dziedzinie mógłby nastąpićw efekcie ustalenia przez państwo zasad finansowania aktywnej polityki rynkupracy z budżetu samorządu powiatowego. Postulat ten jest jednak dyskusyjny,5W roku 1999 stopa bezrobocia wynosiła 16,2%, a sześć lat później – 15,1%.

142 Sławomira Kańduła, Ilona Kijekponieważ ograniczono by w ten sposób samodzielność powiatu w stanowieniuo wydatkach. Dążąc do wzrostu efektywności polityki przeciwdziałania bezrobociu,konieczne jest zaktywizowanie w tych działaniach samorządu powiatowegoi skonstruowanie realnych samorządowych programów zatrudnienia.Czynnikiem ograniczającym efektywność prowadzonej polityki rynku pracyjest błędne rozdysponowywanie posiadanych środków na poszczególne instrumentytej polityki w Polsce, co potwierdza przykład PUP w Łomży. Podejmującdecyzje o wydatkowaniu środków na poszczególne formy aktywnego przeciwdziałaniabezrobociu, nie uwzględniano w dostatecznym stopniu efektywnościposzczególnych narzędzi. Zbyt dużo środków było kierowanych na zatrudnianiesubwencjonowane. W latach 2000−2005 na ten cel przeznaczono 60% ogółuwydatków. Większą efektywność osiągnięto by, gdyby przekazano te środki naszkolenia bezrobotnych i udzielanie im dotacji na prowadzenie działalności gospodarczej.Tymczasem na podnoszenie poziomu wykształcenia osób pozostającychbez pracy wydatkowano niecałe 4% ogólnej puli środków przeznaczonychna prowadzenie aktywnej polityki rynku pracy. W latach 2000−2003 pożyczkina rozpoczęcie działalności gospodarczej przez bezrobotnych stanowiły niewieleponad 13% środków będących w dyspozycji PUP w Łomży 6 . W roku 2005 na dotacjesłużące podejmowaniu działalności gospodarczej przez bezrobotnych, którezastąpiły pożyczki, rozdysponowano 1/4 całej kwoty przeznaczonej w tym rokuna zmniejszanie poziomu bezrobocia.Czynnikiem ograniczającym efektywność aktywnej polityki rynku pracyjest także brak systemu zachęt finansowych dla pracowników urzędów pracy.Wynagrodzenie pracowników jednostek budżetowych, a w takiej formie funkcjonująurzędy pracy, w żadnym zakresie nie jest uzależnione od osiąganychefektów pracy, nie sprzyja więc podejmowaniu wysiłków, aby osiągnąć jak najlepszewskaźniki. Brak motywacji finansowej jest niewątpliwie jedną z przyczyn,dla których pracownicy PUP w Łomży nie wykorzystywali pełnego zakresudostępnych aktywnych instrumentów rynku pracy, stosowali tylko te łatwe dozorganizowania, dzięki którym chociaż czasowo zaktywizowano znaczną liczbębezrobotnych.Wydaje się, że środki na wynagrodzenia pracowników oraz na funkcjonowaniepowiatowych urzędów pracy powinny być zagwarantowane w budżeciepowiatu na określonym poziomie, z wysoką premią za osiągane rezultaty mierzo-6Rok 2004 nie został wzięty pod uwagę, gdyż pożyczek udzielano tylko przez pierwsze czterymiesiące.

Czynniki ograniczające efektywność aktywnej polityki rynku pracy...143ne liczbą osób, które znalazły zatrudnienie w wyniku działań podjętych przez teinstytucje. Prawdopodobnie postulat ten będzie możliwy do spełnienia po wprowadzeniubudżetu zadaniowego.Kolejnym czynnikiem ograniczającym efektywność prowadzonej politykirynku pracy w PUP w Łomży jest zatrudnianie zbyt małej liczby pośrednikówpracy i doradców zawodowych. W całym analizowanym okresie zatrudnionychbyło czterech pośredników. Oznacza to, że na jednego pośrednika przypadało od1800 do ponad 2500 bezrobotnych. Prawdopodobnie liczba pozyskanych ofertpracy byłaby większa, gdyby zatrudnionych było więcej specjalistów. Wartowspomnieć, że w PUP w Łomży zatrudniony jest jeden licencjonowany doradcazawodowy. Negatywnie należy ocenić zatrudnianie dużej liczby pracownikówna czas określony, na przykład w ramach robót publicznych (od 2005 roku urzędynie mogą organizować robót publicznych). Zwiększając liczbę zatrudnionychpośredników, należałoby podzielić zakres ich pracy: jedna grupa powinna sięzajmować jedynie kontaktami z podmiotami gospodarczymi, druga – realizacjąpozyskanych ofert pracy. Podział pracy sprzyjałby zwiększeniu ich efektywności.Podkreślić przy tym trzeba, że w badanym urzędzie nie prowadzi się pośrednictwapracy dla osób niepełnosprawnych, brakuje bowiem pośredników specjalizującychsię w ich problemach.Wąski zakres pośrednictwa pracy prowadzonego w PUP w Łomży wynikateż z braku zainteresowania tą formą pomocy ze strony osób pozostających bezpracy. Należałoby więc rozważyć stworzenie systemu zachęt dla bezrobotnychdo korzystania z pośrednictwa zawodowego, doradztwa zawodowego i klubówpracy, na przykład poprzez ustalenie, że pierwszeństwo w doborze do udziałuw pozostałych instrumentach aktywnej polityki rynku pracy mają osoby, któreskorzystały z usług pośrednika pracy lub doradcy zawodowego. Dobrym rozwiązaniembyłoby także wprowadzenie, wzorem państw zachodnich, obowiązkukorzystania z tych form pomocy bezrobotnym.Kolejnym czynnikiem wpływającym na niską efektowność prowadzonejpolityki rynku pracy jest położenie zbyt dużego nacisku na organizowanierobót publicznych. Roboty są specyficznym instrumentem rynku pracy, którynie rozwiązuje problemów na nim występujących, gdyż zatrudnienie na dalszyokres po ich zakończeniu jest bardzo sporadyczne. Nie można ich więc nazwać„instrumentem ograniczania bezrobocia”. Urząd pracy w Łomży, podejmującrealizację tej formy, nie zakładał znaczącego wzrostu zatrudnienia z uwagi nafakt, że organizatorami robót publicznych były jednostki samorządu terytorial-

144 Sławomira Kańduła, Ilona Kijeknego, a skierowanie do ich wykonywania otrzymywały przede wszystkim osobyz terenów wiejskich 7 , o niskich kwalifikacjach zawodowych lub nawet bez nich.Tak określone zasady doboru bezrobotnych do robót publicznych spowodowały,że wyniki uzyskane w tym zakresie przez PUP w Łomży były dużo niższe niżśrednia efektywność obliczona dla robót w skali całego kraju. Efektywność robótorganizowanych w PUP w Łomży kształtowała się na poziomie od 0,5% w 2003roku do 5,5% w 2004, gdy tymczasem w Polsce ukształtowała się ona na poziomieod 14,2% w 2000 roku do 20,2% w 2004.Organizowanie robót publicznych na dużą skalę wpływa na obniżenie skutecznościprowadzonej polityki rynku pracy – są one bowiem najdroższe w przeliczeniuna jednego bezrobotnego i nieefektywne z punktu widzenia rynku pracy.Największe korzyści z organizacji robót publicznych osiągały gminy wchodzącew skład powiatu łomżyńskiego, gdyż zyskiwały tanią siłę roboczą przy wykonywaniuinwestycji infrastrukturalnych.Na wzrost efektywności tej formy polityki przeciwdziałania bezrobociu powinnawpłynąć zmiana zakresu przedmiotowego robót publicznych. Bezrobotnipowinni być zatrudniani do robót publicznych jedynie przy inwestycjach przysparzającychnowe miejsca pracy lub też przy społecznych inwestycjach infrastrukturalnych,jeżeli podjęcie takich działań jest ważne dla całej społeczności.Kilka czynników ograniczających efektywność w prowadzeniu aktywnejpolityki rynku pracy wiąże się ze szkoleniami (kursami). Jednym z nich jest organizacjaszkoleń grupowych i niedostosowanie ich tematyki do potrzeb lokalnegorynku pracy. W latach 2000–2004 w PUP w Łomży przeważała organizacjaszkoleń w pięciu kierunkach: praca w handlu (30% osób przeszkolonych); zawodyekonomiczne (21,4%); kierowcy (14%), obsługa komputera (8%). Bezrobotniuczestniczący w tych szkoleniach stanowili ponad 73% wszystkich osób podnoszącychswoje umiejętności zawodowe. Efektywność poszczególnych szkoleńbyła bardzo różna. Kształtowała się ona od 0% (organizacja zarządzanie/marketing)do 100% (obsługa i naprawa pojazdów samochodowych i maszyn rolniczych).Niska efektywność szkoleń ogółem wskazuje na małe dostosowanie ich tematykido uwarunkowań lokalnego rynku pracy i rzeczywistości gospodarczej.Nie należy szkolić w zawodach mało poszukiwanych, co do których zapotrzebowaniena rynku jest niewielkie lub żadne. Tymczasem w ofercie szkoleń or-7Z wyjątkiem bezrobotnych pracujących w instytucjach działających na rzecz bezrobocia bądźrealizujących zadania socjalne.

