13.07.2015 Views

Mazingira Bora - TIST

Mazingira Bora - TIST

Mazingira Bora - TIST

SHOW MORE
SHOW LESS
  • No tags were found...

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

ENGLISH VERSION2Small Groups in 65 clusters receive their tree incentives in April andMay. Servant Leaders remind groups of the commitment to maintaintrees for 30 years.Being organized into clusters makes iteasier for groups to meet, receive and sharetraining and information, quantify trees, and getpaid. More than 930 <strong>TIST</strong> Small Groups in 51clusters have received their tree payments inApril and May, and hundreds more will be paid in14 additional clusters by the time you read thisarticle. All the payments were done in clusters.Payments will continue in clusters as theycontinue to organize. Cluster representativesand other servant leaders are learning how tofacilitate payments so that we can receivepayments as a regular part of cluster meetings.During payments, some groups who havemany trees, especially trees that are oftengrown as short-rotation trees, were interviewedby <strong>TIST</strong> servant leaders. They had theseinterviews to benefit all <strong>TIST</strong> farmers for thelong-term. <strong>TIST</strong> farmers are part of the carbonmarket. As in any market, buyers require qualityIn the year 2000, world leaders adopted theUnited Nations Millennium Declaration andMillennium Development Goals. Eight goals wereset, including the vision of bringing half of worldpopulation out of the bondage of poverty by theyear 2015. Millennium Development Goals havebecome a universal framework for development.These goals include:Goal 1: Eradicate extreme poverty andhungerGoal 2: Achieve universal primary educationGoal 3: Promote gender equality and empowerwomenGoal 4: Reduce child mortalityGoal 5: Improve maternal healthGoal 6: Combat HIV/AIDS, Malaria and otherdiseasesGoal 7:Goal 8:Ensure Environmental sustainabilityDevelop a global partnership fordevelopmentThe <strong>TIST</strong> Program began as a responseto goals set by people working together inTanzania in July of 1999. At two seminars, theparticipants set goals to eradicate famine,reforest their devastated land, and addresshealth concerns of the people, give trainings andstart small groups. In December of 1999,members of the first Small Groups gathered andthe basic <strong>TIST</strong> Program was born. <strong>TIST</strong> beganof goods sold. One important rule of the carbonmarket is that for carbon to count, we cannotclear cut our trees. We need to keep trees inour groves for at least 30 years. With hugegroves with nothing but eucalyptus trees, <strong>TIST</strong>leaders were concerned that these trees mightnot be kept for 30 years. If trees in <strong>TIST</strong>groves are cut before 30 years, buyer will nottrust <strong>TIST</strong>, the project may fail. With a largegrove cut, the entire <strong>TIST</strong> project around theworld could fail. Gone would be the carbonrevenues that will pay the farmers for their hardwork. Gone will be the revenue needed to supportthe project for the long term.Let us thank our servant leaders for theirhard work interviewing large groups and trainingon the importance of this commitment. Let usall commit again to keep our trees for 30 yearsand more. As trees grow, so will our benefitsfor years to come.<strong>TIST</strong> helps achieve the UN Millennium Development Goals—here’s how!before the UN Millennium Development Goalswere developed, yet it is exciting to see howclosely aligned the vision of those first SmallGroup members was to the vision of 189 worldleaders who gathered later that year.As <strong>TIST</strong> has matured, it has respondedto more needs and requests expressed bymembers of the Small Groups. It nowencompasses most of the UN MillenniumDevelopment Goals in its program of activities.<strong>TIST</strong> works within rural communities in sixdeveloping countries: Kenya, Tanzania, Uganda,India, Nicaragua and Honduras. It has immenselycontributed in responding positively to the goalshighlighted above.<strong>TIST</strong> has made both direct and indirectinterventions. Both efforts have drasticallychanged lives of thousands of people. Here inKenya, the program was introduced in August2004. Within the six years it has been inoperation, over 7,000 Small Groups have joinedthe program. Each Small Group is made of 6 to12 subsistence farmers, men and women, workingtogether to achieve shared goals.The main focus of <strong>TIST</strong> groups is onreforestation, with groups receiving an incentivefor each tree they plant and keep alive. Alongsidethis, groups receive a holistic training programadapted to the most pressing needs of the local


ENGLISH VERSION6Friends United <strong>TIST</strong> Small Group: A steady Transformation.By Susan KinanuFor a long time, living in the semiarid areaof Tharaka district, we thought our problemswill be solved by government or other bigorganizations. Never did it occur to us that wecan solve these problems by ourselves.So, when <strong>TIST</strong> was introduced in ourarea, we were happy that one such bigorganization had come to help us out of our harshhardships. We expected to see huge andexpensive projects being carried out while wewaited for the fruits. We were wrong.We were told in <strong>TIST</strong>, we will have to dothe work by ourselves. We were trained to formSmall Groups of 6-12 members.So we formed Friends United <strong>TIST</strong> SmallGroup. We are in 7 in number. Now, we waitedfor money to come in our group from <strong>TIST</strong>.Again, we were wrong.We were trained on how to establish treenurseries and take care of the seedlings. So, wedid establish a small tree nursery and waitedfor <strong>TIST</strong> to come and buy seedlings from us.We got it wrong again!Instead, we got training on how totransplant the seedlings in our own lands. Soonerthan later, we found our lands become green astrees began to flourish.We began to realize the benefits. OurMango and orange trees have started to bearfruits. Our trees have been counted – we areexpecting payments from <strong>TIST</strong> soon.So we thought, why not try <strong>TIST</strong>’sConservation Farming practices. We met as agroup and made a resolution that some of usshould try this farming technique. Susanprepared 1015 CF holes, Regina 100 holes, Janet50 holes, Robert 988 holes. All of us got betterand improved crop yield from our plots. Noweverybody wants to practice CF.Again, we have joined hands with otherSmall Groups in our Matakiri Cluster to plantindigenous trees along the riparian areas. Weintend to plant more trees this rainy season.Together with other groups, we havestarted a village saving and credit association.This association helps us to save and also borrowwhen we require loans to improve ourproductivity.Further, we have begun to adopt andconstruct energy efficient jikos. This will helpus not to cut down our trees too often.Bounded together by the spirit of hardwork, self-reliance and togetherness, we havebegun to realize steady positive transformation.<strong>TIST</strong> Tree of the Month of June: Waterberry TreeEnglish name: WaterberryScientific Name: Syzygium guineenseKikuyu Name: MukoeKimeru: MuriruThis tree usually occurs in lowland rainforest and mountain rain forests. It commonlygrows in moist conditions, sometimes even inwater, and is usually found along streams. It isan excellent tree for reducing erosion andprotecting stream banks.Seeds need no pre-sowing treatment, asgermination rates are good and uniform. Ratesof 80- 90% are attained after 20 to 50 days.Direct sowing into pots is recommended. Fruitsare perishable hence should be picked from theground soon after falling. They may also becollected by shaking the branches with hooks.After collection, the fruits should be sown outimmediately, as seeds will lose viability if theyare dried; if this is not possible, fruit can bestored for a few days in moist sawdust and opencontainers in well-ventilated roomsUses: Food (fruit), bee forage, timber, fuelwood, shade, medicine (fruit is used as a remedyfor dysentery, while a decoction of the bark isused to prevent diarrhoea). Note the poisonousbark has been reported to cause human deaths,so advice should be sought from peopleexperienced in using the products from this tree.


w w w . t i s t . o r gCelebrating <strong>TIST</strong> Kenya for the work we do and new opportunities!Today, we celebrate a big achievement for <strong>TIST</strong> farmers and servant leaders, and anexciting new opportunity.VCS and CCBA Validaalidation and Veriferificaication—<strong>TIST</strong> is firirst in the wororld!<strong>TIST</strong> has been Validated and Verified for their work in Kenya against the VCS (VerifiedCarbon Standard) and also by the CCB (Climate, Community & Biodiversity Standards)– the two most highly regarded certification standards for carbon reduction projects.<strong>TIST</strong> is the only project in the world to have achieved dual certification! Additionally,on June 6, <strong>TIST</strong> is scheduled to be signing a Memorandum of Understanding (MOU)with Kenya Forest Service (KFS) for <strong>TIST</strong> Small Groups to plant indigenous trees ingazetted forests riparian and catchment areas.The certification is important for many reasons.1. It means other people see and support that the trees <strong>TIST</strong> farmers are planting,and the work that servant leaders are doing, have real benefits for climate, forpeople, and for improving biodiversity.2. It means that by following <strong>TIST</strong> Values in our work together in our Small Groupsand clusters, we are getting accurate data. This accurate data means that carboncredit customers trust us, so we can sell on the carbon market.3. It is our first sale of carbon stored by trees we have planted, and so provides thefunds for our tree incentives and to keep <strong>TIST</strong> growing and strong.Clean Air Action Corporation (CAAC), one of the founders of the <strong>TIST</strong> Project, VicePresident Charlie Williams commented:“Environmental change requires a commitment to honesty and transparency ofresults.<strong>TIST</strong>’s goal was to empower subsistence farmers to be a part of the globalmarketplace and motivate responsible environmental decisions. Now, we haveconclusive proof that <strong>TIST</strong> is providing enormous benefits to the climate, tobiodiversity, and to the more than 60,000 farmers, who have planted more than10 million trees, in the last 10 years.”The accurate, complete data collected by Quantifiers on the work <strong>TIST</strong> does wasvery important to this achievement. For <strong>TIST</strong> to be Validated and Verified by VCS andCCB Standards, the program’s data collection and process needed to be audited bya third party firm. Environmental Services, Inc, (ESI) sent a team to Kenya to investigatethe results indicated by the <strong>TIST</strong> program. According to ESI’s Shawn McMahon, the<strong>TIST</strong> program is an impressive mixture of farmer dedication and data management.“We witnessed firsthand <strong>TIST</strong>’s significant impact in Kenya through sequesteringcarbon, supporting local communities, and enhancing biodiversity. <strong>TIST</strong>management and field staff were professional, a pleasure to work with, and clearly


have a passion for improving the livelihood of Kenyans and mitigating the effectsof global climate change. ESI is proud to play a role in these important projects.”The announcement that the project also achieves the requirements of the CCBStandards represents an important endorsement of the <strong>TIST</strong> program. The Climate,Community and Biodiversity Project Design Standards are considered a benchmarkfor evaluating land-based carbon mitigation projects. According to Dr. Joanna Durbin,Director of the CCBA, the independent audit process has shown that the <strong>TIST</strong> programmeets their strict requirements and is indeed an impressive world first in dual Validationand Verification. She had this to say regarding the <strong>TIST</strong> program accomplishment:“We are delighted that <strong>TIST</strong>’s community-based project in Kenya has met ourrigorous CCB Standards. We are also excited to see a project - for the first time -move beyond validation of project design to being fully ‘CCB Verified’,demonstrating that the project has actually been implemented following bestpractices in community engagement and is delivering truly significant benefitsfor the local communities and the environment.”The CCB Validation and Verification matters to buyers of offsets, who want to knowthat the projects they support through their purchases benefit people, climate, anddiversity of life.This continued success and expansion <strong>TIST</strong> program has been supported by the UnitedStates Agency for International Development (USAID). As a result, <strong>TIST</strong> farmers arecombating the largest source of greenhouse gas emissions in the world: deforestationand poor agricultural practices. Working together, more than 60,000 strong, <strong>TIST</strong>farmers are reversing their contribution to climate change and becoming an importantpart of the solution.USAID Kenya Mission Director, Erna Kerst, is convinced the program is making adifference.“<strong>TIST</strong> has been innovative and bold from the beginning. I’m not surprised they’rethe first in the world to achieve this double distinction. <strong>TIST</strong> is pioneering a triplewin—for farmers, for Kenya’s environment, and for proving some of the technologyneeded tosafeguard our climate. We are very proud of our collaboration on thisprogram.”This achievement is a big one to celebrate and provides a foundation for growth. Weneed to continue to organize ourselves in our clusters to achieve big results, plantmore trees, and be even stronger in our fight against climate change.<strong>TIST</strong> founder and CAAC President, Ben Henneke, explains:“The real credit for the outstanding results of this program belongs to the farmersof <strong>TIST</strong>, who collect local seeds, make nurseries, plant seedlings, and keep themalive through droughts, floods, cattle and goat raids, and rogue elephants. <strong>TIST</strong>farmers are an incredibly inspiring group of people. They are proud of the benefitstheir trees are having on their lives and on the global environment.”


