ToR за брошура за енергија

ПРЕГЛЕД И ПРЕПОРАКИ КОНСОСТОЈБАТА ВО ЕНЕРГЕТИКАТАИ ЖИВОТНАТА СРЕДИНАСО АНАЛИЗА НА СПРОВЕДУВАЊЕТО НА ЕВРОПСКИТЕ ДИРЕКТИВИ ЗАЕНЕРГЕТИКА ВО ПРИМАРНАТА ЛЕГИСЛАТИВА НА РЕПУБЛИКАМАКЕДОНИЈАДекември 20072

Печатењето на оваа публикација беше овозможенопреку грант од Европската комисија за 2007 годинаво рамки на програмските активности на INFORSE-Europe. Мислењата изнесени во оваа публикација сена авторите и не ги отсликуваат официјалнитеставови на Европската комисија.CIP Kаталогизација во публикацијаНационална и универзитетска библиотека „Св. КлиментОхридски“, Скопје620.9:504.05/.06]:340.13(4-672ЕУ:497.7)ПРЕГЛЕД и препораки кон состојбата со енергетиката иживотната средина со анализа на спроведувањето наЕвропските директиви за енергетика во примарнаталегислатива на Република Македонија /[автори Даскалов Јулијана ... и др.]. – Скопје : Еко-свест, 2008. –79 стр. ; 21 смISBN 978-9989-2607-4-21.Даскалов, Јулијана [автор]а) Енергетика – Заштита на животната средина –Законодавство – ЕУ – Имплементација – МакедонијаCOBISS.MK – ID 713984103

Содржина:Вовед .............................................................................................. 5Генерална рамка ........................................................................ 5Социјални аспекти на проблемите со животната средина ...... 7Опис на Европските Директиви за енергетика ........................... 13Примери за практична примена на обновливите енергетскиизвори во Македонија и во Данска ............................................. 25Влијанија на собраќајот врз животната средина ....................... 35Препораки .................................................................................... 474

ВоведЕдна пријателка неодамна ни рече: „Кога бевме малечки,мајка ми нé шеташе после дожден период и ни велеше: „Дишетедеца, дишете озон“. Не толку одамна нашите родители знаеашто значи свежина, чист воздух, вода од извор, зелени полјани,украдени овошки од градината на соседот. Дали сега ниезнаеме кој ќе биде квалитетот на воздухот што ќе го дишатнашите деца? Водата која ќе ја пијат? Дали ќе имаат доволнохрана? Горива? Енергија?Публикацијата која е пред Вас има цел да се осврне консостојбата во Република Македонија по однос на усогласувањена националната легислатива со Европските Директиви заенергетика. При самата работа, реализираната работилница воСкопје на крајот на ноември 2007, разговорите во тимот ипотребите кон проектот, се дојде до заклучок да се прикажатповеќе сегменти од состојбата во животната средина водржавата, со примери и препораки за напредок.Генерална рамкаНа Светскиот самит за животна средина и развој во Риоде Жанеиро, во 1992 година, беше промовиран Концептот наодржливиот развој, и одтогаш секојдневно се употребува воречникот на сите VIP институции, организации, здруженија награѓани. Нашата задача не е да говориме за ’одржливиот развој’туку да низ неговото објаснување дадеме претстава зоштотокму една ваква публикација.Одржливиот развој претставува "економски развој кој есоцијално одговорен и праведен, еколошки прифатлив и кој сепотпира на основните постулати на граѓанското општество".Затоа се дадени примери кои би требало да ги мотивираат предсé читаталите на оваа брошурка, а потоа низ примерите кои (не)фукцонираат кај нас, во Македонија, но и оние кои можеме да ги5

аплицираме во нашето секојдневие (а веќе се покажалеуспешни во Европа) да почнеме да ја менуваме свеста кајграѓаните, но пред сé да го промениме однесувањето.Во публикацијата ќе се осврнеме на аеро-загадувањето(или квалитет на амбиентален воздух) според вкупна годишнаколичина на емисија на сулфур двооксид во тони на година зарепрезентни години. Сулфурот двооксидот во воздухот најчестопотекнува од биолошките извори. Главниот антропоген извор есогорувањето на јагленот и нафтата. Оваа загадувачкасупстанца се емитира во воздухот и како резултат наиндустриските процеси (производство на целулоза и хартија,сулфурна киселина, топење на олово-цинкови руди). Ние гопретставуваме проблемот со скопската рафинерија Окта иурбаниот сообраќај.Поради ограничен простор нема директно да се осврнеме наводата како ресурс и квалитетот/заштитата на почвата воМакедонија. Иако Република Македонија спаѓа во групата земјикои немаат доволно количество водни ресурси, а нивниотнедостаток особено се чувствува во летните периоди одгодината па предизвикува нерамномерната распределба вовреме, простор и квалитет. Состојбата на квалитетот на водитево укажува на веќе нарушена природна рамнотежа воводотеците, како последица од загадувањето на реките сотешки метали, органски материи но и посебни загадувачи(пестициди, токсични и органски соединенија). Загадувањето еособено големо низводно од градовите, како резултат наспуштањето на непречистени комунални и индустриски отпадниводи. Ако говориме за деградација на почвата во Македонијатука секако влегува најсвежиот проблем- ерозијата на почвата,па контаминација на почвата од локални извори на загадување,како резултат од работата на рудниците, како резултат надепонирање на комуналниот отпад, или од различни загадувачи(топлани, домаќинства, сообраќај). Почвата може да се загади иод контаминираните површински и подземни води ако на билокој начин дојдат во допир со почвата. Со извршенотоодводнување, т.е. со заштита од поплави на површина од6

близу 70.000 ha, контаминираните речни води не можат дадојдат во допир со почвата преку поплави. Исклучок од ова сенеколку жаришта, почвите покрај реките што носат загадениотпадни води од рудниците во источна Македонија. Површинитена почвите покрај реките Злетовска Река, Каменичка Река,Тораничка река не се заштитени од поплави. Половина одуништените шуми се претворени во пасишта, а половина вообработливи површини. Битно е при овој вид на деградација напочвата што има намалување на растителните отпадоци, хумуси биогени елементи и намалување на природната плодност напочвата. При промена на искористување на земјиштетопродуктивниот фонд на земјиштето во државава се намалува сопренамена во користењето на земјиштето, на пример за водниакумулации (тема на која се дискутираше на отворенатаработилница во Скопје на 29.11.2007), за изградба на населби ииндустриски објекти и за изградба на други објекти одинфраструктурата. И на крајот, Македонија е земја со нагласенамиграцијата село-град, која сама по себе носи проблеми воживотната средина.Социјални аспекти на проблемите со животната срединаБазирана на руска технологија, рафинеријата ОКТА еконструирана во 1980 година, за да обезбедува нафтени залихиза поширокиот регион и тоа во Македонија, Косово и областаПрешево во Јужна Србија. Сместена е на излезот од главниотград Скопје, во општина Илинден која опфаќа 12 села сопопулација од 15 000 жители. Денес компанијата има годишенрафинерирачки капацитет од 2,5 милиони тони. Нејзини главнипроизводи се течен петролеј гас, оловен и безоловен бензин,авионски горива, дизел, нафта за греење и мазут. Продуктитеод ОКТА го завземаат најголемиот дел од нафтениот пазар воземјата, а значителна количина се извезува за Косово.Компанијата оперира и со 27 бензиски пумпи ширум земјата. Од31 декември 2004 година сопственик на акциите на компанијатасо 81.51% е грчката ЕL.P.ET.BALKANIKI S.A.(фирма ќерка наHELLENIC PETROLEUM S.A.) а останатиот дел 18.49% припаѓа7

