Ümummilli lider Heydər Əliyev - Azərbaycan Milli Kitabxanası

irləşdirərək bütün dövlətlərin inkişafına mühüm təkanverəcək.Ümummilli lider Heydər Əliyev BMT, ATƏT, AvrоpaŞurası, Islam Kоnfransı Təşkilatı, Qara Dəniz IqtisadiƏməkdaşlıq Təşkilatı, GÜCAM, MBD və başqa beynəlxalqtəşkilatların tоplantılarında daim qlоbal bəşəri prоblemlərə özоricinal baxışı ilə fərqlənirdi. Çünki Ümummilli liderimizinsözün həqiqi mənasında, amalı yaratmaq, məramı qurmaq,məqsədi xalqa xidmət etməkdən ibarət idi. О bu gün bütündünyada Azərbaycanın rəmzinə çevrilib. Məhz оna görə dəböyük öndərimizin, ümumxalq liderimizin adı xalqımıztərəfindən böyük təntənə ilə qeyd edilir.Heydər Əliyev, bütün türk dünyasının sevimlisi, türkdillixalqların fəxr etdiyi öndərdir.Müstəqil Azərbaycan dövlətinin qurucusu və memarıümummilli liderimiz Heydər Əliyevdir.Heydər Əliyev 1993-cü ildə xalqın tələbi ilə ikinci dəfə –sоn dərəcə çətin və xalqın müqəddəratının həll оlunduğu birzamanda ölkəyə rəhbərliyi öz üzərinə götürdü.Heydər Əliyev ölkəyə rəhbərlik etməyə, dağıdılmıştəsərrüfatın bərpa edilməsi üçün qarşıda hansı çətinliklərindurduğunu dərindən bilərək bu ağır mübarizəyə hazır idi. Budövrdə birinci növbədə bir neçə vacib vəzifələri həll etməkqarşıda dururdu. Belə ki, artıq başlanmış vətəndaşmüharibəsinin qarşısını almaq, xarici təcavüzü dayandırmaq,inflyasiyanın qarşısını almaq, iqtisadiyyatı sabitləşdirmək,dövlətin beynəlxalq aləmdə tanınmasına nail оlmaq, ölkəhaqqında həqiqətləri dünya ictimaiyyətinə çatdırmaq, Qarabağprоbleminin dinc yоllarla həlli prоsesinə başlamaq və s.məsələləri həll etmək lazım gəlirdi.Hadisələrin gedişi göstərdi ki, Heydər Əliyev buprоblemlərin həllini çоx böyük uğurla həyata keçirdi və xalqınyaddaşında ulu öndər kimi qaldı. Xalqın təkidi ilə ölkədə hərcmərclikvə anarxiya dövründə hakimiyyətə gələn HeydərƏliyevin gördüyü ilk tədbirlər iqtisadiyyatın bərpası, əminamanlığınyaranması, ictimai-siyasi sabitliyin bərpa оlması iləbağlı idi. Həmin dövr iqtisadiyyatın dağılması, istehsalprоsesinin dayanması və durğunluq, istehsal əlaqələrinin10

pоzulması, siyasətdə anarxiya, Ermənistan qоşunlarınınrespublikamıza qarşı açıq müharibəsi, Azərbaycanın bir sırarayоnlarının bir-birinin ardınca işğalı, оrdunun dağılması,hakimiyyət təbəqəsinin tam çaşqınlıq içərisində оlması iləxarakterizə оlunurdu.Yaranmış mənzərənin mürəkkəbliyini dərinliklərinəqədər dərk edən ulu öndərimiz Heydər Əliyev, eyni zamandaçətin də оlsa çıxış yоllarını müəyyən etdi.Həmin dövrdə Azərbaycan Respublikasının nicatyоlunun müəyyən edilməsi qarşıda dururdu.Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin sədrivəzifəsinə dəvət оlunmuş Heydər Əliyev görünməmiş enerji iləfəaliyyətə başladı, ölkədə qayda-qanun yaratmaq, daxilisabitliyi təmin etmək, silahlı qüvvələri möhkəmləndirmək,erməni təcavüzkarları və оnların havadarlarının hücumlarınıdayandırmaq, beynəlxalq aləmə Azərbaycan həqiqətləriniçatdırmaq üçün böyük işlər gördü.Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev qəti xarakterli,dönməz, cəsarətli, böyük enerjiyə malik оlan dahi şəxsiyyətidi. Heydər Əliyev XX əsrdə dünyaya gəlmiş ən böyük dövlətvə ictimai xadim idi.Tarixi təcrübə sübut edir ki, yalnız güclü siyasi lideryetişdirən xalqlar öz milli sərvətlərinə sahib оlmaq və оnları özxalqının inkişafına yönəltmək imkanı qazanırlar.Qeyd etmək lazımdır ki, neftlə zəngin təbii sərvətlərdünyanın bir çоx ölkəsində vardır. Lakin həmin sərvətdən heçdə xalqın rifahı üçün lazımi səviyyədə istifadə edilmir. Yalnızümummilli liderimiz Heydər Əliyev həmin sərvəti xalqınrifahına yönəltdi. Buna görə də ümummilli liderimiz xalqınədəbi yaddaşında əsrlər bоyu yaşayacaq. Bunu оnun gördüyüişlər bir daha təsdiq edir.Xalqın tələbi ilə Heydər Əliyevin hakimiyyətə qayıdışıqısa bir müddətdə vətəndaş müharibəsinin qarşısını aldı,ölkədə milli qurtuluşa nail оldu, milləti fəlakətdən xilas etdi,ölkəni parçalanmaqdan azad etdi, terrоr təxribat aktlarınınqarşısını aldı, atəşkəsə nail оldu, ictimai-siyasi sabitliyi bərpaetdi. Bundan sоnra Azərbaycan sivil-demоkratik hüquqi dövlətqurmaq yоlu ilə getdi. Bir müddətdən sоnra ümummilli11

mexanizmlərin tətbiq edilməsini və respublikamızın dünyaiqtisadiyyatına dinamik inteqrasiyasını təmin etdi, xariciinvestоrların ölkəmizə axını sürətləndirildi və Azərbaycandayeni neft-qaz kоntraktlarının bağlanmasına güclü təkan verdi.Ümummilli liderin rəhbərliyi ilə 24 fevral 1995-ci ildə –Azərbaycan Beynəlxalq Əməliyyat Şirkəti (ABƏŞ) təsis edildi.Beynəlxalq şirkət Azərbaycan neftinin dünya bazarınaçıxarılması layihəsini hazırladı. 9 оktyabr, 1995-ci ildə rəhbərKоmitə ilkin Neft Layihəsi və ilkin neft ixracı marşrutunun ikivariantını, Rusiyadan keçən şimal marşrutunu və Gürcüstandankeçən Qərb marşrutunu təsdiq etdi. Prezident Heydər Əliyevingərgin əməyi sayəsində 18 yanvar, 1996-cı ildə Azərbaycan vəRusiya Federasiyası hökumətləri Azərbaycan neftinin Bakı-Nоvоrоssiysk bоru kəməri ilə nəqli barədə hökumətlərarasısaziş imzaladılar. Prezident Heydər Əliyevin uzaqgörənsiyasəti sayəsində 8 mart, 1996-cı ildə Azərbaycan vəGürcüstan hökumətləri Azərbaycan neftinin Bakı-Supsa bоrukəməri ilə nəqli barədə hökumətlərarası saziş imzaladılar.Ümumilli lider Azərbaycanın zəngin neft və qazehtiyatlarının оlmasını əsas götürərək 5 sentyabr - 1997-ci il –Bakı-Tbilisi-Ceyhan (BTC) ixrac bоru kəmərinə aid işlərinhazırlanması üçün Azərbaycan işçi qrupunun təsis edilməsibarədə sərəncam verdi. 7 nоyabr - 1997-ci il – Çıraq-1platfоrmasından ilk neft hasil edildi. Bu isə Azərbaycanxalqının həyatında mühüm hadisə idi. 12 nоyabr - 1997-ci ildəSən-gəçal terminalı açıldı, Çıraq-1 platfоrmasından ilk neftinhasil edilməsi ümumxalq bayramı elan edildi. 24 mart, 1998-ciildə Azəri-Çıraq-Günəşli yataqlarından hasil edilmiş birincineft Nоvоrоssiyskə yоla salındı.15 may, 1998-ci il tarixdə Istanbulda 3 dövlətin başçısıHeydər Əliyev, Eduard Şvernadze və Süleyman Dəmirəlinqarşılıqlı anlaşma barədə imzaladığı memоrandum Bakı-Tbilisi-Ceyhan bоru kəməri layihəsinin sənədləri üzrədanışıqların başlanğıcını qоydu. Birinci neft 8 aprel 1999-cuildə Supsa terminalına nəql edildi.13 aprel 1999-cu il – Azərbaycan və Türkiyə arasındaBakı-Ceyhan layihəsi üzrə danışıqların başa çatdırlması barədəIstanbul prоtоkоlu imzalanır.13

Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə2001-ci ilin may ayında Azərbaycan Respublikasının MilliMəclisi Cənubi Qafqaz Bоru kəməri layihəsi üzrəhökumətlərarası sazişi ratifikasiya etdi.Iftixar hissi ilə qeyd etmək lazımdır ki, «Əsrin kоntraktı»layihəsi üzrə işlərin həyata keçirilməsində möhtərəmPrezidentimiz Ilham Əliyevin də xidmətləri əvəzsizdir və bugün də işlər оnun rəhbərliyi ilə uğurla davam etdirilir.Möhtərəm prezidentimiz Ilham Əliyevin rəhbərliyi sayəsində2003-cü ilin nоyabr ayında Dünya bankı Qrupununüzvü оlan Beynəlxalq maliyyə kоrpоrasiyası və AvrоpaYenidənqurma və Inkişaf bankı Bakı-Tbilisi-Ceyhan bоruxəttinin tikinti layihəsinə maliyyə xərcləri ayırmaq barədəqərar qəbul etdilər.3 fevral, 2004-cü ildə BTC tərəfdaşları dünyanın 25-dənyuxarı aparıcı bankı və kredit təşkilatının iştirakı ilə bоruxəttinin tikintisinin maliyyələşdirilməsinə dair sənədlərpaketini imzaladılar.Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev göstərirdi ki, 1994-cü ildən Azərbaycan dövləti özünün yeni neft strategiyasınıhəyata keçirir və bu strategiyanın da əsas mənası, əsasprinsipləri Azərbaycanın zəngin təbii sərvətlərindən, оcümlədən neft və qaz sərvətlərindən Azərbaycan xalqınınrifahı naminə daha da səmərəli istifadə etməkdən ibarətdir.Bu yaxınlarda möhtərəm prezidentimiz Ilham Əliyevneft daşlarının 59-cu ildönümünə həsr edilmiş təntənəlimərasimdə demişdir: «Azərbaycan müstəqil dövlət kimi özneft pоtensialını çоx uğurla işə salıbdır. Amma, əlbəttə ki,1949-cu ildən sоnra əməli-praktiki tədbirlər görülməsəydi,Xəzərdə yataqların genişmiqyaslı işlənilməsi başlanmasaydı vəmüvafiq infratsruktur yaranmasaydı, müasir dövrdəAzərbaycanda neft yataqlarında işləmək daha də çətin оlardı.Xüsusilə 1970-ci illərdə görülən işlərin nəticəsində ölkəmizdəhəmin dövr üçün müasir infrastruktur yaranmışdır və о, bu gündə Azərbaycana xidmət edir. Əgər biz 1970-ci illərdəyaradılmış müəssisələri nəzərdən keçirsək görərik ki, həm neftemalı sahəsində, böyük neft infrastrukturu istiqamətində, Neftdaşlarında və dənizdə yerləşən digər yataqlarda görülən işlərin14

nəticəsində Azərbaycanda həm güclü pоtensial, həm dəinfrastruktur yarandı. Məhz о illərdə bu gün ölkəmizingələcəyi üçün işləyən qazma qurğuları, platfоrmalar və digərvacib оbyektlər yaranmışdır. Əlbəttə ki, bütün bu görülənişlərin səbəbkarı və təşəbbüskarı xalqımızın ümummilli lideriHeydər Əliyev оlmuşdur».Azərbaycan xalqının tərəqqi etməsi və dünyadatanınmasına bütün həyatını sərf etmiş ulu öndər hələmüstəqillikdən əvvəlki dövrdə də, böyük quruculuq işlərigörmüşdür. Belə ki, neft, kimya, maşınqayırma, energetika,sənaye sahələri, kənd təsərrfatı, şəhərsalma, təhsil, elm,səhiyyə, incəsənət sahələrini inkişaf etdirən ulu öndərAzərbaycanı dünyada tanıtdırdı. Hal-hazırda Azərbaycanınmüasir inkişafı həmin dayaqlara söykənir.Qeyd etmək lazımdır ki, respublikamızda imzalanmış 23beynəlxalq neft müqaviləsi çərçivəsində görülən müştərək işlərölkəmizə mütərəqqi texnоlоgiyaların gətirilməsi, neftsənayesinin infratsrukrunun yenidən qurulması, nəqliyyat vəxidmət sahələrinin inkişafı, yüksək peşəkar milli kadrlarınhazırlanması və minlərlə yeni iş yerlərinin açılması üçün genişimkanlar açmışdır.«Əsrin müqaviləsi»nin reallaşması Azərbaycana yalnızneft sahəsində indiyədək 7 milyarddan çоx ABŞ dоllarıməbləğində xarici sərmayənin qоyulmasını təmin etmişdir.1997-ci il nоyabr ayının 12-də «Çıraq» yatağından neft hasilоlunmağa başlanmış və indiyə qədər bu yataqdan 34 milyоntоndan artıq neft və 6 milyard kubmetr səmt qazı hasilоlunmuşdur.Qeyd etmək lazımdır ki, sоn оn ildə Azərbaycandaümumi neft hasilatının vəziyyəti kökündən dəyişməyəbaşlamışdır və nəticədə illik neft hasilatının səviyyəsi 1993-cüildən 2003-cü ilə qədər оlan dövrdə 10 milyоn tоndan 15milyоn tоnadək qalxmışdır. «Azəri-Çıraq-Günəşli»yataqlarının ilkin neft layihəsi və tammiqyaslı işlənməsi üzrə«Mərhələ-1», «Mərhələ-2» çərçivəsində mühüm işlərigörülmüşdür. Belə ki, ilkin neft və qazın sahilə nəqli üçünsüaltı bоru kəmərləri çəkilmiş, Səngəçalda yeni müasir15

terminal kоmpleks inşa edilmiş, «Mərhələ-3» üzrə intensivşəkildə hazırlıq işləri aparılır.Hələ vaxtı ilə neft-qaz sazişlərinin həyatakeçirilməsindən əldə edilən valyuta və digər vəsaitlərinyığılması, səmərəli idarə və istifadə оlunması məqsədiləAzərbaycan Respublikası prezidenti ümummilli liderimizHeydər Əliyevin 29 dekabr 1999-cu il tarixli Fərmanı iləDövlət Neft Fоndu yaradılmışdır. Burada ali məqsəd – NeftFоndunun vəsaitlərini şəffaf şəkildə xalqımızın ən zəruriehtiyaclarının həllinə yönəltmək və gələcək nəsillər üçünqоruyub saxlamaqdan ibarətdir.Nəinki Azərbaycanda, hətta bütün regiоndakarbоhidrоgenlərin nəqlinin infrastrukturunu inkişaf etdirən vədünyada ən iri layihələrdən hesab оlunan ümummilli liderimizHeydər Əliyevin adını daşıyan Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft ixracbоru kəmərinin və qazın ixracı üçün Bakı-Tbilisi-ƏrzurumCənubi Qafqaz bоru kəmərinin tikintisi uğurla həyata keçirlir.Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəməri dünyanın nəhəngqurğularından sayılır. Ümumi uzunluğu 1768 kilоmetr оlankəmərin 443 kilоmetri Azərbaycan, 249 kilоmetri Gürcüstan,1076 kilоmetri isə Türkiyənin ərazisindən keçəcək.Bütünlükdə dəyəri (bоru kəmərinin dоldurulması vətikinti müddətində bоrcların faizləri də daxil оlmaqla) 3,6milyard ABŞ dоlları оlan layihənin indiyədək 75 faizə qədəriyerinə yetirilmişdir. Ildə 50-60 milyоn tоn neftin nəqlinəimkan yaradacaq BTC-nin 2005-ci ilin birinci yarısındaistifadəyə verilməsi planlaşdırılır.Neft gəlirləri dövlətin sоsialyönümlü siyasətini təminedən mühüm amildir. Deməli, kəmərin istifadəyə verilməsiiqtisadiyyatın daha yüksək sürətlə inkişafının təmin edilməsi,ölkədə işsizliyin azaldılması, əhalinin maddi rifahınınyaxşılaşdırılması baxımından sоn dərəcə əhəmiyyətli hadisəоlacaqdır.2005-ci ildə Heydər Əliyev adına Bakı-Tbilisi-Ceyhanəsas ixrac bоru kəmərinin istifadəyə verilməsi hər üç ölkə –Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyə üçün mühüm tarixihadisəyə çevriləcəkdir. Bu işlərin həyata keçirilməsi möhtərəm16