<strong>TIST</strong> nitetheretia mantune jakwonwa najatikwonwa. Mantu jaja jonthe nijatethagiakugarura bubunene miturire ya ngiri cia antu. AjaKenya, muradi juju jwambiririe August 2004.Ndene ya miaka iu itantatu <strong>TIST</strong> niithiriteigitaga ngugi, nkuruki ya ikundi ngiri mugwanjanibitonyete mubangone. O gikundi kiri na amembabaria bari arimi babanini batantatu gwita ikumina bairi, aka na arume, bagitanagiria ngugi amwegukinyira bioneki bikari umweKiria ikundi bia <strong>TIST</strong> bikwenda nkurukini kucokia miti iria yario, ikundi bikionaga kinyambeca cia kwendia ruugo kiri o muti juriajukuandwa na jugwika moyo. Amwe na bubu, ikundinibiritanagwa kwegia mantu mwanya mono jariajario igitene riu ndene ya ntuura inini. Thaa ijijaja ni amwe na moritani ja uandi miti, kuthithiana kumenyeera minanda, kurima na njira irianjega, HIV/AIDS, kurigiria murimo jwa rwagi,kuria irio biria ubati, gutumira njira ya kurugairia itiumagira mono, kumenyeera ntere cia ndujina gwakana. Moritani nijathithagua gukurukiramubango jwa seminar na gukurukira aritanigutongeria kiri micemanio ya omweeri iria itagwamicemanio ya cluster ya o mweri.Gukurukira mantu jaja, mubango jwa <strong>TIST</strong>jugatetheria gukinyira bioneki bibi bia MDG nanjira iji;Kioneki 1: Kuthiria ukia buria bwingi na mparaUntu bumwe buria mono buretaga mparani kuuma kwa nthiguru. Kugiita miti nigutumaganthiguru yuuma. O uria gungu gukwingi nkurukigugwita na mbele kugitwa miti nou mbura ikuurana amwe na bou, irio bikaura na bikanyiyia.Kioneki kia mubango jwa <strong>TIST</strong> kiriakinene ni gucokia miti aria yari. Muradi nijukuritangugi na ikundi bibinini aria amemba bakuritanwamantu ja kwambiria na kumenyeera minanda,gutara mithemba ya miti na njira iria nthongi burucia kuanda miti. Mwankira thaa iji, nkuruki yamiti milioni ithano na Magana janna niandi ni arimindene ya <strong>TIST</strong> Kenya na yonthe iri na bata kirikurua na uumo bwa nthiguru na kugaruka kwarera. Muradi nijutethagia na mbeca inkai kirimurimi kiri o muti junthe juria akuanda na agekaigita ririnene. Bubu nibutetheretie kwongerambeca iria bonaga na kwou ikabatethia kuriirainto biria batumagira.Amwe na kuanda miti, arimi ba <strong>TIST</strong>nibaritani urimi bubwega. Urimi bubu buriabwathithirue ni UNFAO, nibutethetie maciaraja mpempe na irio bingi kwingia maita ujannakuuma bukwija. Kuku ni kuuga arimi ba <strong>TIST</strong> banginandi barina irio bia kung’ana arimi kiribo na njaaciao na nandi batina mpara. Ntuurene imwe taMeru, arimi nandi nibakwendia biria bigutigarathokone kwou bakongera mbeca iria boonaga.Kioneki 2: Gukinyira uthomi bwa aana bonthe.Gutonya cukuru ya primary kwa aanaKIMERU VERSIONgutithirite kuri gitu kiria <strong>TIST</strong> ithithagia ndeneya Kenya. Thirikari ikwambiria kuthoma kwautheri, akui aana bonthe baria bakinyite miakairia ibati bari cukuru. Amwe na bou mbeca iriaarimi bonaga kuumania na miti niibatethagia kuriambeca cia cukuru na kuguura nguo na irio bibiegankuruki, kwou aana bakomba kuthoma bwega.Amemba babakai ba <strong>TIST</strong> nibatetheretie kibobongwa kiri cukuru imwe iria ciri ndene ya nturaciao.Kioneki 3: Gwikira inya kung’anana kwa antubonthe na gwikira aka inya.Muradi jwa <strong>TIST</strong> nijuinyagiria utongeriabwa kuthiuruka na utongeria bwa uthumba, ijiricia njira iria njega buru cia ikundi bibinini bia<strong>TIST</strong> kiri utongeria. O gikundi gikinininikiendekaga kuthiurukia utongeria, kugeriautongeria bwa uthumba na gwaka mutongeria wakiumia kiu.Gukurukira njira iji njega buru, akanibekagirwa inya kujukia utongeria na kubangamantu ja gikundi amwe na arume. Mantu jariajathongi kiri utongeria bwao jakajukua najagatumirwa gwakana riu jagatumirwa gutethiagikundi kionthe. Aka babaingi baria bari ndeneya ikundi bibinini bia <strong>TIST</strong> nibaugaga atinibambiritie gutongeria na gwitithia ikundi biao,ntuura ciao nambele bwega.Kioneki 4: Kunyiyia gukua kwa aana.<strong>TIST</strong> nitethagia kunyiyia gukua kwa aana na njirainyingi: urimi bubwega nibutethagia kwingiyiamaketha na kwou bugatethagia kumenyeeramithemba ya irio biria bikuriwa. <strong>TIST</strong>niritananaga utumiri bwa neti cia rwagi kunyiyiarwagi kiri aana, na ikaritana kwegie mariko jariajethagirwa jari na gwagwitira toi mwanka oomeya aria gukurugirwa nikenda aka na aana batikuciaruugo rou rwina toi. Micemanio ya <strong>TIST</strong> ya clusterni guntu gukwega gwa biama bia ikundi biamantu mwanya mwanya ndene ya ntuura kugaanaumenyo kwegia sindano cia kurigiria mbajua,utheru, kuria bwega na mitire ingi imiega iriairigairia aana na kubatethia kugia inya.Kioneki 5 : Kumenyera baria bari na aanababanini nkuruki.Gukua kwa ekuru igitene ria kuewa mwananikwithagirwa kurio niuntu bwa kwaga umenyeribwa ekuru baba. Baria bati na mbeca batiumbagagucua mbeca cia gwita cibitari kuererwa nao nakwou bati ungi tiga kuerwa nja na batimenyagirwauria kubati kwou jaria maingi kuri na thina igiteneria guciara, mwana kana ng’ina kana kinya bobairinobakue.<strong>TIST</strong> gukurukira mbeca kuumania na miti,nikagira inya njaa kujukia insurance iriaitimenyeera aka babarito indi iria ikamenyeeranjaa yonthe mantune ja mbajua. <strong>TIST</strong> nithiriteigikagira amemba gutonya kiri mubango jwa3


KIMERU VERSION4NHIF.Kioneki 6: Kunyiyia Mirimo ya HIV/AiDS, rwagina ingi.Mirimo ya HIV/AIDS amwe na rwaginiitite na mbele kwithirwa iri thina iria nene burundene ya nthiguru iria igukura. <strong>TIST</strong> ikumenyaati mirimo iu iiri nikuthukia mantu jonthe ja witinambele, niyatonyithiria uritani bwa HIV/AIDSna rwagi kiri mibango yaju. Barikia gutonyamuradine jwa <strong>TIST</strong>, amemba ba ikundi bibinininibaritanagwa kwegie njira cia kwebere mirimoiji iria ithiranagia.Antune anene, Meru na Nanyuki, antu babainginkuruki nibetite nambele kugwatwa ni rwaginiuntu mbarabu iria ituraga iguru kirimene kiaMt Kenya nigwita nambele gukeruka na mwakijugeta nambele kwingia. Bubu niuntu bwakugaruka kwa rera. Ngugi iria iriti ni ikundibibinini ya kuanda miti nitegete mono kugarurakwingia guku kwa mwanki.Kioneki 7: Kumenyeera ati naria gututhiurukiteKiwango kia ruugo ruria rurutagiriarugatuma rera igaruka nirwitite nambele kwingiauria miaka igwita na miitu nthigurune cionthe noigwita nambele kugiitwa na kuthukua. Bubunibutumite rera igaruka na uumo butamba, nariakwina rwagi kwingia na bwathukia rera buria nabubutumite urimi bugia inya.Kumenyeera naria gututhiukite nijumusingi jwa muradi jwa <strong>TIST</strong> na kuinyiria kwamiitu ya ntuura. Arimi nibacokagia miitu,bakanyiyia ukamati bwa muthetu, na kumenyeeranduuji.Arimi ba <strong>TIST</strong> nibethiritwe bali mbelekiri gukabana na kugaruka kwa rera. NibarititeNandi nontu ngai ikwambiria, nubati kwithirauthamiritie miti yaku muundene. Kethirautamithamia, nubati kuthithangia u nampwi. Mitiyaku nibati kuthamua thaa iji nikenda igia inyaigitene ria mbura na itobora mieri iria miumo.Untu buria burina bata ni kurimira miti yakuiminini. Ika aria miti yaku iri kuri kutheru uriakuumbika. Kuura iria riria rikurite akui na mitiyaku iminini. Gukurira iria kuri nabata niuntu:1. Miti iu minini nikwenda ruuji, irio na werunikenda igia inya. Kethira kwina iriabigashindanira na muti jwaku kwona into bibi.Muthiene muti jwaku jukathira inya najutituura2. Kethira munda jwaku jut irimiri, tunyomooturia tuthukagia imera tugakucua ni mundajwaku. Tunyomoo tutu no tuthukagia natukoraga imera biaku. O uria iria rinyii , nounjoka na tunyomoo tutu twa kuthukia imeratukanyia muundene jwakungugi batikunoga kuanda miti na kumenyeera mitiimingi. Ja uria kugirwe au kabele, nkuruki ya mitimilioni ithano ndene ya Kenya aki iri moyo niuntubwa guciumia kwa amemba ba ikundi bibinini.Muradi juju nijutambite ntuurene inyingi na<strong>TIST</strong> ikoria ni babaingi ibakinyire naria itikinyite.Kioneki 8: Kuthithia ngwataniro ya nthigurucionthe niuntu bwa witi na mbele.Arimi ba <strong>TIST</strong> nibamenyete, gukurukiramuradi, thoko injeru ya ruugo. Ikundi bibinininibikugwata mbeca milioni inyingi o mwakatambeca cia mbele ya thoko ibua buria bugakarikamiti yanenea. <strong>TIST</strong> Kenya niyenderie ruugo rwambele ruria rwathimi na rwetikirua nirung’aniumwaka juju. Muradi nijurugurite thoko iji yanthiguru cionthe na njira ya kwaraniria ki bariabar indene ya <strong>TIST</strong>.Kunenkaniria umenyo butiumba kugwa uriabwithirwa bunenei nkurukie uria buri. Aritani naAtari miti ba <strong>TIST</strong> nibaritani na boonua gutumiraPalm na Internet, amwe na kugaruka kwa rera namantu jaria jomba kuthithua ni batwi kukabananabu. Kugaana mantu jameru jaria jakwijanikwithiritwe gugitaga na mbele bwega gatigatika baria bar indene ya <strong>TIST</strong> Kenya na bangi bariabari USA, UK, East Africa na India bugitumagakugaana mantu jaria jakuthuganirua jamerukuumbika.Mibango ya kuriunganira niikiritwe inyagatigati ka nthi cia Uganda, Tanzania na Kenya.Jaria maingi , baria bari ndene ya <strong>TIST</strong> kuumaUganda na Kenya nibariunganagira kuthoma nakuriunganira kienine kugaana mitire iria miegaburu ya kuthithia mantu na gwikira inya na gwakaarimi ba <strong>TIST</strong>. Kuuga mma, <strong>TIST</strong> niitithagiambele ngwataniro cia witi na mbele.Igita ria kurimira miti na imera biakuAja ni baita inkai cia gukurira munda jwaku iria: Miti nikurangaga nontu iria ritijukagia irio naruuji kuuma kiri muthetu Miti ikagia inya nkuruki na inenee igiteneririkai nkuruki Miti ikona riua riria ikwenda itikwithwa Mirimo iria yumba kugwata miti yaku ni imikainkuruki Miti yaku nirigairua nkuruki kuumani nagutamba kwa mwanki Miunda imitheru nionanagia ikundi bibinininibikumimenyeera na bari ming’uanano imiegaya muradi jwa <strong>TIST</strong> Miunda imitheru niitethagia atari miti gutaramiti nampwi na gutara bwegaRirikana kumenyeera miti yaku nikenda nyomoota mburi itikarie kana ikinyanga. Thuganiriagwaka rwego kana kuanda miigua imithiurukiteKethira kurina ntuku citina mbura, rikana gwikiramiti yaku iminini ruuji.


Ndene ya njaa imwe, aria endwa baajitue,kubamenyeera kurina bata mono. Mirimo tamurimo jwa cukari, cancer, Mukingo na TB nimirimo itithiraga, guku ni kuuga niicicokagira kanaigakara igita ririneneAjii baajitue ni mirimo iji nibabati kuewairio biria bibati, iri biria bikomba kubekira inyana kubatethia gukabana na mirimo. Irio biriabibati ni irio biria:1: Biikagira mwiri inyaIrio biri biri aja ni irio bia gwikira mwiri inya nani ta:• Nkima na ucuru burugi na mpempe, ugimbi,muya, mwere na mianga.• Mucere• Ikwaci bia mukuo na bia gicunkuMenya ati maguta jang’aniri, nijaejanaga inya najakongera uthongi bwa irio2: Biria bitumagirwa gwaka mwiri• Nyama (ng’ombe, nguku, mburi, ng’ondu,mbata)• Makuyu (sardines, tilapia, nile perch, mudfish).• Nkara• Iria• Mung’ao , ncugu, nono, ndengu• KarangaKIMERU VERSIONIrio bia baria baajitue ni mirimo ya igita ririnene3: Kiumo kia VitaminVitamin A is especially important for keepingpeople living with HIV/AIDS. Many vitamins,especially Vitamin A, are available in enoughquantities from:• Mabura ja ncugu, okra na ja mianga.• Mathangu ja ikwaci bia mukuo.• Marigu.• Matunda, mono jaria jarina rangi ya kugundaNyuata macunkwa, mababai, maembe, marigujamagundu, mbera.- Aajii nibeendaga kunyua ruuji rurwingi. Ruujirwa kunyua nirubati gucamukua igita ria ondaika ikumi, rwora na rweka mukebenejumutheru na jukunikiri. Ruuji rurutheru nirwa bata kiri amemba bonthe ba njaa yakuindi mono kiri baria baajitue ni mirimo ya igitaririnene, nontu batiumba gukabana na mirimoingi ta antu baria bari na inya.- Kethira mwajii arina murimo jutikuthira jwakioro gikiuthu no uthithie gintu gia gucokiaruuji ruria mwajii aguta. Ikira iciko bitantatubia cukari na giciko nusu gia cumbi kiri ruujilitre imwe ruuji rurutheru. Ongera juicenikenda rumba kunyuika. Ririkana mantu jariajamanini wiji jegie utheru. Kethiragukuthuranira mwajii irio menyeera ati njaraciaku niintheru, irio nibithambitue nabiaruguwa bwega, na ati into bia kurira nibibitheru na nibiumitue.Gikundi gikinini kia Muguna: Nitwikumairia kwithira turi kiri <strong>TIST</strong>Ni Joseph Thitai.Gutonya kiri <strong>TIST</strong> mwakene jwa 2005nigwatutherie kuturugura kiri mantu jamaingi.Amwe na mbeca cia miti nitwonaga kuuma kiri<strong>TIST</strong> uritani bwegie mariko ja nkuu inkai, nakambuni ingi niitukinyirite niuntu bwa gikundigietu kiria kiibangenie bwega. Tutingiumbakwithirwa tuthithitie urumwe na gukiriria kwaigita ririnene kuria turinaku gikundine gietuiringikwithirwa tiuntu bwa uritani bwa <strong>TIST</strong>bwegie uthumba na utongeria bwa kuthiuruka.Kambuni ja NALEP nicitutethetie namiuko ya kumithia miti na ngugi yetu ya kuandamiti miundene ya thirikari nionete maciara.Nituandite miti mithemba imingi kinya miundeneyetu.Mwankira au nituandite miti nkuruki yangiri ijiri amwe na miti ya gintwire ja miteroGikundi gietu kirina amemba banana. Namba yetuya <strong>TIST</strong> ni 2006KE56. Turi ba cluster ya Male5


KIMERU VERSION6Gikundi gikinini kia <strong>TIST</strong> Kia Friends United: KugarukaNi Susan KinanuNdene ya igita ririnene , gutuura ndeneya mukoa jwa Tharaka, nitwathuganagia thinacietu cikathirua ni thirikari kana kambuniinene. Butatwijira ati notwithiririe thina ijitwingwa.Kwou, <strong>TIST</strong> ikwija ntuurene yetu,itwagwiriue mono ati kambuni imwe ineneniyejire gutwita mathinene jetu.Nitweterete kwona mantu jamanene na jambeca inyingi jakithithagua natwi tweteretemaketha. Tataiji!Nitwerirwe ndene ya <strong>TIST</strong>, no mwankatuthithie ngugi twingwa. Nitwaritanirwekuthithia ikundi bibinini bia amembabatantatu gwita ikumi na bairi.Kwou nitwathithirie gikundi gikinini kiaFriends United. Turi mugwanja. Nanditwetera mbeca cia gikundi gietu ciija. Tutaijikairi!Twaritanwa kwambia minanda ya mitina kumenyeera miti iminini. Twaambiakamunanda gakanini twetera <strong>TIST</strong> ijaitugurira miti ya kuanda. Tutaiji kairi!Antuabu, nitwritanirwe kuthamiria miti yetumiundene yetu. Tuti, twona miunda yetu yagiarangi inthongi ya mathangu o uria mitiyagwatireTwambiria kwona baita cietu. Miembena micunkwa yetu yambiria guciara matunda.Miti yetu nitari na nitwerete kuriwa ni <strong>TIST</strong>igita ritikuraja.Kwou twathugania, niki tutigerie urimibubwega. Twatirimana ta gikundi natwetikaniria ati bamwe betu bagerie urimibubu. Susan athuranira irinya ngiri na ikumina bitano, Regina irinya igana, Janet irinyamirongo itano na Robert irinya Magana kendana mirongo inana na banana. Twinthe twonamaketha jamega na jamathongi nkurukikuuma kiri miunda yetu. Nandi o muntuwonthe alienda gutumira njira ya urimibubwegaKairi, nitugwatene njara na ikundi bingibibinini ndene ya cluster yetu ya Matakirikuanda miti ya gintwire nterene cia ndujicietu.Twinthe amwe na ikundi bingi,nitwambiritie ngwataniro ya gwika nakuromba mbeca. Ngwataniro iji niitutethagiagwika na kuromba riria tukwenda mukobo jwakwingiya maciara.Kwongera, nitwambiritie gutumira nakuthithia mariko ja gutumira nkuu inkai. Bububugatutethia uria tutigita miti yetu jamaingi.Tugwatanithitue amwe ni nkoro ya kuritangugi na inya, gucithithiria mantu nakugwatanira, nitwambiritie kuona kugarukagukuthongi iguru ria igita ririraja.Muti jwa <strong>TIST</strong> jwa mweri jwa June: MuriruRiitwa ria gicunku: WaterberryRiitwa riaju riongwa: Syzygium guineenseRiitwa ria giikuu: MukoeRiitwa ria kimeru: MuriruRiitwa ria Kispigis:Riitwa ria gikamba:Muti juju jwithagirwa mono juri miitune yamiti nthiguru ya irima. Juumaga mono nariakurina ruuji, riimwe kinya ruujine najwonekaga mono nterene cia nduji ininiMpindi itiendaga kuthuranirwa, nontuniciumangaga na ikaumaniria. Kuanda mbeu ijimiukone ni gukwega. Matunda nijathukangagakwou nijabati kwojwa jagua orio. No jatuwegukurukira kwinainia biang’i na rwogoro.Jarikia kwojwa, matunda nijabati kuandwaorio, nontu mpindi itiumbaga kuuma cioma;kethira butiumbika, itunda norikwe ntukuinkai ndene ya sawdust irina ruuji kana ndeneya mikebe itina gintu ndene ya nyomba irinaruugo rung’ani.Utumiri: irio (gitunda), mpao, nkuu, kirundu,ndawa (matunda nijatumagirwa kworiomurimo jwa kioro gikiuthu, na ruujiruthithitue kuumani na gicau kiajunirutumagirwa kworia kioro gikiuthu).Menyeera gicau kiu kirina sumunikithitangitwe kwithirwa nikiretaga gikuogia antu, kwou kirira nikibati gucuwa kuumakiri baria batumirite mbumi cia muti juju igitaririnene.