Czynniki ograniczające efektywność aktywnej polityki rynku pracy...145ganizowanych przez PUP w Łomży dominowały szkolenia w zakresie umiejętnościtradycyjnych, takich jak kursy księgowości, kurs obsługi kasy fiskalnej,kurs spawania. Przykładowo, w 2002 roku z 32 osób, które ukończyły kurs księgowościmałych firm, jedynie cztery podjęły zatrudnienie. Kursy księgowościorganizowane były w wymiarze od 76 do 90 godzin, tymczasem powinny byćprzeprowadzane stopniowo – od podstaw księgowości do księgowości komputerowej– i w dużo większym wymiarze godzin, tak aby osoba po ukończeniukursu uzyskała faktyczną wiedzę teoretyczną oraz praktyczną i mogła pracowaćjako księgowa.Pracownicy PUP w Łomży nie organizowali w badanych latach szkoleńz zakresu metod poszukiwania pracy. Instrument ten w podstawowym zakresiepowinien być masowo wykorzystywany wkrótce po rejestracji i warunkować dostępdo wszelkich świadczeń (z wyjątkiem pośrednictwa i poradnictwa zawodowego).Szkolenie w zakresie poszukiwania pracy i zajęcia aktywizujące są pożądaneprzed upływem sześciu miesięcy bezrobocia.Zastrzeżenia budzi też jakość szkoleń. Osoby bezrobotne muszą być kształconedokładnie, zdobyta na kursach wiedza powinna bowiem umożliwić imznalezienie pracy, a nie tylko uzyskanie kolejnego certyfikatu potwierdzającegoukończenie kursu. Jest to możliwe wówczas, gdy bezrobotny uczestniczy w kursachwielostopniowych, podczas których na kursie kolejnego, wyższego stopniaugruntowuje oraz rozszerza swoją wiedzę. W szkoleniach tego typu muszą braćudział głównie ci bezrobotni, którzy mają, ze względu na określone cechy społeczno-demograficzne,mniejsze szanse na znalezienie pracy − głównie kobiety.Po zdobyciu wiadomości bezrobotny powinien odbywać staż pozwalający muna nabycie umiejętności praktycznych. Wskazane byłoby także wydłużenie czasuszkolenia − kursy zmieniające kwalifikacje nie mogą trwać miesiąc lub dwa.Bezrobotnych należałoby szkolić indywidualnie i w miarę możliwości w ramachumów trójstronnych.W celu zwiększenia efektywności szkoleń bezrobotnych prowadzonychprzez PUP w Łomży w kwietniu 1996 roku zorganizowano szkolenia w ramachumów trójstronnych. Umowy te znajdują zastosowanie jedynie przy szkoleniachindywidualnych. W systemie tym osoba bezrobotna jest szkolona tylko w przypadkuprzedstawienia uprawdopodobnienia zatrudnienia i podpisania przez pracodawcęumowy, w której zobowiązuje się on do zatrudnienia osoby przeszkolonejw ciągu siedmiu dni od daty ukończenia kursu. Szkolenie takie przygotowujepracownika do konkretnych zadań na określonym stanowisku pracy. Taka forma

146 Sławomira Kańduła, Ilona Kijekstwarza największe szanse efektywnego wykorzystania środków publicznych.Nie daje ona jednak 100-procentowej efektywności. Często zdarzały się przypadkiodmowy przez pracodawcę zatrudnienia przeszkolonego bezrobotnego, mimopodpisania zobowiązania. Pracodawcy najczęściej tłumaczyli się pogorszeniemsytuacji finansowej swojej firmy czy też odmową udzielenia przez bank kredytuna rozszerzenie działalności. Wyjaśnienia takie były przyjmowane przez pracownikówPUP w Łomży, a pracodawcy nie ponosili żadnych konsekwencji. Ponadto,mając na uwadze wzrost efektywności szkoleń, od czerwca 1996 roku pośrednicypracy zobowiązani zostali do przedstawienia bezrobotnym, którzy ukończylikursy, ofert pracy zgodnych z kierunkiem przeszkolenia.Naszym zdaniem pracownicy urzędu pracy powinni wyciągać konsekwencjew stosunku do pracodawców, którzy zawarli umowę o szkolenie bezrobotnegow ramach umów trójstronnych, a następnie odmówili jego zatrudnienia. Niewyciąganiekonsekwencji niweczy ideę organizowania szkoleń w tym systemiei obniża efektywność prowadzonej polityki rynku pracy.ZakończenieNa podstawie przeprowadzonych studiów literaturowych i badań empirycznychnależy stwierdzić, że zwiększenie efektywności wydatków publicznychw aspekcie przeciwdziałania bezrobociu jest kwestią bardzo skomplikowaną.Wynika to między innymi z tego, że na efektywność tę oddziałuje wiele czynnikówniesystemowych, związanych z działalnością poszczególnych urzędówpracy.Dążąc do wzrostu efektywności, należy się zastanowić nad wprowadzeniemstosownych zmian w sposobach organizacji oraz finansowania aktywnej politykirynku pracy. Zmiany wymagają zarówno rozwiązania systemowe, w szczególnościdotyczące zasad finansowania aktywnej polityki rynku pracy, jak i mentalnośćpracowników urzędów pracy. Modyfikacja działalności poszczególnychurzędów pracy jest jednak trudna do przeprowadzenia, państwo nie może bowiemnadmiernie ingerować w działalność jednostek samorządu terytorialnego. Byćmoże na zmianę postaw pracowników urzędów pracy wpłynie publikacja danychna temat funkcjonowania instrumentów aktywnej polityki rynku pracy na terenieinnych wspólnot samorządowych. Wymaga to jednak prowadzenia dalszych badańz tego zakresu w przekroju poszczególnych gmin, powiatów i województw.

Czynniki ograniczające efektywność aktywnej polityki rynku pracy...147THE EFFICIENCY OF A LABOR MARKET POLICYRESTRICTING FACTORSSELECTED ISSUESSummaryThe purpose of this article is to identify powiat’s activity factors that influence theefficiency of the labor market policy. Beside the article tries to answer a question – whatchanges should be carry out to increase the efficiency. These issues are analyzed on theexample of Employment Agency in Lomza.Translated by Sławomira Kańduła

ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGOPROBLEMY ZARZĄDZANIA, FINANSÓWNR 532 2009I MARKETINGU NR 14PIOTR KANIAAkademia Ekonomiczna w KatowicachZADŁUŻENIE SAMORZĄDU TERYTORIALNEGOA DŁUG PUBLICZNY W POLSCE I UNII EUROPEJSKIEJWprowadzenieUzyskiwane przez jednostki samorządu terytorialnego dochody własne niezawsze stanowią wystarczające źródło pokrycia realizowanych przez nie zadańobligatoryjnych czy fakultatywnych. Szczególnym przypadkiem tych zadań sąinwestycje infrastrukturalne, których duża kapitałochłonność najczęściej uniemożliwiarealizowanie zadań z takich źródeł, jak podatki lokalne, udziały w podatkachpaństwowych czy dotacje lub subwencje. Pozyskanie środków z funduszyunijnych, pomocnych w finansowaniu tego typu zadań, może również napotkaćbarierę w postaci braku środków finansowych na wkład własny. Także koniecznośćciągłej realizacji zadań bieżących nie pozostawia często samorządom wyboruco do sposobu finansowania rozwoju infrastrukturalnego. Wykorzystaniezwrotnych źródeł finansowania zewnętrznego pozostaje więc jedynym sposobemosiągnięcia celu, jakim jest zapewnienie stabilnego i ciągłego rozwoju, wzrostuatrakcyjności dla inwestorów czy poprawy warunków bytowych mieszkańcówdanej wspólnoty samorządowej. Możliwość wykorzystania tego typu instrumentówuwarunkowana jest regulacjami prawnymi kształtującymi gospodarkę finansowąsamorządu terytorialnego, także w zakresie jej finansowych zobowiązań.Normy prawne w zakresie zadłużania się samorządu terytorialnego kształtowanesą na szczeblu krajowym. Ich podstawowym wyznacznikiem jest możliwość oddziaływaniapaństwa na poziom zadłużania się władzy samorządowej.Celem artykułu jest ocena możliwości wykorzystania długu przez jednostkisamorządu terytorialnego jako formy finansowania ich zadań oraz konsekwencjitych działań dla długu publicznego, którego poziom jest jednym z parametrówoceny stabilności gospodarczej i konwergencji do strefy euro w ramach Unii Euro-