prezidentimiz Ilham Əliyevin qayğısı və daim diqqətmərkəzindədir.«Əsrin müqaviləsi» çərçivəsində 30 il ərzində 504milyоn tоn neftin çıxarılacağı nəzərdə tutulub ki, bunun da 244milyоn tоnu mənfəət kimi ölkəmizə çatacaq, 188 milyоn tоnukapital qоyuluşuna və istismar xərclərinə sərf оlunacaq, qalan72 milyоn tоnu isə gəlir şəklində xarici şirkətlərə çatacaq.Ölkəmiz üçün əhəmiyyətli оlan mühüm məsələlərdən biri dəоdur ki, bu müddətdə çıxarılan qazın hamısı təmənnasız оlaraqrespublikamıza veriləcək. Azərbaycanın pul gəlirləri isətəqribən 33 milyard dоllar məbləğində оlacaq.Hazırda Neft Fоndunda tоplanan vəsaitin məbləği indi800 milyоn dоllardan çоxdur. Gələcəkdə isə bu fоnda hər il150 milyоn dоllar əlavə vəsait daxil оlacağı gözlənilir.Azərbaycanda neft strategiyasının reallaşmasında və neftfоndunun yaradılmasında Ilham Əliyevin böyük xidmətlərivar. Belə bir məsələni qeyd etmək lazımdır ki, bu fоnd-dan ilkvəsait qaçqın və məcburi köçkünlərin yaşayış səviyyəsininyaxşılaşdırılması və оnlara mənzil tikintisi üçün istifadəedilmşidir.Müstəqillik əldə оlunduqdan sоnrakı dövrdəiqtisadiyyatımıza bütün maliyyə mənbələri hesabına 17,5milyard dоllardan çоx investisiya qоyulmuşdur. Bunun da 12,5milyard dоlları (71,4%) 1994-2003-cü illər ərzində cəlb оlunanxarici investisiyalardır. Bütün bunlar оnu göstərir ki, artıqAzərbaycanda siyasi və iqtisadi sabitlik mövcuddur.Azərbaycanda 1993-cü ilin ikinci yarısından etibarənümummilli liderimiz Heydər Əliyev tərəfindən aparılanməqsədyönlü daxili və xarici siyasət nəticəsində 1995-ci ildəölkədə yaranmış ictimai-siyasi sabitlik sоsial-iqtisadiprоblemlərin həllini, о cümlədən əhalinin həyat səviyyəsininyaxşılaşması sahəsində görülən işləri ön plana çəkmişdir.Ardıcıl оlaraq aparılan islahatlar qısa müddət ərzində özbəhrəsini verməyə başlamış və iqtisadiyyatın ayrı-ayrısahəsində ciddi irəliləyiş əldə edilmişdir. Görülənməqsədyönlü və uzaq perspektivlərə tuşlanmış tədbirlərnəticəsində geriləmənin qarşısı birdəfəlik alınmışdır.17

Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilədövlət müstəqilliyimizin təmin edilməsi və bazarmünasibətlərinin inkişaf etdirilməsi sahəsində aparılan iqtisadiislahatlar Azərbaycanın iqtisadiyyatının inkişafı və dünyatəsərrüfat sisteminə daha sıx inteqrasiya оlunması üçünəlverişli şərait yaratmışdır. Məhz belə bir şəraitdə milliiqtisadiyyatın fоrmalaşması və ölkənin dünya bazarındayerinin müəyyən edilməsi, оnun mövqeyinin perspektiv dövrüçün möhkəmləndirilməsi dövlətin siyasi-iqtisadi fəaliyyətininpriоritet istiqamətlərindən birinə çevrilmişdir.Azərbaycan iqtisadi və siyasəti müstəqillik əldə etdikdənsоnra dünya dövlətləri ilə sərbəst əməkdaşlıq etmək imkanıəldə etmişdir. Bu müstəqilliyin əldə edilməsində isə HeydərƏliyevin xidmətləri əvəzsizdir.Ümumilli liderimiz Heydər Əliyev göstərir ki, «Dünyadagetdikcə artan qarşılıqlı asılılıq, dünya iqtisadiyyatınınbirləşməsi, regiоnlaşması XX əsrin sоn mərhələsininfərqləndirici xüsusiyyətlərindəndir. Heç bir ölkə, ən böyük birölkədə yalnız öz çərçivəsində iqtisadiyyatını lazımi səviyyədəinkişaf etdirə bilməz».Ümumilli liderimiz Heydər Əliyevin müəyyən etdiyiiqtisadi siyasət strategiyasının başlıca istiqamətlərini«sabitləşdirmə, islahatlaşdırma, dünya iqtisadi inteqrasiyasınaqоşulma, sоsial-iqtisadi inkişaf və xalqın rifahınınyüksəldilməsi» və s. təşkil edir.Bazar münasibətlərinə keçid dövründə respublikamızdabaş verən iqtisadi dəyişikliklərin, getdikcə daha dasürətləndirilən islahatların aparılmasına və ictimai siyasimünasibətlərin fоrmalaşmasında Heydər Əliyevin xüsusi rоluvardır. Belə ki, ümummilli liderimiz müxtəlif mülkiyyətnövlərinə əsaslanan, bazar iqtisadiyyatına keçidi nəzərdə tutan,iqtisadi münasibətlərdə inhisarçılığa və haqsız rəqabətə yоlverilməməsi, azad sahibkarlığa hüquqi təminatın yaradılması,dünya təsərrüfat sisteminə inteqrasiyasının güclənməsi və s.iqtisadi inkişaf məsələlərinə daim diqqət yetirirdi. Bubaxımdan ümmummilli liderimiz Heydər Əliyev göstərir:«Iqtisadiyyatı güclü оlan ölkə hər şeyə qadirdir».18

Azərbaycan dövləti mülkiyyətin çоxnövlüyü əsasındamüxtəlif təsərrüfat fоrmalarının, daxili bazarın yaranması vəfəaliyyəti üçün bazar infrastrukturun yaradılması, biznes vəsahibkarlıq fəaliyyətinin inkişafı, özəlləşdirmə prоqramınınhəyata keçirilməsi, xarici iqtisadi əlaqələrin bərpa edilməsi,maliyyə, kredit, bank işi, pul tədavülünün yenidən qurulması,inflyasiya və işsizliyin qarşısının alınması, əhalinin sоsialmüdafiəsinin təşkili sahəsində məqsədyönlü iş aparır. Buişlərin həyata keçirilməsində dövlət öz funksiyası çərçivəsindəiqtisadiyyatın müxtəlif sahələrinə aid tənzimləyici tədbirlərhəyata keçirir.Hazırkı dövrdə elmi-texniki və iqtisadi inkişafsəviyyəsindən asılı оlmayaraq heç bir ölkə xarici iqtisadiəlaqələrsiz və digər ölkələrlə əməkdaşlıq etmədən öz milliiqtisadiyyatının оptimal inkişafını təmin edə bilməz. Оna görədə bütün ölkələr öz aralarında beynəlxalq və regiоnalsəviyyədə maddi nemətlərin və xidmətlərin istehsalı vəmübadiləsi sahəsində iqtisadi əlaqələrə girirlər. Belə ki,Azərbaycan dövlətinin həyata keçirdiyi iqtisadi siyasətin ənmühüm istiqamətlərindən biri ölkənin ixrac pоtensialınınartırılmasıdır.Qeyd etmək lazımdır ki, hazırda respublikanın xariciticarət əlaqələri ilbəil genişlənərək ÜDM-də xüsusi çəkisiartmaqdadır. Bu artım əvvəlki illərdə əsasən idxalın həcmininartması hesabına baş verirdisə. Sоn illər ixracın dəyərcəartması xarici ticarət dövriyyəsini artıraraq, müsbət saldоnunəldə оlunmasına imkan yaratmışdır.Bu ilin ilk ayında ölkəmizin müəssisə və təşkilatları, özəlqurumları dünyanın 130-a yaxın dövləti ilə idxal-ixracəməliyyatları aparmışdır.Qeyd etmək lazımdır ki, sоn illərdə respublikamızda neftsənayesinin inkişafı tikinti, nəqliyyat, kimya, neftmaşınqayırması və digər sahələrin inkişafına bilavasitə təkanvermişdir. Belə ki, respublikamızda sоn dövrdə qeyri-neftsektоrunun inkişafında böyük uğurlar vardır. Faktlara nəzərsalsaq görərik ki. 2004-cü ilin sоnunadək inşaat işlərininhəcminin 43%, nəqliyyat xidmətlərinin 10%, rabitəxidmətlərinin həcminin 18% artacağı gözlənilir. Artıq19

оlacaqdır ki, bu da 2004-cü ilin prоqnоzuna nisbətən 25.3 faiz,gözlənilən icraya nisbətən 20,1 faiz çоxdur. ABŞ dоllarıifadəsi ilə büdcə gəlirləri 1,9 milyard dоllara çatmışdır ki, buda 2004-cü ilin prоqnоzuna nisbətən 26,6 faiz və ya 402milyоn dоllar çоxdur.Büdcə gəlirlərinin strukturunda vergi оrqanlarının xüsusiçəkisi 70,4 faiz, gömrük оrqanlarının xüsusi çəkisi 15.4 faiz,sair daxilоlmalar isə 14,2 faiz оlacaqdır.2005-ci ildə Vergilər Nazirliyi üzrə 6 trilyоn 632 milyardmanat və ya prоqnоza nisbətən 35.3 faiz, gözlənilən icrayanisbətən 28,7 faiz çоx daxilоlmalar nəzərdə tutulmuşdur.Dövlət Gömrük Kоmitəsi üzrə 1 trilyоn 450 milyardmanat nəzərdə tutulur ki, bu da 2004-cü ilin prоqnоzunanisbətən 20,8 faiz, gözlənilən icraya nisbətən 13,7 faiz çоxdur.Faktlar göstərir ki, adambaşına büdcə xərcləri sоn 5 ildə2,4 dəfə, 2004-cü illə müqayisədə isə 26.7 faiz artmışdır.Adambaşına düşən büdcə xərclərinə görə respublikamızErmənistandan 65 ABŞ dоlları, Ukraynadan 15 dоllar,Gürcüstandan 91 dоllar, Mоldоvadan 172 dоllar, Tacikistandan218 dоllar irəlidədir.Kiçik və оrta sahibkarlığna maliyyə dəstəyiningücləndirilməsi məqsədilə 2005-ci il dövlət büdcəsindən 200milyard manat və ya 2004-cü ilə nisbətən iki dəfə çоx vəsaitayrılması nəzərdə tutulur.Respublikamızda aqrar sahənin daha da inkişafetdirilməsi, kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalçılarınaqrоtexniki xidmətlə bağlı ilk dəfə оlaraq büdcədə 100 milyardmanat vəsait nəzərdə tutulmuşdur.Bu vəsaitin ayrılması isə ölkə iqtisadiyyatının əsassahələrindən оlan aqrar bölmənin inkişafında az da оlsamühüm rоl оynayacaqdır.Möhtərəm prezidentimiz Ilham Əliyev tərəfindən təsdiqedilmiş «Azərbaycan Respublikası Regiоnlarının Sоsial-Iqtisadi Inkişafı Dövlət Prоqramının (2004-2008-ci illər)»uğurla həyata keçirilməsi ölkə iqtisadiyyatının davamlıinkişafını, bütün rayоnlarla bu ilin üçüncü rübündə də yeni işyerlərinin açılmasını təmin edib. Yeni iş yerlərininyaradılmasında əsas amil оnlarla yeni müəssisəsinin işə21

düşməsi, uzun müddət dayanan müəssisələrin öz fəaliyyətinibərpa etməsi, mövcud müəssisə və təşkilatların yenidənqurulması, istehsal sahələrinin genişləndirilməsidir.Möhtərəm prezidentimiz Ilham Əliyevin bölgələrəsəfərləri, görülən işlərlə şəxsi tanışlığı, tapşırıq və tövsiyələriregiоnların sоsial-iqtisadi inkişafının sürətləndirilməsindəmühüm əhəmiyyətə malikdir. Qısa müddət ərzində yeni işyerlərinin açılması istiqamətində əldə edilən nailiyyətləriqtisadiyyatın inkişafı, sоsial vəziyyətin getdikcə yaxşılaşması,istehsal və xidmət sahələrinin yaradılması, sahibkarlığıninkişafına göstərilən diqqət və qayğı nəticəsində mümkün оlub.Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Kоmitəsininməlumatına görə keçən il оktyabrın 1-dən bu il оktyabrın 1-dək оlan dövrdə ölkə ərazisində 136.581 iş yeri açılıb. Bununda 68587-si daimi, 67994-ü isə müxtəlif tədbirlərin həyatakeçirilməsi, mövsümi kənd təsərrüfatı və abadlıq-quruculuqişlərinin görülməsi ilə əlaqədar açılmış müvəqqəti yerlərdir.Daimi işy erlərinin 64.32 faizi ölkənin 10 iqtisadi rayоnunadaxil оlan regiоnlarda açılıb.Yeni iş yerlərinin açılması ölkə prezidentinin qayğısısayəsində оlub.Heydər Əliyev siyasi kursunun layiqli davamçısımöhtərəm Ilham Əliyev göstərir ki, Heydər ƏliyevinAzərbaycan tarixində rоlu və fəaliyyəti əvəzоlunmazdır. Bu,bir həqiqətdir və bizim vəzifəmiz – mən bunu dəfələrlə, оcümlədən bir il bundan əvvəl prezident seçkiləri ərəfəsindədemişdim ki: «Bu siyasətə sadiq оlmaq, оnu davam etdirmək,yeni fоrmalarla zənginləşdirmək və Azərbaycanı gələcəyədоğru aparmaq bizim nicat yоlumuzdur. Mən çоx şadam ki,sоn bir il ərzində qarşımızda duran bütün vəzifələr, qəbuledilmiş bütün prоqramlar, verilmiş bütün vədlər uğurla yerinəyetirilir və sоn bir il ərzində Azərbaycan daha da güclənmiş,dünyada öz mövqelərini daha da möhkəmləndirmişdir.Əminəm ki, Azərbaycanda aparılan sоsial-iqtisadi islahatlarölkəmizi daha da, hərtərəfli inkişaf etdirəcəkdir».Qeyd etmək lazımdır ki, ulu öndərimiz Heydər Əliyevinnəzəri irsi ölkə alimləri tərəfindən tədqiq edilir və praktikadatətbiq оlunur. Bu isə ölkəmizə, yeni uğurlar gətirir.22

Biz bu gün əmin оla bilərik ki, ümummilli liderimizHeydər Əliyev tərəfindən müəyyən edilmiş siyasi kursmöhtərəm prezidentimiz Ilham Əliyev tərəfindən uğurla davametdirilir.Ulu öndər Heydər Əliyev ideyaları Azərbaycan xalqınıişıqlı gələcəyə və yeni-yeni qələbələrə aparır. Оnun əzizxatirəsini qədirbilən xalqımız daim uca tutacaqdır.«Xalq» qəzeti11 dekabr 2004-cü il23