w w w . t i s t . o r gNitugwirirua ua <strong>TIST</strong> ndene ya Kenyenya niuntu bwa ngugi iriatukuthithia uthithia na njira iria ikururugukuguka.Narua, nitukugwirirua untu bubunene buria arimi ba <strong>TIST</strong> na atongeria ba uthumbabathithitie na njira injeru inene iria irugukiGutegerwa ngugi na gukurukithua kiri VCS na CCBA - <strong>TIST</strong> niyo ya mbele nthigurunecionthe!<strong>TIST</strong> nitegeri ngugi na yakurukithua ngugine yao ndene ya Kenya ni VCS iriaikurungamira utegi bwa ruugo rou rukwendua na kinya ni CCB iria ikurungamira utegibwa Rera, ntuura na kumenyeera ati mithemba imingi ya imera na nyomoonibigukaraniria- ijiri cia gukurukithua kuria kwithagirwa kuri gukunene buru ndeneya miradi ya kunyiyia ruugo ruruthoku. <strong>TIST</strong> niju muradi juria junka nthigurune cionthejukurukite kiri jaja jojairi o rimwe! Kwongera, tariki ithanthatu mweri jwa itantatu, <strong>TIST</strong>nibangirite gusaina fomu ya gwitikaniria nabaria bamenyagiira miitu ya Kenya (KenyaForest Service) nikenda ikundi bibinini bia <strong>TIST</strong> bianda miti ya gintwire ndene ya miituya thirirkari iria iri nterene cia ruuji na naria ruuji ruumaga.Gukurukithua guku kuri na gitumi nuntu bwa mantu jamaingi.1. Ni kuuga antu bangi niboonaga na bakaimbiria ati miti iria arimi ba <strong>TIST</strong> bakuanda,na ngugi inyingi iria atongeria ba <strong>TIST</strong> ba uthumba bakuthithia, iri na baita jamma kiri rera, antu na kuthongomia gukaranira kwa mithemba mwanya ya nyomoona imera.2. Ni kuuga ati mantu jaria <strong>TIST</strong> ikirite jathingatwa ndene ya ngugi cietu iriatuthithanagiria ndene ya ikundi bietu bibinini na cluster, ngugi yetuiria tuugaganituthithtitie ikethirwa iri iria irio yongwa.3. Ngugi iji iria irio yongwa igatuma aguri betu batwitikie nikenda tuumba kwendiandene ya thoko ya ruugo. Irietu riambere kwendia ruugo rwetu ruria miti yetu iriatuandite iikaga na kwou ikareta mbeca cia kuria mbeca cia miti na cia kumenyeeraati <strong>TIST</strong> nikunenea na nikugia inya.Clean air Action Corporation (CAAC), imwe ya aambiria ba muradi jwa <strong>TIST</strong>, Muniniwa munene wayo augire:"Kugaruka kwa naria gututhiurukite nikwendaga umma na weru kiri kwirana jariajagukarika ngugi yarikia kuritwa. <strong>TIST</strong> itegerete gwikira inya arimi babanininikenda batonya kiri thoko ya nthiguru yonthe na gwikira inya mawega ja kuumbagutaara kuthithia mantu jaria jagatethia kugarura naria gututhiurukite nikendakubua. Nandi, nitwiji namma ati <strong>TIST</strong> iri baita nyingi kiri rera, gukaranira kwanyomoo na imera bia mithemba imingi mwanya mwanya na kiri arimi nkuruki yangiri mirongo itantatu baria baandite nkuruki ya miti milioni ikumi ndene ya miakaikumi iu ithiri."


Ngugi itari na umma na ujuru ya Atari miti kigi ngugi iria <strong>TIST</strong> ithithagia niyari na batamono kiri gukinyira untu bubu. Nikenda <strong>TIST</strong> ikurukithua na isainirwa ni VCS na CCB,niyetagia utari miti na ngugi iji niyendaga gutegwa kairi ni antu bangi baria bati ndeneya <strong>TIST</strong>. Kambuni igitwa Environmental Services, Inc, (ESI) niyatumire antu Kenyabeja gutega ngugi iria muradi jwa <strong>TIST</strong> ithithitie iria ikwoneka. Kuringana na ShawnMcMahon wa kambuni iu ya ESI, muradi jwa <strong>TIST</strong> ni muunganio jwa kurigaria jwaguciumwa kwa murimi na kumenyeera utari na wiki bwa ngugi."Nitukeni ati mubango jwa <strong>TIST</strong> jwa gintuura ndene ya Kenya nijuumbene kiriutegi ngugi bwetu buria bwithagirwa buri bwa iguru mono. Niturigari kinya kwonamuradi- igita ria mbele buru- juumite buru kuuma gutegwa aki nagwitikiruanijukuthithia jaria jwaugite jukathithia gwita gukurukithua buru ni CCB, nikwonaniaati mubango jou ni mma nijuthingatite mitire iria miega buru kiri gutonyithia ntuurana kunenkanira baita inene kiri ntuura na kiri naria gututhiurukite."Gutegerwa ngugi na gukurukithua ni CCB kurina bata kiri aguri ba ruugo, bariabakwenda kumenya ati miradi iria bakugwata mbaru gukurukira uguri bwao niigutethiaantu, reran a gukaraniria kwa mithemba mwanya ya nyomoo na imera ndene ya utuuro.Gukuruka guku na kunenea gwa muradi jwa <strong>TIST</strong> kuria kwithiritwe gugiitaga mbele oigita nikubwati mbaru ni kambuni ya nthiguru yonthe igitwa USAID (United StatesAgency for International Development). Untu buria bugukarika muthiene ni ati arimiba <strong>TIST</strong> nibagukabana na mantu jaria manene buru jaria jaretaga ruugo ruria rwingiburu ruria rutumaga kurutira kwa nthiguru tajo: ugiti miti na utumiri bwa njira inthukucia kurima irio. Kuritaniria ngugi amwe gwa nkuruki ya arimi ba <strong>TIST</strong> ngiri mirongoitantantu bari na inya nigukugarura mantu jaja jethirite jagikarikaga ja kugaruka kwarera na igukua gicunci gikinene gia kuthiria untu bubu.Murungamiri wa ngugi cia USAID ndene ya Kenya, Erna Kerst, naiji naumma ati <strong>TIST</strong>nikuthithia Mwanya"<strong>TIST</strong> nithiritwe ikiambagia mantu jayo yongwa jameru na jamanene kuumamwambirio. Ntirigari ati nibo bambele ndene ya nthiguru yonthe kugwata mantujaja jojairi orimwe. <strong>TIST</strong> nitongeretie kiri gukuruka mantune jathatu- kiri murimi,kiri Kenya na kiri kuleta mantu jameru jaria jakwendeka kiri kumenyeera rera.Nitugwikumiria kugwatanira kiri mantune <strong>TIST</strong>"Untu bubu ni bubunene bwa kugwirirua na nibugutua musingi jwa gukuura. Nitubatigwita nambeele kwibangania ndene ya cluster cietu nikenda tuthithia mantu jamanene,tuanda miti ingi na tugia kinya inya nkuruki kiri kurua na kugaruka kwa rera.Mwambiria wa <strong>TIST</strong> na munene wa CAAC, Ben,Henneke, agataura:"Nkatho iria nyingi kiri ngugi iji inene na ikwoneka kiri muradi juju ni mono kiriarimi ba <strong>TIST</strong>, baria boojanagia mbegu cia miti iria yumaga ntuurene, bakathithiaminanda, bakaanda miti iji na bakamiika iri mwoyo kinya igitene ria kwaga ngai,ngai inyingi, igita ria kuiwa kwa ng'ombe na mburi na njogu. Arimi ba <strong>TIST</strong> ni antuba kurigaria na gwikira inya mono. Nibaikumagiria baita cia miti yao kiri mituurireyao na kiri naria kuthiurukite nthiguru yonthe."


June 2011 NewsletterNot for sale<strong>Mazingira</strong> <strong>Bora</strong>w w w . t i s t . o r gKikuyu VersionAn Environmental, SustainableDevelopment and Community ForestryProgram.Members of Green Environs <strong>TIST</strong> Small Group receiving their tree payments atKairuni Cluster on 16/05/2011.Inside this Newsletter....Clusters 65 kurihwo mbeca cia miti mweri wa April naMay. Atongoria kuririkania ikundi kumenyerera miti gwakahinda ka miaka 30. Page 2<strong>TIST</strong> niiteithagiriria gukinyaniria UN Millenium Goals-nanjira ino. Page 2Ni kahinda ga kurimira irio ciaku Page 4Mirire miega kuri aruaru. Page 5Maguna Small Group: Nituretiira gukorwo turi a <strong>TIST</strong>.Page 5Friends United Small Group: Ugaruruku munene. Page 6Muti wa <strong>TIST</strong> wa mweri wa June: Waterberry Page 6Kurigiriria rwagi.Kimera kia mbura rwagi niruciaranaga na njiranene ni niwagiriirwo kumenyerera mucii wakuna njira ya kurunyihanyihia. Maundu mayanomateithiririe.• Theria nja yaku• Ndukaige maai mataratherera.• Eheria irio iria ciatigara• Iga giko kiria kiri mucii handu hakunike.• Hata nyumba yaku o muthenya• Huthira neti yakugitira rwagi.Published by <strong>TIST</strong>-Kenya. Web: www.tist.org Email: martinweru@tist.org Tel: 0722 - 846501


KIKUYU VERSIONClusters 65 kurihwo mbeca cia miti mweri wa April na May. Atongoriakuririkania ikundi kumenyerera miti gwa kahinda ka miaka 30.Ikundi iri hamwe thi-ini wa clusternihakoragwo ha ri hahuthu kwamukiragithomo na mohoro, gutarirwo miti nakwamukira marihi. Makiria ma ikundi nini cia<strong>TIST</strong> 930 thiini wa cluster 51 niciamukiritemarihi mweri-ini wa April na May, na ikundiingi thiini wa cluster 14 nicikurihwo ukirikiaguthoma mandiko maya. Marihi mothemamukirirwo thiini wa cluster. Marihimaguthii na mbere kuheanwo ouria maguthiina-mbere na gwithondeka. Arugamiriri acluster na atongoria a kwiheana nimarathomauria mangihota kuheana marihi micemanioiniya cluster.Hindi ya marihi, ikundi imwe iria iri namiti miingi na makiria iria ikuraga gwa kahindakanini nimaraniirie na atongoria a kwiheanaa <strong>TIST</strong>. Maraniirie niguo mateithie arimi a<strong>TIST</strong> niundu wa maria meguka. Amemba a<strong>TIST</strong> niamwe a thoko ya carbon. Ota thokoiria ingi, aguri nimetagirira indo cikorwo irinjega. Watho umwe wa <strong>TIST</strong> niati niguocarbon yagirire tutiagiriire gutema miti.Twagiriirwo kuiga miti iitu gwa kahindagatanyihiire miaka 30. Ithaka-ini nene kuriamiti miingi ni ya mibau, atongoria nimarigirwokana noiikare kahinda ka miaka 30. Mitiingitemwo mbere ya miaka 30 agurimatingihoka <strong>TIST</strong> ringi, na mutaratara uyunougwe. Ithaka nyingi ingitemwo <strong>TIST</strong> thiyothe noguthira. Marihi kumana na mitinoguthira na wira wa moko ma arimi urirethi.Reke tucokerie atongoria a kwiheanangato niundu wa wira wao mwega wakwaraniria na ikundi nene. Reke twiheane kurimiti iitu gwa kahinda ka miaka 30 namakiriana o uria miti irakura noguo naithuituguteithika.<strong>TIST</strong> niiteithagiriria gukinyaniria UN Millenium Goals-nanjira ino.Mwaka-ini wa 2000, atongoria a thiyothe nimaiyukirie United NationsDeclaration and Millenium DevelopmentGoals. Goals inyanya niciathondekiro, hamwen kioneki gia kuruta nuthu ya muingi wa thikuma uthini-in mbere ya mwaka wa 2015.Millenium Development Goals nicituikitemuthingi wa ukuria thi yothe.Goals ici nicio:1. Kunina ukia na ng’aragu2. Mundu wothe akorwo na githomo kiamuthingi3. Kugie na uigananu wa atumia na athuri.4. Kunyihia ikuu cia ciana5. Kwagirithia ugima wa atumia6. Kuhurana na HIV/AIDS, Malaria namirimu igi7. Kwagirithia maria maturigiciirie8. Kugia na ngwataniro ya uthii wa nambere.Mutaratara wa <strong>TIST</strong> niwamukiritegoals ici na kuruta wira hamwe Tanzania July1999. Thiini wa semina igiri, aria marikuonimugire nimakunina ng’aragu na kuhanda mitiiria yari miteme na kurora maundu megiiugima wa mwiri wa muingi, guthomithania nakwambiriria ikundi nini. Kuri December 1999,amemba a <strong>TIST</strong> magicamania na mutarataraugiciarwo. <strong>TIST</strong> yamiriirie mbere yaMillenium Development Goals no nikumakaniakwona uria itwaranite wega.O uria <strong>TIST</strong> ikurite, niikite kuringanana mabata na mawoni ma ikundi nini. Riuniihuthagira nyingi cia goals iciomutarataraini.<strong>TIST</strong> ikoragwo icagi-ini mabururi-ini6 maria marekuria: Kenya, Tanzania, Uganda,India, Nicaragua na Honduras. Na niinyititeitemi hari gukinyaniria goals icio.<strong>TIST</strong> niikoretwo kuo na njira nyingina gucenjia miturire ya andu aingi. GukuKenya mutaratara uyu wambiriirioAugust2004. Na gwa kahinda ka miaka6 ikoretwokuo, makiria ma ikundi nini 7,00niciandikithitio. O gikundi gikorgwo na arimi2