150 Piotr Kaniapejskiej. Dlatego też konsekwencje zastosowania długu przez jednostki samorządoweprzedstawiono w Polsce na tle pozostałych państw Unii Europejskiej. Dozilustrowania znaczenia długu samorządowego w państwowym długu publicznymwykorzystano dane z lat 2004–2007.1. Dług samorządowy w strukturze państwowego długu publicznegoPodstawowym przejawem niewystarczalności dochodów własnych, subwencjiczy dotacji celowych na pokrycie wydatków związanych z realizacjązadań bieżących i inwestycyjnych gminy w danym roku budżetowym jest występowaniedeficytu budżetowego. Jego pokrycie może nastąpić z nadwyżek budżetowychz lat poprzednich, sprzedaży (prywatyzacji) majątku czy zwrotnychźródeł finansowania, takich jak zaciągnięte kredyty, pożyczki oraz przychody zesprzedaży wyemitowanych papierów wartościowych 1 .Oprócz pokrycia deficytu budżetowego, wykorzystanie zwrotnych źródeł finansowaniadziałalności jednostki samorządu terytorialnego może być związaneze spłatą wcześniej zaciągniętych zobowiązań, sfinansowaniem udzielonych pożyczekczy postępowaniem o charakterze ostrożnościowym lub naprawczym 2 .Zaciągnięte kredyty oraz pożyczki, wyemitowane papiery wartościowe,przyjęte depozyty, wymagalne zobowiązania, zobowiązania wynikające z udzielonychporęczeń i gwarancji, a także zobowiązania z innych tytułów składająsię na dług jednostki samorządu terytorialnego 3 , który, z kolei, stanowi częśćskładową państwowego długu publicznego. Dług ten powstaje więc w związkuz wykorzystywaniem różnego rodzaju tytułów dłużnych przez jednostki sektorarządowego, samorządowego i ubezpieczeń społecznych. Udział sektora samorządowegow tworzeniu długu publicznego w Polsce w latach 2004–2007 systematyczniewzrasta z poziomu 4,3% do poziomu 4,6%, nie przekracza jednak poziomu5% w całym sektorze finansów publicznych (rysunek 1).Mając na uwadze podstawowe typy jednostek organizacyjnych wchodzącychw skład samorządowego sektora finansów publicznych, można stwierdzić,analizując dane statystyczne, że główną rolę w tworzeniu długu samorządowegoodgrywają same gminy, powiaty i województwa samorządowe. Ich udział w samorządowymdługu publicznym wzrósł z 83,5% w 2004 roku do 86,6% w 20071Por. art. 168 Ustawy z dnia 30 czerwca 2005 r. o finansach publicznych, DzU 2005, nr 249,poz. 2104 z późn. zm.2Por. art. 9 Ustawy z dnia 30 czerwca 2005 r. o finansach publicznych...3Por. art. 11 Ustawy z dnia 30 czerwca 2005 r. o finansach publicznych...

Zadłużenie samorządu terytorialnego a dług publiczny w Polsce i Unii Europejskiej151100%90%80%70%60%50%40%30%20%10%0%4,3% 4,3% 4,6% 4,6%95,7% 95,7% 95,4% 95,4%2004 2005 2006 2007sektor samorządowysektor rządowy i ubezpieczeń społecznychRys. 1. Udział długu jednostek samorządu terytorialnego w skonsolidowanym długusektora finansów publicznych w latach 2004–2006 [%]Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Ministerstwa Finansów.100%90%80%70%60%50%40%30%20%10%0%16,2% 14,6% 13,9% 13,1%83,5% 85,0% 85,9% 86,6%2004 2005 2006 2007Pozostałe samorządowe osoby prawneSamorządowe instytucje kulturySamodzielne publiczne zakłady opieki zdrowotnejSamorządowe fundusze celowe z osobowością prawnąJednostki samorządu terytorialnego i ich związkiRys. 2. Udział poszczególnych jednostek sektora samorządowego w tworzeniu skonsolidowanegodługu samorządowegoŹródło: jak pod rysunkiem 1.

152 Piotr Kaniaroku. W drugiej kolejności należy wskazać samodzielne publiczne zakłady opiekizdrowotnej, których udział w generowaniu długu w 2004 roku wynosił 16,2%,a następnie systematycznie się zmniejszał do poziomu 13,1% w 2007 roku (rysunek2).W przypadku pozostałych form jednostek organizacyjnych sektora samorządowegowyodrębnionych w analizowanej statystyce, to jest samorządowychinstytucji kultury, funduszy celowych posiadających osobowość prawną oraz pozostałychsamorządowych osób prawnych utworzonych w celu realizacji zadańpublicznych, ich udział w tworzeniu samorządowego długu publicznego wahałsię w granicach od 0,2 do 0,4%, a więc był znikomy.Z oceny struktury zobowiązań jednostek samorządu terytorialnego zestawionychwedług ich rodzajów można stwierdzić, że największy udział w ichgenerowaniu mają miasta na prawach powiatu oraz gminy, a więc jednostki realizującew najszerszym zakresie zadania publiczne. Jednostki te dysponują dochodamiwłasnymi oraz posiadają największy udział w podatkach państwowych,najczęściej również one się zadłużają oraz wykorzystują zwrotne źródła finansowania.Udział miast na prawach powiatu w łącznej kwocie zobowiązań jednosteksamorządu terytorialnego wynosił w 2004 roku prawie 50%, w 2007 roku zmalało ponad 6 punktów procentowych. Udział gmin natomiast w badanym okresie niespadł poniżej 38,5% (tabela 1).Struktura zobowiązań jednostek samorządu terytorialnego według rodzajóww latach 2004–2007 [%]Tabela 1Wyszczególnienie 2004 2005 2006 2007Gminy 39,5 38,1 38,4 38,5Powiaty 7,7 8,6 10,0 10,2Miasta na prawach powiatu 49,8 49,2 45,3 43,5Województwa samorządowe 2,9 4,2 6,3 7,8Źródło: jak pod rysunkiem 1.Należy wskazać także na wzrost udziału w zobowiązaniach jednostek samorządowychwojewództw samorządowych. Ich udział jest nadal najniższy zewszystkich rodzajów jednostek samorządowych, jednak w latach 2004–2007 na-

Zadłużenie samorządu terytorialnego a dług publiczny w Polsce i Unii Europejskiej153stąpił w tym zakresie dość duży wzrost z poziomu 2,9 do 7,8%. Także powiatyzanotowały wzrost udziału w tworzeniu zobowiązań sektora samorządowego.Dominującym sposobem zaciągania zobowiązań, a więc i generowaniadługu publicznego przez jednostki samorządowe w Polsce, bez względu na ichrodzaj, jest kredyt bankowy, którego udział przekroczył 85% w 2007 roku. Kolejnymźródłem finansowania jest emisja papierów wartościowych. Ten sposóbfinansowania samorządowych zadań stanowi ponad 18% zobowiązań powiatów,ponad 17% w przypadku miast na prawach powiatu oraz województw samorządowych.Gminy wykorzystują tego typu formę pozyskania środków finansowychw 13% w stosunku do kwoty zaciągniętych zobowiązań. Pozostałe formy zobowiązańmają w przypadku wszystkich rodzajów jednostek samorządu terytorialnegomarginalne znaczenie (rysunek 3).100%90%80%70%60%50%40%30%20%10%0%1,2% 0,2% 0,4% 0,2%85,8%13,0%81,4% 82,4% 82,5%18,4% 17,2% 17,4%Gminy Powiaty Miasta naprawach powiatuWojewództwasamorządowepapiery wartościowe kredyty i pożyczki inne tytułyRys. 3. Struktura zobowiązań jednostek samorządu terytorialnego według tytułów dłużnychw 2007 roku [%]Źródło: jak pod rysunkiem 1.Pozyskiwanie dodatkowych środków finansowych przez jednostki samorządoweza pomocą kredytów i pożyczek jest następstwem zarówno ograniczeńformalnoprawnych, jak i czynników ekonomicznych czy przyzwyczajeń, decydującycho tym, że rynek instrumentów dłużnych w postaci obligacji komunalnychnadal jest w początkowej fazie rozwoju, chociaż tego typu instrument dajewięcej możliwości emitentowi w stosunku do kredytu bankowego.