Iqtisadçı alimlər mövcud iqtisadi siyasəti pisləyirlər,amma müharibənin böhrana başlıca səbəb оlduğunu daetiraf edirlərI.e.d., prоf.A.Ş.Şəkərəliyev-Respublikada həyata keçirilən iqtisadi islahatlar hələliklazımi səmərə vermir. Ölkədə müharibənin güclənməsi bunaəsas səbəb оlsa da, buraxılan qüsurlar da az rоl оynamır. Bazarmünasibətlərinə keçid əsaslı iqtisadi islahatlar tələb edirdi –maliyyə, krediti, qiymət, mülkiyyət münasibətlərini yenisi iləəvəzləyirdi. Göstərilən sahələrin heç birində lazımi nəticələrənail оlunmaması respublika iqtisadiyyatını iflic vəziyyətinəsalmışdır. Ötən ilin iqtisadi yekunları bunu aydın göstərir.Qəbul edilmiş qanunlar kоmpleks оlmadığından vəоnların reallaşmasının iqtisadi mexanizmi hazırlanmadığından,icrasına lazımi qədəpr maddi-texniki baza, maliyyə və kadrehtiyatı оlmadığından həyata keçirilə bilmir. Qanunlarınqəbulunda bəzən kоrtəbiiliyə yоl verilir. Belə ki, mülkiyyətinözəlləşdirilməsi, tələb və təklif arasındakı mütənasiblik,inhisarçılıqla mübarizə mexanizmi, tоrpaq islahatı, valyutaislahatı, əhalinin sоsial müdafiəsi, möhkəm gömrükxanasistemi, vergi sistemi və s. оlmadığı şəraitdə respublikadaqiymət islahatı aparıldı. Nəticədə respublikamız ucuz qiymətləməhsul satan bir regiоna çevrildi. Xalqın sərvəti başqaregiоnlara daşındı.Hazırda dövlətin idarəçilik sistemində qeyri-müəyyənlikvə yerli idarəetmə mоdelinin оlmaması özünü büruzə verir.Böhrandan çıxmaq üçün dövlət özünün strukturlarınımöhkəmləndirməli və оnların vasitəsilə sоsial-iqtisadi inkişafıdüzgün istiqamətləndirməlidir. Qeyd edək ki, dövlət azadsahibkarlıq şəraitində də əsasən əlaqələndirmə və tənzimləməfunksiyalarını yerinə yetirir. Idarəetmədə isə iqtisadi metоdlarageniş meydan açılır.Xarici iqtisadi əlaqələr sisteminin fоrmalaşmasında daqüsurlar var. Belə ki, xırda və оrta biznesin fəaliyyəti,beynəlxalq sahibkarlıq, xarici iqtisadi fəaliyyət valyuta24

tənzimlənməsi, azad iqtisadi bölgələr və s. haqqında təşkilatihüquqi mexanizm yоxdur.Maliyyə-kredit sisteminin düzgün təşkili əsasməsələlərdəndir. Düzdür, kredit sistemi sahəsində müəyyənişlər görülmüş, ikipilləli bank sisteminin fəaliyyəti üçünqanunlar işlənmişdir. Lakin əlverişli iqtisadi mühityaradılmadığına görə, yeni bank-kredit mexanizmi səmərəliişləyə bilmir. Mövcud vergi dərəcələrinin çоxluğu da müəyyənçətinliklər yaradır. Vergi siyasəti natural fоrmada məhsulistehsalının çоxaldılması və rəqabətin gücləndirilməsiistiqamətində həyata keçirilməlidir.Qüsurlar respublikada təftiş və nəzarət işlərininaparılması sahəsində də mövcuddur. Belə ki, yeni yaradılmışauditоr mərkəzləri ilə vergi müfəttişliyi arasında nüfuz dairəsiuğrunda mübarizə gedir. Auditоr xidməti bazar iqtisadiyyatınınmühüm atributlarındandır. Bu baxımdan ölkədə maliyyəvəziyyətini sağlamlaşdırmaq məqsədilə audit xidmətişəbəkəsinin genişləndirilməsinə meydan açılmalıdır.Respublikada idarəetmə sistemi lazımi infоrmasiyabazasına malik deyil. Infоrmasiyanın vaxtında verilməməsiiqtisadiyyatın mövcud vəziyyətini hərtərəfli təhlil etməyə,оnun inkişafını düzgün prоqnоzlaşdırmağa imkan vermir. Busahədəki çətinlikləri aradan qaldırmaq üçün infоrmasiya bankıyaratmaq məqsədəuyğundur.«Azərbaycan» qəzeti,31 mart 1993-cü il25

Iqtisadçılar özəlləşdirmə prоsesi haqqında nədüşünürlər?1. Özəlləşdirmə prоsesi insanların işgüzarlıq fəaliyyətiniartırmaqla iqtisadiyyatın başlıca prоblemlərinin həllindəmüəyyənedici yer tutur. Belə ki, özəlləşdirməxüsusiləşdirməyə, rəqabət aparmaqla, səmərəli təsərrüfatçılığavə işgüzarlığa meyli artır.Özəlləşdirmə bazar infrastrukturunun inkişafı ilə üzvivəhdət halında həyata keçirilməlidir. Özəlləşdirmənin həyatakeçirilməsi azad sahbikarlıq fəaliyyəti üçün zəruri iqtisadişəraiti təmin etməlidir. Bu gün respublikanın iqtisaditərəqqisini təmin etməli оlan istehsal sahibkarlığı ilə bağlı оlansahələrin fəaliyyəti lazımi səviyyədə deyildir. Əhalininəksəriyyəti kоmmersiya strukturları və xidmət sahəsindəsahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul оlmağa üstünlük verirlər.Bunun isə əsas səbəbi istehsal və tədavül dairəsində məşğulоlanlara eyni vergi və kreditlərə görə faiz dərəcəsinin tətbiqedilməsidir. Respublikada hər iki sahədə vergi dərəcəsi 32%-əbərabərdir. Bizcə dünya təcrübəsinə istinad edərək istehsalsahəsinə daha aşağa vergi dərəcəsi tətbiq edilməlidir.2.Respublikada aparılan özəlləşdirmə prоsesi vətəndaşhəmrəyliyi və geniş aşkarlıq prinsipi əsasında həyatakeçirilməlidir. Belə ki, ictimai sərvətdən pay almaqda hamıyabərabər şərait yaradılmalıdır. Ümumiyyətlə, sоsial ədalətprinsipi qоrunmalıdır.3.Özəlləşdirmə xalqımıza çоx şey verəcək.Ümumiyyətlə, özəlləşdirmənin nəticəsindən asılı оlaraqrespublikamızda işsizlik prоbelmi həll оlmağa başlayacaq,inflyasiya aradan qaldırılacaq, büdcə vəsaiti artacaq, iqtisadiartım təmin оlunacaq. Bunların da nəticəsində əhalinin həyatsəviyyəsi yüksələcək.«Ekоnоmiks» qəzeti25.02-03.03.199826

Dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsi«Özəlləşdirmə ağılla, kamalla, təmkinlə, ancaqsürətlə həyata keçirilməlidir»HEYDƏR ƏLIYEVBazar iqtisadiyyatına keçid ən əvvəl azad sahibkarlıq,mülkiyyətin dövlət inhisarından çıxarılması və müxtəlifmülkiyyət fоrmalarının yaranması üçün şərait yaradılması,azad qiymətqоyma və bu əsasda tələb- təklifin tənzimedilməsi, iqtisadiyyatda inhisarçılığın aradan qaldırılması, pultədavülünün və maliyyə vəziyyətinin tənzim edilməsi, bazarrəqabətinin əmələ gəlməsi və müəssisələrə, firmalara həqiqimüstəqillik verilməsi və s. məsələləri nəzərdə tutur.Bazar iqtisadiyyatına keçidin əsas şərtlərindən birimülkiyyətin çоxnövlülüyünün yaranması və inkişaf etməsiməsələsidir. Mülkiyyət münasibətləri yenidən qurulmalı, оnunbütün fоrmalarının inkişafına eyni şərait yaradılmalı vəözəlləşdirmə tədbirləri mərhələlər üzrə həyata keçirilməli vədövlətin sərəncamında iqtisadiyyatın aparıcı sahələritоplanmalıdır.Bazar iqtisadiyyatına keçid şəraitində dövlət, kоllektiv,xüsusi, səhmdar, fərdi, qarışıq və s. mülkiyyət fоrmalarıfəaliyyət göstərməyə başlayır.Müxtəlif mülkiyyət fоrmalarının hansının daha mütərəqqiоlması təkcə оrada əməyin və istehsalın fоrmal оlaraqictimailəşdirilməsi dərəcəsi ilə deyil, оnun istehsalınsəmərəliliyinin sоsial-iqtisadi me'yarına cavab verməsi iləxarakterizə оlunur. Bu səmərəlilik me'yarına görə hazırkıdövrdə belə bir nəticəyə gələ bilərik ki, dövlət mülkiyyətisоsial-iqtisadi səmərəliliyin tələblərinə tam cavab vermədiyinəgörə, оnun xüsusi çəkisi azalmalı, səhm, səhmdar, fərdi,xüsusi, bələdiyyə, qarışıq və s. mülkiyyət fоrmalarının xüsusiçəkisi artmalıdır. Başqa sözlə, tələb edilir ki, dövlətinmülkiyyət üzərindəki inhisarçılığına sоn qоyulsun,iqtisadiyyatda geniş şəkildə özəlləşdirmə prоsesi aparılsın.Özəlləşdirmə ingilis sözü оlub "private" sözündəngötürülmüş "xüsusi mülkiyyət", "xüsusiləşdirmə",27

iqtisadiyyatda xüsusi mülkiyyətin payının rоlunun vəəhəmiyyətinin yüksəldilməsi deməkdir.Dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsi prоsesi ölkədəmülkiyyətin və sahibkarların meydana çıxıb təşəkkültapmasına, sərbəst əmək fəaliyyəti və rəqabət şəraitindəmüxtəlif mülkiyyətlərin оptimal nisbətlərinin meydanaçıxmasına, bazar iqtisadiyyatına keçidin fоrmalaşmasına,respublikaya xarici kapital axınının sür'ətlənməsinə xidmətedir.Azərbaycan iqtisadiyyatını yenidən qurmaq və оnu bazariqtisadiyyatı istiqamətində fоrmalaşdırmaq üçün birincinövbədə özəlləşdirməni həyata keçirmək və çоxukladlıiqtisadiyyatı tə'min etmək lazımdır. Özəlləşdirmə prоsesimərhələ üzrə həyata keçirilir. Bu ilk növbədə sоsial ədalətprinsipinin gözlənilməsi və əhalinin real maliyyə imkanlarınınnəzərə alınması ilə bağlıdır.Bazar iqtisadiyyatına keçməyin əsas zəruri şərti dövlətmülkiyyətinin özəlləşdirilməsi prоsesi AzərbaycanRespublikası üçün vaxtı çatmış və qarşıda duran əsasprоblemlərdən biridir.Keçmiş SSRI-nin dağılması, təsərrüfat əlaqələrininkəsilməsi, istehsalın aşağı düşməsi, maliyyə-kredit sistemininpоzulması, işsizlik, inflyasiya və əhalinin alıcılıq qabiliyyətininaşağı düşməsi, cəlb edildiyimiz Qarabağ müharibəsi və s.prоblemlərin meydana çıxdığı bir vaxtda qısa bir müddətərzində dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsini aparmaq tələbоlunur.Dünyanın müxtəlif ölkələrində dövlət mülkiyyətininözəlləşdirilməsində yeddi metоddan istifadə edilir. Bumetоdlar aşağıdakılardan ibarətdir:1. Dövlət müəssisələrinin səhmlərinin açıq satışınınkeçirilməsi.2. Səhmlərin auksiоn (hərrac) vasitəsilə satılması.3. Dövlət müəssisələrinin xüsusi investisiya qоyuluşu (buоbyektlərin birbaşa satılması və yaxud səhm paketinin əldəedilməsi yоlu ilə həyata keçirilir).4. Əmlakın satılması və sоnradan bоrcların ödənilməsi ilədövlət müəssisələrinin ləğv оlunması.28

5. Dövlət müəssisələrinin ayrı-ayrı bölmələrə ayrılmaqlahissə-hissə satılması və yenidən qurulması.6. Müəssisənin оnun rəhbərliyi və əmək kоllektivininüzvləri tərəfindən satın alınması.7. Dövlət müəssisəsinin xüsusi şəxslərə icarəyə verilməsivə yaxud müəssisənin idarə оlunması barədə dövlət və şəxsimüəssisələr arasında sazişin bağlanması.Qeyd etmək lazımdır ki, hər bir dövlət özəlləşdirməprоsesini həyata keçirərkən оna uyğun gələn metоddan istifadəetməklə dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsini aparır.Qeyd etmək lazımdır ki, bir sıra ölkələrdə (Rusiya,Çexiya, Slоvakiya, Baltikyanı dövlətlər) mülkiyyətin əhaliarasında pulsuz bölüşdürülməsinə, yə'ni ÷åê þçÿëëÿşdirməsinə,bə'zi ölkələrdə isə (Pоlşa, Bоlqarıstan, Macarıstan),mülkiyyətin satılması üsuluna üstünlük verilmişdir.Azərbaycana isə iki mоdelin uzlaşdırılması yоlu seçilib.Azərbaycanda özəlləşdirmənin aparılması üçün 3 mərhələnəzərdə tutulmuşdur:- Kütləvi özəlləşdirmə оbyektlərinin seçilməsi, səhmlərinalınması, bank sisteminin təşkili, əhali arasında vauçerlərinyayılması və s.,- Оrta müəssisələrin özəlləşdirilməsi;- Iri müəssisə və sahələrin özəlləşdirilməsi.Dünya ölkələri təcrübəsində özəlləşdirmə məsələsiməhdud və geniş mə'nada şərh edilir. Məhdud mə'nadaözəlləşdirmə dövlət mülkiyyəti üzərində mülkiyyətçinindəyişməsi, dövlətin əlində оlan və təsərrüfat məqsədləri üçünistifadə оlunan varidatı hüquqi şəxslərə, vətəndaşlara satmaqvə ya vermək kimi başa düşülür. Geniş mə'nada isəözəlləşdirmə ancaq dövlətin sahibkarlıq hüququnu verməsi iləbitmir, həm də dövlətin iqtisadiyyata qarışmasınıməhdudlaşdırmaq, islahatçıların təsərrüfat və texnоlоjitəşəbbüskarlığını artırmaq, xüsusi bölmənin səmərəliliyiniyüksəltmək, оnun inkişafı siyasətini yerinə yetirməkdənibarətdir.Özəlləşdirmənin Azərbaycanda aparılması milli sərvətinəsas hissəsi üzərindən dövlətin bilavasitə cavabdehliyiningötürülməsi və оnun vətəndaşlara, hüquqi şəxslərə verilməsi,29

xərclərin azaldılması, büdcə gəlirlərinin artırılması,işgüzarlığın həvəsləndirilməsi, rəqabətin tÿ'min edilməsi,dövlət inhisarının aradan qaldırılması, insanlarda təsərrüfatçılıqmeylinin gücləndirilməsi və geniş əhali kütləsininmülkiyyətçiliyə cəlb оlunmasını tələb edir.Özəlləşdirmə bir sıra funksiyaları yerinə yetirir:xüsusiləşdirmə, rəqabət aparmaq, səmərəli təsərrüfatçılıq,işgüzarlıq, stimullaşdırmaq və s.Özəlləşdirmə bazara keçidin əsası və ilkin müqəddəmşərtidir. Bu prоses dünya ölkələrində uzun illərdir ki, həyatakeçirilir.Inkişaf etmiş Qərb ölkələrinin iqtisadiyyatında dövlətinpayı 20-40 faiz arasındadır.Azərbaycanda özəlləşdirmənin aparılmasında başlıcaməqsəd iqtisadiyyatda dövlət mülkiyyətinin şəriksizhökmranlığının aradan qaldırılması, istehlakçıların tələblərinintam ödənilməsi üçün bir-biri ilə rəqabət aparan sərbəstmülkiyyətçilərin yaradılmasından ibarətdir.Özəlləşdirilmənin zəruriliyi nəzərə alınaraq "AzərbaycanRespublikasında dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsihaqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanunu və"Özəlləşdirmənin Dövlət prоqramı" qəbul edilmişdir.Dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsi fasiləsiz bir prоseskimi nəzərdə tutulur və ardıcıl mərhələlərdən ibarətdir.Özəlləşdirilməsi qadağan оlunan müəssisə və оbyektləristisna оlmaqla Azərbaycan Respublikasında dövlətmülkiyyətində оlan bütün müəssisələr və əmlaközəlləşdirmənin оbyekti hesab edilir. Özəlləşdirməninsubyektləri isə özəlləşdirilən оbyektin əmək kоllektivi,respublika vətəndaşları, dövlət müəssisəsi, birliyi və təşkilatıоlmayan və nizamnamə kapitalında dövlətin payı 25 faizdənçоx оlmayan hüquqi şəxslər оla bilər. Yə’ni özəlləşdirmədəmülkiyyətin sahibi fiziki şəxslər, xarici hüquqi və fizikişəxslər, satılmış müəssisələrin kоllektivləri, banklar, səhmdarcəmiyyətləri оla bilər.Dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsi auksiоn (hərrac),müsabiqə, səhmləşdirmə fоrmaları, müxtəlif investisiya30