на Пензискиот фонд, Агенцијата за приватизација ивработените во компанијата.До 1999 година, ОКТА беше во сопственост на Владатана Р.Македонија, за да истата година во мај поранешниотпремиер Љубчо Георгиевски со директна спогодба ја продадена грчката ЕL.P.ET.BALKANIKI S.A. (фирма ќерка на HELLENICPETROLEUM S.A.) за 32 милиони долари со договор широкопознат како најкорумпиран договор во историјата на независнаМакедонија. Со овој договор, кој никогаш не беше изнесен предочите на јавноста, на Грчката фирма ú се даваат многупривилегии. Со него ОКТА треба да плаќа данок од само 1%наспроти сите останати увозници кои плаќаат данок од 22%. Сонего Македнионија беше обврзана да купи 500.000 литринерафинирана нафта од ОКТА и да транспортира милионилитри нафта преку нафтоводот Скопје-Солун, иакожелезничкиот транспорт е многу поевтин. Во тоа времеопозицијата остро се спротивставуваше на овој договор, ноникаква истрага ниту санкции не беа покренати.Под притисок наЕвропската унија, следнатаСоцијалдемократска влада во2003 година го поништидоговорот, а со тоа инафтениот монопол, помеѓуВладата на Р.Македонија иГрчката фирма. На овагрчкитесопственициодговорија со тужба закршење на договорот предАрбитражниот суд во Париз барајќи оштета од 70 милионидолари. Во август 2007 година Арбитражниот суд ја донесепресудата Македонија на ОКТА да и плати оштета од 53.4милони долари кој износ со камата би бил околу 70 милионидолари. Владата на Македонија донесе решение да не поднесежалба на оваа одлука и да воспостави договори со ОКТА конкрајот на годината за тоа како оштетата да биде платена.Наспроти штетните финансиски договори со ОКТА тукасе наоѓаат и штетните еколошки и здравствени проблеми со кои8

најмногу се справува месното население. Веќе одамналокалните здравствени работници се загрижени за честитереспираторни заболувања, поврзани со отровните гасниемисии, на населението кое живее во непосредна близина наОКТА. Луѓето кои првпат доаѓаат во оваа околина се затечениод мирисот на расипано јајце кој се чувствува насекаде, а на којшто локалните жители одамна се навикнати. Она што најмногуги загрижува се отровните мириси кои нив и нивите деца гиправат беспомошни и често да се разболуваат. Еден локаленпедијатар, Митко Матеничарски, истакнува дека од 2003 годинабелодробните заболувања кај децата под 14 години сезголемиле за 55%. Истакнува и дека за само еден месец 170деца со ларингитис, фарингитис, бронхитис, анемија ипроблеми со белите дробови дошле кај него во ординација, атоа претходно не се случувало толку често. Овие податоци сеуште поголеми со оглед на фактот дека тој покрива само 3 од 8села кои се во непосредна близина на рафинеријата ОКТА. Совдишување на сулфур, во грлото се создава сулфурна киселинакоја предизвикува кашлање, болно грло и други проблеми, и акооваа инхалација продолжува тогаш луѓето стануваатпотенцијални кандидати за астма или уште посериознизаболувања. Порастот на респираторните заболувања бележинагол пик со воведување на процесот на десулфуризација нанафтата во ОКТА за добивање на поквалитетни горива.Оттогаш условите уште повеќе се влошија, кога нема ветер какосулфурен облак да ја покрива целата област. Во вакви условиселаните не може да сејат и одгледуваат никакви земјоделскипроизводи. Точно дека за нормален развој на растенијата епотребен сулфур, но само во одредени мали количини, а се штое прекумерно може само да штети. Преку отворените бразди настеблата и листовите, сулфурот навлегува длабоко во клетките,ги уништува и ги оневозможува да ја вршат нивната најважнафункција-фотосинтезата. Како овие градинарски продуктилокалното население да ги одгледува, јаде или продава?На 13 ноември 2003 година ОКТА започна сопроизводство на чисто дизел гориво, екстрахирајќи го инамалувајќи го процентот на сулфур во него. Овој проект јачинеше ОКТА 20 милиони долари. Со тоа ОКТА ја промовираше9

својата цел да произведува „еколошко гориво“ истовременозголемувајќи го загадувањето со самата десулфуризација.Основниот проблем во целата оваа работа беше тоа штодесулфоризаторот кој ОКТА го донесе во Македонија бешеполовен, набавен од Данска а само префарбан во Солун. Покрајсе ОКТА нема капацитет за складирање или употреба наекстрахираниот сулфур. Дообработка на овој проект би јачинело ОКТА дополнителни 20 милиони долари. За да гиизбегне овие трошоци, ОКТА го согорува сулфурот во печкапреку процес од кој се издвојува жолт чад и извесна количинана сулфурдиоксид. Во декемрви 2006 година поранешниотМинистер за Животна средина, Имер Алиу, призна дека есвесен за зголеменото присуство на сулфудиоксид во воздухоти направи неколку ветувања за инсталирање на објект запретварање на сулфурдиоксидот во елементарен сулфур којшто ќе може слободно да се емитира од ОКТА, а како краен рокго даде јуни 2008. За жал локалното население нема повеќеверба во крајните рокови и ветувањата ниту на ОКТА ниту наВладата. Уште во септември 2005 година, согласно новитееколошки закони со кои компаниите се обврзуваат да воведатнови еколошки стандарди, претставниците на ОКТА изјавијадека тоа ќе го направатза 2 години, допочетокот на 2007. Соовие нови закониголемите индустрискиобјекти, вклучувјаќи ја иОКТА, мора дааплицираат за дадобивање на посебнаеколошка дозвола- IPPCлиценца за дапродолжат со работа.Крајниот рок за ОКТА веќе одамна е пробиен.Истовремено и мерењата за загадување на воздухот вооколината на ОКТА се под знак прашање. Во моментов немасоодветен мониторинг на гасните емисии кои би далеобјективна слика на состојбата на теренот. Во Скопје има само10

5 контролни станици за мониторинг на воздухот, но ниедна не гопокрива реонот околу ОКТА. Поради тоа ОКТА законски еобврзана да поднесува дневни извештаи за гасните емисии, нотаа тоа го прави месечно, на два месеци а понекогаш и воопштоне поднесува такви извештаи. Неофицијални извори изјавуваатдека ОКТА не поднела таков извештај од 2005 година.Одредени извори кажуваат дека иако Министерството заживотна средина поседува лабораторија и опрема за мерењена загадувањето, вработените во неа, по сé изгледа се фатениво политичката игра и, не ги објавуваат нивните податоци, тукусамо се согласуваат со податоците прикажани од ОКТА.Мониторингот на ОКТА се состои од стари и едвајфункционални апарати, кои не мерат 24 часа секој ден однеделата туку 1-2 часа еднаш неделно, најчесто во средина нанеделата. Еднаш месечно ги собираат резултатите,пресметуваат средна вредност и ги поднесуваат своитеизвештаи до Министерството за животна средина .Неофицијално постои необјавен рапорт за состојбите наводата и воздухот во с.Бујковци за време од април до август2006 год. Во овој извештај концентрацијата на седиментнапрашина е двојно зголемена, концентрацијата насулфурдиоксид е двапати над дозволените граници, а волокалната вода се најдени нафтени деривати. Овие загадувањане се резултат само на гасните емисии, туку и на старите инапукнати резервоари од кои истекува нафтата. И покрај овиеподатоци никакви санкции против ОКТА не се преземени.Владата сеуште ги држи затворени очите пред целата овааситуација, и како што велат одредени извори одМинистерството „играта се води на многу повисоки нивоа одМинистерството за животна средина и Инспекторатот“.И додека ваквата ситуација сеуште трае, локалнотонаселение ќе го дише воздухот со сулфурдиоксид, и понатамуќе расте бројот на неоплазмите на респираторниот ицентралниот нервен систем кај новороденчињата од овој крај. Апомеѓу вработените сеуште владее јазикот на тишината, во којникој ништо не смее да каже или изјави бидејќи експресно ќе јазагуби работата. И покрај тоа што работат во необезбедениуслови, без соодветна опрема и без било какви бенефиции, тие11

се принудувани да влегуваат и да ги чистат резервоарите сосулфур во рафинеријата. Ваквата необезбедена работакулминираше со смртта на Бошко Богдановски и сериозниповреди на уште еден вработен во октомври 2007 година.12