154 Piotr Kania2. Formalnoprawne ograniczenia w zadłużaniu się jednostek samorządu terytorialnegoPrzesłanki stosowania ograniczeń w zaciąganiu zobowiązań powinny przedewszystkim wynikać z zasad prowadzenia racjonalnej gospodarki finansowejprzez władze jednostki samorządowej. Z punktu widzenia zwrotnych źródeł finansowaniaracjonalność ta może być opisana za pomocą takich ekonomicznychkryteriów działalności, jak zachowanie płynności czy utrzymanie wypłacalnościjednostki. Natomiast z formalnoprawnego punktu widzenia warunkiem koniecznymprowadzenia tej gospodarki jest zapewnienie samorządowi terytorialnemuprzez władzę ustawodawczą dostępu do źródeł finansowych dostosowanych donałożonych na nie zadań. W ramach tych źródeł powinno się uwzględnić takżemożliwość korzystania ze zwrotnych form, na przykład przez zapewnieniedostępu do rynku kapitałowego. Wymóg taki nakłada Europejska Karta SamorząduTerytorialnego na kraje ratyfikujące (w tym na Polskę), przy czym jakoobszar wykorzystania tego rodzaju źródeł finansowania wskazuje się zadaniainwestycyjne 4 . Zalecenia te powinny znaleźć odzwierciedlenie w prawie krajowym.Ze względu na charakter prawny tego dokumentu w przepisach krajowychmogą zostać zastosowane regulacje idące dalej niż wskazane w karcie minimum 5 .Z uwagi jednak na to, że zadłużenie każdej jednostki samorządu terytorialnegowchodzi w skład państwowego długu publicznego, za uzasadnione wydaje sięwprowadzenie pewnych ograniczeń odnoszących się do możliwości finansowaniadziałalności tych jednostek za pomocą długu.Ograniczenia formalnoprawne mogą się odnosić do różnych aspektów zaciąganiazobowiązań przez jednostki samorządu terytorialnego. Mogą one przykładowodotyczyć:− możliwości wykorzystania zwrotnych źródeł finansowania do realizacji określonychtypów zadań publicznych, które z tego punktu widzenia należy podzielićna zadania bieżące i inwestycyjne,− możliwości wykorzystania określonych instrumentów finansowych do pozyskaniaśrodków na finansowanie zadań,− możliwości udzielania poręczeń czy gwarancji (zobowiązań potencjalnych),4Por. art. 9 Europejskiej Karty Samorządu Terytorialnego sporządzonej w Sztrasburgu 15 października1985 r., DzU 1994, nr 124, poz. 607.5Por. T. Dobek, Zaciąganie zobowiązań przez jednostki samorządu terytorialnego – graniceprawne a praktyka ich funkcjonowania, w: Finanse samorządu terytorialnego. Zagadnienia wybrane,red. L. Patrzałek, Wydawnictwo WSB, Poznań–Wrocław 2005, s. 110.

Zadłużenie samorządu terytorialnego a dług publiczny w Polsce i Unii Europejskiej155− dopuszczalnego poziomu obciążania budżetu jednostki samorządu terytorialnegokwotą długu czy wydatkami z tytułu obsługi zadłużenia,− konieczności stosowania postępowania naprawczego w zakresie długu publicznego.W rekomendacji z 1992 roku zalecono państwom członkowskim WspólnotyEuropejskiej stosowanie pożyczek tylko w celu finansowania wydatków nazadania inwestycyjne, przy jednoczesnym ograniczeniu finansowania krótkoterminowegobieżących zobowiązań 6 . Ograniczenie lub wykluczenie możliwościfinansowania zadań bieżących jednostki samorządowej jest jednym ze sposobówoddziaływania na jej poziom zadłużenia, a także może być narzędziem oddziaływaniana bieżącą działalność samorządu przez rząd.Wyłączenie finansowania bieżącej działalności samorządu terytorialnegoza pomocą długu jest zabronione między innymi w Austrii, Danii, Estonii, Francji,Hiszpanii, Niemczech, Norwegii, Rumunii, Słowacji, Szwajcarii, WielkiejBrytanii czy we Włoszech 7 . Natomiast jeżeli chodzi o finansowanie inwestycji,to można się spotkać z dwoma rozwiązaniami regulacyjnymi. Pierwsze z nichpolega na indywidualnej kontroli zaciągania zobowiązań. Tego typu rozwiązaniasą stosowane, pomijając pewne szczegóły, w takich krajach jak Dania czy WielkaBrytania. Drugie rozwiązanie regulacyjne dotyczy kontroli poziomu zadłużeniai równowagi budżetu bieżącego. Takie rozwiązanie jest stosowane we Francji,Hiszpanii, Estonii, Rumunii czy w Polsce 8 .Stosowane w Polsce ograniczenia formalnoprawne w zakresie zadłużaniasię jednostek samorządu terytorialnego odnoszą się do wszystkich rodzajów jednosteksamorządu terytorialnego i ich związków, a dotyczą przede wszystkimlimitów zaangażowania bieżących środków finansowych (z danego roku budżetowego)do obsługi zadłużenia. Wydatki na spłatę rat kredytów, pożyczek, nawykup papierów wartościowych oraz przypadających do zapłaty odsetek niemogą przekroczyć w danym roku budżetowym 15% zaplanowanych dochodówbudżetowych. Ponadto łączna kwota długu jednostki samorządu terytorialnegonie może być wyższa od 60% wykonanych dochodów budżetowych tej jednostki(w trakcie roku budżetowego limit ten odnosi się do zaplanowanych dochodów).6Por. Recommendation No. R(92) 5 of the Committee of Ministers To Member States On BorrowingBy Local And Regional Authorities.7Por. P. Swianiewicz, Finanse lokalne – teoria i praktyka, MUNICIPUM, Warszawa 2004,s. 139.8Por. ibidem, s. 140 i n.; The Risks Arising From Local Authorities’ Financial Obligations,„Local and Regional Authorities in Europe” 2002, no. 76, s. 7–11.