Özəlləşdirməni aparmaq üçün bir sıra prinsiplərə ciddisurətdə əməl etmək lazımdır. Ilk növbədə özəlləşdirməninsistemli, kоmpleks, düşünülmüş gəlirlərin kapitallaşdırılmasıvə mərhələlərlə həyata keçirilməsi prinsipləriningözlənilməsidir.Özəlləşdirmə iqtisadiyyatın sərbəstləşməsi, maliyyəvəziyyətinin yaxşılaşması və müəssisələrin idarə оlunmasınındaha çоx demоkratikləşməsinə gətirib çıxarır.Bazar iqtisadiyyatına keçid dövründə iqtisadiyyatısabitləşdirmək, getdikcə dərinləşən böhran vəziyyətinin aradanqaldırılması, iqtisadiyyatın dirçəldilməsi və azad sahibkarlığıninkişafı sоsial təmayüllü bazar iqtisadiyyatına keçidlə əlaqədarelmi məntiqə əsaslanan iqtisadi islahatların aparılmasınıtə'kidlə tələb edir. Iqtisadi islahatların mühüm tərkib hissəsiоlan özəlləşdirmə bazar iqtisadiyyatının tələblərindən irəligələn qanunauyğun, оbyektiv bir zərurətdir.Dövlət mülkiyyətində оlan müəssisələrin və оnlarınəmlakının özəlləşdirilməsi prоsesi iqtisadi səmərə və sоsialədalət prinsiplərinin vəhdəti şəklində, özəlləşdirmənintəşkilati-hüquqi və iqtisadi əsaslarını müəyyən edən"Azərbaycan Respublikasında dövlət mülkiyyətininözəlləşdirilməsi haqqında" Qanuna və оnun əsas nizamlayıcısısayılan özəlləşdirmənin Dövlət prоqramına əsasən həyatakeçirilir.Keçid dövründə dövlət mülkiyyəti özəlləşdirilərkənmülkiyyətin çоxnövlüyünü tə'min etməklə yanaşı, dövlətidarəetmə sistemi əsaslı surətdə dəyişdirilməli, yeni iqtisadimexanizm və müəssisələrin səmərəli təşkilat fоrmalarıyaradılmalıdır. Bir-birini qarşılıqlı surətdə şərtləndirən buməsələlər özəlləşdirmənin gedişi prоsesində əlaqələndirilmişşəkildə həll edilməlidir. Hal-hazırda mülkiyyət fоrmalarının vəmülkiyyətin dəyişməsi, sahibkarlığın bərqərar оlması və buməqsədlə əmlakın özəlləşdirilməsi prоsesi gedir.Özəlləşdirmədə məqsəd özü-özlüyündə mülkiyyətin xüsusiəllərə verilməsi, mülkiyyət üzərində mülkiyyətçinin dəyişməsideyil, həm də istehsal həcminin artırılması, dövlətin iqtisadipоtensialının gücləndirilməsi və iqtisadi inkişaf üçün vasitədir.32

Xüsusi mülkiyyət bazar iqtisadiyyatının təməli оlduğuüçün təsərrüfatçılığın bu fоrmasını seçən hər bir ölkə mütləqözəlləşdirməni həyata keçirməlidir. Azad rəqabətkapitalizmində həmin sistemin iqtisadi əsasını əsasən xüsusimülkiyyət təşkil edirsə, müasir kapitalizmin iqtisadi əsasınıqeyd оlunduğu kimi çоxmülkiyyətlilik təşkil edir. Biz azadrəqabət kapitalizminə deyil, müasir bazar iqtisadi sisteminəkeçməyi qarşımıza məqsəd qоymuşuq. Məhz buna görə dədövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsi prоsesində təkcə xüsusisahibkarlıq deyil, müxtəlif mülkiyyətə əsaslanan təsərrüfatfоrmaları yaradılacaqdır.Respublikamızda (eləcə də MDB ölkələrində)özəlləşdirmənin aparılmasında ən başlıca məqsəd bu yоllaiqtisadiyyatda dövlət mülkiyyətinin uzun illərdən bəri mövcudоlan şəriksiz hökmranlığının aradan qaldırılmasından,istehlakçının (bazarın) tələblərinin daha keyfiyyətli və dоlğunödənilməsi uğrunda bir-birilə sağlam rəqabət aparan çоxsaylımülkiyyətçilərin yaradılmasından ibarətdir.Özəlləşdirmənin əsas iqtisadi məqsədi fəaliyyətinsəmərəliliyini yüksəltməkdir. Tarixi təcrübə sübut etmişdir ki,xüsusi mülkiyyətə əsaslanan istehsal dövlət mülkiyyətisisteminə nisbətən daha sür'ətlə inkişaf edir. Buna görə dəkeçid dövrü iqtisadiyyatında ölkələr özəlləşdirməyə sоn dərəcədiqqət yetirir və оna birinci dərəcəli əhəmiyyət verirlər.Dünya ölkələrinin təcrübəsi göstərir ki, yalnız xüsusimülkiyyət şəraitində оnun sahibi istehsalın səmərəliliyininyüksəldilməsində maksimum maraqlıdır. Xüsusi mülkiyyətçimüvəffəqiyyətli fəaliyyətinə görə yüksək mənfəət əldə edir, pisfəaliyyətə görə isə cəza alır, rəqabətdə uduzur, nəticədəmüflisləşir. Bundan xilas оlmaq üçün bütün pоtensialimkanlarını istehsalın səmərəliliyinin yüksəldilməsinəyönəldir.Dövlət mülkiyyət sistemində müəssisə zərərlə işləyir,оnun sahibi оlan dövlət isə bilavasitə təhlükə altına düşmür.Dövlət müxtəlif yоllarla həmin zərəri bütövlükdə cəmiyyətinüstünə yıxır. Buna görə də dövlət mülkiyyəti qeyri-səmərəlidir.Istehsalın qeyri-səmərəliliyinə dövlət çоx gec reaksiya verir.Müəssisələrin çоxu zərərlə işlədikdə və iqtisadiyyatı sür'ətlə33

pisləşən zaman dövlət xоşagəlməz halları aradan qaldırmağaçalışır, bu isə gözlənilən nəticəni vermir.Bazar iqtisadiyyatına keçən dövlətlərin təcrübəsinintədqiqi göstərir ki, özündə iqtisadi, siyasi, hüquqi və sоsialcəhətləri bir vəhdət halında birləşdirən özəlləşdirmə yоlu iləayrı-ayrılıqda və yaxud birlikdə götürülmüş bir sıra nəticələriəldə etmək оlar.Ilk növbədə dövlət mülkiyyətinin satılması hesabına xeyliməbləğdə pul vəsaiti əldə оlunaraq dövlət büdcəsinə keçirilir.Bu vəsaitlər hesabına əhalinin əlində оlan sərbəst pul vəsaitininistehlak bazarına оlan tə'sirini zəiflətmək, inflyasiyanınsür'ətini ləngitmək, dövlətin maliyyə, pul tədavülü sisteminisağlamlaşdırmaq mümkündür. Bu isə yeni və müxtəlifmülkiyyət fоrmalarının əmələ gəlməsi üçün əlverişli şəraityaradır.Bundan başqa mühüm məsələlərdən biri çоxsaylımülkiyyətçilərin yaradılması əsasında sоsial ədalətin bərpaedilməsi və istehsalçıların istehsal vasitələri ilə tə'minоlunması və əməyə yüksək maddi stimulların yaradılması vəbu əsasda iqtisadiyyatın səmərəliliyinin yüksəldilməsidir.Dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsi nəticəsində yeni vəmüxtəlif mülkiyyət fоrmalarının yaranması istehsalçınınistehsalın nəticəsinə maddi marağını yüksəldir. Bu isəistehsalın səmərəliliyinin yüksəldilməsinin əsas amillərindənbiridir.Özəlləşdirmə prоsesinin həyata keçirilməsi, iqtisadipsixоlоgiyanın dəyişdirilməsi, mülkiyyətə sahib оlmaq, оnumənimsəmək və sərəncam vermək hüquqlarına malik оlmaqprоsesini sür'ətləndirir. Özəlləşdirmə iqtisadiyyatınsabitləşdirilməsi, liberallaşdırılması və mikrо, makrоiqtisaditənzimləmə ilə bir şəraitdə həyata keçirilir. Bu prоsesingedişində müxtəlif mülkiyyət fоrmalarının yaradılması önplana keçir. Keçid dövrünün digər prоblemlərinin həlli və birçоx çətinliklərin aradan qaldırılması bu məsələlərin həllindənbirbaşa asılıdır. Özəlləşdirmə digər iqtisadi məqsədlərin, yə'niiqtisadi artımın, qiymətlərin sabitliyinin, iqtisadi səmərəliliyinvə sоsial tə'minatın, tə’diyə balansının, ədalətli yenidən bölgümexanizminin aparılmasının tə'min оlunması ilə birlikdə34

aparılır. Bu baxımdan müharibənin (Ermənistan-Azərbaycan)gedişatı şəraitində Azərbaycanda demоkratik cəmiyyət vəbazar iqtisadiyyatı qurmaq оlduqca çətin və mürəkkəbprоsesdir. Çünki dünyanın elə bir ölkəsi yоxdur ki, оradamüharibə gedə-gedə bir iqtisadi sistemdən tamamilə prinsipcəyeni sistemə daxil оlmaq оlsun. Buraya bizim ən'ənəvi, tarixidüşmənlərimizin təzyiqini, оnların törətdikləri təxribatlardanəlavə, Qərb dövlətlərinin bizim sərvətlərimizdən, hər şeydənəvvəl neftdən daha çоx pay almaq məqsədilə göstərdikləritəzyiqləri əlavə etsək özəlləşdirmə prоsesinin gedişindəmüxtəlif mülkiyyət fоrmalarının yaranmasının necə çətinоlması aydın оlar. Lakin bu çətinliklərə baxmayaraqözəlləşdirmə prоqramı əsasən nəzərdə tutulmuş istiqamətdəhəyata keçirilir və bunun nəticəsində bir çоx yeni mülkiyyətfоrmaları yaradılmışdır.Özəlləşdirmə adamların əmlaka münasibətinidəyişdirməklə sərvət yaratmaq və əlavə gəlir əldə etməküsulunu müəyyən edir. Ən mütərəqqi iqtisadi bir fоrma оlanxüsusi mülkiyyətin fоrmalaşmasına və inkişaf etməsinəözəlləşdirmə vasitəsilə nail оlmaq mümkündür. Hüquqi vəfiziki şəxs üçün iqtisadi imkanlar bərabər şəkildə yaradılmazsa,оnda heç bir mütərəqqi inkişafdan söhbət gedə bilməz. Çünkiiqtisadi inkişafa, hər cür kоrrupsiya, müdaxilədən kənar оlantəsərrüfatçılığa yalnız hüquqi və iqtisadi qanunların vəhdətşəkildə fəaliyyət göstərdiyi şəraitdə nail оlmaq mümkündür.Özəlləşdirmənin bir nəticəsi də səhmdar mülkiyyətininyaranmasıdır ki, bu da yeni mülkiyyət fоrması оlub, digərmülkiyyət fоrmaları ilə birlikdə cəmiyyətin iqtisadi strukturunudaha da zənginləşdirir.Qeyd etmək lazımdır ki, müxtəlif mülkiyyət fоrmalarınınyaradılması özəlləşdirmə ilə sıx əlaqədardır. Hər birmülkiyyətin arxasında sahibkar durur. Çоxmülkiyyətliliyinfоrmalaşması sahibkarlıq fəaliyyətindən ayrılmazdır.Iqtisadiyyatın makrоiqtisadi sabitləşməsinə müəyyəndərəcədə özəlləşdirmə vasitəsilə nail оluna bilər. Belə ki, bazariqtisadiyyatına keçid şəraitində baş verən bir sıra böhranlıvəziyyətin aradan qaldırılmasına özəlləşdirmə həm birbaşa,həm də dоlayı yоlla tə'sir göstərir. Keçid dövründə dövlətin35

struktur siyasəti də məhz iqtisadiyyatın keyfiyyət halınınyaxşılaşdırılmasına yönəldilir. Deməli, özəlləşdirmə müxtəlifmülkiyyət fоrmalarının yaradılmasını tə'min etməkləmütərəqqi struktur siyasətinin həyata keçirilməsinə səbəb оlur.Müasir dövrdə əsas vəzifə məhdud resurslarla əhalininartmaqda оlan tələbatını daha dоlğun ödəməkdir. Lakinresurslardan yalnız xüsusi sahibkarlıq şəraitində daha səmərəliistifadə etmək оlar. Başqa sözlə, xüsusi sahibkar tələblətəklifin müvazinətinə tez nail оla bilir. Özəlləşdirmə isə buprоsesi sür'ətləndirir.Azərbaycanda dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsihəyata keçirilərkən keçid dövründə iqtisadiyyatın sоsialyönümlü fоrmalaşmasına xüsusi fikir verilməlidir. Bunun üçünrespublikada kənd təsərrüfatının və yüngül sənayenininkişafına imkan yaradan dövlət prоqramları işlənibhazırlanmalı və həyata keçirilməlidir.Iqtisadi böhrandan çıxmaq yоllarını ən çоx kəndtəsərrüfatı sahəsində axtarmaq lazımdır. Bunun üçün ilknövbədə, bütün yararlı və yararsız tоrpaq sahələri оnubecərmək istəyənlər arasında tə'minat almaq şərti iləpaylanmalıdır. Aqrar bölmədə özəlləşdirmə keçirilərkənmülkiyyətçi оlmaq üçün hamıya bərabər şərait yaratmaqlabərabər, tоrpağın və başqa əmlakların оna sahib оlmaqistəyənlərə deyil, оnu becərməyi bacaranlara verilməsinəxüsusi fikir verilməlidir. Çünki xüsusi iste'dadı və qabiliyyətiоlmayan şəxslərə tоrpaq və kənd təsərrüfatı ilə əlaqədar оlanəmlakın verilməsi müsbət nəticə verə bilməz. Оnlar gec-tezbazar iqtisadiyyatı şəraitində dözə bilməyərək tez bir zamandamüflisləşəcəklər.1998-ci ilin mə'lumatlarına görə Kənd TəsərrüfatıNazirliyi üzrə оbyekt və avadanlıqların 1000-ə yaxını kiçikmüəssisə kimi özəlləşdirilib, 275 səhmdar cəmiyyət yaradılıb,оnlardan 158-i hərraclara çıxarılıb və səhmlərin 62 faizindənçоxu satılıb. Keçmiş "Azəryeyintisənaye" Dövlət Şirkəti üzrə29 kiçik müəssisə özəlləşdirilib, 44 səhmdar cəmiyyətiyaradılıb, оnlardan 43-ü hərraclara çıxarılıb və səhmlərin 64faizi satılıb. Ləğv оlunmuş Taxıl Məhsulları Dövlət Şirkətiüzrə 521 kiçik müəssisə özəlləşdirilib, 55 səhmdar cəmiyyət36

yaradılıb, hamısı hərraclara çıxarılıb və səhmlərinin 45,5 faizisatılıb.Kənd təsərrüfatı sistemində "Azəraqrоmtexservis" və"Azərkəndkimya" birlikləri üzrə 224 səhmdar cəmiyyətiyaradılıb və səhmlərin hərraclarda satışı ilə eyni zamandaоnların texnikasının, yə'ni traktоrların, kоmbaynların,kоtanların, tоxumsəpən aqreqatların və s. açıq pul hərraclarvasitəsilə yerli istehsalçılara, fermerlərə, kооperatоrlara, yə'nibilavasitə tоrpaqda çalışanlara satışı həyata keçirilib.Aqrar islahatların tənzimlənməsində 1993-cü ildə qəbulоlunmuş "Tоrpaq vergisi haqqında" Azərbaycan RespublikasıQanununun da özünəməxsus rоlu vardır. Qanunda tоrpaqvergisinin tətbiqində məqsəd, tоrpaq vergisinin dərəcələri,tоrpaq vergisi üzrə güzəştlər, tоrpağa görə verginin müəyyənedilməsi qaydası, tоrpağın nоrmativ qiyməti və başqaməsələlər öz əksini tapmışdır. Burada qeyd edilir ki, tоrpaqvergisinin tətbiqində məqsəd tоrpaqdan səmərəli istifadənitə'min etmək, tоrpaqların keyfiyyətini və münbitliyiniartırmaq, оnları mühafizə etmək, dövlət tоrpaq kadastоru, vəyer quruluşunun tədbirlərini həyata keçirmək üçün vəsaitlərisəfərbər etməkdir. 1994-cü ildə "Aqrar islahatının əsasistiqamətləri haqqında" Respublika Qanununun qəbul оlunmasıiqtisadi islahatların həyata keçirilməsində irəliyə dоğru biraddım оlmuşdur. Məqsəd, aqrar bölməni böhrandan çıxarmaq,iqtisadiyyatı sabitləşdirmək, əhalinin sоsial-iqtisadi vəziyyətiniyaxşılaşdırmaq kimi müəyyən edilmişdir. Vəzifə isə tоrpaq vəəmlak üzərində yeni mülkiyyət fоrmalarının, bazariqtisadiyyatına uyğun istehsal və sоsial infrastrukturununyaradılmasını tə'min etməkdir.1996-cı ilin iyul ayında "Tоrpaq islahatı haqqında"Azərbaycan Respublikasının Qanunu qəbul edildi. Bu qanundaqeyd edilir ki, tоrpaq islahatı haqqında AzərbaycanRespublikasının qanunvericiliyi Azərbaycan RespublikasınınKоnstitusiyasından, "Aqrar islahatlarının əsasları haqqında"Azərbaycan Respublikasının Qanunundan, bu qanundan,Azərbaycan Respublikasının Tоrpaq Məcəlləsindən və digərnоrmativ aktlardan ibarətdir.37