Опис на Европските Директиви за енергетикаКако кандидат за членство во Европската унија,Македонија започна со апроксимација или приближување намакедонското законодавство со тоа на Европската унија. Големброј закони од различни сектори треба допрва да сеприлагодуваат кон европските директиви. Законот за животнасредина, како еден од поновите закони е пример за успешнатаприлагодба кон Европските директиви бидејќи овозможувапрактична примена во наши услови. Во секторот на енергетика,исто така е потребна прилагодба кон директивите, опишаниподолу. За да постојниот Закон за енергетика на РепубликаМакедонија биде поблизок со Европските директиви, потребно емногу работа и најверојатно време. Но, дали животната срединаи нејзината заштита имаат време за чекање, додека се работатновите верзии на законите и подзаконските акти, без кои немареализација во пракса?Во следниот текст ке следува краток преглед на клучнитедирективи од област на енергетиката.13

Директива 2001/77/ЕКПромоција на електрична енергија произведена од обновливиизвори за внатрешниот пазар со електрична енергија1. Европската заедница упатува на потребата од промоцијана обновливи енергетски извори како приоритетна мерказатоа што нивната експлоатација придонесува конзаштита на средината и одржлив развој. Какодополнување на ова има предности и во создавање нанови работни места, позитивно влијае на социјалниотоднос, има придонес кон безбедноста на снабдувањето иможноста што побрзо да се достигнат целите на Кјотопротоколот.2. Промоцијата/употребата на електрична енергијапроизведена од обновливите енергетски извори еприоритет, од причини како безбедност и разновидноство снабдување со енергија, заштита на животнатасредина, како и од причини од социјална и економскаприрода.3. Зголемената употреба на електричната енергијапроизведена од обновливите енергетски изворипретставува важен дел од пакетот мерки, кои треба да сеисполнат според Кјото протоколот на Конвенцијата наОбединетите Нации за климатски промени.ЦелиЦелта на оваа Директива е да се промовира иинтензивира создавањето на електрична енергија одобновливите извори наменета за внатрешниот пазар.ДефиницииЗа целите на оваа Директива се применуваат следнитедефиниции:- Обновливи енегетски извори – обновливи нефосилниенергетски извори (ветер, соларна енергија, геотермалниизвори, енергија од морето, хидроенергија, биомаса,14

гасот од депониите, органски отпадоци со чиј третман седобива биогас);- Биомаса – биоразградливи делови од органскипродукти, отпад и остатоци од земјоделието (вклучувајќиги растителните и животинските материи), шумските исличните индустрии, како и биоразградливите делови одиндустрискиот и градскиот отпад.- Електрична енергија произведена од обновливиизвори на енергија - е електричната енергијапроизведена во централи користејќи само обновливиенергетски извори.- Потрошувачка на електрична енергија – значинационално производство на електрична енергија плусувозот на електрична енергија, минус извозот (брутодомашна потрошувачка на електрична енергија).Прилагодба на законот за енергетика на РепубликаМакедонија во однос на Директивата 2001/77/ЕКВо законот за енергетика на Република Македонија имапосебно поглавје за обновливитe извори на енергија со кој седонесува Стратегијата за искористувањето на обновливитеизвори на енергија која ги дефинира целите за искористувањетона обновливите извори на енергија и начините на кои таквитецели се постигнуваат. Оваа Стратегија заклучно со 2007 година,сеуште не е донесена.По предлог на Министерството за економија односноВладата на Република Македонија донесува Програма зареализација на Стратегијата за искористување на обновливитеизвори на енергија. Програмата ги дефинира мерките заунапредување на искористувањето на обновливите извори наенергија.Агенцијата за енергетика на Република Македонија даваподдршка на Министерството во подготовката на Програмата зареализација на Стратегијата за искористувањето наобновливите извори на енергија и прописот од членот 139 наовој закон.15

Во законот за енергетика на Република Македонијачленот 140 укажува на издавање и водење на регистар наиздадени гаранции за потеклото на електричната енергијапроизведена од обновливи извори на енергија и од високоефикасни комбинирани постројки во Република Македонија одстрана на Агенцијата за енергетика. Гаранцијата за потекло напроизводство на електрична енергија од обновливи извори наенергија содржи податоци за производителот, за количините напроизведената електрична енергија, изворот на енергија од кој епроизведена електричната енергија, датумите и местата напроизводството, а во случај на хидроелектрани и инсталиранатамоќност, и други податоци. Агенцијата за енергетика наРепублика Македонија издава документ со кој се потврдувадека производител на електрична енергија во РепубликаМакедонија користи извори на обновлива енергија согласно сопрописот од членот 139 на овој закон.Со издадениот документ производителот на електричнаенергија стекнува право да се квалификува како повластенпроизводител на електрична енергија, да добие гаранции запотекло на количините на така произведената електричнаенергија и да користи повластени тарифи.Регулаторната комисија за енергетика утврдуваповластени тарифи за електрична енергија која ја продаваатповластените производители на електрична енергија ипроизводителите на електрична енергија од високо ефикасникомбинирани постројки.Повластениот производител на електрична енергија ипроизводство на електрична енергија од високо ефикаснатакомбинирана постројка имаат обврска да достават доРегулаторната комисија за енергетика документ издаден одАгенцијата за енергетика на Република Македонија со кој сепотврдува дека користи обновливи извори или дека се користивисоко ефикасна комбинирана постројка за производство наелектрична енергија за да добие повластена тарифа за своетопроизводство.Регулаторната комисија за енергетика може да побараод операторот на електроенергетскиот систем, кога диспечирапроизводствени постројки, да им даде приоритет на16

производствените постројки кои произведуваат електричнаенергија од обновливи извори или од ефикасно комбиниранипостројки.Политиката на општината, односно на градот Скопје заискористување на обновливи извори на енергија ги опфаќагеотермалната енергија, биомасата, биогасот, земниот гас исончевата енергија и се утврдува во програма за обновливитеизвори на енергија која треба да биде во согласност содржавната Стратегија за искористувањето на обновливи изворина енергија. Програмата по предлог на градоначалникот, а попретходно добиено мислење од Министерството, ја донесувасоветот на општината, односно Советот на градот Скопје. Таапрограма се донесува за период од пет години. Се изготвуваплан за реализација на програмата и извештај заостварувањето на планот за претходната година и до Советотна градот Скопје заради одобрување односно усвојување.Планот и извештајот се доставуваат до Министерството заекономија на Република Македонија.17

Директива 2003/30/ЕКПромоција за користење на биогорива и други обновливи гориваза транспортОваа директива особено се насочува кон:Природните извори (нафта, гас, цврсти горива) кои сеглавен извор на енергија, а воедно и главен извор најаглерод диоксид, да се искористат порационално иповнимателно.Добивање на биогорива од земјоделски и шумскипроизводи, како и од остатоци и отпадоци одиндустриите.На секторот за сообраќај отпаѓа повеќе од 30% одкрајната потрошувачка на енергија во Европскатазаедница и тој процент е во пораст и претставува трендчија граница се зголемува, заедно со емисиите најаглерод диоксид.Во Белата книга на ЕУ е предвидено намалување напроцентот на употреба на нафта кој во монетот изнесува98% и затоа се препорачува нејзина замена собиогорива.Со поголема употреба на биогорива за транспорт сеисполнуваат дел од обврските на Кјото Протоколот.Промоцијата за производство и употреба на биогориваможе да придонесе кон намалување на зависноста одувоз на енергија и емисиите на гасовите коипредизвикуваат ефект на стаклената градина.Зголемувањето на употребата на биогоривата треба дабиде придружено со детални анализи на влијанијата врзживотната средина, економијата и социјалниот живот, зада се одлучи дали е препорачливо да се зголемипропорционалноста на биогоривата со конвенционалнитегорива.Биоетанолот и биодизелот кога се употребуваат завозила во чиста форма или мешавина, треба даодговараат на соодветните стандарди за квалитет.18