6-12 aria marutaga wira na kioneki kimwe.Kioneki ninene kia <strong>TIST</strong> ni kuhandamiti, ikundi ikiamukagira marihi hari o mutiuria urakura. Thengia ya uguo ikundiniciamukagiara githomo kia bata kiraringanana mabata moa. Githomo giki nikia kuhandamiti, gutungata nursery na kumenyereramitna urimi, kugitira kumana na HIV/AIDS naMaralia na mirire miega na mariiko,kumenyerera kuria kwaraga muno nakwongerera uugi. Githomokionekaga thiini wasemina cia <strong>TIST</strong> kuhitukira athomithaniamicemanio-ini ya o mweri iria yuikaine taCluster Training/meetings.Kuhitukira maundu maya, mutaratarauyu niukinyaniirie MDGsna njira ici;Goal 1: Kuingata ng’araguna ukia.Gitumi kinene kia ngaragu ni kwagambura. Gutema miti nikurehagakwaga kwambura.ouriakundu kuingi kurathii na mberekwaga miti noguo gukwaga mbura na iriociage.Kioneki kinene kia<strong>TIST</strong> ni kuhandamiti. <strong>TIST</strong>niirarutawira na ikundi nini kuriaamemba mathomithagio guthondeka nurseryna gucagura mbegu na uhandi wa miti mwega.Gukinyiria riu, miti 5.4 milion niihanditwo niarimi a <strong>TIST</strong>, na niya bata hari kurehe mburana kumenyerera maria maturigiciirie.Nituheanaga marihi manini hari muti uriawahandwo na uguo guteithia arimi muno.Thengia ya kuhanda miti. a<strong>TIST</strong>nimathomithagioKilimo Hai. Urimi uyu uriawathondekirwo ni UNFAO, niwongereiremagetha ma mbembe na indo ingi namakiriama maita mana kuma riria wambiriirio.Uunikuga ati amemba a <strong>TIST</strong> riu mari na iriociakuigana na matiri na ng’aragu, maturainimangi ta gicigo kia Meru, arimi nimendagiaciatigara.Goal2:kugia na githomo kia muthingi.Kuingiria ciana cukuru niundu wambere kuri <strong>TIST</strong> guku Kenya. Na thirikariirehete githomo kia muthingi gitari na marihi,hakuhi ciana ciothecia guthii cukurunicingiritio . ningi, marihi ma mitinimateithagiriria kugura nguoo na kurihacukuruna ciana cigathoma wega.amemba anginimateithiriirie macukuru.KIKUYU VERSIONGoal 3: kugia na uigananu wa athuri anatumia na gwikira atumia hinya.<strong>TIST</strong>niihinyagiriria muno utongoria waguthiururukana na wa kwiheana, maundu merima <strong>TIST</strong> ni ati ikundi ikorwo na utongoriawa guthiururukana na wa kwiheana.Kuhitukira maundu maya, atumianimekagirwo hinya kuiyukia utongoria nakuiganana na athuri hari utongoria. Utongoriawao niwagirithagiothiini wa “buil-ups” na kurigikundi. Atumia aria mari thiiniwa <strong>TIST</strong>nimaugite ati nimahotete gukorwo nautongoria mwega nginya matura-ini mao.Goal 4: Kunyihia ikuu cia ciana.<strong>TIST</strong> niiteithagiriria kunyihia ikuu ciaciana na njira nyingi: Kilimo Hai nikiongagiriramagetha na kwagirithia mirire. <strong>TIST</strong>niithomithagia uhuthiri wa neti cia rwaginiguo kugitira malaria, na riiko riega ritarina ndogo nyingi niguo kugitira atumia na ciana.Micemanio-ii ya <strong>TIST</strong> nikuo atumia maragiauhoro wa janjo cia ciana utheru na maundumangi megii ciana niguo cikure wega.Goal 5:ugima mwega wa mwiri wa atumiaaritu.Ikuu nyingi ci ciana itari njiareciumanaga na kwaga umenyererimwega.atumia athini, aria matangiona mbecacia maternity, maciaragira micii na kwa uguokiikia ugwatini wao gukua kana mwana kana oeri.<strong>TIST</strong> kuma marihi ma miti niikagirahinya ugima mwega wa mwirina kugia nainsuarance iria ingimateithiahamwe na miciiyao. <strong>TIST</strong> ikoretwo ikihinyiriria amembamakorwo na Insuarance ya NHIF.Goal 6: kuhurana na HIV/AIDS, Malariana mirimu ingi miingi.HIV/AIDS na Malaria ikoretwo irithina munene kuri mabururi maria marakura.Thutha wa kumenya ati mirimu inoniihinyagiriria uthii wan a-nambere, <strong>TIST</strong>niikoragwoikirite HIV/AIDS harimutaratara wao. Riria waingiraniuthomithagio kwigitira kumana na mirimuino.Wa bata ni ati, thiiini waMeru naNyanyuki, Malaria nimathiite na-mbere3


KIKUYU VERSION4kwongerera guthira kwa barafu Mt. Kenyathutha wa guthuka kwa maria maturigiciirie.Makinya maria moetwo ni ikundi nini cia<strong>TIST</strong>makuhanda miti million nyingi.Goal 7: Kumenyerera maria maturigiciirie.Muigana wa greenhouse gases iria itumagakugie na ugaruruku wa riera niuthiite namberena kuingiha na niti igathii na-mberena gutemwo na kwa uguo kurehe ng’aragu, nakwongerera Malaria na kwaga mbura iriairathukia urimi.Maria maturigiciirie mega nimomuthingi wa <strong>TIST</strong>. Arimi nimamenyagiriramititu, kugitira tiiri na njui.Arimi a <strong>TIST</strong> nimakoretwo makigitiramaria maturigiciiriie. Nimarutite wira nahinya kuhanda miti miingi. Tauriatwamenyithio ni ati miti 5millionniihanditwo ni arimi a <strong>TIST</strong>.Goal 8: kugia na ngwataniro ya uthii wana-mbere.Arimi a <strong>TIST</strong> nimakoretwo kuhitukiramutaratara uyu na biasharanjeru- biasharaya Carbon Credit. Ikundi nicikoretwocikiamukira mbeca nyingi o mwaka mbere yakuhanda miti ingi miingi. <strong>TIST</strong> Kenyaniyenndiria carbon yayo iria thuthurie mwakauyu. Niihingurite thoko ya ki-mabururi kurianyiti itemi.Atari a miti na athomithanianimathomithitio na nimahuthagira Palmcomputers na internet ohamwe na uriamangihurana na ugaruruku wa riera. Mohoronimakoretwo magithii na njira njega gatagatika andu a <strong>TIST</strong> guku Kenya na mabururimaria mangi ta USA, UK na East Africa naIndia.Mitaratara ya gucenjania niikiriirwohinya gicigo-ini kia East Africa. Makiria arimia Kenya na Uganda nimaceranagira kaingithiini wa semina niguo mathome makiria nakwa uguo kugia na uynitaniri hari uthii wa nambere.Ni kahinda ga kurimira irio ciaku.riu tondu mbura niyurite wagiriirwo gukuaga nyoka na tutambi.guthamiria mimera yaku mugunda-ini nawakorwo ndwikite uguo wike naihenya ouriria Maya ni mamwe ma mawega makurimira:kwahoteka. Mimera yaku yagiriirwokuhandwo riu niguo ikure na hinya kahindagaka ka mbura itanakorererwo ni riua.Undu uria wa bata riu ni kurimira mimera.Theria haria miti yaku iri ouria kwahoteka.Kurimira ni kwa bata niundu wa itumi ici:-Miti niigukura n-ihenyaMiti niigukura iri na hinyaMiti niikugia na utheri wakuiganaMiti ndiri na mogwati ma kunyitwo nimirimuMiti nimigitire kumana na mwakiMigunda mitheru yonanagia gikundi1. Mimera yaku niirabaara maai, tiiri na nigikite kuringana na mawatho ma <strong>TIST</strong>.utheri niguo ikure wega. Gwakorwo kurina riia mugunda-ini nirigucindanira unoruna mimera. Migunda mitheru niihotithagia Atarigutara miti wega na na-ihenya.Ririkana kugitira mimera ndikario nni mahiu.2. Mugunda waku waga kurimirwo noguogukugia na tutambi turia tungithukangiamimera. O uria riia riri inini noguoIrigira mugunda waku.Kungiaga mbura itiriria miti yaku maai.


KIKUYU VERSION5Mirire miega kuri aruaru.Micii-ini iitu kuria tukoragwo na aruaru,umenyereri niwa bata. Mirimu ta Diabetes,Cancer, HIV/AIDS, Tuberculosis(TB)nimirimu ya kahinda kanene.Aruaru aria marwarite mirimu ino magiriirwokuria wega, marie irio njega cia kumahe hinya.Mirire miega nita kuria;1. Irio iria iheaga mwiri hinya• Ngima• Muchere• Ngwaci kana waru• Maguta mahutiritwo2. Irio cia gwaka mwiri• Nyama• Thamaki• Matumbi• Iria• Mboco3. VitaminsVitamin A niiteithagiriria andu ariamakoragwo marwarite HIV/AIDS.Vitamins nyingi nicionekaga kuma kuri.• Mboga• Matunda• Marigu4. Arwaru nimagiriirwo kunyua maaimakuigana. Maai makunyua magiriirwogutherukio na kuigwwo mahore gwakahinda ka 10min handu hakunike. Maainimega kuri o mundu wothe no makiriakuri aria arwaruAngikorwo mundu niaraharwo nouhotegucokia maai maria arate, ikira iciko6 ciacukari na nuthu giciko gia cumbi thiiniwa 1ltr ya maai. Ikira matunda niguamagie na mucamo na uririkane mawathoma utheru. Angikorwo urahariria irio ciamuruaru, thambia moko wega hamwe nairio na indo cia kurira.Maguna Small Group: Nituretiira gukorwo turi a <strong>TIST</strong>.Mwandiki Joseph Thitai.Kuingira <strong>TIST</strong> mwakaini wa 2005nigututeithitie kugia na mieke miingi. Ningimaundumaria tuteithikaga namo ma githomona gwaka riiko nicitumite honge ingi citwendeniundu wa mutaratara mwega.Tutingikinyaniirie maundu maya tutangiri na<strong>TIST</strong> na atongoria aao. Ruhonge taNALEP nirututeithiriirie napolytubes, nauhandi witu wa miti migunda-ini ya muinginiututeithitie muno na tukahandamithembamiingi ya miti.Ngiya hau nituhandite miti 2000 yamithemba ngurani miingi iri ya ki-nduire tamitero, ningi turi na Neem, Mikinduri,Makorobia, Mibera, Gravellia na ingi miingi.Gikundi giitu gikoragwo na amemba 8.Namba iitu ya <strong>TIST</strong> ni 2006KE56.


KIKUYU VERSION6Friends United Small Group: Ugaruruku munene.Mwandiki Susan KinanuGwa kahinda kanene tukoretwo kundukwaraga na tweciragia mathinamaitunomaninirwo ni thirikari na tutieciragianotwininire.Na riria <strong>TIST</strong> yokire nitwonire kahinda kamathina maitu guthira nigakinya, twetagiriramiradi minene na yagoro iri na matunda notutiamenyaga.Nitwamenyithirio thiini wa <strong>TIST</strong> niithuitukwirutira wira na tugithomithio turi ikundicia andu 6-12.Nitwathondekire gikundi kinini kia FriendsUnited. Twambiriirie turi 7 na tugietererambeca kuma <strong>TIST</strong> no ttwari arige.Nitwathomithirio guthondeka tuta hamwe nakuhanda mbegu. Nitwambiriirie tuta ya mitina tugieterera <strong>TIST</strong> yuke igure miti no orona haha twari arige.Nitwathomithirio uria tukuhanda mitimigunda-ini iitu na gwa kahinda kaninimigunda ikiihura miti.Nitwambiriirie kwona umithio. Maembe namacungwa maitu nimaciarite na miti igatarwona riiu twetereire marihi kuma <strong>TIST</strong>.Twacokire tugiciria kai tutangigeria KilimoHai. Nitwacemanirie ta gikundi natukiiguithaniria tugerie urimi uyu. Susanniahariirie marima ma CF 1015 nake Reginaakihariria marima 100, Janet marima 50 naRobert marima 988. Magetha maitunimongererekirena riu mundu wothe arendakurima urimiuyu.Nitunyitaniire na ikundi ingi thiini wa clusterya Matakiri kuhanda miti kuria kumu nanitutanyite kuhanda ingi miingi kimera kiambura.Turi hamwe na ikundi ingi nini nitwambiriirieVillage Credit association. Association inoniituteithagia gukomba na kwagirithiamiturire iitu.Nituthiite na mbere guthondeka mariikomatarahuthira hinya muingi naguteithiririahari kwaga gutema miti.Tunyitithanitio ni roho wa kuruta wia nagukorwo hamwe, nitwonete ugarurukumunene.Muti wa <strong>TIST</strong> wa mweri wa June: WaterberryEnglish name: Waterberrytondu nicimeraga wega na gicunji kia 80-90%Scientific Name: Syzygium guineense na cimeraga thutha wa 20-50 days. KuhandaKikuyu Name: Mukoemugunda-ini utaguita tuta-ini nikwega na mutiKimeru: Muriruuyu, matunda maguo nimathukaga na-ihenyaKispigis:magua, no utue matunda na kuinainia naKikamba:uhande orio. Ndwagiriirwo nikumithia mbegu.Miti ino yonekaga lowland rain forest na Muti uyu uhuthagirwo na matunda kuguciririairima-ini ikuraga kundu kugunyu na maita njuki, mbau, ngu, kiruru, dawa(nimega kurimaingi maai-ini na niuteithagiriria kugitira mundu uraharwo) indo ingi nicikoragwo natiiri.ugwati wa gutumira kwoguo nouriririe uriaMbegu ciaguo citibataraga guthondekwo wagiriirwo kuuhuthira.