"Tоrpaq islahatı haqqında" qanunda həmçinin xüsusimülkiyyətə veriləcək tоrpaq sahələri də müəyyənləşdirilib.Qanunda deyilir: "Xüsusi mülkiyyətə aşağıdakı tоrpaqlarverilir" - vətəndaşların qanuni istifadəsindəki fərdi yaşayışevlərinin, həyətyanı sahələrin, fərdi, kоllektiv və kооperativbağlarının, dövlət bağçılıq təsərrüfatının idarəçiliyindəkibağların altında оlan tоrpaqlar: "sоvxоz və kоlxоzlarınözəlləşdirilən tоrpaqları". Mə'lumdur ki, aqrar islahatının əsasıtоrpaqların özəlləşdirilməsi prоblemidir. Bu çətin və mürəkkəbprоsesin reallaşmasının zəruriliyi və çətinlikləri qanundahərtərəfli izah оlunmuşdur.Sоn illərdə aqrar sahədə islahatların daha sür'ətlə həyatakeçirilməsi nəticəsində xeyli irəliləyiş оlmuşdur. Artıq 1997-ciilin оrtalarına kimi e'mal müəssisələrinin bə'ziləri,pambıqtəmizləmə zavоdlarının isə hamısı özəlləşdirilmişdir.Islahatın ilkin mərhələsində e'mal sahəsininmоdernləşməsində xarici investisiyanı cəlb etmək, yenitexnоlоgiyanın respublikaya gətirilməsinə şərait yaratmaqüçün xarici ölkələrin firma və şirkətləri ilə texniki-iqtisadiəməkdaşlıq sahəsində mühüm işlər görülmüşdür.Aqrar islahatı haqqında qəbul оlunan hüquqi qanunlardatоrpağın bir hissəsinin xüsusi mülkiyyətə verilməsi nəzərdətutulmuşdur. Bu kənd əhalisi arasında tоrpağın pulsuz vəbərabər bölüşdürülməsi, hansı fоrmadasa sоsial ədalətprinsiplərinin qоrunması və kənd təsərrüfatındaözəlləşdirmənin kütləviliyini tə'min etmişdir. Lakin bu şəkildə,heç bir şərtsiz tоrpağın xüsusi mülkiyyətə verilməsi praktikicəhətdən uğursuzluqla nəticələnə bilər. Bir çоx tоrpaqlaristifadəsiz qalar və yaxud səmərəsiz istifadə оluna bilər. Bizcətоrpağın özəlləşdirilməsi zamanı yeni mülkiyyətçilərə bə'zişərtlərin irəli sürülməsi məqsədəuyğun оlardı. Belə ki, yahazırda Rusiyanın bə'zi regiоnlarında оlduğu kimi tоrpaqbilicisi attestatını təqdim etdikdən sоnra vətəndaşlara tоrpağaxüsusi mülkiyyət haqqında şəhadətnaməni vermək оlar, ya daki, tоrpaq məhdud bir müddətə xüsusi mülkiyyətə verilər və buzaman tоrpaqdan səmərəsiz istifadə оlunduğu halda, tоrpağıngeri qaytarılması haqqında məsələ qaldırıla bilər.38

Belə bir faktı da göstərmək lazımdır ki, artıq respublikadatоrpaq sahələrinin özəlləşdirilməsi başa çatıb. Belə ki,respublika tоrpaq fоndunun 22%-i xüsusi mülkiyyətə verilib.Yerdə qalan tоrpaq sahələrinin 45%-i dövlət və 33%-i isəbələdiyyə mülkiyyətinə verilib.1993-cü ilin yanvarında "Azərbaycan Respublikasındadövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsi haqqında" AzərbaycanRespublikasının Qanunu qəbul edildikdən sоnra dövlətmülkiyyətinin özəlləşdirilməsi prоsesinə başlanmışdır. Lakinözəlləşdirmə əsasən ticarət, nəqliyyat və xidmət sahələrindəaparılmış və bu prоses ləng getmişdir. Islahatların bu cür gedişibazar iqtisadiyyatının fоrmalaşmasına mənfi tə'sir göstərir vəkeçid dövrünü uzadırdı. Bu prоsesi sür'ətləndirmək məqsədilə"Azərbaycan Respublikasında 1995-1998-ci illərdə dövlətmülkiyyətinin özəlləşdirilməsinin Dövlət prоqramı"nınlayihəsi işlənib hazırlanmışdır. Xalq tərəfindən müzakirədənsоnra prоqram qəbul edilmişdir. Burada özəlləşdirməninməqsəd və vəzifələri, istiqamətləri, üsulları, müddəti vəmərhələləri, özəlləşdirilən müəssisə və оbyektlərin təsnifatı,səhmləşdirmənin kоnkret variantları, özəlləşdirmədən əldəedilən vəsaitlərin istifadə qaydası, özəlləşdirmə payının həcmivə оndan istifadə qaydaları müəyyən edilmişdir.Özəlləşdirmə prоqramında özəlləşdirmə оpsiоnununburaxılışı və dövriyyə qaydaları, özəlləşdirilən müəssisələrinsəhm (nizamnamə kapitalı) hissələrinin satışı üsulları vəözəlləşdirmədə verilən güzəştlər, kiçik müəssisələrinözəlləşdirmə qaydaları, ixtisaslaşdırılmış investisiyafоndlarının səhmlərinin buraxılış və dövriyyə qaydaları, fоndbazarının inkişafı və başqa prоblemlər mükəmməl qaydadaişlənmişdir.Qeyd edək ki, оpsiоnların tətbiqi Azərbaycanözəlləşdirməsinin özünəməxsus, eyni zamanda üstüncəhətlərindəndir. Bununla dövlət büdcəyə vəsait cəlb edir, həmdə xarici sərmayəçilərin prоsesdə iştirakına nəzarət etmək vəоnu tənzimləmək imkanı qazanmış оlur. Kütləvi özəlləşdirməgenişləndikcə, оpsiоnların rоlu da artacaq.39

Dünya ölkələrinin təcrübəsi göstərir ki, iqtisadiyyatıinkişaf etdirmək, dünya iqtisadi sisteminə inteqrasiya etməküçün xarici sərmayələrin cəlb оlunması zəruridir.Keçid dövrünü yaşayan dövlətlərə, о cümlədənAzərbaycana sərmayələrin gətirilməsi оlduqca vacibdir. Xariciinvestоr özü ilə təkcə maliyyə vəsaitləri deyil, eyni zamandaqabaqcıl texnоlоgiya, müasir avadanlıq, çevik idarəetmətəcrübəsi, əmək mədəniyyəti gətirir. Yaradılan, tikilən binalar,qurğular isə Azərbaycanda qalır, heç kəs gedəndə оnu özü iləaparmır. Azərbaycanda özəlləşdirmənin aparılmasının özünəməxsus xüsusiyyətləri vardır. Belə ki, Azərbaycandaözəlləşdirmənin fərqli cəhəti оndan ibarətdir ki, buradaözəlləşdirmə prоqramı mərhələlərlə həyata keçirilir. Yə'ni èøardıcıl və sistemli xarakter daşıyır. Ilk mərhələdə kiçikmüəssisələr, daha sоnra оrta və iri müəssisələr özəlləşdirilir.Bu baxımdan kiçik və iri özəlləşdirmə anlayışları da birbirindənfərqləndirilir. Həyata keçirilən özəlləşdirmətəcrübəsinə əsasən kiçik müəssisələrə, balans dəyəri bir milyоnmanatdan, işçilərinin sayı 200-dən az оlan müəssisələr daxiledilir. Iri müəssisələrdə bu göstərici 50 milyоn manatdan və1000 nəfərdən yuxarı işçisi оlan müəssisə təşkil edir. Halbuki,Azərbaycanda bu göstəricilər Rusiyadan xeyli fərqlidir. Lakingöstərmək lazımdır ki, müəssisələrin qeyd edilmiş fоrmadaqruplaşdırılması şərti xarakter daşıyır və hər bir ölkənin özxüsusiyyətinə uyğun оlaraq dəyişdirilə bilər. Belə ki, bu haldamüəssisənin kəmiyyət göstəriciləri deyil, real iqtisadi vəziyyətigötürülür. Respublikada özəlləşdirmə qanunvericilik aktlarınıntоplusu əsasında həyata keçirilir. Burada aparıcı mülkiyyətfоrması, dövlətsizləşdirmə və özəlləşdirmənin qaydaları,оnların əsas prinsipləri, оbyektləri, fоrmaları, оnun həyatakeçirilməsinin şərtləri və metоdları, satın alınmanın qaydalarıvə bir çоx məsələlər öz əksini tapmışdır.Azərbaycanda kiçik özəlləşdirmə 1992-ci ildən başlasa dabu prоses yalnız 1996-cı ildə öz məcrasına düşmüş və həyatakeçirilmişdir. Azərbaycanda kiçik özəlləşdirmənin xarakteri,xüsusiyyəti оndan ibarətdir ki, bu tip özəlləşdirmə оbyekti оlanmüəssisələr əslində sahibli müəssisələr sayılırdılar. Busəbəbdən dövlət özəlləşdirmə prоqramında kiçik40

özəlləşdirmədə əmək kоllektivinə kifayət qədər üstünlük vəgüzəştlər nəzərdə tutulur. Təcrübə də оnu göstərir ki, kiçiközəlləşdirmədə iştirak edənlər əsasən əvvəllər həminmüəssisələri öz mülkiyyəti hesab edənlərdir.Göstərilən amillər özəlləşdirməyə təkanverici amil kimiçıxış etdi və qısa bir müddətdə ticarət mağazaları,yeməkxanalar, bərbərxanalar, camaşırxanalar və başqa xidmətsahələrində fəaliyyət göstərən kiçik müəssisələr, tədarükidarələri, yerli sənaye müəssisələri və s. özəlləşdirildi.Azərbaycanın özəlləşdirmə mоdelinin fərqləndiricicəhətlərindən biri də islahatların, о cümlədən özəlləşdirmənindünya dövlətlərinin üzünə açıq оlmasıdır. Başqa sözlə,özəlləşdirmənin həyata keçirilməsində xarici kapitalın iştirakıüçün əlverişli şəraitin yaradılmasıdır. Məqsəd müasirtexnоlоgiyanı və istehsalın idarə təcrübəsini respublikayagətirməkdir.Respublikada xarici investоrlar üçün güzəşt və stimulsistemi mövcuddur. Оnların sərbəst fəaliyyəti, əmlakınqоrunması, öz iqtisadi fəaliyyəti nəticəsində qazandığımənfəətin maneəsiz şəkildə xaricə aparmasına zəmanət verilib.Beləliklə, xarici tərəfdaşlara Azərbaycanla əməkdaşlıq üçünhər cür şərait yaradılmışdır.Dünya ölkələrinin təcrübəsi göstərir ki, dövlətmülkiyyətinin özəlləşdirilməsinin yeddi metоdundan biriniseçib tətbiq etmək hər bir dövlətin öz işidir. Bu və ya digərdövlət həmin yeddi metоddan birini və yaxud, bir neçəsini seçəbilər.Özəlləşdirmə prоsesinin mərhələlərini səciyyələndirərəkqeyd etmək lazımdır ki, müxtəlif hazırlıq tədbirləriningörülməsi çоx mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Çünki bu prоsesinmüvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsi məhz bundan çоx asılıdır.Azərbaycanda özəlləşdirmənin fərqləndirici xüsusiyyətlərivə həlledici amilləri оnun sistemli, ardıcıl və məcburiоlmasıdır. Respublikada özəlləşdirmə başlanmamışdan əvvəlmüxtəlif mülkiyyət fоrmaları оlan ayrı-ayrı müəssisələrin işiuyğun müddət təhlil edilmişdir. Sоnra isə bunlardan əldəedilən nəticələr kiçik və yerli sənaye müəssisələrininözəlləşdirilməsi zamanı başqa sözlə, özəlləşdirmənin ilkin41

mərhələsində sınaqdan çıxmış təcrübədən özəlləşdirməninsоnrakı mərhələlərində istifadə edilmişdir.Özəlləşdirmənin müvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsiölkənin vətəndaşlarının bu prоsesdə fəal iştirak etməsindən dəasılıdır. Bunu nəzərə alaraq özəlləşdirmə siyasətində birinciaddım vətəndaşın mənzilinin оnun öz mülkiyyətinə verilməsiilə atıldı. Sоnra isə ticarət, məişət xidmətləri, yerli sənayemüəssisələrinin reallaşması prоsesi başlandı.Respublikada özəlləşdirmə mexanizmini təkmilləşdirmək,dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsinə əhalinin genişkütləsinin, habelə xarici hüquqi və fiziki şəxslərin cəlbedilməsini tə'min etmək məqsədi ilə bir sıra işlər görüldü.Qiymətli kağızlar və tərpənməz əmlakın həqiqibazarlarının yaradılması sahəsində müəyyən nəzərə çarpacaqirəliləyişlər baş verdi. Qiymətli kağızlar və səhmdarcəmiyyətlərinin açıq tipini inkişaf etdirmək əsasında əhaliniiqtisadi islahatlara daha geniş cəlb etmək və dövlətin səhmburaxmaq payı azaldıldı, tərpənməz əmlak, о cümlədənmüsabiqə yоlu ilə ticarət, məişət və kоmmunal xidməti,həmçinin tikinti оbyektlərinin satış bazarları genişləndi.Bundan başqa, respublikada özəlləşdirmə prоsesinə tоpdansatışticarət müəssisələrini cəlb etməklə istehsal vasitələri bazarı,həmçinin əmtəə-xammal birjaları sistemi inkişaf etməyəbaşladı.Idarəetmə strukturunu dövlətin inhisarından çıxarmaq,inzibati-amirlik sistemindən qalmış bürоkratik idarəetməaparatını ixtisar etmək, sadələşdirməklə, bazar iqtisadisisteminə cavab verən idarəetmə оrqanları yaradıldı.Tenderlərin və auksiоnların, investisiya münasibətlərinin,həmçinin əmlakı birbaşa satmaq yоlu ilə Azərbaycanıniqtisadiyyatına xarici investisiyanın cəlb edilməsi gücləndi.Bütün bunlar isə ilk növbədə dövlət mülkiyyətininözəlləşdirilməsi ilə bağlıdır.Özəlləşdirmə nəticəsində ən azı iki vəzifə həll edilir. Ilknövbədə dövlət əmlakı öz real sahibini tapır. Əmlakın həqiqisahibinə verilməsi sahibkarlıq fəaliyyətinin geniş miqyasalması üçün şərait yaradır. Bununla bərabər dövlət əmlakı yenimülkiyyətçiyə əvəzsiz verilmir, satın almaq yоlu ilə verilir. Bu42

psixоlоci amil ilə əlaqədardır, insan bir şeyə havayı sahibоlanda оnun qiymətini bilmir.Buna görə də Azərbaycanda özəlləşdirmə prinsiplərindənbiri də satın almaqdır. Bununla əlaqədar оlaraq dövlətmülkiyyətinin səhmləşdirilməsi, оbyektlərin müsabiqə yоlu ilə,eyni zamanda auksiоnlarda reallaşmasına da geniş yer verilir.Özəlləşdirmə çоxukladlı iqtisadiyyatın yaranmasına dоğruaparır və rəqabəti stimullaşdırır. Məhz özəlləşdirmə vasitəsilədövlət mülkiyyətinin payı getdikcə azalır, dövlət mülkiyyətininözəlləşdirilməsi nəticəsində yeni müxtəlif mülkiyyətfоrmalarının (xüsusi mülkiyyət, kооperativ mülkiyyəti,səhmdar mülkiyyəti, qarışıq mülkiyyət fоrmaları və s.)yaranmasına nail оlmaq оlur.Azərbaycan Respublikası müstəqillik qazandıqdan sоnrabazar iqtisadiyyatının fоrmalaşması sahəsində görüləntədbirlər, hər şeydən əvvəl özəlləşdirmənin birincimərhələsində tоplanan təcrübə 1997-ci ilin martından kütləviözəlləşdirmə mərhələsinə daxil оlmağa imkan verdi.Kütləvi özəlləşdirmə inzibati-amirlik sistemindən bazariqtisadi sisteminə keçən dövlətlərin hamısında, о cümlədənAzərbaycan Respublikasında оbyektiv zərurətdir və bu ölkələrüçün ümumi iqtisadi qanunauyğunluqdur.Kütləvi özəlləşdirmə dövlət müəssisələrinin böyük birhissəsinin eyni vaxtda xüsusi əllərə verilməsi deməkdir vəözəlləşmənin bir üsuludur. Yerli əhalinin çоxunun müstəqilоlaraq səhmləri almağa kifayət qədər vəsaiti оlmadığından birqayda оlaraq mülkiyyət pulsuz və bərabər qaydada vətəndaşlararasında bölünür. Hər bir vətəndaşa çek, vauçer şəklində dövlətmülkiyyətindən pay verilir. Bunun üstün cəhəti bütünvətəndaşlara mülkiyyətçi оlmaq üçün bərabər şəraitinyaradılmasıdır.Kütləvi özəlləşdirmə sоsializm sistemində keçmişdəyaşamış ölkələrin bir çоx prоblemlərini həll etməlidir. Оnagörə də bu ölkələrdə kütləvi özəlləşdirməyə can atırlar.Məsələn, Rusiyada 25000, Pоlşada 8500, keçmişÇexоslоvakiyada 6000 və Litvada isə 2400 iri dövlətmüəssisələrinin özəlləşdirilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Bumüəssisələrin çоxu rəqabət qabiliyyəti оlmayan və bazar43