Зголемена употреба на биогоривата е една од алаткитесо која Европската заедница ќе ја намали зависноста одувозната енергија и влијанијата врз пазарот на горива затранспорт, со што ќе ја зголеми сигурноста воснабдувањето со енергија на среден и подолг период.Повеќето од возилата во ЕУ можат да користатмешавина од биогориво без никаков проблем.Примарна цел е јавниот транспорт да се префрли набиогорива, со што би се подобрил квалитетот навоздухот во урбаните средини.Биомасата не е единствен извор на алтернативногориво, тука не се исклучени други можности како што еупотребата на водород.ЕУ го поттикнува истражувањето за употреба на водородкако енергенс.ЦелиЦелта на оваа Директива е промоција на употребата набиогоривата и други обновливи горива како замена на дизелот ибензинот во транспортот на секоја земја- членка, со што би сепридонело кон намалување на климатските промени.ДефиницииЗа целта на оваа Директива употребени се следнитетермини:Биогорива – течни или гасовити горива кои сепроизведуваат од биомаса и се користат за потребитена транспортните средства.Биомаса – е биолошки разградлива фракција напроизводите, отпадоците и остатоците воземјоделството (кои содржат материи од растително иживотинско потекло), во шумарството и со нивповрзани производни дејности како и биолошкоразградливи фракции од индустриски и комуналниотпадоци.Други обновливи горива – се обновливи извори нагорива, освен биогоривата кои потекнуваат одобновливи извори на енергија како што е утврдено во19

Директивата 2001/77/ЕК, и кои служат за потребите натранспортните средства.Продукти кои се сметаат за биогорива:БиоетанолБиодизелБиогасБиометанолБиодиметилетерБио-ЕТБЕ (етил-терциерен-бутил-етер)Био-МТБЕ (метил-терциерен-бутил-етер)Синтетички биогориваБиохидрогенЧисто растително маслоЗемјите членки треба да обезбедат биогоривата идругите обновливи горива да се најдат на нивниот пазар.а) препорачаната количина на биогорива кои треба да бидатдостапни на пазарот до 31 декември 2005 година е 2% одвкупната количина бензин и дизел.б) препорачаната количина на биогорива кои треба да бидатдостапни на пазарот до 31 декември 2010 година е 5,75% одвкупната количина бензин и дизел.Биогоривата може да бидат достапни во некоја одследните форми.а) Чисто биогориво или висока концентрација на минералнинафтени деривати,б) Мешавина од биогорива со минерални нафтени деривати,илив) Течности добиени од биогорива.Земјите- членки треба да ги надгледуваат ефектите одкористењето на биогоривата во мешавина со дизел (биогориванад 5%) на неадаптирани возила и треба да преземат мерки коиобезбедуваат усогласеност со легислативата на Заедницата заграничните вредности на емисиите.20

Исто така земјите-членки треба да даваат приоритет наупотребата на биогоривата, и да обратат посебно внимание врзвлијанијата врз климата и животната средина.Прилагодба на законот за енергетика на РепубликаМакедонија во однос на Директивата 2003/30/ЕККако во Законот за Енергетика на РМ како и воДирективата на ЕУ која се однесува на биогорива, биогориватасе дефинирани како течни или гасовити горива кои сепроизведуваат од биомаса и се користат за потребите натранспортните средства. Подетално, биогоривата седефинирани во Правилникот за квалитетот на течни горива.Во законот за енергетика во членот 139, се укажува запоттикнување на користење на биогорива во секторот затранспорт, во чиста и во обработена форма. Членот 139 истотака упатува на превземање мерки за промоција на јавнатасвест за придобивките од користењето обновливи извори наенергија.Во постојниот Закон за енергетика на РепубликаМакедонија нема дефинирано цел за пренесување на јавниоттранспорт од конвенционални на биогорива.21

Директива 2003/54/ЕКСе однесува на правилата за внатрешниот пазар на електричнаенергија и отповикување на Директивата 96/92/ЕКДирективата 96/92/ЕК на Европскиот Парламент иСоветот од 19 декември 1996 година се однесува на општитеправила за внатрешниот пазар на електрична енергија.Отворениот пазар ги има следните карактеристики: ја гарантираслободата на жителите, слободно движење на добрата,слобода во обезбедувањето услуги и слобода во основањето нанови производители на енергија. Истиот овозможувапотрошувачите да изберат снабдувач и сите снабдувачислободно да ја испорачуваат енергијата до нивнитепотрошувачи.Земјите-членки треба да обезбедат дека потрошувачитеод домаќинствата и малите претпријатија го уживаат правото дабидат снабдени со електрична енергија со квалитет со јасноодредени, транспарентни и прифатливи цени. Исто така,земјите- членки треба да преземат неопходни мерки за да гизаштитат "чуствителните" потрошувачи на внатрешниот пазарна електрична енергија (на пример, помош при плаќањетосметки или пониски цени за електрична енергија за социјалнислучаи, вклучувајќи ги и мерките со кој ќе им се помогнеизбегнување на исклучувањето).Мерки за заштита на потрошувачитеПотрошувачите имаат право на договор со нивниотдобавувач на услуги за електрична енергија:- идентитет и адреса на добавувачот,- обезбедување на услуги, нудење на квалитетно ниво науслуги, како и време за почетна конекција,- нудење на типови на поддржувачки услуги,- времетраењето на договорот, условите за обновување ипрестанок на услугите и на договорот, постоењето набило какво право на повлекување,- било каква компензација и услови за поправка доколкудоговорениот квалитет на услуги не е исполнет.22

Правата на потрошувачите треба да бидат приоритетнипри потпишувањето на договорот. Во случај договорите да сесклучуваат со посредници, треба да се задржи истиот принцип.Добавувачот на услуги треба да ги почитуваат следнитепринципи на работа:- треба да ги известат нивните претплатници за било коезголемување во обврските во соодветно време неподоцна од еден нормален наплатувачки период.Земјите- членки треба да се осигураат декапотрошувачите имаат слобода во повлекувањето насвоите договори ако тие не ги прифаќаат новите условиза кои се известени од страна на нивниот снабдувач наелектрична енергија.- примање на отворени информации на применливи цении тарифи, стандардни рокови и услови, во поглед напристапот и користењето на услугите на електричнаенергија.- нудење на широк избор методи за плаќање. Каква билоразлика во роковите и условите може да се одрази натрошоците на снабдувачот на различните системи заплаќање. Основните рокови и услови треба да бидат фери транспарентни. Тие треба да бидат напишани на лесени разбирлив јазик. Потрошувачите треба да бидатзаштитени од нефер и лажни комерцијални методи.- можност за транспарентни, едноставни и ефтинипроцедури за жалби. Такви процедури треба даовозможат спорот да се реши на фер и брзо и дагарантира надомест и/или компензација за системот.Процедури за нов капацитетЗа изградба на нови производствен капацитет, земјитечленкитреба да ги усвојат процедурите кои се во согласност сообјективни, транспарентни и недискриминирачки критериуми.Овие критериуми се однесуваат на:- безбедност и сигурност на електричниот систем, опремаза инсталирање и поврзување,- заштита на здравјето на луѓето и безбедност,23

- заштита на животната средина,- користење на земјиште и локација,- енергетска ефикасност,- природа на примарниот извор,- карактеристиките на апликантот, како технички,економски и финанасиски способности.Процедурите и критериумите треба да бидат јавни.Кандидатите треба да бидат информирани за постапката заавторизација. Причините за одбивање на пријавите треба дабидат објективни, недискриминирачки, добро засновани исоодветно докажани. Постапките за жалба треба да бидатдостапни за кандидатите.24

Примери за практична примена на обновливитеенергетски извори во Македонија и во ДанскаОбновлива и енергетски ефикасна куќа во с.Кадино,МакедонијаОсновна идеја на овој пилот проект е употреба наобновливите извори на енергија(ветер, сонце)за производствона електрична енергија и добивање на топла вода за малавикенд куќа во с.Кадино, Скопско. Куќата е со квадратура од50м 2 . Приватната компанија СИЕТО ДОО пред 7 годиниинсталира ветерна турбина од 400 W , фотонапонски соларенпанел од 50 W и две акумулаторски батерии од по 100 Ah. Овааопрема изминатиов период произведуваше доволно енергија зацелокупното осветлување во куќата, како и за радио и ТВприемниците. Куќата беше опремена и со компјутерскимониторинг систем за анализирање и архивирање наподатоците за произведената и потрошената електричнаенергија од турбината и фотонапонскиот панел. Добиенитеподатоци од овој систем ја охрабрија компанијата СИЕТО ДООда ја претвори оваа мала викенд куќичка во куќа за постојаноживеење во која електричната струја и потребите од топла водацелосно ќе бидат покриени од опремата за искористување наобновливата енергија(сонце и ветер) за време од 8-9 месецигодишно, со исклучок на зимскиот период. За таа цел, СИЕТО јапреуреди постоечката викенд куќа со нова конструкција заподобра топлотна изолација.Опис на проектотВкупната квадратура на новата куќа е 192 м 2 од кои 111 м 2 секористат за домување, а останатиот дел се подрумски ипомошни простории. Моментално, четиричлено семејство живеево куќата, освен во случај на екстремно неповолни временскиуслови. Употребувајќи ги ветерот и сончевата енергија,следните три системи беа инсталирани:25