w w w . t i s t . o r g<strong>TIST</strong> gukunguira wira mwega turutite na gukurwo na mieke mieru!Today, we celebrate a big achievement for <strong>TIST</strong> farmers and servant leaders, and anexciting new opportunity.Umuthi, <strong>TIST</strong> niturakunguira uhotani munene uria wonekanite kumanagia na wirauria ukiritwo ni arimi a <strong>TIST</strong> hamwe na atungati a wira ucio.<strong>TIST</strong> niyo ya mbere gukinyaniria ikiro ci VCS na CCBA.Program ya <strong>TIST</strong> Kenya thutha wa guthuthuririo wira kuringana na ikiro cia VCS(Verified Carbon Standard) hamwe na CCB (Climate, Community & BiodiversityStandards), niyatuikirie ya kuhotana hari ikiro icio na ikeheo uhotani wa ikiro icio.<strong>TIST</strong> niyo ya mbere hari uhotani wa ikiro icio ciere thiini wa thi.Hamwe na uguo, kuri mweri ithathutu mweru uyu ( 6/6/2011), <strong>TIST</strong> nigakorwo igikirakirore ngirimiti ya uiguano wa kurutithania wira na ruhonge rwa mititu (Kenya ForestService - KFS)Uhotani uyu hari ikirwo cia CCBA na VCS ni wabata muno hari <strong>TIST</strong> niundu wa itumiici;1. Andu angi nimagurwo mena wihekeku hari wira wa arimi a <strong>TIST</strong> hamwe na aruti awira thiinie wa program. Makiria ya uguo, gukorwo na wehokeku ati miti iriaihanditwo ni arimi nikoretwo ikigaciiria riera, ikigachiria mitirire ya andu hamwenakugaciiria mimera mithemba mingi hamwe na nyamu na tutambi twa bata.2. Ningi nikuonania tia kwa wihokeku hari guthingatia <strong>TIST</strong> Values hari uruti wa wirathiini wa tukindi tunini na clusters, nitukoretwo nigikorwo tuheana uhoromukinyaniru wigii wira witu ta utari wa miti. Koguo nikuga atia, turi andu ehokekunoguo aria matuguragira riera magukorwo na mwihoko na ithui na magatugurirariera riria rithambitio ni miti itu.3. Ikiro icio nigutohotia kuendia riera na koguo nituguthie na mbere kuamukira mbecacia marihi ma miti o hamwe na kugaciria mradiCharlie Williams, ari we munini wa mugathe wa kambuni ya Clean Air ActionCorporation (CAAC), iria iriyo imwe ya iria yambiririe <strong>TIST</strong>, ekuga uu;"Hari kkugachiria mari muturigichirie, wehokeku, uuma na utheri ni maundu mabatyari kuona maumithio. Itanya ria <strong>TIST</strong> ni kugachiria arimi anini nigetha makorwoonao makionjorithia thiinie wa thoka wa thii yothe na hamwe na uguo makorwo namieke ya gutua meciria mega ma meciria. Uhotani uyu uratuhe umiriru ati <strong>TIST</strong>nioketwo ikigachiria riera riega, ugima mwega wa migunda (biodiversity) kuuriarimi makiria ya ngiri mirongo itandatu ( 60,000 farmers) aria makoretwomahandite makiria ya miiti mirioni ikumi ( 10 million trees) gwa kahinda ka miakaikumi."Utari mwega wa miiti ni Quantifiers ni wagaciriririe hari uhotani wa ikiro icio. Nigetha<strong>TIST</strong> ithuthurio, gikirwo ya gukorwo na uteri wa miti no nginya tungiahitukire. Kambuni


iria yeke uthuthuria ucio iri yo Environmental Services, Inc, (ESI) niyatumire timu yaathuthiria ayo guku Kenya na magicerera migunda ya arimi kuona kana miti niyataritwouria kwagiririire. Shawn McMahon uria watongoretie timu iyo ya ESI niakenirio munoni kiyo kia murmi na wira wa <strong>TIST</strong> hari kiuga ripoti ya miti.“Nituonire wira mwega uria <strong>TIST</strong> ikoretwo ikiruta ahari gutheria riera, kugaciiriamiturire ya andu,. Aruti a wira othe a <strong>TIST</strong> mena umenyo mwega na uriti wa wirana nitwakenire kurutithania wira nao. Aruti a wira a <strong>TIST</strong> makoretwo na wneimunene ya uriti wa wira ya kugachiria muturiri ya ansu a Kenya hari kuhurana naugaruruku wa riera.Kambuni itu ya ESI niikenetio ni gukorwo niyo yekire uthuthurioucio”.Director wa CCBA ari wee Dr. Joanna Durbin, ekuga ati gukorwo <strong>TIST</strong> ikirite ikirwonditu cia CCB ni kuonania ati <strong>TIST</strong> niohotaniire ya wira mwega. Nima ati <strong>TIST</strong> niyo yambere thiinii wa thi gukorwo ikinyithanitie ikorwo icio ciere ca CBBA na VCS. Mutumiaucio ejuga uu;" Nitukenetio ni <strong>TIST</strong> nikuhitukia ikirwo ciitu cia CCBA. Ningi nituketio ni ati <strong>TIST</strong>niikiriti ikoro igatuika iri na umithio mumene kuri andu hmawe na mariamuturigiciirie."Andu aria maguraga riera nimenda kuona ati mradi ta <strong>TIST</strong> niukuretwo uhitukite ikorocia CCB (Validation and Verification)<strong>TIST</strong> niikoretwo ikiamukira uteithio kuuma United States Agency for InternationalDevelopment (USAID). Kumanagia na uteithio ucio, arimi nimakoretwo makihuranana guchengia kwa riera muno uriaurehanaguo ni urimi muuru na gutema miti. <strong>TIST</strong>gukorwo ikirutithania wira na arimi ngiri mirongo itandandu (60,000) arimi nimakoretwomari kihonia kia mbara ya ugaruruku wa riera.Mutumia ti Erna Kerst, ari wee USAID Kenya Mission Director, ena umiriru ati mradiwa <strong>TIST</strong> niuraruta wira mwega. Ekuga uu;" <strong>TIST</strong> ikoretwo ena mibano miega kuuma o kiambiriria. Ndigegetio ni gutukia ati<strong>TIST</strong> niyo ya mbere thiini wa Thi tondu <strong>TIST</strong> niikoretwo ehotaniire hari wira mwegajuuri arimi, hari maria muturigichiirie, na techonogia njega. Nitukenetio nigukorwotukirutithania wira na <strong>TIST</strong>"Uhotani uyu ni wa bata muno wa gukunguirwo. Nitukwendo tuthii na mbere nakugaciiria Clusters, kuhanda miti makiria nigetha tuthii na mbere na kuhurana na mbaraya ugaruruku wa riera.Ben Henneke, ari wee mambiriria wa <strong>TIST</strong> na mugathe (President )wa kambuni yaCAAC ekuuga uu;"Uhotani uyu ni kuri arimi a <strong>TIST</strong> aria makoretwo makiruta wira munene wa kungaiambegu, guthondeka ciitiro, kuhanda miti na kumitungata hindi coithe - hundi yariua, ya mbura ya kiguo, hindi ya gutharikirwo ni mburi na ngombe, na njogu kumamititu. Arimi makoretwo mari andu a kionenereria kiega. Nimakenitio ni umithiowa miiti uturo-ini wao na hamwe na kugaciria maria muturigiciirie thii yothe."


June 2011 NewsletterNot for sale<strong>Mazingira</strong> <strong>Bora</strong>w w w . t i s t . o r gKikamba VersionAn Environmental, SustainableDevelopment and Community ForestryProgram.Members of Green Environs <strong>TIST</strong> Small Group receiving their tree payments atKairuni Cluster on 16/05/2011.Inside this Newsletter....Nguthu nini miongo nthathatu (65) clustersnimanakwalie ndivi ya miti yoo mweini wa kana nakatano (April & May). Page 2<strong>TIST</strong> nikutethesya kukwata mbau wendi wa UNMillenium Development Goals - uu niwo: Page 2Ivinda ya kuimia miti na mimea. Page 4Miile miseo kwa ivinda yiaso kwa awau. Page 5Kikundi kinini kya muguna. Twi atanu kwithya twinthini wa <strong>TIST</strong>. Page 5Kikundi kini kya Friends United. Ualyuku munene.Page 6Muti wa kutania mwei uu wa thanthatu: Waterberrytree. Page 6Controlling MosquitoesDuring wet seasons, malaria infections becomecommon. Mosquitoes, which are responsible for thespread of malaria pathogens, breed fast. It isimportant to look after your homes to reduce thepresence of mosquitoes. These steps can help:• Clear your compound of any unwanted bushes orgrasses.• Drain away any stagnant water near yourcompound. Stagnant water provides breedingground for mosquitoes• Clear away any leftover food over-night.• Keep rubbish outside the house in a coveredcontainer or rubbish pit.• Sweep your house and compound daily.• Remember to use mosquito nets when possible.Published by <strong>TIST</strong>-Kenya. Web: www.tist.org Email: martinweru@tist.org Tel: 0722 - 846501


KIKAMBA VERSIONNguthu nini miongo nthathatu (65) clusters nimanakwalie ndivi yamiti yoo mweini wa kana na katano (April & May). Atongoi ma ikukikumalilikania kusuvia miti vandu va myaka miongo itatu (30 years)2Kwiyiunga na clusters nikutumaa ikundiikomana, ikasoma vamwe na kukwata uvoo wauvandi wa miti na ndivi. Mbee wa ikundi ninimaana kwenda na miongo itatu (930) sya<strong>TIST</strong> nthini wa clusters miongo itano nakimwe (51) nimakwatite ndivi ya miti mweiniwa kana na wa katano, na angi aingi nimekuivyanthini wa clusters ingi ikumi na inya ivinda yakusoma uvoo uu. Ndivi syonthe syekiwe nthiniwa clusters. Ndivi nikuendeea oundu clustersmeyumbanitye. Aungamii ma clusters nandongoi sya ikundi nini nimekuendeeakumanyithya undu ndivi syikawa ovamwe nakuiva ivinda yila kwina mbumbano sya cluster.Ivinda ya ndivi ikundi ila syina miti mingi,muno muno miti ila ivandawa kwa ivinda inininimanakulilye makulyo ni aungamiima <strong>TIST</strong>.Makulyo aa menai nundu wa kwailya aimi ma<strong>TIST</strong> kwa ivinda yiasa. Aimi ma <strong>TIST</strong> niamwema soko ino ya makaa oundu kuilyi sokoni ilaingi, muthooi niwendaa kindu kila kiseo. Unduumwe wa soko ino ya makaa ni kana tuitonyakutemanga miti yonthe. Nitwaile kuea mitivandu va mwaka miongo itatu (30 years)kwaina, ithuku sya masanduku woka nandongoi sya <strong>TIST</strong> ni syonie kana nitwailekusuvia miti vandu va mwaka miongo itatu (30years). Kethya miti ya <strong>TIST</strong> ikatemwaitavikitye myaka miongo itatu, athooamaikethiwa na muikiio naitu ma <strong>TIST</strong>,muvango witu ukavaluka. Kilungu kinene kyamiti kyaemwa, muvango wa <strong>TIST</strong> nthi yontheukavikia kuvaluka. Mbesa sya uthoosya wamakaa ikethya itoneka na aimi maikaivika.Mbesa sya kutetheesya muvango itokonekaingi.Eka tutungie atongoi maitu kwakuvandisya na kutavya ikundi yiulu wamuvango uu. Ithyonthe nitwiyumwe kusuiamiti vandu va mwaka miongo itatu (30 years).Oundu tuendee na kwiana, nowo twikwata latomunene myaka yukite.<strong>TIST</strong> nikutethesya kukwata mbau wendi wa UN MilleniumDevelopment Goals - uu niwo:Kwi mwaka wa ngili ili (2000), ndongoisya nthi nisyambiie muvango wa mavalyukumana. (United Nations Millenium Declarationand Development Goals). Maundu nyanyanimawetiwe. Vamwe na kumwa andu onthe nanthi ukyani tuivika mwaka wa ngili ili na ikumina itano (2015) muvango usu niwithiitwe wina mbee kwa nthi yonthe kwa maendeeo.Maundu ala mekuendeka nimo aa:Undu wa mbee: Kumina ukya na nzaa.Undu wa keli: Kumanya kusoma na kuandikaUndu wa katatu: Kumina kivathukanyo kyaaume na aka vamwe nakuthuthya iveti.Undu wa kana: Kimina ikwo sya syana nini.Undu wa katano: Kwailya uimi wa a-mwaitu.Undu wa thathatu: Kukia uwau wa muthlo,ndetema na mowau angiUndu wa muonza: Kwailya mothululukoUndu wa nyanya: Kuseuvya ngwatanio yamaendeeo.Muvango uu wa <strong>TIST</strong> wambililye niandu makwatanie vamwe kuya nthi yaTanzania kwi mwaka wa miongo kenda nakenda mwei wa muonza. (July 1990). Syikalonisyoo ili nimavangie mivango yoo na matwakukita nzaa, kuvanda miti kula kutai mitinundu wa kutemangwo na uima wa mwii anduni,kusomethya na kwambiia ikundi nini.Kwi mwei wa ikumi na ili (Decmber)


kikundi kya mbee nikyambiiwe na mivango ya<strong>TIST</strong>. <strong>TIST</strong> niyambiiwe mbee wa kutanakwona kana mawoni ma ndongoi (189) isu syanthi yanthe nosyo syoo.<strong>TIST</strong> niyianite na kutetheesyamamemba ma ikundi nini. Nimaendeenithukumaa na ikundi sya nza katika nthithaathatu ila ni Kenya, Tanzania, Uganda,India, Nicaragua, Hunduras. Nitatitekutukuma kuanisya maundu ala ma wetete vaaiulu.Maundu ala <strong>TIST</strong> yikaa nimasenzetyenikalile ya andu, vaa Kenya <strong>TIST</strong> yambiiemwaka wa ngili ili na inya (2204). Kuma ivindayiu ikundi ngili muonza (7,000)nimeyiandikithitye. Kila kikundi kithyaa namamemba thanthatu nginya ikumi na eli (6-12) ovamwe na iveti makithukuma vamwekwailya mivango yoo.Undu ula munene mekaa ni uvandi wamiti, ikundi nisyinengawa ndivi kwa kila mutimuvande wi thayu. Ikundi nivundiawa maunduma mikalile. Aa nivamwe na uvandi wa miti,kuseuvya ivuio na kiwsuvia, kwisuvia uwau wamuthelo, nderemomiile, maiko ma usuuvia ng’uvamwe na kwiyaka moene. Kuvundiwa kwikawakwisila mbumbano sya kila mwei ila syitawaclusters kwisila muvango uu nituvikiakwianisya wendi witu kwa:Undu wa mbee: Kumina ukya na nzaa.Mungao ula niwo uetae nzaa niwithiawanundu wa mangalata. Kutemanga mitinikutwikithasya vandu ingalata. Oundu mitiyiendeewe na kusemwa nowo munyaoukwithiwa na nzaa iyingive. Undu wa mbeewa <strong>TIST</strong> ni uvandi wa miti. Ikundi nininivundiawa undu wa kuvuia, kuvanda nakusuvia miti mbeu wa miti milioni itano katono4 (5.4m) nivanditwe ni aimi ma <strong>TIST</strong> Kenyana kila umwe wawoniwa vata kusiia munyaona valyuko wa nzeve. Muvango uu niwuivaaaimi aa kwa kila muti muvande na ukasuviwa.Aimi nimatethekaa na ndivi ino kuendeesyana kuseuvya mathayu moo.Ti uvandi wa miti yoka, aimi ma <strong>TIST</strong>nimavundiawa uimi wa maliu ala angi uvandisyauu ni wa muvea wa UNFAO. Uimi wa mbembaKIKAMBA VERSIONna maliu angi niwongelekete kundu kuna kimaaimi mambiia kuatia nzia ithi. Uu ni wonaniyokana aimi na <strong>TIST</strong> mena liu umeanie vamwena andu moo na maii mvisyoni wa kukwatya ninzaa. Kundu kungi ta Meru aimi nimekuta liuna kukwata mbesa sya mavata moo.Undu wa keli: Kumanya kusoma na kuandika.Kwiyandikithya sukuru nikwithitwe kwikwailu. <strong>TIST</strong> Kenya kwisila kwa aiminimateithetye muvango uu wa kusoma kwandivi ya s/fees. Ngua sya syana, liu museo.Aimi angi nimakwatite mbeu kisomo kyaPrimary isioni syoo na mbesa ila maivawakumana na uvandi wa miti.Undu wa katatu: Kumina kivathukaniokya aume na aka ovamwe na kuthuthya iveti.Muvango wa <strong>TIST</strong> niwosaa ta undu wa vatakwithya na ndongoi sya aka na aume ikundinisyoo. Aka aingi nimavikiie kwithya meutongoini kuma nduani kuvikia maundu manenema nthi.Undu wa kana: Kumina ikwu sya syana nini.<strong>TIST</strong> nisiia ikuu sya syana nini kwa nziambingi. Uimi wa maliu m kivathukanyonikutasya miil. <strong>TIST</strong> nisomthasya utumii waneti sya kusiia umuu na kwauu kusiia ndetema.Maiko me kumwe syuki nza wa vala vekuuiwanimatethasya kuveva nzeve nzao kwa syanana amwaitu. <strong>TIST</strong> cluster nitavasya aimi valasyana ituonya kutonyewa masingano alamendekaa na kwa nzia isu syana iyiana syi navanja.Undu wa katano: Kwailya uima wa a-mwaitu.A-mwaitu aingi makusaa nikusaa nikwaa uiiti.Aka ala matatonya kuiva ndivi ya sivitalinimasyaiaa musyi na maikwataa viiti yila aitomethya na maithina ivinda ya kutetheka(kusyaa) nimavikiaa na kutiwa ni thayu.<strong>TIST</strong> kwisila ndivi ila maivaa aiminimamathuthasya kwiyiandikithya na muveawa viiti (HIIF) kana umaunganie vamwe naandu moo.Undu wa thanthatu: Kukita uwau wa muthelona mowavangi uwau wa muthelo niwithiitwewi muisyo munene nthi mbingi.3