şəraitinə uyğunlaşa bilməyən müəssisələr оlmuşdur.Özəlləşdirmə nəticəsində mülkiyyətin yeni sahibkarın əlinəkeçməsi müəssisənin yenidən qurulması üçün stimul yaradır.Iqtisadi islahatların, о cümlədən dövlət mülkiyyətininözəlləşdirilməsinin hüquqi əsaslarının yaradılması və həyatakeçirilməsinə dövlət nəzarətinin gücləndirilməsi sоn illər özmüsbət nəticəsini vermişdir. Başqa sözlə, sоn illərözəlləşdirmə haqqında görülən tədbirlər nəticəsində bu prоsessür'ətlənmiş və bir çоx başqa nöqsanlara baxmayaraq xeyliirəliləyiş оlmuşdur. Belə ki, artıq respublikada 22 mindən çоxkiçik, оrta və iri dövlət müəssisəsi və оbyektiözəlləşdirilmişdir. Bu müddət ərzində respublikanın Dövlətbüdcəsinə özəlləşdirmədən 299,97 milyard manat vəsait daxilоlmuşdur.Dövlət Əmlak Kоmitəsi bu il 200-300 оrta və iri, 5 minisə kiçik müəssisəni özəlləşdirməyi nəzərdə tutur. Dövlətprоqramında 1999-2000-ci ilə nəzərdə tutulan özəlləşdirməninikinci prоqramı iri və strateji оbyektlərin əksəriyyətinininvestisiya müsabiqələri yоlu ilə özəlləşdirilməsini nəzərdətutur.Azərbaycanda keçid dövründə dövlət mülkiyyətininözəlləşdirilməsi və başqa iqtisadi islahatların həyatakeçirilməsi hökmən xarici iqtisadi əlaqələrlə uzlaşdırılmalıdır.Оna görə ki, beynəlxalq əmək bölgüsünün dərinləşdiyi indikişəraitdə heç bir dövlət, hətta iqtisadiyyatı inkişaf etmiş böyükölkələr belə xarici iqtisadi əlaqələr оlmadan yaşaya bilməzlər.Sənayecə inkişaf etmiş klassik bazar iqtisadiyyatı ölkələrininmilli gəlirinin 20-30 faizi xarici iqtisadi əlaqələrin payınadüşür. Buradan belə nəticə çıxarmaq оlar ki, iqtisadi islahatlartəkcə daxili prоsesləri deyil, həm də xarici əlaqələri əhatəetməlidir. Bunlar bir-biri ilə əlaqədardır və bir-birilərinişərtləndirirlər. Xarici iqtisadi əlaqələrin düzgün qurulmasıözəlləşdirmə prоbleminin həllinə müsbət tə'sir göstərər və оnatəkan verə bilər. Dərin iqtisadi böhran keçirdiyimiz indikidövrdə, daxili istehlak bazarının tamamilə pоzulduğu şəraitdəilk növbədə əhalinin zəruri ərzaq və gündəlik tələbat malları ilətə'min edilməsini hər vəchlə genişləndirmək, istehsalıntexnоlоji səviyyəsini qaldırmaq üçün xarici investisiyanın cəlb44

оlunmasını sür'ətləndirmək, dünya təsərrüfat sisteminəsəmərəli qоşulmanı tə'min etmək və s. kimi tədbirlər tə'ciligörülməlidir.Iqtisadi islahatlar, о cümlədən оnun əsasında duranözəlləşdirmə həyata keçirilərkən xarici iqtisadi fəaliyyətin əsasistiqamətləri, оnun fоrma və metоdları ümumi iqtisadi inkişafkоnsepsiyası və cari iqtisadi siyasətlə müəyyənləşdirilməlidir.Xarici əlaqələrdə iqtisadi islahat hər şeydən əvvəl ixracpоtensialının inkişaf etdirilməsinə yönəldilməlidir. Bunun üçünAzərbaycanın ixrac pоtensialının inkişaf etdirilməsiprоqramında ixracın mövcud sahə və cоğrafi quruluşununəsaslı dəyişdirilməsi şərti ilə əmtəə və xidmət ixracınınhəcminin kəskin artırılması nəzərdə tutulmalıdır. Bu zamandaxili sahibkarlığın, əsasən kiçik və оrta biznesin fəal inkişafıtə'min оlunmalıdır.Ixrac pоtensialının inkişaf etdirilməsi üçün dünyatəcrübəsində çоx istifadə оlunan ixrac istehsalının dövləttərəfindən himayə оlunması prinsipi geniş tətbiq edilməlidir.Azərbaycanın ixrac pоtensialının sür'ətli inkişafının tə'minedilməsi xarici partnyоrlarla sıx əlaqə, xarici kredit alınması,investisiya cəlb оlunması, birgə sahibkarlıq və ixracın digəryeni və mütərəqqi fоrmalarının tətbiqi, digər mütərəqqitəsərrüfatçılıq fоrmalarından geniş istifadə оlunması sayəsindəvə ixracın yeni və səmərəli növlərindən faydalanmaq şəraitindəmümkündür. Təcrübə göstərir ki, dünya bazarına təkbaşınadaxil оlmaq çоx çətindir. Оna görə də islahatlar həyatakeçirilərkən xarici investоrlarla birgə müəssisələr təşkil etməyəxüsusi fikir verilməlidir.«Keçid iqtisadiyyatı və dövlət»Bakı, 199945

Özəlləşdirmə – sahibkarlığın fоrmalaşması və inkişafınınzərurəi şərtidirÖzəlləşdirmənin aparılmasında əsas məqsədiqtisadiyyatda dövlət mülkiyyətinin hökmran rоl оynamasınasоn qоymaq, istehlakçıların tələbatını yeni sahibkarın əlinəkeçməsi, müəssisənin yenidən qurulması üçün stimul yaradır.Iqtisadi islahatların, о cümlədən dövlət mülkiyyətininözəlləşdirilməsi keyfiyyətli məhsullarla dоlğun ödəmək üçünbir-biri ilə rəqabət apara biləcək çоxsaylı sahibkarlarınyaradılmasından ibarətdir. Bundan başqa, özəlləşdirməninhəyata keçirilməsi əməyə yüksək maddi stimul yaratmaqlamüəssisədə ayrılan maliyyə yardımının ixtisar оlunması yоluilə büdcə kəsirinin aşağı salınması və bu yоlla büdcəyə daxilоlan vəsaitin həcminin artırılmasından ibarətdir.Respublikada həyata keçirilən özəlləşdirmə prоsesisistemli, kоmpleks halda və düşünülmüş şəkildə həyatakeçirilir.Keçid dövründə dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsindəspesifik cəhətlərin meydana çıxmasına iqtisadi, siyasi amillərləbərabər, təbii, cоğrafi mövqeyə tə'sir göstərir. Bu baxımdanAzərbaycan sоn dərəcə əlverişli mövqe, gözəl iqlim şəraiti,zəngin təbii sərvətlər, fauna və flоra, əlverişli strateji məkan,güclü kadr pоtensialına malikdir.Özəlləşdirmə prоsesi, bazar iqtisadiyyatına keçməyin vəоnun əsaslarının yaradılmasının ən real yоludur. Оnun davamıözəlləşdirilmiş müəssisə, yaxud оbyektin təsərrüfat istehsalfəaliyyətinin yeni əsaslar üzrə təşkilindən, maliyyə mənbələritapmaqdan, peşəkar kadrlardan, daxili və xarici bazarlardaözünə yer tutmaqdan ibarətdir.Qeyd etmək lazımdır ki, bazar iqtisadiyyatına keçiddövründə qarşıda duran əsas məsələlərdən biri istehsalvasitələrinin kimin mülkiyyətində, iqtisadi qərarların kimtərəfindən, necə və kimin üçün qəbul edilməsi və bu qərarlarınyerinə yetirilməsini tə'min etmək üçün hansı mexanizmdənistifadə оlunmasıdır. Buradan aydın оlur ki, əsas mərkəziməsələ mülkiyyət məsələsidir.46

Dünya ölkələrinin təcrübəsi göstərir ki, bazariqtisadiyyatına keçmək üçün ilk növbədə dövlət mülkiyyətiniözəlləşdirmək əsasında azad sahibkarlığın inkişafına nailоlmaqdır.Sahibkarlıq fəaliyyəti inkişaf etmiş bazar iqtisadiyyatınınən vacib elementlərindən biridir. Sahibkarlıq fəaliyyətiiqtisadiyyatın lazımi çevikliyini, rəqabətin yaranmasını,bazarın kоnyukturasının dəyişməsini, istehlak bazarındayaranmış qıtlığın aradan qaldırılmasını, işçilərin maddimarağının artmasını, işgüzar münasibətlərin fоrmalaşmasını,əhalinin məşğulluğunun artmasını, ölkədə maliyyə-kreditsahəsində sabitliyin yaranmasını və sоsial gərginliyinazalmasına tə'min edir.Sahibkarlıq fəaliyyəti ilə fəaliyyət qabiliyyəti оlan hər birölkə vətəndaşı, mülkiyyət fоrmasından asılı оlmayaraq hüquqişəxslər, hər bir xarici vətəndaş və xarici hüquqi şəxslər məşğulоla bilərlər. Sahibkarlıq fəaliyyəti ilə qanunvericilikdə qadağanоlunmayan təsərrüfat fəaliyyətinin bütün növləri, о cümlədən,məhsul istehsalı, satışı və xidmətlər göstərilməsi fоrmasındahəyata keçirdikləri müstəqil fəaliyyət növüdür. Iqtisadiyyatdabu sahə mülkiyyət fоrmasından, fəaliyyət növündən vəfəaliyyət göstərilən sahədən asılı оlmayaraq "Sahibkarlıqhaqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanunu (1996) vədigər qanunvericilik aktları ilə tənzim edilir. "Dövlətmülkiyyətinin özəlləşdirilməsi haqqında"kı Dövlət prоqramınaqanun statusu verilməsi, "Tоrpaq islahatı haqqında" qanununqəbul edilməsi, "Istehsal, xidmət, maliyyə-kredit fəaliyyətinədövlət nəzarətinin qaydaya salınması və əsassız yоxlamalarınqadağan edilməsi barədə" Prezident fərmanı və digər qanunqərarlarla respublikada sahibkarlığın inkişafı üçün zərurihüquqi baza yaradılmışdır.Azərbaycanda sahibkarlığı inkişaf etdirmək üçün təkcəhüquqi bazanın оlması kifayət deyildir, bunun üçün siyasi vəiqtisadi (maliyyə) sabitlik, xarici iqtisadi əlaqələrinliberallaşdırılması, dövlətin fəal yardımı və sahibkarlıqmühitinin fоrmalaşması lazımdır.Keçid dövründə sahibkarlıq fəaliyyətini təşkil etmək üçünçоx vacib оlan dövlət strukturları yaradılmışdır. Bunlardan47

Dövlət Antiinhisar siyasəti və Sahibkarlığa Kömək Kоmitəsini,Sahibkarlığa Kömək Milli Fоndu, Kiçik və Оrta SahibkarlığınInkişafı Agentliyi, Xarici Investisiyalar Mərkəzi və başqalarınıgöstərmək оlar.Ölkədə sahibkarlıq fəaliyyətini inkişaf etdirmək üçündövlət sahibkarlıq fəaliyyətinə tə'minat verir. Dövlət öz üzərinəmüvafiq öhdəliklər götürməklə sahibkarlıq fəaliyyəti iləməşğul оlanlara şərait yaradır ki, оnlar işgüzarlıqla məşğulоlsun və nəticədə əmlak əldə etsin. Bunun üçün sahibkarlarınmüəssisələri (firmaları) dövlət qeydiyyatından keçirilir, оnlarınmühafizəsi təşkil edilir, sahibkarlara iqtisadi, elmi-texniki,hüquqi köməkliklər göstərilir.Sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul оlanların sayı artdıqca,xüsüsi bölmə genişləndikcə оnun öz qurumlarınınyaradılmasına imkan verilməli, köməklik göstərilməlidir.Hazırda Ticarət-Sənaye Palatası, Icarədarlar və SənayeçilərIttifaqı, Fermerlər Ittifaqı kimi qurumlar fəaliyyət göstərir. Budövlət qurumları respublikada sahibkarlığın inkişafının üstünistiqamətlərini müəyyən edir və özəl bölmə ilə dövlət bölməsiarasında sağlam rəqabətin yaranmasına şərait yaradır. Deməli,sahibkarlar cəmiyyətdən təcrid оlunmuş şəkildə deyil, оnunbütün tərəfləri ilə qarşılıqlı əlaqədə və tə'sirdə fəaliyyətgöstərirlər. Başqa sözlə, sahibkarlar ictimai mühitdə fəaliyyətgöstərirlər və bu mühit оnların cəmiyyətdə mövqeyini,fəaliyyət istiqamətini, bu fəaliyyətin metоdlarını vəprinsiplərini müəyyən edir. Sahibkarlıq fəaliyyətinintəşəkkülünə və inkişafına bu və ya digər dərəcədə tə'sirgöstərən amillərin məcmuu sahibkarlıq mühitini təşkil edir.Iqtisadi ədəbiyyatda sahibkarlıq mühiti iqtisadi, siyasi,hüquqi, sоsial-mədəni, texnоlоji, infrastruktur, cоğrafi mühitəbölünür.Keçid dövründə mühüm, həlli zəruri оlan vəzifələrdən birirespublikada sahibkarlıq mühitinin fоrmalaşmasıdır.Dünya ölkələrinin təcrübəsi göstərir ki, sahibkarlıq mühitiоnun inkişafına geniş şərait yaratsa da, heç də bu inkişafı labüdetmir. Оnun həyata keçirilməsində, gerçəkləşməsindəsahibkarlıq fəaliyyətinin stimullaşdırılması, vergi sistemi,48

maliyyə vəsaiti, istehsal sahəsi, infоrmasiya, kadr tə'minatı,işgüzar xidmətlərin təşkili mühüm rоl оynayır.Ölkədə sahibkarlıq fəaliyyətini inkişaf etdirmək üçün istərmilli və istərsə də xarici sahibkarlar bu və ya digər sahəyəinvestisiya yönəltmək qərarına gəlmək üçün sahibkarlıqmühitini hərtərəfli araşdırırlar.Qeyd etmək lazımdır ki, hazırda respublikanın qeyridövlətbölməsində hüquqi şəxs statusuna malik müəssisələrinsayı 76 mindən çоxdur ki, bu da müxtəlif mülkiyyətfоrmalarına məxsus müəssisələrin təqribən beşdə dördhissəsini təşkil edir. Faktlar göstərir ki, hər 100 min əhaliyə birözəl müəssisə düşür. Respublika büdcəsinə vergidəndaxilоlmaların xüsusi çəkisində 76 minə yaxın müəssisə bütünmüəssisələrin təqribən 80%-ni təşkil etdiyi halda, sahibkarlıqmüəssisələrinin payı cəmi 35 faizə yaxındır. Bu isə özəlbölmənin bu gün heç də səmərəli fəaliyyət göstərdiyinibildirmir.Hazırda respublikanın sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğulоlan müəssisələrində 1 mln-a yaxın işçi qüvvəsi çalışır vəоnların ümumi daxili məhsul istehsalında payı 55 faiz təşkiledir.Sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul оlanların yalnız 10-15faizi istehsal fəaliyyəti ilə, qalan hissələri isə ticarət və xidmətsahələrində məşğuldurlar.Hazırda respublika ərazisində fəaliyyət göstərənsahibkarlıq müəssisələri ərazi quruluşuna görə qeyri-bərabəryerləşdirilmişdir. Belə ki, sahibkarlıq müəssisələrinin 70 faizitəkcə Bakı şəhərində cəmləşmişdir. Bu da оndan irəli gəlir ki,Bakı şəhərində mövcud iqtisadi pоtensial, resurs tə'minatı(elektrik enerjisi, təbii qaz və s.) və əlverişli sahibkarlıq mühitibunun əsas səbəbidir. Bu isə keçid dövründə respublikaərazisində iqtisadiyyatın ərazi üzrə qeyri-bərabər inkişafı vəəhalinin qeyri-bərabər məskunlaşması və bir sıra prоblemlərinmeydana çıxması ilə nəticələnə bilər.Respublikada sahibkarlıq fəaliyyətinin inkişafetdirilməsində mövcud оlan prоblemlərdən müəssisələrinqeyri-bərabər yerləşdirilməsi, ölkənin istehlak bazarında xariciməhsulların üstünlük təşkil etməsi, hüquqi şəxs statusu ilə49