Една турбина на ветер тип W-200 со номинална моќностод 1KW и дијаметар на перките од 3метри, од која сеочекува да произведува 250-300 КWh секој месец(земајќиги во предвид податоците од мерењето на ветерот воовој регион).десет фотонапонски соларни панели тип PW1000 совкупно инсталирана моќност од 1000W кои во летнитемесеци ќе произведуваат просечно 250-300 KWh.Вишокот енергија се складира во осум 100Ah, 24 Vакумулаторски батерии(со вкупен капацитет од 800 Ah).За производство на топла вода инсталиран е соларенколекторски систем од затворен тип кој е составен од петсоларни колектори, еден добро изолиран резервоар од300 литри со две пумпи и електричен греач. Топлатавода се користи и за загревање на куќата и какосанитетска топла вода за миење, перење и туширање водве купатила и две кујни.Моментално во Македонија нема законски прописи коиовозможуваат вака добиената електрична енергија да јапредаваат на дистрибутивниот систем на ЕСМ а со тоа сеоневозможува СИЕТО да ја продава вишокот на произведенаенергија. Поради тоа, за да се постигне максимална ефикасностна целиот систем, од економски аспект гледано, најдобро еенергијата да се користи во моментот кога е произведена исамо мали количини да се складираат за во периодите коганејзиното производство е намалено. За таа цел енергијатапродуцирана од ветерната турбина не се складира само воакумулаторите(што е конвенционален метод) туку се користи иза загревање на водата во централниот резервоар. Овој методовозможува максимално искористување на енергијата одветерот. На овој начин се овозможува продуцираната енергијада се искористува каде што во моментот е најмногу потребна,за работа на некој електричен уред или ако ветерот е многусилен директно да се користи за загревање на водата.За да се спречи загубата на енергија, на куќата енаправена добра термичка изолација. На стариот дел на куќатафасадната изолација се состои од 5см стиропор, па 2см26

воздушен простор и цигли. Новиот дел од куќата има „сендвич“систем кој се состои од надворешен фасаден стиропор, цигли,воздушен простор, повторно стиропор, тервол и цигли. Одекспериментални причини СИЕТО инсталира дрвени и PVCпрозори во различни делови на куќата. Големината напрозорите беше пресметана за да се намали загубата натоплина истовремено обезбедувајќи доволно светлина вособите. Со време се покажа дека и покрај староста на дрвенитепрозорци(20 години) тие обезбедуваат подобра термичкаизолација од PVC прозорите.Куќата еопремена соелектрични уредиод „А“класа.Осветлувањето сесостои од високоефикасни светилки(произведени одСИЕТО кои се со 7 пати помала потрошувачка на струја одобичните сијалици). Осветлувањето надвор од куќата во двороте со специјални светилки со диоди. Живеењето во ваква куќабара и одредени адаптации на животните навики. Употребатана апаратите за домаќинство треба да биде од 11 до 15 часоткога енергетското производство е најголемо. Готвењето требада биде на плин, за да се зачува енергија. Најважно е дека загреење не треба да се употребуваат термоелектрични грејачи.Куќата има специјално дизајниран централен систем за греење(комбинација од подно греење и радијатори). Вкупните трошоциза целата опрема со сите додатоци изнесува околу 20 000 евра.Во развојот на целокупниот ситем за задоволување напотребите на домаќинството, инвеститорот обрна внимание наследното:Добивање на струја за работа на електричните уреди водомаќинствотоДобивање на топла водаДобивање на енергија и топла вода за греење27

Добивање на струјаКуќата е поврзана со електрична мрежа, но тоа не значидека вишокот на енергија може да се префрли во таа мрежа. Зада нема голем вишок на енергија, за чие складирање битребало да се предимензионира целиот систем, системот заелектрична продукција е димензиониран така да ја покриепотребата за сите апарати во домаќинството за време од 9месеци годишно, а за време на зимата овој систем ги покривапотребите само за осветлување, фрижидерот, телевизорот ирадиото.Системот се состои од: ветерна турбина, фотонапонскисончеви панели, систем за складирање на вишокот на енергијаи компјутерска опрема за контрола на целиотсистем(производство и потрошувачка).Ветерната турбина и сончевите панели продуцираатеднонасочна струја со номинален напон од 24V. Оваа струја соDC/AC инвертори прво се претвара во наизменична 220V/50 HzAC струја, а потоа се носи до потрошувачите. Овиетаканатечени heavy-duty инвертори се произведени од СИЕТО иможе да работат 24 часа, 365 дена во годината.Добивање на топла водаТоплата вода се добива со пет соларни колектори коиимаат вкупно активна површина од 10м 2 поврзани со резервоарод 300 литри. Низ колекторите циркулира смеса од нетоксиченантифриз и вода.Течноста се загрева, циркулира низ системотсо помош на електрична пумпа и преку топловоден изменувач јапренесува топлинската енергија на водата во резервоарот.Летно време оваа топла вода се користи во кујната, бањата и зазагревање на водата во базенот. Зимно време водата ворезервоарите, покрај со колекторите, се загрева со струја одветерната турбина и со изменувач во каминот за датемпературата на топлата вода се одржи во нормала.Добивање енергија за греењеВо зима најголемо искористување на струјата е загреење. Централниот систем за греење во куќата се состои однискотемпратурно подно греење и радијатори. Овој систем28

преку два изменувачи е поврзан со другите два системи вокуќата(системите за добивање на струја и добивање на топлавода) со што се постигнува максимална ефикасност на целиотпроцес.Централниот резервоар за топла вода(која се користи засанитетски потреби) е поврзан со системот за централногреење. Водата во резервоарот се подгрева со соларнитеколектори, потоа со електричен грејач со струјата од ветернататурбина.Во комбинација со топловодниот изменувач одкаминот(во сличаи кога нема електрична продукција) системотси обезбедува циркулација на топлата вода за загревање накуќата.Придобивки за животната срединаЦелиот систем инсталиран во куќата продуцирапросечно околу 500-550 KWh струја месечно. Споредено сосогорувањето на фосилни горива со овој систем се намалуваемисијата на СО 2 за 290 кг месечно. Системот за добивање натопла вода продуцира околу 5000 KWh годишно. Со загревањена водата само преку овој систем емисијата на СО 2 се редуцираза 175кг месечно.Со сето ова, преку заштеда на енергијата, системотучествува во намалување на негативните ефекти наклиматските промени(со редукција на СО 2 емисијата)како и налокално ниво против загадување на животната средина ичовековото здравје предизвикано од согорување на фосилнитегорива.ЗаклучокКуќата во Кадино е совршен пример за можностите зазаштеда на енергија и употербата на обновливите извори наенергија на ниво на едно домаќинство. Во земја какоМакедонија каде јавноста не е запознаена со ова и изворите заобновлива енергија не се масивно искористени, овој проектпокажува како обновливата енергија може да се употреби несамо за добивање струја по конкурентски цени туку и за заштитана животната средина и намалување на ефектот на стакленатаградина.29

Позитивна е иницијативата на Владата на РМакедонијасо одлуката да ги кофинансира домаќинствата кои инсталираатсоларни колектори со 300 евра за секој инсталиранколектор.Сепак, уште многу работи треба да бидат направениза да се илустрираат можностите на обновливата енергија изаштедата на енергија.Моментално законите во Македонија не дозволуваатповрзување на стујата добиена од обновливатите извори соелектричната мрежа а со тоа и на нејзина дистрибуцијаподалеку од местото на добивање. Законите исто така недаваат одредени рестрикции што се однесува до конструкциитеи изолацијата на новите градби. Поради тоа дискутабилно епрашањето дали куќите и зградите во земјава се направенидобро за заштеда на енергијата. Но без разлика на тоа,позитивните иницијативи како овој проект треба да сепродолжат, затоа што луѓето не веруваат во нешто се додека него видат тоа одблиску. Тоа е причината и зашто Владата требада ги финансира проектите за искористување на обновливатаенергија и иницијативите за нивно проширување низ целатаземја.30