KIKAMBA VERSION4Nundu uu ukwataa andu onthe muveawa <strong>TIST</strong> niwithiitwe ukivundisya iulu wamwau aa mivangoni yoo. Ikundi syaminakwiyiandikithya nivikia kuvandiwa iulu wamowau aa. Undu umwe ni kana kuya Meru naNanyuki ndetema niyithitwe yi mbingi kumanana syiwi ila sumite kiimani kya Kenya (Mt.Kenya). Uu nundu wa walyuku wa nzeve.Uvandi wa miti kwisila ikundi nini niwikwatyakumina thina usu.Undu wa muonza: Kwailya mothululuko.Nzeve ila yumaa katika nyumba sya kuvanasyindu (greenhouse) nitalitwe ta imeweyanangaa mothululuko. Mavolesiti ma miti ilame vakuvi nimaendeaa na kwanangika. Unduuu nutumite mangalata methiwa vamwe navalyuku wa nzeve. Muvango wa <strong>TIST</strong> kwisilavala ve aimi ni kusuvia miti, muthenya nambusi aimi ma <strong>TIST</strong> nimethiitwe makivandamiti mbee wa milioni itano Kenya yi yokakwisila ikundi nini. Muvango uu nutumite anduaini menda kwithya na <strong>TIST</strong> kwoo.Undu wa nyanya: Kuseuvya ngwatanio yamaendeeo.Aimi ma <strong>TIST</strong> nimamanyite kwisila muvangouu nzia sya utandikithya 50 kg wa carbon.Ikundi nini nisyikuiva kila mwaka nundu wamiti ila mavandite. <strong>TIST</strong> Kenya nimanateecarbon ya mbee mwaka uu. Undu uuniunavinguie soko wa nza na uneenanyawaandu wa <strong>TIST</strong>.Alimu ma <strong>TIST</strong> nimavunditye nzia syakutumia computa nikana mokite ualuku wanzeve. Uneenanya niwithiitwe wi mwailukatika andu ma <strong>TIST</strong> vamwe na ala angi weUSA, UK, EA na India yiulu wa maundumakuendeesya muvango uu.Andu ma Kenya o vamwe na ma Ugandanimathokania nikana masome kuma kwa alaangi undu matonya kwailya muvango uu wa<strong>TIST</strong>.Ivinda ya kuimia miti na mimea.Yu nikwithya mbua niyambiie, wailenikwithya yu uvandite miti ukareta kivuioni.Ethiwe ndikite uu, ika uu mituki unduvatonyeka. Miti yailitwe ni kuvandye nikanayiane yina vinya ivinda yii ya mbua na kumiisyasyua.Undu wa vata mwei uu nikuimia. Ikalyavala uvandite vate yiia kuimia ni kwa vatanundu wa itumi ii:-1. Miti na liu ula uvandite nukwenda kiwu,muthanga wina mbolea na kyeni nikanasiane. Ethya ve yiia yisindana na syinduisu uvandite yiia yitumia kiwu muthenyausu ni mbolea. Liu na miti yaku nikuuikiakwitha ile nzeo na noitonye kuma.2. Ethya nduimite, tusamu tuinininitukuuikia kulika na kuwaa liu na miti ilauvandite vate yiia, ausamu tunini onanzoke itonya kwileala vo.Vaa ve vaita ula ukwataa waima:-- Miti niyianaa na mituki nundu ndikuiiwani yiia- Miti nikukweta vinya na kwiana mituki.- Miti nikukwata kyeni kianie- Miti niuwaa- Miti nisiiwe muisyo wa kuva ni mwaki- Itheka ntheu sya ikundi nini nisyonanasyangele kanyo nzeo ya wia ula <strong>TIST</strong>itethasya. Uu ukatuma andu aingi mendakuka na kwona wia wenyu.- Itheka (miunda) yeethya yi nitheuwithiawa kwi laisi kutala miti ila yivo.Lilikana kusiia mbui ikay ila uvandite kwa kwiiana waya kana mathanzo ma miwa. Ethiwa kuiimbua, ngithya miti yaku.


KIKAMBA VERSIONMiile miseo kwa ivinda yiaso kwa awau.Misyi mbingi endwa maitu niawau. Kumasuviani undu wa vata. Mauwau ta sukali, cancer,muthelo, kithui kinene ni mowau matavoamituki. Awau aa nimailye ni kuya nesa nikanemethiwe na vinya kukita mowau asu ovamwena angi. Liu museo ni uta:1. - Wikia vinya mwiini. Maliu aa ni vamwena ngima, kiteke kya mwee, muvya,uimbi na manga.- Musele- MakwasiLilikana kana mauta mate maingi nimanengaemwii vinya na kwongela musamo liuni.2. Wikiaa mwii ulumu.- Nyama (sya ng’ombe, nguku, mbui,ilondu, marata, tusyili)- Makuyu- Matumbi- Yiia- Mboso, nzuu, poyo, mbiinzi- Njuku3. Wikiaa vitameni.- Vitameni ino ni ya vata kwa awau mamuthelo nikwatikanaa.- Mbokani (matu ma nzuu, matu mamanga)- Masungwa.- Maiu meli- Matunda (masungwa, mavavai,maembe, maiu meu, mavela)Kunwa.- Awau nimaile kunwa kiwu kingi theukyakiwu kyakunwa eka kivoe na uikikia vanduvatheu. Kiwu kya kumwa nikyaile kwa kilamundu indi muwau wa mowau aa mekalaamateuvoa na mituki niwaile kunwa kiwukwa wingi.- Ethwa muawau nukwituua musuvisy kiwukwa kwikia isiko thanthatu nini sugali nanusu ya kisiko kiu kya mungu wa lita umwewa kiluu kyanunwa ongela kiwu kyamatunda kusevya musamo. Nthambamoko maku utanamba kuseuvisya muwauwako liu. Tumia miio nthenu.Kwisuvia umuu.Ivinda ya mbua niwo kwithiawa na uwau wandetema umuu ula niwo uetae ndetea usyanaamituki.Seuvya mawithululuko maku kwa:- Tema ithuku ila itevata musyini kwaku.- Temea kiku kila kitindiite kithi nundunivo umuu usyaniaa.- Vatanga matialyo ma liu.- Inzia mavuti yiima kana vata ukunikie- Tuta musyi waku kila muthenya.- Tumia neti ya umuu vatonyeka5Kikundi kinini kya muguna. Twi atanu kwithya twi nthini wa <strong>TIST</strong>.Na Joseph ThitaiKulika kwitu <strong>TIST</strong> mwaka wa ngili ili na itano(2005) nikutethetye mumanya maundumaingi. Utee wa kuvundiwa uvandi wa miti namaiko ala matumiaa mwaki nesa, mivea inginitonetye maundu angi nundu wa ithyi kwithyetwivamwe ta kikundi kila kitumite tuvike valaui ni kumana na kuvundiwa ni TST yiulu wakwiyumwa utongoini kikundini kitu. Kwisilauvea wa ngwataniowo NALEP nimatunengetepolytubes, na uvandi witu wa miti itehkanisya selikali niwailite.Nituvandite mithemba mbingi ya mitimiundani yitu.Mbikia vau nituvandite miti ngili ili (2000) yikivathukania vamwe na ya kithio yitawamtero. Nituvandite Neem, misanduku,avocados, mavela, gravellia na ingi mbingi.Kikundi kitu ni kya andu nyanya (8 No.) noyitu ya <strong>TIST</strong> ni 2006K56. Thima malecluster.


KIKAMBA VERSION6Kikundi kini kya Friends United. Ualyuku munene.Na Susan KinanuKwa ivinda yiase tutwie nthi nyumu yaNtharaka District, twesilasya mathina maitumakaminwa ni silikali kana mivea ingi nene.Tuyaisilya kana ithyi ene no tumine thina witu.Yila muvea wa <strong>TIST</strong> wavikie kisioni kitu,nitwatanie nundu nitwesi kana nthi witunukuthela. Thesilasya kana maundu manenenimekwikwa nikana uye matunda ma maunduasu. Ndwai wo.wia witu miembe yitu niyambiire kusyaa. Mitiyitu nitalitwe na omituki nitukuivya ni <strong>TIST</strong>.Nitwekaiile nthi, na twoona niuseo kuima undu<strong>TIST</strong> ituvunditye uimi wa Conservation.Suana niwaseuvisye maima 10.5CF, Reginamaina 100, Janet maima 50, Robert maima988. Ithuonthe nitwakwatie ngetha nzeo. Yukila mundu nukwenda kuima uimi uu wa CFNitwataviwe kana twi <strong>TIST</strong> nomuvakatuthukume ithyi ene.Nitwavundiiwe kuseuvya ikundi nini sya andukatikati wa ithanthatu na ikumi na eli (6-12)nitwambiie kikundi kya Friends United <strong>TIST</strong>.Twai andu muonza (7 No. ) niwelelile mbesatunekwe ni <strong>TIST</strong>. Ingi tuyakwata.Ingi nitwakwatanie na kikundi kinini kyaMatakiri cluster kuvanda miti ya kithio.Nitukwikwatya kuvanda miti ingi mbingi ivindayii ya mbua.Vamwe na ikundi ingi nitwambiie murango wakuia na kukovethania mbesa. Muvango uunututethetye muno.Nitwavundiisye kuseuvya ivuio na undu wakwisuvia. Nitwambilie na twetela <strong>TIST</strong> mokemave miti ya kuvanda, ingi mayauka. Indinitwavundiwe undu wa kuvanda miti miundaniyitu. Miunda yitu niyekalite nesa muno nundumiti niyeanie. Nitwambie kuya matunda maNitwambiie kwaka na kutumia maiko alamasuviaa mwaki. Uu wituteithesya nundutuikatemaa miti ya ngu kila ivinda. Kwisilangwatanio ino yitu nitwendee kumanya faitawa ngwatanio.Muti wa kutania mwei uu wa thanthatu: Waterberry tree.English name: WaterberryScientific name: Syzygium guineenseKikuyu name: MukoeKimeru name: MuriruMuti uu uvandawa kundu kula kuthithu nasyimani. Umeaa syandani, ingi ona kiwuni, kuumbusini nusiaa kukuwa kwa muthanga ni kiwu.Mbeu sya wo ni meaa nesa. Syavuiwa iminaamatuku miongo ili kana itano. Noitemeweiteuvuiwa. Matunda mawo nimetikaa nthi. Nouthingithye muti ukaumwa matunda. Umwembeu vu kwa vu nundu syekala na syomaanisyanangikaa. Nitutonya kusuvia mbeu kwakusiia mikeveni na kuia nyumba nthini.Niutumikaa ta liu (matunda), ngu, ndawa(matunda mawo nimaitaa kwituaa, makondemawo matumikaa ona kuiita kwituuanthakame). Manya kana makonde ma muti uunimokaa kwa uu, kulya andu ala mesi yiuluwowo undu utumiawa utanamba kuutumia tadawa.


w w w . t i s t . o r gKitania <strong>TIST</strong> Kenyenya kwa wira ula tuteuasya a na maundu meu!Umunthi, nitutania maundu manene ala aimi ma <strong>TIST</strong> na aungamii moo mekite, namaundu angi meu maseo.VCS na CCBA ni ndikiiku na sya uwo – Tist niyo ya mbee nthi yonthe.<strong>TIST</strong> niyithiitwe yi mbikiiku na wo kwa wia ula itethasya nthi ya Kenya kusiia VCS(kwithiwa na kithimo kila kianie kya nzele) na ingi kwa CCB (Nzeve, andu, itheka naindo ila syi mothululuko) – Maundu aa eli nimo me mbee kuikiithya kusiia nzeve ilanthuku kwisila nzia isu. <strong>TIST</strong> nokyo kikundi nthi yonthe kwithya ki kiikiiku. Oingi, kwimatuku 6 mwei wa thathatu,, <strong>TIST</strong> mena muvango wa kwikia saii kwiwana na muveawa mititu (KFS) nikana nguthu nini sya <strong>TIST</strong> ivande miti ya kithio volestini ilambandikithye ni silikali na syandani.Kuikiithya kwa muvango uu ni kwaile nundu wa itumi mbingi.1. Andu angi nimonete useo wa uvandi wa miti ila aimi na <strong>TIST</strong> mauandaa na wiaula ndongoi syoo itethasya na kwa uu makamakwata mbeu nundu wia usu uunikokwa nzeve, andu o vamwe na itheka na indo.2. Kwisila uikiiku wiani ula <strong>TIST</strong> itethasya nguthuni nini vamwe na clusters,nitukwataa uvoo muikiiku. Uvoo uu nutumaa ala mathoaa Carbon matuikiia kwauu nitutesaa Carbon sokoni yoyo.3. Ni ivinda yitu mbee kuthoosya makaa kuma mitini ila tuvandite nitutethekete nambesa kuma uthoosyani usu na kwa uu <strong>TIST</strong> nayiendee na wiana na kumesyavinya.Muvea wa nzeve nzeo ula witawa (Clean Air Action Corporation - CAAC) ula ni umwewambiliilye <strong>TIST</strong>, mungamii wowo monini wa musumbi witawa Charlie Williams aisyeatii:-“Kualuia mothululuko nikwendaa kwiyumwa nikana maseuve.Kielelo kya <strong>TIST</strong> kyai kwikia aimi anini vinya na kumamenga umanyi nikana mavikiiekuvanda na kutasyindu sokoni ya nthi yonike na kumathusya kusakua kwikalamothululuko ala maseo. Yu twina uwo kana <strong>TIST</strong> niyithiitwe yi na lato kwa kualyulanzeve iketha yi nzeo kwa andu, indo ona mimea vamwe na wa aimi ngili mongothanthatu (60,000) ala mavandite miti mbee wa milioni ikumi kwisila muvango uu”.Uvoo muikiiku wa wia ula <strong>TIST</strong> itethasya kuma kundu na kundu nitetheesye muno,uvoo wa uthukumi niwikitwe ukunikili ni muvea wa ukunikili wa nzeve (EnvironmentalServices, Inc, (ESI) na umwe woo Shawn McMahon nunaisye kana muvango wa <strong>TIST</strong>ni wianite kwisila ngwatanio ya aimi na maundu ala mekaa.