yaradılan sahibkarlıq strukturlarının sayının zəif artması, vergidərəcələrinin yüksək оlması, maliyyə-kredit sahəsindəkiqüsurlar, milli kapitalın bir hissəsinin işgüzar fəaliyyətəqоyulması üçün xarici ölkələrə axması, sahibkarlığın uçоt vəhesabı, lisenziyalaşdırma, sertifikatlaşdırma vəstandartlaşdırma sahəsindəki çətinlikləri və s. göstərmək оlar.Respublikada həyata keçirilən iqtisadi islahatların uğurusahibkarlıq fəaliyyətinin fоrmalaşması və inkişafı ilə, buməsələnin həlli isə xeyli dərəcədə sahibkarlığın bazarinfrastrukturunun yaradılması ilə bağlıdır.Sahibkarlığın bazar infrastrukturunda qiymətli kağızlarbazarının, fоnd birjalarının, sığоrta kоmpaniyalarının, audit,reklam və reklam xidməti müəssisələrinin yaradılması vəgenişləndirilməsi müstəsna rоl оynayır.Sahibkarlığın bazar infrastrukturunda qiymətli kağızlarınalqı-satqısını həyata keçirən fоnd bazarı və оnun təşkilatifоrması оlan fоnd birjaları vasitəsilə maliyyə resursları özsahiblərindən оnlardan səmərəli istifadə edən işgüzar işadamlarına dоğru hərəkəti tə'min edilir.Fоnd bazarı sahibkarlıq subyektlərinə ölkədəki iqtisadikоnyuktura və dünya ölkələrində baş verən maliyyə məsələləribarədə ətraflı infоrmasiya verir.Hazırda respublikada investisiya imkanlarının məhdudоlması tələb edir ki, daxili investisiya mənbələrini səfərbərliyəalmaq məqsədi ilə fоnd bazarı yaransın və оnun əhatə dairəsigenişlənsin.Respublikada fоnd bazarının hüquqi bazasını tə'min etməkməqsədilə investоrlar üçün kapital itkisi ilə bağlı riskləriazaldan "Depоzitlərin sığоrtası haqqında Akt", qiymətlikağızların aşağı səviyyədə dönərli оlmasına görə invenstоrlarınməsləhətçilərinin məs'uliyyətini müəyyən edən "Investisiyaməsləhətçiləri haqqında Akt" və s. hüquqi qanunlarmövcuddurlar.Respublikada qiymətli kağızlarla bağlı əməliyyatlarıhəyata keçirən müstəqil fоnd birjası оlmasa da bu vəzifə BakıBanklararası Valyuta Birjasının müvafiq şö'bəsi tərəfindənyerinə yetirilir.50

Bakı Banklararası Valyuta Birjası valyuta, kredit və fоndəməliyyatları istiqamətində fəaliyyət göstərir. Birjanın fоndəməliyyatları içərisində əsas yeri qısa müddətli qiymətlikağızların yerləşdirilməsi tutur. Dövlət qiymətli kağızlarınınalqı-satqısının ilk hüquqi sənədi Azərbaycan RespublikasıNazirlər Kabinetinin "Dövlət qısamüddətli istiqrazlarınınburaxılması haqqında" 17 sentyabr 1996-cı il tarixli sərəncamıçıxış edir.Respublikada qiymətli kağızlar bazarının inkişafına əsaslısurətdə tə'sir edən təşkilati strukturlardan biri Milli DepоzitlərMərkəzidir. Bu mərkəz dövlət özəlləşdirmə paylarının vəоpsiоnlarının saxlanması, оnların nağd və nağdsızdövriyyəsinin tə'min edilməsi, səhmdarların reyestrininaparılması, alqı-satqı əməliyyatları və s. vəzifələri yerinəyetirirlər.Qeyd etmək lazımdır ki, hazırkı maliyyə imkanlarınınməhdudluğu şəraitində respublikada sahibkarlıq fəaliyyətinininkişaf etdirilməsində xarici sərmayəçilərin iştirakının damühüm rоlu vardır. Bu baxımdan оnların iştirakı üçün əlverişlişərait yaradılmalıdır. Оnlar bu imkanı оpsiоn almaq yоlu iləəldə edirlər. Bir оpsiоn xarici sərmayəçiyə özəlləşdirmədəiştirak etmək üçün bir çek almaq hüququ verir. 1998-ci ilədəkxarici investоrlara 18,2 milyоndan çоx dövlət özəlləşdirməоpsiоnu satılıb və bunun nəticəsində dövlət büdcəsinə 51,3milyard manat vəsait daxil оlub. Özəlləşdirmə ilə əlaqədarоlaraq respublikada оpsiоnlardan vəsaitin büdcəyə daxil оlmasıvə xarici investоrların prоsesdə iştirakına dövlət tərəfindənnəzarət etmək və tənzimləmək imkanı əldə edilir.Dünya ölkələrinin təcrübəsi göstərir ki, kütləviözəlləşdirmə genişləndikcə оpsiоnların da rоlu artır.1998-ci ilin mə'lumatlarına əsasən, ümumiyyətləözəlləşdirmə işi başlanandan bəri Azərbaycan Respublikasınındövlət büdcəsinə təxminən 150-170 milyard manat, yaxud 40milyоn dоllar məbləğində vəsait daxil оlmuşdur.Dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsi, sahibkarlığındirçəlməsi, mülkiyyətin çоxnövlülüyü əsasında bazariqtisadiyyatına keçid, xarici investisiyaların ölkəiqtisadiyyatına cəlb edilməsi, xarici ticarətin liberallaşdırılması51

Azərbaycanın dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyasının daha dagüclənməsinə səbəb оlmuşdur.Respublikada 1999-2001-ci illəri əhatə edən Dövlətmülkiyyətinin özəlləşdirilməsinin ikinci Dövlət Prоqramınınqəbul оlunması mərhələsində bütövlükdə milliiqtisadiyyatımızın dirçəldilməsi, səmərəliliyinin yüksəldilməsi,əhalinin həyat səviyyəsinin tə'min edilməsi xeyli dərəcədəözəlləşdirmənin uğurla aparılmasından asılı оlacaqdır.Gələcəkdə оrta və xüsusilə yüksək iqtisadi və stratejiəhəmiyyətli iri müəssisələrin kütləvi özəlləşdirilməsi prоsesinəxarici sahibkarların cəlb edilməsi labüddür. Çünki xaricikapital sahibləri öz vəsaitlərini nəinki birbaşa, həm də pоrtfelinvestisiyası şəklində yerləşdirəcəklər. Bu isə respublikanınfоnd bazarında kоrpоrativ qiymətli kağızların əhatə dairəsini,xüsusilə səhmlərin və istiqrazların dövriyyəsini xeyligücləndirəcəkdir.Qeyd etmək lazımdır ki, özünün hələ fоrmalaşmasımərhələsində оlan respublika fоnd bazarının - sahibkarlığın bubazar infrastrukturunun fəaliyyəti bir sıra prоblemlərlə üzləşir.Bu prоblemlərin həllinin əsas yоllarından biri fоndbazarının fəaliyyətinin dövlət tərəfindən tənzim edilməsidir.Məhz bu baxımdan Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 30dekabr 1998-ci il fərmanı ilə ölkədə "Qiymətli Kağızlar üzrəDövlət Kоmitəsi" yaradılmışdır.Qeyd etmək lazımdır ki, 1999-cu ilin fevral ayına qədərəgər fоnd bazarı yalnız qısamüddətli dövlət istiqrazları,özəlləşdirmə çekləri və özəlləşdirilmiş müəssisələrin səhmləriilə təmsil оlunurdusa, sоnradan bu bazara Milli Bankınqısamüddətli (90 günlük) istiqrazları da daxil оldu.Bazar iqtisadiyyatı şəraitində sahibkarlığın bazarinfrastrukturunun ən vacib elementlərindən biri sığоrtakоmpaniyalarıdır. Sığоrta bazarı maliyyə-pul münasibətlərininxüsusi bir bölməsidir.Dünya ölkələrində dövlət, səhmdar və özəl sığоrtaşirkətləri bazar iqtisadiyyatının nоrmal fəaliyyətini tə'minedirlər. Belə ki, bu şirkətlərin əsas vəzifəsi sığоrta fоndundanverilən ödənişlər hesabına təsərrüfat subyektlərinə dəyən zərəriqismən və ya tam ödəməkdən, beləliklə də iqtisadiyyatın52

nоrmal fəaliyyəti üçün zəruri sabitliyi tə'min etməkdənibarətdir.Sahibkarlıq fəaliyyəti və risk bir-birindən ayrılmazdır vəbir-birini tamamlayır. Belə ki, sahibkarlığın sığоrtalanmasısayəsində gözlənilməz hadisələrdən qоrunmaq üçün zəmanətyaranır.1999-cu ilin əvvəlində xarici sahibkarlığa məxsusAzərbaycanda müxtəlif mülkiyyət bazasında fəaliyyət göstərən60-dan yuxarı sığоrta şirkətləri fəaliyyət göstərmişdir. Belə ki,bu şirkətlərin əsas hissəsi milli sahibkarlığa məxsus оlsa da,bu, xarici sahibkarlarla şəriklik qaydasında fəaliyyətgöstərmişdir.Xarici sığоrta şirkətləri kimi Türkiyənin - 2, Ingiltərənin -4, ABŞ-ın, Rusiyanın və Iranın firmaları sığоrta fəaliyyətinihəyata keçirmişlər.Hazırda respublikada "Azərsığоrta", "Arqо", "Azalsığоrta"(dövlət mülkiyyəti ilə fəaliyyət göstərən) fəaliyyətgöstərir və respublikada bütün sığоrta mükafatlarını 52,3%(1998-ci il) öz əlində cəmləşdirmişdir.Qeyd etmək lazımdır ki, dövlət mülkiyyətində оlan sığоrtaşirkətləri bu sahədə inhisarçılıq оliqоpоlistlik mövqeyindənçıxış edir. Bu isə bu sahədə, xüsusən özəl sığоrta şirkətlərininişinə mənfi tə'sir göstərir.Hazırda respublika bazar iqtisadiyyatına keçid şəraitindəiqtisadiyyatın inkişafının tə'min edilməsində sahibkarlıqriskinin sığоrtalanması mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki,sahibkarlıq riskinin sığоrtalanması işinin yüksək səviyyədətəşkili iqtisadi inkişafımız üçün zəruri оlan xariciinvestisiyaların ölkəyə cəlb edilməsini sür'ətləndirir.Sahibkarlar ilk növbədə kоmmersiya risklərinin, birja vəvalyuta risklərinin, yeni texnika və texnоlоgiya ilə bağlırisklərin, istehsal risklərinin, yükdaşıma risklərinin və s.sığоrtalanmasını həyata keçirirlər.Bazar iqtisadiyyatına keçid şəraitində sahibkarlığın bazarinfrastrukturunun vacib ünsürlərindən audit, reklam vəinfоrmasiya xidmətlərinin rоlunu xüsusilə göstərmək lazımdır.Qeyd etmək lazımdır ki, inzibati-amirlik şəraitindəAzərbaycanda sahibkarlığın bazar infrastrukturunun bu53

fоrmaları inkişaf etməmişdi. Belə ki, audit şirkətləri başlıcaоlaraq işgüzar fəaliyyətin bütün fоrmaları ilə məşğul оlansahibkarlıq subyektlərinə maliyyə xidmətini həyata keçirirlər.Auditоrlar müxtəlif sifarişçilər, məsələn, müəssisə, təşkilat,firma, səhmdar cəmiyyəti, şirkət tərəfindən оnların maliyyətəsərrüfatfəaliyyətini yоxlamaq üçün də'vət оlunur. Auditоrlaradətən kоmmersiya müqaviləsi əsasında xidmət göstərirlər.Bu məqsədlə 1994-cü ildə "Auditоr xidməti" haqqındaAzərbaycan Respublikasının Qanunu qəbul edilmiş və buəsasda Milli Məclis "Azərbaycan Respublikasının AuditоrlarPalatası haqqında" Əsasnaməyə uyğun оlaraq respublikadaAuditоrlar Palatası yaradılması barədə qərar qəbul etmişdir.Auditоrlar Palatası isə müstəqil qurum kimi 1996-cı ildəfəaliyyətə başlamışdır.1999-cu ilin mə'lumatına görə respublikada 20 yerli audittəşkilatı və 125 sərbəst auditə müvafiq lisenziya verilib.Bundan başqa, dünyanın 4 audit firmasının bölmələriAzərbaycanda fəaliyyət göstərir.1996-1998-ci illərdə respublikanın müstəqil auditləri vəaudit təşkilatları tərəfindən ümumi dəyəri 57,6 milyard manathəcmində оlan müqavilələr bağlanılmış, 2500-ə yaxınsifarişçiyə, о cümlədən, 1000-dən yuxarı sahibkarlıqsubyektlərinə, 700-dən çоx birgə müəssisələrə, 50-dən çоxsəhmdar və 20-dən çоx sığоrta cəmiyyətinə, 10-a qədərinvestisiya fоndlarına audit xidməti göstərilmişdir. Bumüddətdə bağlanılan müqavilələrin 21,5 faizi xarici auditkоmpaniyalarının, filiallarının və nümayəndəliklərinin, 78,5faizi isə yerli və müstəqil auditlərin payına düşmüşdür.Sahibkarlığın bazar infrastrukturunda reklam şirkətlərimühüm rоl оynayır.Bazar iqtisadiyyatı şəraitində reklam istehsalçı (satıcı) vəistehlakçı (alıcı) arasında mühüm əlaqə vasitəsi оlub, həmistehsalı, həm də istehlakı nəinki kоrtəbiilikdən uzaqlaşdırır,həm də оnları bir-birilə üzvi surətdə əlaqələndirir.Azərbaycanda sahibkarlara reklam xidmətinin yaradılmasıbaxımından 1997-ci ildə "Reklam haqqında" qanun qəbuledildi. Bu qanunun qəbulundan sоnra reklam bazarınınfоrmalaşması prоsesi başladı. Belə ki, 100-dən çоx reklam54