Искуства од 100% енергетскисамоодржлив остров Самсое во ДанскаОбновлива енергија значи ефективнокористење на природните ресурси кои самитеповторно се ’полнат’/обновуваат во циклус исе достапни и добро познати на секој, како сончевата светлина,ветерот, дождот, брановите и геотермалната топлина. Скоро13% од примарната енергија на светско ниво се произведува одт.н. обновливи извори и се произведува од традиционалата’биомаса’ (огревни дрва). Од друга страна моќта на водата нуди2-3% од енергијата, а геотермалната енергија, ветрот,сончевата енергија заедно учествуваат со 1% во вкупнотопроизведство на светската енергија. Нивниот техничкипотенцијал е многу голем, дури надмашувајќи ги ситедосегашно-познати извори.Островот Самсое (Samsø)се наоѓа на 15 километриисточно од полуостровотЈутланд, или на 4 часа патувањеод главниот град Копенхаген.Според пописот од 2006 година,островот има 4.124 жители,поделени во неколку населениместа на вкупна површина одсамо 114 km².Поради нивната локација,островот бил користен какоместо за средби и состаноци во времето на викензите, од когадатира и името на островот. Зборот „samle“ значи ’да сесобереш’, а буквата Ø во данскиот јазик претставува збор за’остров’.Како Самсое станува светски позната именка? Во 1997година данската влада отвара конкурс за предлог проекти, накој конкурс и островот е кандидат. Во тоа време, скоро31

напуштен, летаргичен и економски целосно-зависен остров.Младите жители се отселуваат, а островот живее само неколкунедели во летната сезона. Својот проект го планираат двегодини, а на овој конкурс ја добиваат главната награда. 10години во континуитет сите жители работат на единствена целдасе види практично дали и како ќе фунционира сé доколкуенергијата се добиваисклучиво од енергетскиобновливиизвори,сопственоста е во големпроцент на локалнотонаселение, а мал процент е воуправувачкиот капацитет налокалнатазаедница(општина). Островот нема своиконвенционални извори на енергија и во светски рамки (покрајостровите Исланд и Тенерифе) претставува совршен пример заовој контролиран ’експеримент’.До прославата на 10 годишнината, во октомври 2007година, островот има направенозначаен прогрес заискористување на енергијата одветер. Денес, т.н. плантажи наветерници се управувани одлокалните луѓе, а фирмите сеакционрски друштва кадежителите на островот сенајголемите акционери.Во овој момент Самсое има 11 ветерници накопно (со јачина од еден-мега- ват) кои целосно гизадоволуваат потребите на жителите на островот и 10 ветрницина крајбрежјето кои се поврзани со националната енергетска32

мрежа и за целата произведена електична енергија заедницатадобива фосилни горива (за ферибродовите и другиоттранспорт) или други услови кои се поставуваат во последновреме. Од друга страна пак, со комплетирање на 10 т.н. offshoreтурбини (со јачина од 2,3 мега-вати), Самсое станува целосноослободено од јаглерод двооксид (во светски рамки ваквитезони се познати како ’carbon neutral’) и со тоа официјалнопридонесуваат кон зацртаните цели во Кјото протоколот, штопретставува голем успех сам по себе.И тука приказната не завршува. Луѓето од островот (којво најголем дел се бават со земјоделство) ги греат своитедомови од остатоци од жетвата, која ја согоруваат во биотопланитеи со тоа гипокриваат 75% од своитепотреби, а своите возилачесто ги возат набиогориво за чиепроизводство самитепроизведуваат растенија.Така дизајниранотоострово до 2008 годинатребало да ја остварицелта „енергетскиобновлив остров“, за која повеќе од 4000 жители на Самсоецелосно ја исполниле 5 години пред крајот на проектот.Најголемата атракција на Самсое е Академијата за енергијалоцирана во градот Бален. Претставува спој на сите модернитехнолошки изуми кои користат и/или произведуваат енергија,од ветерници до CO2 неутрални панели за греење. Дизајниранае да ги исполни сите принции и насоки на еколошка куќа.Изградена е да користи малку енергија за греење и никаковфизички систем на ладење (туку се лади по пат на природнавентилација и затемнување на прозорците). Употребуваминимално количество на вода за пиење, во тоалетите сеупотребува дождовница за одмивање на WC школките,сијаличните места имаат посебни ’ штедливи крушки’,33

прозорите се позиционирани да ја искористат пасивнатасоларна енергија, и конечно ѕидовите се максимално изолираникако би ја минимизирале потрошувачката на енергија. Греењетое обезбедено од локалната топлана, а вградениот соларенсистем обезбедува греење на водата и користи како показенмодел за посетителите. Иако има малку електрични апарати,сите се од А-класа (номенклатура за тип на потрошувачи наелектрична енергија), а трошат електрична енергија од соларниPV ќелии и/или од електричната мрежа на Самсое која генерираенергија од ветерниците.Таа ’пасивна куќа’, нареченаZEB= zero energy building, сегае магнет за групи на ученици истуденти од целиот свет, напрврзаници на заштитата наживотната средина, експерти,истражувачи и научници. „Сéна дланка, сé на миг одтрепнување на окото“ емоттото со кое настапуваатвработените во Академијатадавајќи до знаење декатактилноста е дел од модерната наука, изложена пред секојпосетител. Повеќе информации за Академијата може да сенајдат на http://www.energiakademiet.dk.Академијата нуди условии услуги за организирање насеминари, работилници, какоконференциски центар кадекомпаниите, научниците иполитичарите можат даразговараат на тема енергијаобновливиенергетски извори,заштеда и користење на новитехнологии.34

Влијанија на собраќајот врз животната срединаКако што е погоре споменато во описот на Директивите,енергетиката како сектор има голема корелација со сообраќајот.Нивната поврзаност се гледа во заедничкиот удел возагадувањето, емиссите на гасови со ефект на стакленаградина како и придонес кон забрзување на климатскитепромени. Како сектори со огромно севкупно влијание врзживотната средина, во оваа публикација освен за енергетикатаќе се говори и за сообраќајот. Сообраќајот е сектор со сериозновлијание врз животната средина, кое може да се минимализирапреку примената на еколошки енергенси.Во ова поглавје ќе се разгледуваат:- Емисии од сообраќајот- Емисии од сообраќајот во Македонија- Алтернативи на фосилните горива за секторот насообраќајЕмисии од сообраќајотВо Европа од 1990 до 1999 година, емисиите одсообраќајот се зголемиле за 20%. Покрај емисиите одсогорувањето на фосилните горива, таканаречените мобилниизвори на аерозагадување (како на пример автомобилите) истотака испуштаат голем број гасови кои имаат краток век воатмосферата (до неколку месеци) но имаат огромно влијаниеврз промената на рамнотежата помеѓу природната радијацијакоја влегува и излегува од атмосферата. Моторите насогорување испуштаат азотни оксиди (NO x ), јаглероднимоноксиди (CO) и несогорени водородни јаглероди кои хемискисе трансформираат во атмосферата создавајќи други гасовикако на пример озон. Озонот е гас кој предизвикува ефект настаклена градина и претставува регионален проблем созагадувањето на воздухот бидејќи го оштетува човековотоздравје и земјоделските култури. Горивата кои содржат сулфурособено тешките масла кои се користат во бродоиндустријатаво атмосферата водат до создавање честички на сулфати коидиректно и индиректно ја зголемуваат рефлексијата насончевите зраци и имаат ефект на ладење. Дизел моторите35