Nitunakusiie undu munene <strong>TIST</strong> ineekie kwisila kusiia mothuluko vamwe na kumwetamboa andu yila manavivasya makaa. Anene ma <strong>TIST</strong> na athukumi moo nimanonanisyeutuika woo, na nimakwenda muno kwailya mikalile ya andu wa Kenya kwisila ualukuwa nzeve nthi yonthe. Esi nimeutana nundu wa wia museo mivangoni ino kumanyakana muvango uu nuvikiie kwianisya miao ya CCB nikwonania uikiiku ula unengetwe<strong>TIST</strong>.Nzeve andu na indo ovamwe na mawithululuko nimo kitina sya muvango uu. Ndetosya Dr. Joanna Durbin, munene wa CCBA, kikundi kiyiungamitye kusisya uthukumi wa<strong>TIST</strong> nunaisye kana <strong>TIST</strong> nivikiie kwianisya maundu (miao) ila maile kwa uikiiku nauwo. Nunaisye uu undu wa muvango uu wa <strong>TIST</strong>.“Nituutana kana mivango ya <strong>TIST</strong> ila itwaiisye nthi ya Kenya nivikiie kwianisyawendi wa CCB. Nitutana oingi kwona mivango kwa ivinda ya mbee yithiite yi yauwo na ndikiiku kwisila ukunikili wa CCB, ikitethya andu o vamwe na mothululuko”Kwonania uwo na uikiiku kwisila CCB ni kwa vata muno kwa athooi ala mendaa umanyamaundu ma muvango uu ula nimautetheeasya kwisila utethyo ula andu, nzeve, indona mothululuko makwataa kuendeesya thayu woo.Muvango wa <strong>TIST</strong> niwithitwe vitethenya muno ni kikundi kya United States Agency forInternational Development (USAID). Kwisila muvango uu aimi ma <strong>TIST</strong> nimethiitweme ma mbee nthi yonthe kwisiana na nzeve nthuku ila yumaa nyumba nzeuve syauvanda syindu (green-house), kwananga mothululuko ovamwe na uimi ute mwailu.Maithukuma vamwe, mbee wa aimi ngili miongo thanthatu (60,000) ma <strong>TIST</strong> nimokilevamwe na kumantha nzia sya kumina mathina asu.Muungamii wa USAID kuu Kenya, Erna Kerst, ena uwo kana muvango uu niuetetekivathukanio kinene nthi ino yitu.“<strong>TIST</strong> niyithiitwe yiungamite na uwo kuma mwambililyoni. Ndikuseng’a ati nimoma mbee nthi yonthe wianisya maundu aa <strong>TIST</strong> yi mbee kwa maundu atatu - Kwaaimi, kwa mothululuko na kwa kunengane maundu ala mailye nikwikwa kwailyanzeve. Twina utanu nundu wa ngwatanio ino”Maundu manene ala tutania nikwiana kwa musingi witu. No muvaka tuendee nangwatanio kwisila clusters situ nikana tuvikie kuanisya mivango yaitu. Tuvande mitimingi na tuyithya na vinya na kukita valyuku na nzeve ula wambiie <strong>TIST</strong> na musumbiwa CAAC, Ben Henneke, nukuelesya“Muvea munene niumaendee aimi ma <strong>TIST</strong> nundu wa maendeeo na kuana kwamuvango uu ala mombanasya mbeu, makaseuvya ivuio, makavanda, na kuisuviaona ivinda ya munyao, mbua mbingi, kuiwa ni ng’ombe na mbui, na nzou. Aimi ma<strong>TIST</strong> nimaendee na kuthusya nguthu nini. Nimeutania baba ula makwatite mitiniyoo kwa kwailya niothululuko”.


June 2011 NewsletterNot for sale<strong>Mazingira</strong> <strong>Bora</strong>w w w . t i s t . o r gKipsigis VersionAn Environmental, SustainableDevelopment and Community ForestryProgram.Members of Green Environs <strong>TIST</strong> Small Group receiving their tree payments atKairuni Cluster on 16/05/2011.Inside this Newsletter....Kurupisiek che mengech en klasta 65 kokitach libanetabketikwak en arawetab 4 ak 5. Page 2<strong>TIST</strong> kotoreti en nyorunetab magutikab UN MillenniumDevelopment Goals - noni ko oleyoitoi! (MDGs) Page 2Kasarta ne kisemberi ketikwok ak minutik. Page 4Amitwogik chebo bik che miandos kogagei. Page 5Kurupit ne mining nebo Miguna:Kiboiboi kemi en <strong>TIST</strong>.Page 5Kurupit ne mingin nebo Friends United: Walet ne tononot.Page 6Ketitab <strong>TIST</strong> nebo arawetab lo :waterberry tree.Page 6Kiterter mbuEn kasartab robta kochang malaria missing. Mbuche konu malaria ko iitos en chokchinet. Bokamanut ke ger kele kakirib korikyok si ka machange mbu. Oratinwechhu komuche kotoret:• Swach ole rubeigei ak kot ak osnosiek aksuswek che ma magat.• Iser bek che ka tononso en ole negiten kot.Beechu kokochin ole sikyin alak mbu.• Isten amitwogik che kanget kila lang’at.• Isten takatakaek che mi bik en kit ne keratana ole kitumchin saratik.• Ibuch kongung ak biungung kila betut.• Ibwat iboise netitab mbuj yon imugagasei.Published by <strong>TIST</strong>-Kenya. Web: www.tist.org Email: martinweru@tist.org Tel: 0722 - 846501


Banganetab ge en klastaisiek konyumnyumi kotuyo,kotach ak kobcheikanetisiet ak ngalek alak cheu kaitisietabketik en libanet.Kurupisiek che mengechenche sire 930 en klastaisiek che sire 51 kokitach libanetab ketik en arawetab 4 ak 5.Bokolusiek alak ko bendi kelibani enklastaosiek 14 che tesunot en kasarta neisomani logoiwechu.Libanet tugul ko kikiyaien klastaisiek.Libanet ko tesetai enklastaisiek yon tesetai ko banganigei.Kandoikab klastaisiek ak kandoik alak kotesetai ko netigei oratinwek che kisibi si kesich libanet en abokora en tuyosiekab klasta.En kasartab libanet kurupiseikchetinyei ketik che chang, missing ketik chekiroren ako rutu kochogu ko kikitebsenkiboitinikab <strong>TIST</strong>.Tebsoni ko kibo kotorettemik tugul chebo <strong>TIST</strong> en kasarta nekoi.Temikab <strong>TIST</strong> ko kebeberiatab aldaetabkoristo.Kou en ndonyo agetugul ,olyik komache tuguk che kororon kialdechi.KIPSIGIS VERSIONKurupisiek che mengech en klasta 65 kokitach libanetabketikwak en arawetab 4 ak 5.Kandoik obwotin kurupisiekkoyanchin korib ketik en kasartab kenyisiek 30.En kenyitab 2000, ko kiyonchinkandoikab ngwony kosib magutikab UnitedNations Millennium Declaration ak MilleniumDevelopment Goals. Magutik sisit che kikiyonchin,che kiboto keret, keib chenegit nusu chebo bikabngwony koistoenge bananda koite kenyitab 2015.Konyonchinetab Millenium Development Goals koki koik toloitab bandabtai en ngwony. Magutikchu ko cheboto:Magutiet ne tai: Keisto bananda neo akrubet Magutiet nebo aeng: Nyorunetab ngwonynebo somanet ne tai(primary)Magutiet nebo somok: Keborchigeiimanda ak kikimit kwonyik. Magutietabangwan:Kebos meetab lagok che mengechen.Magitietab mut: Ketoret chepyosok che nyigisenMagutietab lo:Kebargei ak HIV /AIDS , malariaak mianwogik alak. Magutietab tisab: Ke kerngalekab itondab emet.Magutietab sisit: Ke bangan kibangengetabemotinwekab ngwony si konyor bandab tai.Ngatutyet agenge nebo kamanut en aldaetabkoristo, ko asi koboit komonut koristo komakyebe ketik tugul.Nyolu kerib ketik enimbar en kasartab kenyisiek 30 .En imbarenikche nyitotin krtik missing blue gum kokiibwat kiboitinikab <strong>TIST</strong> kole matot keriben kasartab kenyisiek30.Ngot keyeb ketikab<strong>TIST</strong> komait kenyisiek 30 ko maiyani alyik<strong>TIST</strong>,komuch kobek banganani. Ngot keyebketik che chang komuch konek banganetab<strong>TIST</strong> en ngwony komugul.Betos kelunetabkoristo chebo libanetab kasarta neo neyaetemik.Betos kelunetab koristo ne toretibanganosiek alak en kasrta ne koi.Ongewekin kongoi kiboitinikyok enkasit neo ne kitebsen kurupisiek che changakonet borotetab koyonchinoni.Ongiyonchinen kora kerib ketikyok enkasartab kenyisiek 30 ak barak.Yon yechgituketik ko tesetai borotenyon en kenyisek chebwonei.<strong>TIST</strong> kotoreti en nyorunetab magutikab UN MillenniumDevelopment Goals - noni ko oleyoitoi! (MDGs)Banganetab TST ko kiinam kou wolutietabmagetab bik che ki mi kibagenge en Tanzania enarawetab tisab nebo 1999.En tuyosiek choton aeng ko kitet banganetkoisto kemeusiek, kemin ketik kora en olekikiswach ak korib ngalekab tililindo en bikwak,kokochi konetisiet ak konam kurupisik chemengechen .En arawetab taman en 1999, kokikisich banganani. <strong>TIST</strong> ko inam kotomo kin ammagutikab UN Millennium Development Goals, agoibaibaite bik ke ger ole kerge keretab kurubitne mingin ak keretab kandoikab ngwony 189 chekituitos en let en kenyinoton. Kin ko etu <strong>TIST</strong>,ko ki testai kowol magutik che chang ak keretnebo membaek chebo kurupisiek che mengech.Ngunon ko tesetai magutik che chang chebo UNMillennium Development Goals en banganetabboisienywan.<strong>TIST</strong> koboisie ak bororiosek chebo gaa enemotinwek che ilonguge chebo : Kenya,Tanzania, Uganda, Nicaragua ak Honduras.2


<strong>TIST</strong>, koyob rabinik tuten chebo ketik che kasobcho ko kimite kapchi koib insurance ne imuch kotoret en kasartab miando anan yon nyigischepyoset.<strong>TIST</strong> ko tese tai kokimiti membaekko chut banganetab NHIF.Magutietab lo: Kebargei ak HIV/AIDS malariaak mianwogik alak.HIV/AIDS ak malaria kotesetai ko konu kaimutiken emotinwek che ilongu gei.En naet kele chutonaeng ko ngeme komoswek tugul chebo bandabtai , banganetab <strong>TIST</strong>, koboto kanetisietabmalaria ak HIV/AIDS. Yon k echut bangananimermbaekab kurupit ne minig ko siche kanetiseten teretabge en mianwogik chu. Mising, en olinbo Meru ak Nanyuki kokikotestai koba barakmalaria yon bwonen ngwony beek en barak entulwetab Kenya yon kaet maat.Inoni ko amun enwaletabge nebo koristo.Kimnatetab temikab<strong>TIST</strong> komin ketik millionisiek koo wale ni.Maguitetab tisab: Ribetab itonwekab emet.Bimanetab koriswekab barak che wecheiitonwekab emet ko kiko testai ko ba barak enkenyisiek chu ago ki kotestai ke swach osnosieken ngwony ak ke ngem. Niton ko kikotestai kowal itondab emet ak kogon melewet, kolany oldabmalaria ak korei itonwekab emet che yaach chekiko wech temisiet. Ripsetab itonwekab emet kotoloitab banganetab <strong>TIST</strong> ak ribsetabosnosiekab emet ko tokchinenyin. Temik kokikowech timwek, koter ngungunyek ak koribNguni kokonam korobon konyolu ko korominketikwok en imbarenikab ketik. Ngot kotomo ominketikwok ko nyolu oyai kou noton en chokchinet.Ketikwok komoche kemin ngunon asi korut akobwakokimegitu en robta ak komuch koma meiyo enkasarwekab kemeut. Kit nebo kamanut en arawaniko semberisietab ketikwok. Rib ole mi ketikkotililit missing . Itutun chemasai cherutu enole mi ketik.Semberet k obo kamanut amun:1. Ketikuk komache bek , amitwogik ak asistaasi korut komie.Ngot ko miten chemasaikoreben gee tuguchu ak ketichu.Boisienchemasai amitwogik chemi ngungunyek akbeek che mache ketikguk. En let kosokitosak imuch ko masobcho .2. Ngot ko ma kisember ketik ko changegitutyongik en yoton. Tyongik komuche kowechak kobar ketikguk. Yon tuten chemasai koKIPSIGIS VERSIONainosiek.Temikab <strong>TIST</strong> ko miten tai en waletabitonwekab emet. Kikotestai komin ak korib ketikmillionisiek.Kou ye kakimwa en barak ketikchesire millionisiek mut ko ki ko membaekabkurupisiek che mengechen en Kenyainegen.Banganani ko ki ko yai bororiosiek chechang ko mach kinaam <strong>TIST</strong> en komaswek chelelach.Magutietab sisit: kebangan kibangengetabemotinwekab ngwony si kenyor bandab tai.Kikonetgei temikab <strong>TIST</strong>, koyob banganani,mungaret nebo ngwony-mungaretab koristo .Kurupisiek che menge chen kosiche millionisiekkila kenyit koyob aldaet ne tai nebo koristo yeechegitun ketk. Kialda <strong>TIST</strong> Kenya koristo netai ne kige chigil ak kegeer en kenyini. Bangananiko kikoyat mungarani bo ngwony ak pcheetabngalek en bikab <strong>TIST</strong>. Pcheetab ngomnotet koma kimuche kesirto.Konetik ak koitikab <strong>TIST</strong> kokikinet ak kigoji ngomnatet en palm computertechnology ak internet, koboto waletab koristoak ole kibostoi . Logoiwek koyob bikab <strong>TIST</strong> enKenya ak USA , UK , EAST AFRICA ak INDIAko ki testai ko mie kopchei ngalek. Waletabngomnatet en emotinwekab East Africa ko kikimit. En abo kora bikab <strong>TIST</strong> koyb Uganda akKenya ko kikotestai korutechi gei en ruitoetabkanetetabgei ak keretab mbarenik si kopcheibanganosiek che miach ak kokimiiit ak kotechtemika <strong>TIST</strong> en ngwony. Iman <strong>TIST</strong> ko tese taiko kimikti chorwandit en bandabtaiKasarta ne kisemberi ketikwok ak minutik (Time to weed)tutugenitu tyongik cheu ndarok aktaburburik.Ichechu ko amune si kobo kamanut semberet: Chogu ketik amun mami chemasai che rebengei amitwogik ak beek en ngungunyek Ketik ko kimekitu ak kokkoegitun enkasarta ne nwach. Ketik ko much konyor asista koma kiter. Manyoru ketik mianwogik che changKitere ketik koyob koreitoetab maatMbarenik che tililen koboru kole ribe kurupitne mingin ago kaborunet en banganetab<strong>TIST</strong>.Niton koguure bik che chang kobwaago keer kasinyonInyumnyumi kaitiseitab ketik akiit komie akiman.Ibwat irib ketik en kiyagik (cheu nogo) asi ko,ma am anan ko wech.Imuche ingot mbaretabketik ananisungukanji ketik ak katok.Ngot ko mami robta ibwat itumchi beek ketikguk.4