156 Piotr KaniaInnym ograniczeniem jest stosowanie wskazanych w przepisach tytułów dłużnych,które mogą być wykorzystane do zaciągania zobowiązań. Ponadto jednostkasamorządu terytorialnego, która nie uzyska pozytywnej opinii RegionalnejIzby Obrachunkowej co do możliwości sfinansowania deficytu oraz prawidłowościdołączonej do projektu uchwały budżetowej prognozy kwoty długu, nie możezasadniczo realizować swojego planu zadłużenia, gdyż musi dostosować swójplan finansowy do wymogów określonych w przepisach prawa 9 .Należy zwrócić uwagę na jeszcze jedno ograniczenie w realizowaniu planuzadłużania się gminy, powiatu czy województwa samorządowego. Nawet przyprawidłowej gospodarce finansowej, zachowaniu limitów ustawowych czy prawidłowychparametrach ekonomicznych (jak płynność finansowa czy wypłacalność),jednostka samorządu terytorialnego może spotkać się z ograniczeniami,które będą wynikać z podjętych przez rząd działań sanacyjnych w związku z zaburzeniemrelacji państwowego długu publicznego do produktu krajowego brutto,czyli jego przekroczeniem odpowiednio powyżej 50, 55 i 60%. Jeżeli wartośćrelacji państwowego długu publicznego do PKB przekroczy 50%, a Lae nie przekroczy55%, to w kolejnym roku budżetowym jednostka samorządu terytorialnegonie może uchwalić budżetu, w którym wartość relacji deficytu do dochodówbyłaby wyższa niż wartość relacji dochodów budżetu państwa do jego dochodów.W przypadku, gdy wartość relacji państwowego długu publicznego do PKB mieścisię w granicach 55–60%, to jednostka samorządu terytorialnego nie możeuchwalić w kolejnym roku budżetu, w którym wartość deficytu w stosunku dodochodów byłby wyższa od 5% wartości różnicy między wartością 0,6 a relacjąpaństwowego długu publicznego do PKB. Jeżeli wartość relacji państwowegodługu publicznego do PKB będzie równa lub wyższa od 60%, to budżety jednosteksamorządowych w kolejnym roku budżetowym muszą być zrównoważone.Ponadto w przypadku przekroczenia wartości państwowego długu publicznegow stosunku do PKB powyżej 55% jednostki samorządowe nie mogą ponosić wydatkówna spłatę zadłużenia i jego obsługę na poziomie wyższym od 12% zaplanowanychdochodów budżetowych 10 .Wymienione ograniczenia dotyczące zadłużania się jednostek samorząduterytorialnego są niezbędnym elementem do zachowania spójnego procesu zarządzaniadługiem publicznym w skali kraju. Jednym z podstawowych celówzarządzania tym długiem dla każdego kraju członkowskiego UE powinno być9Por. art. 169–172 Ustawy z dnia 30 czerwca 2005 r. o finansach publicznych...10Por. art. 79 i 169 Ustawy z dnia 30 czerwca 2005 r. o finansach publicznych...

Zadłużenie samorządu terytorialnego a dług publiczny w Polsce i Unii Europejskiej157niedopuszczenie do wszczęcia procedury nadmiernego deficytu, która jest podejmowanaw stosunku do krajów, w których wartość zadłużenia sektora rządowegoi samorządowego przekroczyła 60% PKB lub deficyt tego sektora jest wyższy od3% PKB. Taka procedura była podjęta przez Komisję Europejską w 2005 roku(została uchylona w lipcu 2008 roku) 11 .Zachowanie odpowiednich relacji długu publicznego do PKB wynika z postanowieńtraktatu z Maastricht. Na mocy tego postanowienia badane jest przestrzeganiedyscypliny budżetowej w państwach członkowskich. W ostatniej częściartykułu zostanie poddany ocenie dług publiczny w Polsce i innych krajachUE z uwzględnieniem roli długu tworzonego przez samorząd terytorialny. Dlazachowania porównywalności konieczne jest uwzględnienie zasad obliczaniatego długu określonych w procedurach statystycznych Unii Europejskiej.3. Samorządowy dług publiczny w krajach Unii EuropejskiejPaństwowy dług publiczny obliczany jest według procedur Unii Europejskiejjako pozostające do spłaty na koniec roku zobowiązania sektora instytucjirządowych i samorządowych (general government), na który składają się czterypodsektory: władza szczebla centralnego, pośredniego i lokalnego oraz funduszubezpieczeń społecznych 12 . Istnieją więc rozbieżności w sposobie ustalania poziomupaństwowego długu publicznego według zasad krajowych i zasad określonychdla krajów członkowskich UE. Różnice te wynikają przede wszystkimz innej struktury sektora finansów publicznych 13 i sektora general government(na przykład otwartych funduszy emerytalnych), z odmiennego zaliczania niektórychtytułów dłużnych (na przykład zobowiązań wymagalnych) czy długupotencjalnego 14 . Dalej brany pod uwagę będzie skonsolidowany dług sektora rządowegoi samorządowego, czyli po uwzględnieniu wzajemnych zobowiązań międzyjednostkami wchodzącymi w skład tego sektora.11Por. Decyzja Rady UE z 8 lipca 2008 roku uchylająca decyzję 2005/183/WE w sprawie istnienianadmiernego deficytu w Polsce (2008/622/WE), Dziennik Urzędowy Unii EuropejskiejL. 200/22 z 29.7.2008.12Procedury ustalania długu publicznego według metodyki UE zostały określone w dokumencieESA95 manual of government deficit and debt, Office of Official Publications of EuropeanCommunities, Luksemburg 2002.13Por. art. 4 Ustawy z dnia 30 czerwca 2005 r. o finansach publicznych...14Por. Strategia zarządzania długiem sektora finansów publicznym w latach 2007–2009, MinisterstwoFinansów, Warszawa 2006, s. 42.

158 Piotr KaniaAnalizę zadłużenia krajów członkowskich Unii Europejskiej w kontekściedługu sektora samorządowego należy rozpocząć od zweryfikowania, jak poszczególnepaństwa radzą sobie z poziomem zadłużenia w relacji do PKB. Donajbardziej zadłużonych krajów UE należą Włochy, Belgia, Cypr, Grecja, Niemcy,Malta, Węgry, Austria czy Francja (tabela 2).Relacja skonsolidowanego długu sektora general governmentdo produktu krajowego brutto w 27 krajach UE w latach 2004-2007 [%]Tabela 2Wyszczególnienie 2004 2005 2006 2007Belgia 94,2 92,1 88,2 84,8Bułgaria 37,9 29,2 22,7 18,2Czechy 30,4 29,8 29,6 28,7Dania 43,8 36,4 30,5 26,4Niemcy 65,6 67,8 67,6 65,1Estonia 5,0 4,3 3,9 2,9Irlandia 29,4 27,3 24,7 24,8Grecja 98,6 98,0 95,3 94,5Hiszpania 46,2 43,0 39,7 36,2Francja 64,9 66,4 63,6 63,9Włochy 103,8 105,8 106,5 104,0Cypr 70,2 69,1 64,8 59,8Łotwa 14,9 12,4 10,7 9,7Litwa 19,4 18,6 18,2 17,3Luksemburg 6,3 6,1 6,6 7,0Węgry 59,4 61,6 65,5 65,9Malta 72,4 70,3 64,1 62,4Holandia 52,4 51,9 47,4 44,8Austria 64,8 63,7 62,0 59,6Polska 45,7 47,1 47,7 45,2Portugalia 58,3 63,6 64,7 63,6Rumunia 18,8 15,8 12,4 13,0Słowenia 27,6 27,5 27,2 24,1Słowacja 41,4 34,2 30,4 29,4Finlandia 44,1 41,3 39,2 35,0Szwecja 51,2 50,9 45,9 40,4Wielka Brytania 41,2 42,9 44,0 44,8Norwegia 45,6 43,7 54,7 51,8Średnia EU27 62,3 62,8 61,4 58,8Źródło: Eurostat.

Zadłużenie samorządu terytorialnego a dług publiczny w Polsce i Unii Europejskiej159Polska należy do krajów, w których przypadku relacja długu sektora generalgovernment do PKB była zarówno poniżej średniej unijnej (UE-27), jak i poniżejdopuszczalnego poziomu 60% określonego dla procedury nadmiernego deficytu.Najniższy poziom zadłużenia mierzony tą relacją mają Estonia, Luksemburg,Rumunia, Bułgaria, Łotwa, Litwa, Irlandia, Słowacja, Słowenia, Czechy czy Dania.Łącznie poniżej średniej UE-27 zadłużonych było w 2007 roku 17 krajówczłonkowskich, a lepszą relację od Polski miało 16 krajów UE (rysunek 4).120,0[%]100,080,060,040,020,00,0AustriaBelgiaBułgariaCyprCzechyDaniaEstoniaFinlandiaFrancjaGrecjaHiszpaniaHolandiaIrlandiaLitwaLuksemburgŁotwaMaltaNiemcyNorwegiaPolskaPortugaliaRumuniaSłowacjaSłoweniaSzwecjaWęgryWielka BrytaniaWłochyśrednia dla EU-27Rys. 4. Relacja państwowego długu publicznego do PKB w krajach UE w roku 2007Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z tabeli 2.Udział długu sektora samorządowego w ogólnej kwocie długu sektora generalgovernment jest zróżnicowany w poszczególnych krajach członkowskichUE-27 (tabela 3).Praktycznie poza Maltą i Grecją, gdzie zjawisko długu samorządowego mamarginalne znaczenie, we wszystkich krajach UE-27 występuje mniejszy lubwiększy poziom zadłużenia sektora samorządowego. Największy udział zadłużeniatego sektora występuje w Estonii, gdzie w latach 2004–2007 wzrósł onz poziomu około 50% do prawie 70% całkowitego zadłużenia sektora rządowegoi samorządowego. Wysoki udział długu samorządowego cechuje także Luksemburg,Łotwę i Danię.