испуштаат значително количества прашина кои ги апсорбираатсончевите зраци и водат кон загревање на климата.Патниот сообраќај има најголемо учество дозатоплувањето на климата преку огромните емисии на CO 2 ,озон и прашина. Вкупното затоплување на патниот сообраќај сесмета дека е 0.19 Вати на квадратен метар (W/m 2 ), или околу 7% од вкупните климатски промени поради зголемувањето наконцентрациите на озон, прашина и гасовите предизвикувачи наефект на стаклена градина вклучени во протоколот Кјото. Овојизненадувачки мал процент е резултат на кратката историја насообраќајот од другите сектори кои предизвикуваат емисии, изатоа овој сектор има помала одговорност кон акумулиранитеконцентрации на долговечните гасови со ефект на стакленаградина. Но, овој процент ќе се зголеми во иднина 1 .1 http://www.cicero.uio.no/fulltext/index_e.aspx?id=303236

Емисии од сообраќајот во МакедонијаВо Македонија, емисиите на аерозагадувачки честичкиво последните 6 години се зголемуваат (период 2001-2006) 2 .Емисиите доаѓаат од следните извори:сообраќајупотреба на растворувачи и други продуктисогорување во производвствената индустријасогорување и трансформација на енергија во електроенергијапроизводни процесине-индустриски согорувачки објекти.Согорувањето и трансформацијата на енергија воелектро енергија има најголем удел во вкупната количинаемисии (61,4 % во 2004 година). Генерално, емисиите одстационарни извори (индустриски објекти) се јавуваат порадинепостоењето соодветни филтри и мерки за намалување наемисиите. Во табела 1 е даден преглед на емисиите од ситесектори по години.Табела 1. Емисии од сите сектори по годиниГод/Вкупно засите секториЅО 2тон/годNO xтон/годСОтон/годПравтон/год2001 105 595,9 28 832 75 094 27 5292002 137 127,5 31 841,7 76 059 5 672,42003 138 974,5 35 045,7 76 529 26 744TSPтон/годVOCтон/год2004 149600,5 42120,7 83985 32132,42005 132850,52 40282 178336,8 30527,26 202092006 139856 50697 179709 58895 202092 http://www.moepp.gov.mk/default-MK.asp?ItemID=1C8D98371363F9438403B4264C1C189837

Секторот на сообраќај има најмал удел во вкупнитеемисии, со тренд на зголемување со текот на годините. Иако воМакедонија оловните горива се заменети со безоловни, апоголем процент на возилата ги исполнуваат еко-стандардите,сепак зголемениот број на возила во Македонија, резултира созголемување на емисиите. Истото може да се види од Табелата2. Зголемувањето на бројот на дизел возилата придонесуваатдополнително до зголемување на сулфур диоксидот вовоздухот (бидејки дизелот, за разлика од безоловниот бензинсодржи сулфур). Интересно е да се забележи дека само за 2години емисиите на сулфур диоксид во Македонија се удвоиле.Табела 2. Аерозагадување за секторот на сообраќајГод.2003200420052006ЅО 2тон/год5140,36%9870,66%1104,860,83%11050,79%NO xтон/год1134832%1466834,8%1621040%1621032%СОтон/год4930564%5420564,5%55168,6630,9%5516930,7%Правтон/год670,25%1070,33%TSPтон/год2668,268,74%26684,5%VOCтон/год20209100%20209100%TЅP - вкупно суспендирани честичкиVОC – volatile organic compoundОд Табела 2 може да се забележи дека во 2002 годинаречиси 65% од јаглеродниот моноксид испуштен во воздухотдоаѓа од сообраќајот. Во следните 2 години количеството наиспуштен CO се намалени на 30 %. Користењето на пропанбутанкако гориво во автомобилите (тренд на преправање наавтомобилите од течно гориво на пропан бутан, особенокарактеристични за такси превозниците), може да довело дадрастичното намалување на јаглерод моноксидот.38

Алтернативи на фосилните горива за секторот на сообраќајБиогас во сообраќајот„Резервите на фосилни горива постепено ќе се намалат ипоради тоа ќе треба да се заменат со соодветни горива„ еназначено во Директивата 2003/30/EG на Европската комисијакаде беа поставени следните цели:искористување на 2% биогорива до крајот на 2005годинаискористување на 5,75% биогорива до крајот на 2010годинаВо потесна смисла на зборот ова значи дека биогоривата(биогас, етанол и биодизел) мора да се употребуваат иистовремено да се интензивираат активностите за развој надолгорочни алтернативи како што е хидрогенот. Биогасот ебиогориво кое во Европа главно се сметало како соодветногориво за добивање електрична енергија. Биогасот може да секористи и за моторите во возилата и денес во Шведска имаповеќе од 4000 возила кои возат на биогас или природен гас 3 .Извори на биогасБиогасот доаѓа од четири главни извори:Со распаѓање на растенијатаДепониитеПрочистување на отпадните води од органскатаиндустријаМезофилна и термофилна обработка набиоразградливите отпадоциПри распаѓање на растенијата во фазата наферментација се продуцираат гасови богати со метан. Еднатретина од биогасот во Европа се добива на овој начин.3http://www.biogasmax.eu/media/biogas_upgrading_and_use_2004__062944200_1011_24042007.pdf

Депониите продуцираат гасови полни со метан.Собирањето и искористувањето на овие гасови е исто такашироко распространето. Скоро 40% од европскиот биогас едобиен од депониите.Процесите на анаеробна дигестија често и успешно сеупотребуваат за да ги прочистат отпадните води одпрехранбената индустрија и индустриите со голема количинана органски отпадни води. Околу една четвртина од биогасотво Европа се добива на овој начин.Комуналните биоразградливи отпадоци се важеннеобработен материјал за продукцијата на биогас, но за сегасамо 2% од целата европска продукција на биогас се добива наовој начин. Европските прописи со кои се забранува фрлањетона биоразградлив отпад во депониите би требало да имаатпозитивен ефект за изградбата на централи за биогас, кои бисоздавале биогас од биоразградливиот отпад во урбанитесредини.Возила на биогасБиогасот може да се употребува и кај тешки и кај леснивозила. Лесните возила обично без никакви модификациикористат и природен гас и биогас, додека тешките возила морада се прилагодат во зависност дали ќе работат на биогас илиприроден гас.Денес Шведска е единствената земја во светот сонационални стадарди за биогасот како гориво за возилата. Овиестандарди првенствено ја утврдуваат содржината на метан којамора да биде повисока од 95% и ги поставуваат границите затемпературата назаситување, содржинатана сулфур и некои другипомали елементи. Денесво Шведска има неколкупомали места (Упсала,Кристианштад) кадепоголемиот дел одјавниот транспорт сеизведува на биогас и40

повеќе од 4000 возила се движат на природен гас и биогас.Возилата на биогас во многу шведски градови имаатодредени придобивки:Бесплатен паркингПомал данок на биогас возилата кога се употребуваатво комерцијални целиНема данок на биогасот како гориво за возилатаОслободување од патаринитеПосебни такси станици за биогас такси возилатаФинансиска поддршка за инвестирање во возилата набиогасОвие придобивки формираа позитивна атмосфера задобар развој на секторот за возилата на биогас во Шведска.41

Иницијативи за намалување на влијанијата од сообраќајотво МакедонијаПроизводство на биодизелВо Македонија сега за сега нема поголеми иницијативиза производство и масовно искористување на биогорива, сомали исклучоци. На пример, во Македонска КаменицаЗдружението „Ѕвезда“ е првиот производител на биодизел.Производството е сé уште во експериментална фаза и е дел одпроектот „Одржливо производство на биодозел од отпадномасло за јадење”, финансирано од програмата за мали грантовина ГЕФ, а горивото е наменето за Здружението на жениземјоделки „Агро-Винка”. Склучени се договори за користење наотпадно сончогледово масло од неколку поголеми рестораникако „МекДоналдс”, „Кај Злате”, „Мрс”, како и од студентскиотдом „Кузман Јосифовски Питу”. Месечното производство сегадостигнува до 1 тон гориво, кој целосно оди за потребите наземјоделските машини на жените земјоделки. Тие, споредпроектот произведуваат маслодајна репка од која во иднина ќесе произведува биодизелот. Во моментов се обработени 3хектари, од кои се очекува и првата жетва, но во плановите наздружението е да се засадат 30 хектари со репка ипроизводството да се зголемува. Во оваа фаза горивото не сепродава, но со понатамошното производство продажбата е воплан, при што ова гориво може слободно да се користи одстрана на дизел моторите, без да емитира штетни гасови.Автобуси на природен гасШто се однесува до другите иницијативи, Јавнотоградско сообраќајно претпријатие (ЈСП) на град Скопје со целда ги намали емисиите на градските автобуси (кои се едни одглавните загадувачи во Скопје и работат на нафта или дизел),во 2006 година ги преправи моторите на 30 автобуси од нафтана комбинирано гориво- природен гас и нафта. Иако природниотгас не се карактеризира како одржливо гориво (бидејќи неговите42