Kasarta ne kisemberi ketikwok ak minutikNguni kokonam korobon konyolu ko korominketikwok en imbarenikab ketik.Ngot kotomo ominketikwok ko nyolu oyai kou noton enchokchinet.Ketikwok komoche kemin ngunon asikorut akobwa kokimegitu en robta ak komuchkoma meiyo en kasarwekab kemeut.Kit nebo kamanut en arawani ko semberisietabketikwok. Rib ole mi ketik kotililit missing .Itutun chemasai cherutu en ole mi ketik.Semberet k obo kamanut amun:1. Ketikuk komache bek , amitwogik ak asistaasi korut komie. Ngot ko miten chemasaikoreben gee tuguchu ak ketichu. Boisienchemasai amitwogik chemi ngungunyek akbeek che mache ketikguk. En let kosokitosak imuch ko masobcho .2. Ngot ko ma kisember ketik ko changegitutyongik en yoton. Tyongik komuche kowechak kobar ketikguk. Yon tuten chemasai kotutugenitu tyongik cheu ndarok aktaburburik.Ichechu ko amune si kobo kamanut semberet: Chogu ketik amun mami chemasai che rebengei amitwogik ak beek en ngungunyek Ketik ko kimekitu ak kokkoegitun en kasartane nwach. Ketik ko much konyor asista koma kiter. Manyoru ketik mianwogik che chang Kitere ketik koyob koreitoetab maat Mbarenik che tililen koboru kole ribe kurupitne mingin ago kaborunet en banganetab<strong>TIST</strong>.Niton koguure bik che chang kobwaago keer kasinyon. Inyumnyumi kaitiseitab ketik akiit komie akiman.Ibwat irib ketik en kiyagik (cheu nogo) asi ko,ma am anan ko wech.Imuche ingot mbaretabketik ananisungukanji ketik ak katok.Ngot ko mami robta ibwat itumchi beek ketikguk.Amitwogik chebo bik che miandos kogageiEn kapchi alak ole mi chamanik kyokchekikomianso, ripest ko bo kamanutmissing.Mianwogik cheu miandab suugaruk,cancer, HIV/AIDS ak TB ko mianwogik cheukinya . Noton anyun koweksei anan ko goige.Bik che miandos kou ni ko mache kebaen amitwigikKIPSIGIS VERSIONAmitwogik chebo bik che miandos kogageiche choton che tinyei borotet en borto asi kokimekitun ak kobargei ak mianwogikk alak.Amitwogik che kimen ko cheu:1. Che konu kimnatet en borta Amitwogik chemi yu ko chebo carbohydrate (konukimnatet) ago cheu:• Kimyet(rongorik che nyigisen chekakichoben busiekab bandek) ak rongorikchebo busiekab bamdek ,mosongik,bek akmohogo.• Muchelek• Rabuonik ak viazinik. Nai ile mwanik enbimanetab ngwony ko konu kimnatet akkochob amitwogik ko anyinyegitun.2.•Amitwogik che techei borto(proteins)Bendo (nebo teta,ingokyet, artet, kechiryetak batait)••Inchiryot(chebo kambaro, chelemo ak alak)Mayaiinik• Cheko•3Ngendek, nchorogek ak kundekAmitwogik che konu vitamin Vitamin A kobokamanut en bik che tinyei HIV/AIDS• Vitamin che chang missing vitamin A komitenen chongindo en:• Ngwek che nyalilen• Logoek missing che talelion(machungwek,papai, maembe,ndizinik che ruryotin)• Matoke(ndizinik che ka ki yo)•4.Amitwogik cheu rabwonikBeek- Bik che miandos komache beek chechang.Beek che kie konyolu kiyoo en kasartane maregunen minutes 10,kikaitit ak kekonoren teret ne tilil ak keger.Bek che tililen kobokamanut en membaek tugul chebo kap chilakini missing ko ko bik che tinyei miando nekigokagei amun maimuchei kobargei akmianwogik kou chito ne kim.- Ngot ko tinyei chito ne miani mandaetabmoet imuche ichopchi beek che-ee sikowekta bek che kakoba. Ingol kechikoik lochebo sugaruk ak nusu nebo kechiget nebochumbik en litait agenge nebo beek. Tesinjuice chebo logoek si ko anyinyekitun.Ibwatngolyot neo ko tililindo. Ngot ichobeiamitwigik chebo chito ne miani iger ile tilileneunek,keun amitwogik ak iyoo komie ak igerile tuguk che kiamisien ko tililen akkoyomyotin.Kurupit ne mining nebo Miguna:Kiboiboi kemi en <strong>TIST</strong>Kin kechut <strong>TIST</strong> en 2005 ko kikitoretech kesichtuguk che chang.koboto rabisiek En <strong>TIST</strong> akkanestiset en chobetab jikosiek, ko kibwanchechbanganosiek alakl amun kimi en kurupit.Kimatakenyoru chamyetab koigeny ak kimnatetnda kimako <strong>TIST</strong> ak kiboitinik ak kandoinatabsungukanet. Banganosiek cheu NALEP ko kikotoretech kartasisikab ketik ak magenyon keminketik en koratinwekab boror kikimuch. KikeminKasirei JOSEPH THITAIkora ketikab gaa che toretech en mbarenikyok .Agoi ngunon ko ki ke min ketik che sorei 2000cheboto chebo gaa cheu mitero. Kitinyei koraNeem, Mikinduri, Avacado, Maperek, Sebesebeak alak che chang. Kurupit nyon kotinyeinambaek sisit . Nambait nyon nebo <strong>TIST</strong> ko2006KE56. Kibo klasta nebo MALE.5


KIPSIGIS VERSION6Kurupit ne mingin nebo Friends United: Walet ne tononotKasire Susan KinanuEn kasarta ne koi mengisiet en olemami robta nebo districtab Tharaka kokibwat kele toretech serikali en uinwekyokanan ko banganosiekm che echen.Mait kenaikele uinwechu kimuchei kegirinden echegei.Noton kin kinam <strong>TIST</strong> en olinyon , kokikiboiboitu kibwati kele banganet neo kokanyo kotoretech en uinwekyok.Kikikanykegeer banganutik che kali ak ch eech ke yaeiak kegany kegeer logoek. Ki ma ko imanKi kimwowech kele en <strong>TIST</strong> keyaei kasitechegen. Kkinetech kinaam kurupit ne minginnebo bik 6-12 .Noton ko kikinam kurupit ne minginnebo Friends United.Ki 7 en nambait.Ngunonko ki kany rabisiek koyob <strong>TIST</strong>. Kora ko kima ko iman .Kikinaam kinetech ole kinamdoikabetisiek ak kerib ketik en betisiek. Sokikinaam kabetisiekab ketik ak kinaamkegany <strong>TIST</strong> koalwech ketichoton mengech.Ki makobo iman kora! Neka ta ko ki netechole kimindoi ketik en imbarenikyok. Enkasarta ne ma tian ko kiwalak mbarenikyokak konyalilekitun ki ngo echekitun ketik .Kikinaam kegeer borotet. Ketikyok chebomaembe ak machungwa ko ki konaam kosichlogoek. Kigiit ketikyok-ago kigonyeikelibanech en <strong>TIST</strong> konegit. Kigiyomtekora kanetisietab temisietab ribetabngungunyek. Kikituiye en kurupit akkiyanchinei koyomta alak orani.Kichop Susankeringoik 1015, Regina 100, Janeth 50, Robert988. Kikisich tugul kesutik che chang akche kororon ngunon komache chi tugul koyaitemisioni.Kora ko kinam gei eunek ak kurupisiekalak che mengechen en klasta nenyo neboMatakiri kemin ketikab gaa en olerubei geiak ainet. Kimang’u kemin ketik alak che changen kasari bo robta. Kibagebge ak kurupisiekalak ko ki naam kibagenge chebo konoret akbesendo. Niton kotoretech kegonor akkesom loan sige tesen borotenyon. Ne sireiko kikinam ak keboisien jikosiek chema toreimaat. Ni ko toretech ko ma kiyep ketika abakora. Kemi kibagenge en kimnateab kasinyon,ketiengei ak kibagengenyon ko ko kinamkegeer walutik che miach.Ketitab <strong>TIST</strong> nebo arawetab lo :waterberry treeKainetab chumbaa:Water berryKainetab science:syzygium guineenseKainetab ko koek: MukoeKainetab Meru: MuriruKeti ko rutu en ole mi ngwony en osnetabrobta ak tulonok che mi robta.Mising ko rutuen ole mabeten robta, sait age en beek agonyoru en ainosiek. Ketit ne karara en bosetabibetab ngungunyek ak teretab tabandabngungunyek. Tenderekyik ko ma macheribset kotomo ke min amun kabistaet kokararan ago kibagenge. Kabistaet ko 80%-90% en kasartab betusiek 20-50.Nyolunkemin en kartasisiek ko ma ki min korokenkabetisiek. Wechoksei logoekyik kounotonkonyolu ke kwai yon ka ibutchi ngwony.Kimuche kora kekwai yon kakitum tumtemenik ak kipsagaat. Yon kagekwai konyolukemin en chokjinet amun ibete rutunet yonyaamei. Yon maimigaksei kimuche kekonorlogoek en kasarta ne nwach en ole mi bekkou murek anan ko kibabet ne yatat en kotne miten lapkeiyet.Boisiet: amitwogik (logoek), beekabsegemik,bakoinik,kwenik,kerichek(logoekkinyaen miandab moet ak bertet kekirindoenmandaetab moet) Ibwat ile bertet ne sumuko kikemwa kele konu meet en bik, notonanyun ketebsen bik cheingen akobo boisetabketi.


w w w . t i s t . o r gKiboboenjini <strong>TIST</strong> Kenya en boisiet ni kiyaei akboroinwek alak che lelach!Raini keboiboenjini borotetab temikab <strong>TIST</strong> ak kandoinatetab kokochinet ak boroindoage ne lel.Chigilisiet ak keretab VCS ak CCBA - <strong>TIST</strong> ko ne tai en ngwony<strong>TIST</strong> ko kigechigil ak keger en boisienywan en Kenya koyob VCS(Verified CarbonStandards) ak kora CCB (Climate,Community and Biodiversity standards) - Chutonaeng ko magutikab barak en konunetab chamchinet en bosetab koriswekab baraken banganosiek.<strong>TIST</strong> kora ko banganet ne inegen kosich chamchinwechu aeng enngwony. Kora en tarikit 6/6/2011 kondoi sein koyonchinet <strong>TIST</strong> ak Kenya ForestService si ko min kurupisiek che mengech ketik en osnosiekab serikali, tobonwogikabainosiek ak kondametusiekab bek.Chomchinoni kobo kamanut en amune che chang.Iboru kele bik alak ko mache kogerak kotoret ketik chemine temikab <strong>TIST</strong> ah boisiet ne yoei kandoi che konugei,kosicheborotet en itonwekab barak, bik ak ko wal keretab ngwony. Iboru kole ngisibtolochikab <strong>TIST</strong> en boisienyon koboto kurupisiek che mengechen ak klastaisiekkesiche walutik che choton. Walutichi bo iman koboru kele alikab koristo koyanech,noton kimuche kealden koristo en ndonyo.Niton ko koristo ne tai kealden en ketikyokche kigemin ak komuch kokonech rabisiek che toretech ak <strong>TIST</strong> koet ak ko kimit.Clean Air Action Corporation(CAAC), agenge en kanamikab banganetab <strong>TIST</strong>rubeiwotab kandoindet Charlie Williams ko kiger:"Waletab itonwekab emet komache konunetabgei en imanda ak keretabboisiet.Takchinetab <strong>TIST</strong>N ko kikitoret temik che mengechen kosich boroindo enndonyoitab ngwony ak kotoret kowal en itonwekab emet. Ngunon ko ki keitchikayonchinet kele <strong>TIST</strong> ko konu walutik che echen en itonwekab barak, agoikararindab ngwony ak missing temik che sire 60000 che kikomin ketik ketik chesire milionisiek 10 en kenyisiek 10 che kikosirto."Ngalek che bo iman ak che yamatin cheiumi kaitikab <strong>TIST</strong> en boisiet ne yaei temikkotoreti missing en nyorunoni o.En <strong>TIST</strong> chigilisiet ak geretab VCS ak CCB ,walutikabboisiet koyache kechigil kora kampunitab somok.Environmental Services ,Inc.(ESI)ko kiiyok kurupitab chigilik kobwa Kenya , kochigil boisietab <strong>TIST</strong>. Kotiengei ShwanMcMahon nebo ESI,banganetab <strong>TIST</strong> ko boisiet ne kararan nebo konunetabgei nebotemik ak banganet ne kararan nebo ngalek.


"Kikibaorian boisiet ne o nebo <strong>TIST</strong> ne toreti Kenya koyob eetab koristo neboCarbon , toretetab bororiosiekab gaa ak waletab korindab emet.Kandoinatetab<strong>TIST</strong> ak kiboitinikab mbar che kiboiboechini keboisie tugul ak kotinyei maget neinet ne ilongu sobetab bikab Kenya ak kobos waletab koristo. ESI kobaibai koyaikomostab boisiet en banganani bo kamanut."Kabarastaet kele banganetab <strong>TIST</strong>, Ko kinyor magutik chebo CCB ko kiborkayanchinet ne o en banganetab <strong>TIST</strong>. Itomwekab barak, bororiosiek ak kororindabemet ko ki ger ko kiwango ne kigeren oleten koristo en boset itonwekab barak.KoyobDr. Joanna Durbin ,kandoindetab CCBA, chigilisiet ne ki inegen ko ki ibor kolebanganetab <strong>TIST</strong> ko kinyor magutik che uwen ak ko kiibaibait ngwony en chigilisietak keret ne kisich tuwan. Kitinyei ngalechu komwa agobo nyorunetgab <strong>TIST</strong>:“Ki boiboi en <strong>TIST</strong> banganetab boror en Kenya ko kinyor magutik che uwen cheboCCB .Ki boiboi kora keger banganani- en kasarta ne tai- kwo kosir chigilisiet akkigochi keretab CCB.Iboru niton banganet ne mie nebo boisionik en oldab gaaneyaei kogochi borotet bik ak emet "Chigilisiet ak keretab CCB ,k obo kamanut en alik koger kole boisiet ne toreti kotoretikora bikab boror, itonwekab barak ak karorindab emet.Tesetab tai ne mie ak tesetab tai nebo banganetab <strong>TIST</strong> koyob toretab United StatesAgency For International Development(USAID). En walunet, temikab <strong>TIST</strong> ko tesetaiko wale koriswek che yaach chebo barak en ngwony: tiletab ketik ak oratinwek cheyaach chebo temisiet. En kibagenge ak temikab <strong>TIST</strong> che sirei 60000 ko tesetai kowale itonwekab emet ak koek kebeberiat nebo kamanut.Kandoindet ne bo USAID en Kenya, Erna Kerst ko tinyei imanit kole banganani kowendikokonu wallet ne o."<strong>TIST</strong> ko ki ko kon wallet ago kitinyei kamangunet neo kongeten kanaamet.Manyasutiet en ane ngoik che tai en ngwiny ko nyor chamchinosiekchu aeng. <strong>TIST</strong>ko kanaamindet en sigetab tuguk somok en temik ,en itonwekab Kenya ak enboisietab mosognatetab kasari ne magaat en ribsetab itonwekabemet.Kiboiboenchini boisienyon nebo kibagenge ak <strong>TIST</strong>.Sigoni ko borotet ne o keboiboenchi ak ko konu toloitab bandabtaitnyo. Nyolu ketestaikebangangei en klastaisiek si ke sich borotosiek che echen,kemin ketik che chang akkigimegitu en borienyon en baretabgei nebo walutikab itonwekab emet.Kanaamindetab <strong>TIST</strong> ak kandoitab CAAC Ben Henneke ko aroru:" Wegetab kongoi nebo boisiet ne o ko wendi temikab <strong>TIST</strong>,che butate keswek ,kochop kabetisiek ak komin ketik ak korib kosobcho en kemeusiek, maranosiek,ametab tuga ak nego ak burburenetab belek.Temikab <strong>TIST</strong> ko bik che konukimnatet en bik alak boiboechin borotennywan nebo ketik neibu en sobenywanak itonwekab ngwony”.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!