160 Piotr KaniaTabela 3Udział zadłużenia sektora samorządowego w strukturze długusektora general government w latach 2004–2007 [%]Wyszczególnienie 2004 2005 2006 2007Belgia 5,7 5,7 5,9 6,0Bułgaria 0,6 1,4 2,0 3,4Czechy 8,4 8,9 9,1 8,7Dania 12,3 14,6 17,4 21,9Niemcy 8,0 7,9 7,8 7,6Estonia 49,6 56,8 61,0 69,5Irlandia 8,0 8,6 9,0 10,0Grecja 0,7 0,7 0,7 0,8Hiszpania 6,2 6,5 7,1 7,7Francja 10,6 10,5 11,1 11,3Włochy 6,6 7,1 7,6 7,6Cypr 3,2 3,2 3,3 3,5Łotwa 16,3 20,6 27,1 36,0Litwa 4,3 4,2 4,9 5,9Luksemburg 39,4 43,3 35,0 33,2Węgry 2,8 3,1 3,6 4,6Malta 0,0 0,1 0,1 0,1Holandia 15,3 15,4 15,8 15,5Austria 3,2 3,1 3,1 3,0Polska 4,1 4,5 5,1 5,0Portugalia 5,9 5,7 5,5 5,5Rumunia 2,8 7,5 9,4 13,4Słowenia 2,5 2,7 2,8 3,0Słowacja 3,5 4,8 5,3 5,8Finlandia 10,8 12,8 13,7 15,2Szwecja 11,1 11,6 12,5 13,6Wielka Brytania 11,1 11,0 10,9 10,5Norwegia 22,0 22,2 17,3 18,6Średnia EU27 8,2 8,4 8,6 8,7Źródło: Eurostat.

Zadłużenie samorządu terytorialnego a dług publiczny w Polsce i Unii Europejskiej161Biorąc pod uwagę dane za 2007 rok, można stwierdzić, że Polska należydo krajów o jednym z najniższych udziałów zadłużenia sektora samorządowego,to znaczy niższy poziom udziału długu samorządowego cechował tylko sześćpaństw: Maltę, Grecję, Bułgarię, Cypr, Austrię i Słowenię. Powyżej średniej unijnejz 2007 roku samorządy następujących krajów były zadłużone: Danii, Estonii,Irlandii, Francji, Łotwy, Luksemburga, Holandii, Rumunii, Finlandii, Szwecji,Wielkiej Brytanii i Norwegii (rysunek 5). Tylko cztery z tych krajów (Dania,Estonia, Łotwa i Luksemburg) przekroczyły 20-procentowy udział długu sektorasamorządowego w sektorze general government.80706050403020100BelgiaBułgariaCzechyDaniaNiemcyEstoniaIrlandiaGrecjaHiszpaniaFrancjaWłochyCyprŁotwaLitwaLuksemburgWęgryMaltaHolandiaAustriaPolskaPortugaliaRumuniaSłoweniaSłowacjaFinlandiaSzwecjaWielka BrytaniaNorwegiaśrednia dla EU27Rys. 5. Udział długu sektora samorządowego w łącznej kwocie zadłużenia sektora generalgovernment w krajach Unii Europejskiej w roku 2007 [%]Źródło: jak pod rysunkiem 1.Jednym z najciekawszych przypadków z rozpatrywanych krajów jest Estonia,która ma najniższy poziom zadłużenia mierzony relacją długu publicznegodo PKB, przy jednoczesnym najwyższym współczynniku udziału długu samorządowegow całkowitym zadłużeniu sektorów rządowego i samorządowego.Chociaż kraj ten mógłby stanowić potwierdzenie hipotezy, że stosowanie limitówpoziomu zadłużenia lub obsługi zadłużenia sprzyja większemu zaangażowaniusamorządów w wykorzystanie długu do finansowania zadań, w przeciwieństwiedo limitów określanych indywidualnie, to inne kraje, jak Francja czy Hiszpania,nie mają już tak zdecydowanego udziału w zadłużeniu samorządowym w stosun-

162 Piotr Kaniaku do łącznej kwoty zadłużenia sektorów rządowego i samorządowego. Większeznaczenie mogą w tym przypadku mieć inne czynniki kształtujące możliwościwykorzystania przez samorząd terytorialny długu do finansowania swoich zadań.Należy tu wskazać przede wszystkim zakres realizowanych zadań w stosunkudo przyznanych jednostce dochodów własnych, wiarygodność kredytową(w tym gwarancje rządowe wypłacalności) czy poziom rozwoju infrastrukturylokalnej. Duże znaczenie dla pozyskania zwrotnych źródeł finansowania będziemiało otoczenie, w którym funkcjonuje jednostka samorządu terytorialnego.Wśród nich do najważniejszych należy zaliczyć rozwój rynku finansowegooraz możliwość pozyskania i absorpcji na tym rynku instrumentów finansowychdostosowanych do potrzeb finansowania zadań samorządowych. Innym bardzoważnym czynnikiem są ograniczenia formalnoprawne nakładane na samorządyterytorialne w związku z tą formą pozyskania źródeł finansowania.PodsumowaniePrzeprowadzone rozważania na temat długu publicznego i udziału w jegotworzeniu sektora samorządowego w Polsce wykazały, że stosowane w regulacjachprawnych rozwiązania dostosowane są do wymogów stawianych przezeuro pejskie regulacje prawne. Krajowe rozwiązania w tym zakresie dostosowanesą zarówno do Europejskiej Karty Samorządu Terytorialnego, jak i do wymogówbezpieczeństwa polityki fiskalnej państwa określonych w traktacie z Maastricht.Jednostki polskiego samorządu terytorialnego mają możliwość korzystaniaz zasilania zewnętrznego na rynku kapitałowym, mogą finansować długiemnie tylko działalność inwestycyjną, ale także bieżącą, a ponadto mogą „rolować”dług samorządowy. Natomiast w odniesieniu do poziomu zadłużenia sektora samorządowegona tle innych krajów Unii Europejskiej, to udział długu polskiegosamorządu terytorialnego należy do jednego z najniższych w krajach Unii Europejskiej.Sytuacja ta powinna w przyszłości ulec zmianie, gdyż zewnętrzne zadłużaniew drodze kredytów czy emisji obligacji stanowi jedyne dostępne źródłowspierające pozyskanie środków z funduszu Unii Europejskiej przez samorządterytorialny, który w znacznej mierze pozbawiony jest w zasadzie znacznychdochodów własnych. Dokonywanie transferów wewnątrz sektora publicznegoz budżetu państwa do budżetów samorządowych ułatwia rządowi kontrolę nadfinansami publicznymi i zarządzaniem długiem publicznym, jednak może być

Zadłużenie samorządu terytorialnego a dług publiczny w Polsce i Unii Europejskiej163jednocześnie powodem spowolnienia realizacji zadań publicznych i obniżeniaefektywności wykorzystania środków z funduszy bezzwrotnej pomocy.LOCAL AND REGIONAL GOVERNMENT DEBTS AND PUBLIC DEBTIN POLAND AND IN THE EUROPEAN UNIONSummaryThe profile of the local and regional government debt is the aim of the article asthe component of the public debt in Poland and other countries of the European Union.The subjective and generic structure of polish local and regional government debt wascharacterized in first part of article. It was also showed on his meaning in the generalgovernment public debt. Also legal limitations connected with drawing the debt by theparticular local and regional government and causes of their occurrence were showedthen. The comparison of local and regional government debts were executed in the lastpart of the article on the general government background in EU countries.Translated by Piotr Kania

ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGOPROBLEMY ZARZĄDZANIA, FINANSÓWNR 532 2009I MARKETINGU NR 14GRAŻYNA ROSAUniwersytet SzczecińskiANALIZA POTRZEB KULTUROWYCH KLIENTÓWNA PRZYKŁADZIE BADAŃ ANKIETOWYCHW SZCZECIŃSKICH TEATRACHWprowadzenieKultura jest jednym z aspektów funkcjonowania człowieka, z nią wiążąsię zachowania konsumentów. Sposoby ubierania, odżywania się, urządzeniamieszkania, formy zachowania się w pewnych sytuacjach, stosunek do innychludzi, system norm społecznych, uznawane wartości itd. to przejawy określonegodziedzictwa kulturowego. Swoje źródła w kulturze danego społeczeństwa mająrównież takie zjawiska psychologiczne, jak przekonania, postawy czy przesądy.Wśród instytucjonalnych składników kultury wymienia się na przykład strukturyspołeczne i religijne, także wyrazy, przejawy intelektualne i artystycznecharakteryzujące dane społeczeństwo, a w niektórych źródłach także „życie polityczne”1 .Potrzeby kulturowe są nieodłącznym elementem każdej kultury. Najbardziejznane potrzeby określił w swojej hierarchii A.H. Maslow. Do potrzeb kulturowychzaliczył potrzeby przynależności i miłości (na przykład przynależnośćdo rodziny, akceptacja przez przyjaciół), potrzeby uznania (prestiż, osiągnięciesukcesu, szacunek itp.) i potrzeby samourzeczywistnienia (samorealizacji), któresą umiejscowione najwyżej w hierarchii i obejmują między innymi potrzebywiedzy i rozumienia, kształcenia oraz estetyczne 2 . Wiążą się one z potrzebamirozwoju jednostki i są zazwyczaj uwarunkowane społecznie i kulturowo.1E. Duliniec, Marketing międzynarodowy, PWE, Warszawa 2004, s. 63.2L. Rudnicki, Zachowanie konsumentów na rynku, PWE, Warszawa 2000, s. 42.

166 Grażyna Rosa1. Metodyka przeprowadzonego badania ankietowego w szczecińskich teatrachProblemy badawczeGłównym celem badania było poznanie potrzeb i preferencji konsumentów,aby dostosować do nich ofertę. Zdefiniowano następujące problemy badawcze:− kim są widzowie (konsumenci) teatrów,− jak badana grupa spędza wolny czas, czy jest w nim miejsce na instytucje kulturalne,w jakim zakresie i częstotliwości,− jakie są czynniki motywujące i hamujące decyzję o nabyciu dóbr kulturalnych,− jaka jest opinia widzów o teatrach,− jak się kształtują aspekty marketingowe w działalności teatru (produkt, cena,dystrybucja, promocja).Wielkość próby badawczej – 118 ankietDo badania typowane były osoby, które właśnie obejrzały określone przedstawienielub skorzystały/zamierzały skorzystać z oferty innych instytucji kulturalnych.Tak zdefiniowana i zrealizowana próba pozwala na wyciąganie reprezentatywnychdla Szczecina wniosków.Instrument pomiarowyJako instrument pomiarowy zdecydowano się na kwestionariusz ankietowy,przy czym w zależności od grupy osób, do których był kierowany, występowałw trzech mutacjach:− wersja dla widzów przedstawienia dla dorosłych w Teatrze Lalek „Pleciuga”,− wersja dla widzów przedstawienia dla dzieci w Teatrze Lalek „Pleciuga”,− wersja dla klientów innych instytucji kulturalnych w Szczecinie.Ankiety zostały przeprowadzone w kilku szczecińskich teatrach – w TeatrzeWspółczesnym, w Teatrze Polskim, w Teatrze Kana, w Teatrze Krypta,w Filharmonii Szczecińskiej na przełomie 2005/2006 roku.2. Wyniki przeprowadzonego badaniaBadanie obejmowało zagadnienia dotyczące sposobu spędzania wolnegoczasu, częstotliwości uczęszczania do teatrów, preferowania konkretnych scen,

Analiza potrzeb kulturowych klientów...167sposobów pozyskiwania biletów, najbardziej cenionych w teatrze kategorii, czynnikówwyboru spektaklu, czynników sprzyjających i utrudniających korzystaniez oferty teatrów, źródeł informacji o przedstawieniach.Najwięcej ankietowanych, to jest 59%, spędza wolny czas na oglądaniu telewizjioraz na słuchaniu radia, 47% na spotkaniach towarzyskich, 37% chodzącdo kina, teatru bądź muzeum, 36% w domu z rodziną, 35% przy komputerze,30% czytając książki i rozwiązując krzyżówki, 25% spacerując, 19% uprawiającsport, 18% chodząc do klubów bądź pubów, 15% dokształcając się, 14% na zakupach,natomiast 5% spędza wolny czas w inny sposób.Jak często chodzi Pan(i) do teatru, opery, filharmonii1 raz w w miesiącu13%2-3 w miesiącu8%raz 1 w tygodniu1%w w ogóle nie chodzę chodze2%rzadziej niż raz w roku15%raz 1 w roku9%1-2 na kwartał18%kilka razy w roku34%Rys. 1. Częstotliwość uczęszczania do teatrówŹródło: opracowanie własne (Koło Naukowe Komunikacja w Biznesie).Z badania wynika, że 34% badanych osób uczęszcza do instytucji kulturalnychkilka razy w roku, 18% – 1–2 razy na kwartał, 15% – rzadziej niż razw roku, 13% – raz w miesiącu, 9% – raz w roku, 8% – 2–3 razy w miesiącu, 2%– w ogóle nie chodzi, natomiast tylko 1% odwiedza instytucje kulturalne razw tygodniu.

168 Grażyna RosaDo których obiektów kulturalnych uczęszcza Pan(i) najczęściej60%50%58%53%40%30%31%20%10%0%Teatr PolskiTeatr PolskiTeatr Kana9%Teatr Kana14%FilharmoniaFilharmoniaTeatr Krypta3% 2%Teatr KryptaTeatr KameralnyTeatr KameralnyTeatr WspółczesnTeatr WspółczesnyOpera i OperetkaOpera i OperetkaTeatr Lalek Pleciuga4%Teatr Lalek PleciugaPiwnica przy Krypcie7% 6%Piwnica przy Krypcieinne (jakie?)inne (jakie?)Rys. 2. Najczęściej odwiedzane obiekty kulturalneŹródło: opracowanie własne (Koło Naukowe Komunikacja w Biznesie).Badanie ujawniło, że 59% ankietowanych najczęściej odwiedza Teatr Polski,52% – Teatr Współczesny, 31% – Operę i Operetkę, 14% – Filharmonię Szczecińską,9% – Teatr Kana, 7% – Piwnicę przy Krypcie, 6% – inne instytucje kulturalne,4% – Teatr Lalek „Pleciuga”, 3% – Teatr Krypta, 2% – Teatr Kameralny.W jaki sposób pozyskał(a) Pan(i) bilet na dzisiejszy spektakl?grupowy12%inne4%w kasie45%prezent19%dofinansowany20%Rys. 3. Pozyskanie biletu na spektaklŹródło: opracowanie własne (Koło Naukowe Komunikacja w Biznesie).Z badania wynika, że 45% badanych osób zakupiło bilet na spektakl w kasie,20% ankietowanych miało bilet dofinansowany, 19% osób otrzymało bilet

Analiza potrzeb kulturowych klientów...169w prezencie, 12% przyszło na tak zwany bilet grupowy, 4% uzyskało bilet z innychźródeł.Aż 72% ankietowanych respondentów najbardziej ceni w teatrze doznaniaartystyczne, 54% relaks oraz wypoczynek, 47% śmiech i komedię, 27% profesjonalizmaktorów, 14% poczucie przynależności do grona wyjątkowych osób orazmożliwość spotkania ciekawych ludzi, tylko 2% ceni inne cechy.Na wybór danego przedstawienia wpływa wiele czynników: dla 51% jest totematyka sztuki, dla 45% pozytywne recenzje oraz opinie w mediach, dla 34%występujący znany, lubiany aktor, dla 30% znany, lubiany aktor, dla 29% dogodnywolny czas, dla 27% opinia znajomych, dla 19% zapowiedzi oraz reklamyna afiszu, dla 15% znany, lubiany reżyser, dla 14% możliwość nabycia tańszychbiletów, dla 2% inne czynniki (rysunek 4).Co wpływa na wybór przez Pana(ią) przedstawienia do obejrzenia60%50%40%45%51%30%30% 34% 29%27%20%10%0%16% 15%14%2%znany, lubiany autor sztukiwystępujący znany, lubiany aktordogodny wolny czaspozytywne recenzje, opinie w mediachzapowiedzi, reklamy na afiszu, ulotki, itpznany, lubiany reżysertematyka sztukiopinia znajomychmożliwość nabycia tańszych biletówinne (jakie?)Rys. 4. Czynniki wpływające na wybór danego przedstawieniaŹródło: opracowanie własne (Koło Naukowe Komunikacja w Biznesie).Czynniki, które w ogóle nie utrudniają uczęszczania do instytucji kulturalnych,to: dla 46% problemy z dojazdem, dla 38% wybór wypoczynku przed telewizorem,dla 37% niedogodne godziny przedstawień, dla 23% brak informacjio przedstawieniach, dla 22% zmęczenie po tygodniu pracy, dla 20% niekorzystnasytuacja materialna, dla 19% brak czasu, dla 10% brak ciekawych propozycji, dla9% drogie bilety.