резерви се исцрпни), сепак неговото користење е многупоеколошко отколку користењето на нафтата.ЈСП оперира со околу 420 автобуси, од кои 250 сесекојдневно на улиците на Скопје. Приватните автобускипревозници исто така оперираат секојдневно со околу 250автобуси. Тоа значи дека само 4,4% од сите автобуси и 6 % одавтобусите кои оперираат се со комбиниран погон.Иако иницијативата е позитивна (да не го земемепредвид фактот што многу мал број автобуси се сокомбинираниот погон) сепак, таа незначително придонесува конподобрувањето на квалитетот на амбиенталниот воздух воСкопје бидејќи штом автобусот го потроши природниот гас, тојповторно работи на нафта, со чие користење се испуштаатогромни количества штетни гасови.43

Агрогорива (Биогорива)ВоведАгрогоривата се добиваат од биомаса (материјал одрастенија и дрва) во вид на течни горива (биодизел илибиоетанол). Тие се промовираат како начин со кој ќе середуцира емисијата на гасови кои предизвикуваат ефект настаклена градина и употребата на конвенционалнитеминерални горива. Во реалноста агрогоривата донесуваатмногу мала редукција на гасовите кои предизвикуваат ефект настаклена градина и некои од нив се голема закана заекосистемите. Поефективен начин за редукција на гасовите коипредизвикуваат ефект на стаклена градина е да се намалипотрошувачката на енергија, да се употребуваат енергетскиефикасни начини за добивање на електрична енергија и да серазвие одржлив транспорт. Агрогоривата не се соодветназамена на овие приоритети.Агрогоривата и Европската унијаВо април 2007 година Земјите членки на Европскатаунија се согласија 10% од транспотните горива да бидатзаменети со агрогорива до 2020 година. Во согласност со овааодлука Европската комисија ја донесе и Директивата заквалитет на горивата,според која ситетранспортни горива морада ги намалат гасовите коипредизвикуваат ефект настаклена градина за 1%годишно. Ова се однесува ина минералните и наагрогоривата и давапоголемо значење навлијанието на горивата врзклиматските промени.Оваа одлука на земјите членки на ЕУ ќе доведе донеодржливо производство на агрогорива, предизвикувајќи многупроблеми во животната средина и социјални проблеми. Оваа44

одлука испраќа несоодветни и шпекулативни економски поракиза инвестиции во експанзивното производство на агрогорива.На пример, Малезија и Индонезија веќе направија амбициозенплан, маркирајки милиони хектари на шума за производство напалмово масло, за потребите на пазарот на Евроската унија.Агрогоривата не го намалуваат СО 2Агрогоривата често се опишуваат како карбон-неутрални,но во теорија растенијата од кои се добиваат колку штоабсорбираат СО 2 во текот на нивниот раст толку ослободуваатво текот на нивната преработка или при употреба вотранспортните средства и во електричните постројки. Како и дае вистинскиот баланс на гасовите кои предизвикуваат ефект настаклена градина од продукцијата и употребата на агрогориватае комплексен и треба да се земат во предвид многу фактори.Балансот на гасовите кои предизвикуваат ефект на стакленаградина зависи од начинот на одгледување и раст нарастението, каде е одгледано, од начинот на обработка, иначинот на транспорт.Во светот масовно се врши конверзија на дождовнишуми, савани и други еко-системи со површини на кои се садатрастенијха за добивање на аргогорива. Сето ова придонесувакон ерозија на земјиштето, како и кон поголемо ослободувањена CO 2 и други гасови кои предизвикуваат ефект на стакленаградина од земјата. Исто така при интензивно произведувањена житарици за агрогорива, се употребуват фертилизатори коипридонесуваат кон климатските промени. За да се произведатфертилизаторите потребно е многу енергија и најважно од се ешто ослободуваат азотни оксиди. Азотните оксиди се гасови коипредизвикуваат ефект на стаклена градина 300 пати повеќеотколку СО 2 . Според овие податоци може да се види декапроизводството и употребата на агрогоривата може да имапоголеми последици по климатските промени отколкуфосилните горива.45

Производството на агрогорива го загрозувабиодиверзитетотЗголемување на површините за биомаса запроизводство на агрогорива доведува до експанзија намонокултурните плантажи. На пример во Индонезија 18милиони хектари шуми се исечени за да се садат палми запроизводство на агрогорива. Во Југоисточна азија во 2000година 10,6 милиони хектари шуми беа уништени за таа цел 9заспоредба тоа е површина поголема од цела Унгарија).соуништување на шумските површини се доведува во опасностбиодиверзитето. На пример во Индонезија поради уништувањена природните живеалишта во голема опасност се орангутанитеи тигарот.Исто така поради финансиска придобивка многуземјоделци наместо продукти за исхрана на лугето, ги користатповршините за производство на биомаса за добивање наагрогорива. На тој начин се намалува производтвото на хранаво светот, и истата стаува поскапа.Голема е заканата од одгледување на генетскимодифицирани растенија за биомаса за производство наагрогорива, бидејки се загрозува конвенционалното иорганското земјоделство.Наши препораки е доколку се произведуваат биогориваво Македонија, тоа да биде од отпадоци, а не од земјоделскипродутки. Да ги сочуваме шумите и земјоделски обработливитеповршини и да не ги употребуваме за биомаса за производствона биогорива.46

ПрепоракиПрепораките од страна на Еко-свест целат кон повеќеинституции, а барањата се следни, кон:Владата на Република Македонија- Стратешки да го планира равојот на енергетскиот секторво Македонија и да направи место за инвестиции водоменот на обновливите енергии и енергетскатаефикасност, повеќе отколку да донесува брзи одлуки накапитални инвестиции за различни фосилни горива илиенергетски проекти.- Да превземе посебна кампања за подигнување на свестаза да се штеди енергија и да се инвестира во обновливиенергии;- Да се превземат специјални мерки во заштита наклимата и во стопирањето на климатските промени прекунамалување на емисиите на јаглерод диоксид.Министерство за економија на РМ- Да биде сигурно дека новата легислатива е восогласност со ЕУ директивите и Европската ЕнергетскаСпогодба и е комплементарна со регулативите коиовозможуваат имплементација во реалноста;- Во подготовка на новиот закон за енергетика, да обрнеособено внимание на можностите за производство наобновлива енергија која е споена со мрежата, како би сеовозможила продажба на дополнителната енергија која епроизведена со обновливите извори;- Во подготовка на новиот закон, да ги претставипосебните мерки за социјално онеспособенитеграѓаните;- Да биде сигурно дека има силна посветеност назголемување на % на биогорива кое се користи војавниот транспорт и притоа да се намали емисијата на47

гасови кои предизвикуваат ефект на стаклена градина, ипридонесува кон заштита на климата.Единиците на локалната самоуправа:- Да им овозможат на локалните и странските инвестицииизнаоѓање и користење на извори на обновлива енергија,преку обезбедување на информации и издавање надозволи за инсталациите;- Да инвестираат во локална постројка за биомаса, или даја зголемат делотворноста на светилките во општината(да користат нестандардни сијалични места кои штедателектрична енергија), да ги изолираат објектите налокалната администрација и училиштата, да гиинформираат жителите како да штедат енергија восвоите домови.Македонските граѓани- Да превземат сериозни мерки во нивните домаќинства зазаштеда на електричната енергија, преку промена насијалиците, подобрување на изолацијата и осигурувањедека користат помалку електрична енергија;- Да инвестираат во обновливи енергии во нивнитедомови и да инсталираат соларни панели или маливетерници.48