170 Grażyna RosaW niewielkim stopniu przeszkadzają: dla 36% respondentów brak informacjio przedstawieniach, dla 30% wybór wypoczynku przed telewizorem, dla 28%brak ciekawych propozycji oraz niedogodne godziny przedstawień, dla 23% drogiebilety oraz niekorzystna sytuacja materialna, dla 22% problemy z dojazdem,dla 21% zmęczenie po tygodniu pracy, dla 19% brak czasu.Dość mocno przeszkadzają: 25% respondentów niekorzystna sytuacja materialna,24% zmęczenie po tygodniu pracy, 22% brak ciekawych propozycji, 20%drogie bilety, 16% problemy z dojazdem oraz brak informacji o przedstawieniach,15% brak czasu, 14% niedogodne godziny przedstawień, 13% wybór wypoczynkuprzed telewizorem.Bardzo mocno przeszkadzają: 13% ankietowanych brak ciekawych propozycjioraz drogie bilety, 12% brak czasu, 11% brak informacji o przedstawieniach,9% niedogodne godziny przedstawień, 8% wybór wypoczynku przed telewizorem,7% niekorzystna sytuacja materialna, 6% zmęczenie po tygodniu pracy, 2%problemy z dojazdem.Czynniki, które są decydujące i bardzo przeszkadzają, to: dla 31% brakczasu, dla 24% drogie bilety, dla 22% brak ciekawych propozycji, dla 18% niekorzystnasytuacja materialna, dla 14% zmęczenie po tygodniu pracy, dla 10%wybór wypoczynku przed telewizorem oraz brak informacji o przedstawieniach,dla 8% problemy z dojazdem, dla 4% niedogodne godziny przedstawień.Skąd uzyskuje Pan(i) zazwyczaj informacje o spektaklach70606450403033424033201011170z prasyz prasyz informatorów kulturalnychz informatorów kulturalnychz Internetuz Internetuz afiszaz afiszaw samym teatrze(telefon, osobista wizyta)w samym teatrze (telefon, osobista wizytz lokalnej telewizji lub radiaz lokalnej telewizji lub radiaz innych źródełz innych źródełRys. 5. Uzyskiwanie informacji o spektaklachŹródło: opracowanie własne (Koło Naukowe Komunikacja w Biznesie).

Analiza potrzeb kulturowych klientów...171Aż 64% ankietowanych uzyskuje informacje o ofercie instytucji kulturalnychz prasy, 42% z Internetu, 40% z afisza, 30% z informatorów kulturalnychoraz z lokalnej telewizji, 17% z innych źródeł, 11% w samym teatrze.3. Charakterystyka klientów szczecińskich teatrówCharakterystyka widzów obejmowała: płeć, wykształcenie, wielkość rodziny,dochody.m ężczyzna35%kobieta65%Rys. 6. Płeć widzów szczecińskich teatrówŹródło: opracowanie własne (Koło Naukowe Komunikacja w Biznesie).Ponad połowa ankietowanych, to jest 65%, to kobiety, natomiast mężczyźnistanowili 35% ankietowanych.wyż sze41%podstawowe8%zasadnicze4%ś rednie47%Rys. 7. Wykształcenie widzów szczecińskich teatrówŹródło: opracowanie własne (Koło Naukowe Komunikacja w Biznesie).Aż 47% badanych osób miało średnie wykształcenie (w tej grupie znaleźlisię też studenci), 41% wyższe, 8% podstawowe (częściowo uczniowie), natomiast4% zasadnicze.

172 Grażyna RosaOsoby w rodzinie58%63%17% 219%440%323%Rys. 8. Wielkość rodzinyŹródło: opracowanie własne (Koło Naukowe Komunikacja w Biznesie).Badanie wykazało, że 40% ankietowanych to rodziny 4-osobowe, 23%3-osobowe, 19% 2-osobowe, 8% 5-osobowe, 7% jednoosobowe, 3% 6-osobowe.powodzi mi siębardzo dobrze9%powodzi mi sięźle2%powodzi mi sięnie najlepiej6%powodzi mi sięcałkiem nieźle,dobrze38%powodzi mi sięznośnie, średnio45%Rys. 9. Sytuacja materialna w ocenie respondentaŹródło: opracowanie własne (Koło Naukowe Komunikacja w Biznesie).Aż 45% badanych osób oceniło, że powodzi im się średnio; dobrze powodzisię 38% badanym; 9% ankietowanych powodzi się bardzo dobrze; 6% powodzisię nie najlepiej, natomiast 2% powodzi się źle.4. Wnioski z przeprowadzonych badań ankietowychZ przeprowadzonych badań, których wyniki zilustrowano na rysunkach,wynika, że:

Analiza potrzeb kulturowych klientów...173– Najwięcej osób spędza wolny czas na oglądaniu telewizji, nieco mniej słucharadia, natomiast najmniej na innych niewymienionych wcześniej czynnościach.– Najwięcej ankietowanych uczęszcza do instytucji kulturalnych kilka razyw roku, natomiast najmniej – jeden raz w tygodniu.– Najczęściej odwiedzanym obiektem kulturalnym jest Teatr Polski, natomiastnajmniej osób uczęszcza do Teatru Kameralnego.– Najczęściej widzowie zakupują bilety w kasie teatru. Najrzadziej pozyskująbilety w inny sposób, jak na przykład wygrana w konkursie.– Widzowie przychodzący na sztukę teatralną najbardziej cenią sobie doznaniaartystyczne, natomiast mniejszą wagę przywiązują do innych niewymienionychczynników.– Osoby decydujące się obejrzeć daną sztukę teatralną kierują się tematykąprzedstawienia. Niewiele osób wybiera sztukę ze względu na inne niewymienionewcześniej czynniki.– Czynnikiem, który wpływa na niską frekwencję na przedstawieniach teatralnych,są niedogodne godziny przedstawień. Jednak dla sporej grupy ankietowanychtrudność z dojazdem nie jest problemem uniemożliwiającympójście do teatru.– Informacje na temat przedstawień najczęściej widzowie uzyskują z prasy,najrzadziej w teatrze.– Kobiety stanowią liczniejszą grupę wśród osób chodzących do teatrów.– Najwięcej ankietowanych stanowiły osoby z wyższym i średnim wykształceniem.– Najwięcej badanych osób pochodzi z 4-osobowych rodzin (najczęściej byłyto rodziny z dwójką dzieci).PodsumowanieKażdy człowiek nosi w sobie pewien wzorzec myślenia, odczuwania i zachowania,który przyswaja w ciągu życia. Zależy on od środowiska społecznegoi doświadczeń życiowych jednostki. Takie „zaprogramowanie” umysłu człowiekaokreśla się jako jego kulturę. Kształtowana jest ona między innymi przezzaspokajanie potrzeb najwyższego rzędu, do których należy konsumpcja usługoferowanych przez teatry. Na przykładzie badań przeprowadzonych w szczeciń-

174 Grażyna Rosaskich teatrach na próbie pilotażowej można zauważyć, że wraz z wykształceniem,zajmowaną pozycją w społeczeństwie, sytuacją materialną świadomość potrzebykorzystania z oferty kulturalnej rośnie.THE ANALYSIS OF CULTURE NEEDSON THE EXAMPLE OF SURVEY RESEARCHIN THEATRES OF SZCZECINSummaryThe paper presents the essence of rendering cultural services on the example of surveyresearch conducted in theatres of Szczecin. It should be noticed that the awareness ofthe need for using cultural services is positively correlated with education, social statusand household income. Each man possesses a certain pattern of thinking, feeling andbehaving that have been learned in the life time. The important role in this pattern playsusing cultural services offer.Translated by Grażyna Rosa