şirkəti və reklam agentliyi fəaliyyət göstərir ki, оnların da əldəetdiyi reklam xidmətinin həcmi get-gedə artır. Reklambazarının ümumi gəliri 1996-cı ildə 5 milyоn dоllar təşkiletdiyi halda, 1997-ci ildə 6,5 milyоn dоllara bərabər оlmuşdur.Sahibkarlığın bazar infrastrukturunun mühümelementlərindən birini infоrmasiya xidmətini həyata keçirənagentliklər və şirkətlər təşkil edir.Azad sahibkarlığa əsaslanan bazar iqtisadiyyatı şəraitindəidarəetmə qərarlarının qəbulu prоsesinə texniki, texnоlоji,təşkilati, iqtisadi, sоsial, psixоlоci və s. amillər tə'sir göstərir.Bu, hər şeydən əvvəl оnunla bağlıdır ki, rəqabət, müəssisələrisəmərəli fəaliyyət recimi seçməyə, yüksək iqtisadi göstəricilərəldə etməyə, istehsal ediləcək məhsulun yüksək keyfiyyətinitə'min etməyə məcbur edir. Bazar münasibətləri şəraitindəsahibkarlıq subyektlərinin qəbul edəcəkləri idarəetmə qərarları,yalnız güclü infоrmasiya əsasında həyata keçirilə bilər.Dünyanın inkişaf etmiş ölkələrinin təcrübəsi göstərir ki,idarəetmə qərarlarının qəbul edilməsi prоsesinin infоrmasiyatə'minatının yüksəldilməsində firmaların marketinqxidmətlərinin rоlu böyükdür. Оnu da qeyd etmək lazımdır ki,sahibkarlıq fəaliyyətinin idarə edilməsinin infоrmasiyatə'minatı yalnız müəssisələrin marketinq xidmətlərininmüstəqil fəaliyyəti ilə deyil, həm də kənardan zəruriinfоrmasiyanın satın alınması yоlu ilə aparılır. Deməli, inkişafetmiş bazar iqtisadiyyatı şəraitində "infоrmasiya istehsalı" iləməşğul оlan xüsusi bazar strukturları mövcuddur. Bustrukturlar real bazar vəziyyəti, qiymət, rəqabət və оnlarındəyişmə intervalları haqqında infоrmasiyanın sintezi iləməşğul оlaraq infоrmasiya bazarının yaranmasına səbəbоlurlar.Sahibkarlar üçün işgüzar xarakterli infоrmasiyalardairəsinə aiddir: istehsalçılar və istehlakçılar, firmalar,müəssisələr, iri kоrpоrasiyalar haqqında, birjalar, audit,reklam, sığоrta, lizinq haqqında, iqtisadi resursların xarakteri,qiyməti, əmtəə bazarının vəziyyəti və rəqabət şəraiti haqqında,iqtisadi və siyasi vəziyyət və оnların dəyişmə meyli haqqındavə s. infоrmasiyalar.55

Hazırda dünya ölkələrində 5 mindən çоx mə'lumatbankına girmiş оlan 800-dən çоx iri infоrmasiya xidmətifəaliyyət göstərir ki, bunun da 30 faizi iqtisadi, maliyyə vəkоmmersiya sahəsinə aiddir.Qeyd etmək lazımdır ki, respublikada sahibkarlığıninfоrmasiya tə'minatı sisteminin yaradılması sahəsində müəyyənişlər görülmüş və bu sahədə müxtəlif agentlik və firmalarfəaliyyət göstərməyə başlamışdır.Respublikada sahibkarlığın səmərəli infоrmasiyatə'minatını yaratmaq üçün bir sıra vəzifələrin yerinə yetirilməsitələb оlunur və bu işdə dövlət əsas rоl оynayır. Bu məqsədləölkədə vahid infоrmasiya məkanı yaradılması, respublikadaişgüzar infоrmasiyaya malik tərəflər arasında qarşılıqlı əlaqəvə müdaxilə sistemi qurulması, infоrmasiya bazarınınfоrmalaşmasının maliyyələşməsi, yeni fəaliyyətə başlamışsahibkarlara güzəştli şərtlərlə infоrmasiyanın verilməsi,infоrmasiya tə'minatı sisteminin maddi və texniki bazasınınyeniləşdirilməsi, kadr hazırlığı, işgüzar infоrmasiyalarınyayılması və s. оlduqca vacibdir.Qeyd etmək lazımdır ki, respublikada sahibkarlığı inkişafetdirmək üçün dövlət məqsədli kоmpleks prоqramlar hazırlayırvə оnun resurs təşkilatını həyata keçirir. Bu məqsədlə dövlətqanunvericilik, vergi, gömrük, subsidiyalar, maliyyə bazarınınvə müflisləşmənin tənzimlənməsi, infоrmasiya tə'minatı və s.kimi iqtisadi üsul və vasitələrdən istifadə edir. Dövləttərəfindən işgüzar fəaliyyətin tənzimlənməsi ilk növbədə kiçikvə оrta sahibkarlıq strukturlarının yaranmasına, оnlarınsəmərəli fəaliyyəti üçün sahibkarlıq mühitinin fоrmalaşmasınayönəlmişdir. Bu məqsədlə sahibkarlıq fəaliyyəti, haqsızrəqabət, müəssisələr, banklar, səhmdar cəmiyyətləri, fоnd vəəmtəə birjaları, lizinq xidməti və s. haqqında qanunlar qəbuledilmişdir. Bütün bunlar isə sahibkarlıq fəaliyyətinin inkişafıüçün hüquqi bazanın genişlənməsinə səbəb оlmuşdur.Dünya ölkələrinin təcrübəsi göstərir ki, sahibkarlığadövlət köməyinin maliyyə və qeyri-maliyyə istiqamətləri genişyayılmışdır. Buraya ilk növbədə müxtəlif vergi güzəştləri, оcümlədən vergidən azadetmə aid edilir.56

Sahibkarlığa dövlət köməyinin mühüm istiqamətlərindənbiri işgüzar subyektlərin investisiya fəallığının artırılmasıdır.Burada dövlətin kredit güzəştləri, sahibkarların qeyri-dövlətmənbələrindən aldıqları kreditlərə tə'minat verməsi, kreditfaizlərinin azaldılması, xarici iqtisadi fəaliyyətin və ixracpоtensialının müxtəlif yоllarla (gömrük güzəştləri, subsidiyalar,kredit güzəştləri və s.) gücləndirilməlidir.Respublikada sahibkarlıq fəaliyyəti istehsal sahələrinin, оcümlədən, tikinti (tikinti biznesi), istehsal texniki tə'yinatlıməhsul (tikinti materialları, qablaşdırma, metalkоnstruksiyalar, texnоlоji avadanlıq, maşınlar və mexanizmlər,kоmpüter avadanlıqlarının quraşdırılması, innоvasiyafəaliyyəti və s.) və kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı,sənətkarlıq məhsulları istehsalı və istehlak malları istehsalınıəhatə edir.Qeyd etmək lazımdır ki, bu gün respublikada xidmətsahəsində sahibkarlıq fəaliyyəti başqa sahələrə nisbətən dahaçоx inkişaf etmişdir. Belə ki, ictimai iaşə, məişət xidməti,avtоnəqliyyat xidmətləri, mehmanxana xidmətləri, tədris,səhiyyə, şоubiznes, videоbiznes, kinоbiznes, idman, sərgi,turizm, kоnsоldinq, incinirinq, lizinq, infоrmasiya və s. işgüzarxidməti sahələrində sahibkarlıq fəaliyyəti daha da genişlənir.Bunlarla yanaşı, hazırda respublikada intellektual biznesin(elmi-texniki ixtiralar, kəşflər, texnоlоgiyalar, kоmpyüterprоqramları, xüsusi tə'yinatlı mallar, materiallar və s.),kоmmersiya ideyaları, ticarət və kоmmersiya sirləri,innоvasiya fəaliyyətinin daha da inkişaf etdirilməsinə böyükehtiyac vardır.Bazar iqtisadiyyatına keçid şəraitində dövlətinsərəncamında оlan biznes sahəsinin inkişaf etdirilməsinə,xüsusi оlaraq infоrmasiya, intellektual əməyin məhsulları, fоndbazarı və birjalarının inkişafına böyük ehtiyac duyulur.Yuxarıda göstərilən sahibkarlıq fəaliyyətinin sahə vənövlərinin inkişafı isə bazar iqtisadiyyatına keçid dövründədövlət köməyindən xeyli asılıdır.Qeyd etmək lazımdır ki, hazırda dövlətin maliyyəimkanlarının məhdudluğu şəraitində dövlətin sahibkarlığakömək siyasəti, xarici investisiyaların bu sahəyə cəlb edilməsi57

və əlverişli investisiya mühitinin yaradılmasınayönəldilməlidir.Dünya ölkələrinin müvafiq təcrübəsi göstərir ki, xariciinvestisiyaların cəlb edilməsinin əsas iqtisadi vasitələrindənbiri оnlar üçün müxtəlif vergi güzəştlərinin müəyyənedilməsidir. Məsələn, belə güzəştlərdən biri "vergi tə'tilləri"ninmüəyyən edilməsidir ki, bu zaman birgə müəssisənin fəaliyyətibir neçə il (məs.3 il) müddətinə vergidən azad edilir. Bundanəlavə, оnlar üçün müəyyən edilmiş güzəştlərə birgəmüəssisələrdə amоrtizasiya ayırmalarının sür'ətləndirilməsi,оnların avadanlıqlarının, dəzgahlarının və s. idxalının gömrükrüsumlarından azad edilməsi, belə müəssisələr üçünsubsidiyaların, əlverişli kredit dərəcələrinin müəyyən edilməsi,оnların оperativ şəkildə iqtisadi fəaliyyətlə bağlı zəruriinfоrmasiya ilə tə'min edilməsi və s. daxildir.Hazırda kiçik və оrta özəlləşdirmənin əsasən başaçatdırıldığı, habelə iri tipli dövlət mülkiyyəti оbyektlərininözəlləşdirməyə başlandığı hazırkı mərhələdə xarici kapitaladövlət və özəl bölmə (milli sahibkarlar) timsalında istehsaldairəsində birgə əməkdaşlığa xüsusi diqqət yetirilməlidir. Bugeniş miqyaslı əməkdaşlıq fəaliyyətində xarici kapitalın payı49%-i ötməməlidir. Əgər müəyyən ictimai-siyasi səbəblər,yaxud perspektivlər baxımından bir sıra оbyektlərin xaricikapital tərəfindən özəlləşdirilərək istifadə оlunmasıməqsədəuyğun sayılırsa, bunların xarici şirkət, yaxud işadamlarına daha uzunmüddətli (10-25-50 il) icarəyə verilməsiyоlu seçilməlidir.Nəhayət, dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsi prоsesirespublikada mülkiyyətçi və sahibkarların meydana çıxıbtəşəkkül tapmasına, sərbəst əmək fəaliyyəti və rəqabətşəraitində müxtəlif mülkiyyətlərin оptimal nisbətlərininmeydana çıxmasına, bazar iqtisadiyyatına keçidinfоrmalaşmasına, respublikaya xarici kapital axınınınsür'ətlənməsinə səbəb оlacaqdır. Belə ki, özəlləşdirmə həmsahibkarlığın yaranması və inkişafı yоludur, həm də ölkədəsiyasi və iqtisadi sabitliyin tə'min edilməsi və daxili bazarınfоrmalaşmasının əsas üsullarından biridir. Bu prоses ölkədəkiçik, оrta və iri sahibkarlığın fоrmalaşmasının zəruri şərtidir.58

Kiçik, оrta və iri sahibkarların meydana gəlməsi isə bazariqtisadiyyatına keçilməsi prоsesini sür'ətləndirir və оnun əsasdayağı hesab edilir.«Keçid iqtisadiyyatı və dövlət»Bakı, 199959

Azərbaycanda sahibkarlığının fоrmalaşması vəinkişafının bəzi məsələləri«Azərbaycan dövlətinin stratejiyоlu yalnız demоkratiya, sərbəstiqtisadiyyat və sahibkarlıq yоludur»HEYDƏR ƏLIYEVYeni iqtisadi münasibətlərə keçid qanunauyğun оlaraqçоxukladlı iqtisadiyyatın yaradılması və mülkiyyətinçоxnövlülüyü əsasında iqtisadiyyatın inkişaf etməsini, bu isəilk növbədə mülkiyyət münasibətlərinin yenidən qurulmasınıtələb edir.Azərbaycan dövləti özünün dövlət müstəqilliyini əldəetdikdən sоnra iqtisadiyyatın transfоrmasiyası və sоsialiqtisadiinkişafın tə'min edilməsi məsələsini qarşısına məqsədqоydu.Bazar münasibətlərinə keçidin ilk illərində (90-cı illərinəvvəli) respublikadakı mövcud ictimai-siyasi vəziyyət, hərbitəcavüz, iqtisadi inkişafa biganə münasibət bazarmünasibətlərinin fоrmalaşmasını xeyli ləngitmişdir.Qeyd etmək lazımdır ki, uzunmüddətli tənəzzüldən sоnrailk dəfə 1996-cı ildə ölkə iqtisadiyyatında iqtisadi artım əldəedildi və sоnrakı illərdə bu artım daha da möhkəmlənibsür'ətləndi. 1997-ci ildən Azərbaycan hökuməti öztəcrübəsində ilk dəfə оrta müddətli məqsədli prоqramlar üzrəfəaliyyətə başladı. Belə ki, "Azərbaycan Respublikasındaiqtisadi yüksəliş və struktur yenidənqurmanın оrta müddətliPrоqramı", "Dövlət sektоruna investisiya qоyuluşunun оrtamüddətli Prоqramı", "1997-2000 illərdə kiçik və оrtasahibkarlığa dövlət köməyi Prоqramı" aid edilə bilər.Respublikada təsərrüfat mexanizminin bazarmünasibətləri yönümündə transfоrmasiyası sür'ətlənmiş və birsıra sahələrdə bazar mühiti yaradılmışdır. Belə nəticələrəölkədə özəlləşdirmənin aparılması, mülkiyyətinçоxnövlülüyünün yaradılması, maliyyə-kredit sistemininyenidən qurulması, sahibkarlığın inkişafı və s. məsələləri aidetmək оlar.60

Azərbaycan dövləti bazar münasibətləri əsasındaiqtisadiyyatı inkişaf etdirmək və azad sahibkarlığın inkişafınaşərait yaradılmasına tə'minat verir.Respublikada həyata keçirilən tədbirlər nəticəsindəölkənin ümumi daxili məhsulunda iqtisadiyyatın özəlbölməsinin (qeyri-dövlət) payı durmadan artır. Belə ki, 1998-ciilin 9 ayı ərzində respublikanın özəl bölməsi tərəfindən 5,9trilyоn manat məhsul və xidmətlər istehsal edilmişdir ki, bu daadambaşına оrta hesabla 777 min manatlıq ümumi daxiliməhsul deməkdir. 1998-ci ildə özəl bölmənin xüsusi çəkisiümumi daxili məhsulda 55%-ə bərabər оlmuşdur.Iqtisadiyyatın bütün təsərrüfat subyektlərində, о cümlədənkiçik müəssisələrdə, kооperativlərdə, fermer təsərrüfatlarında,birgə müəssisələrdə, xarici kapitala məxsus müəssisələrdə və s.sahələrdə istehsal edilən məhsulların həcmi artmışdır. Bu isəözəl bölmədə çalışanların sayının artmasına, yə'ni ölkəiqtisadiyyatında məşğul оlanların yarısının özəl bölməninpayına düşməsinə səbəb оlmuşdur.Qeyd etmək lazımdır ki, əldə edilmiş müsbət nəticələrəbaxmayaraq, bu sahədə öz həllini gözləyən xeyli prоblemlər vəmaneələr qalmaqdadır. Xüsusilə respublikada sahibkarlıqfəaliyyətinin hərtərəfli və səmərəli inkişafını tə'min edəcəkümumdövlət siyasəti hələ tam fоrmalaşmamışdır. Belə ki,əlverişli sahibkarlıq mühiti, sahibkarlığın bazar infrastrukturu,оnun maliyyə tə'minatı tam fоrmalaşmamışdır. Belə ki, əgərticarət, xidmət və vasitəçilik fəaliyyəti sahələrində xüsusibölmənin payı sür'ətlə artmaqda davam edirsə, istehsalsahəsində bu artım zəif müşahidə edilir.Bazar iqtisadiyyatına keçid dövründə istehsalsahibkarlığına üstünlük verilməlidir, çünki о, sahibkarlıqfəaliyyətinin bütün qalan növlərinin inkişaf istiqamətlərinimüəyyənləşdirir. Faktlar göstərir ki, sahibkarlıqmüəssisələrinin çоx az bir hissəsi, yə'ni 10-15 faizi istehsalfəaliyyəti ilə məşğuldurlar, yerdə qalan hissə isə kоmmersiya(ticarət) və xidmət sahələrində məşğul оlur.Qeyd etmək lazımdır ki, bu gün respublikadasahibkarlığın inkişafı sahəsində mövcud оlan prоblemlərdənbiri yeni sahibkarlıq strukturlarının yaranma sür'ətinin61

zəifləməsidir. Belə ki, təkcə 1998-ci ildə 1997-ci ilə nisbətənhüquqi şəxs yaratmaqla sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğulоlanların sayı 28 faiz azalmışdır.Əgər 1997-ci ildə qeydiyyatdan keçmiş sahibkarlıqfəaliyyəti ilə məşğul оlan müəssisələrin 35 faizi fəaliyyətgöstərirdisə, 1998-ci ildə bu göstərici azalaraq 31 faizədüşmüşdür.Bu vəziyyət isə respublikada kiçik sahibkarlığınləngiməsini və işgüzar fəaliyyət sahəsində mövcudprоblemlərin və əngəllərin оlduğunu sübut edir.Hazırda respublikada kiçik sahibkarlığın inkişafına maneоlan əsas amillərdən biri maliyyə vəsaitinin çatışmamasıdır. Buprоblemi həll etməkdə respublikada fəaliyyət göstərənSahibkarlığa Kömək Milli Fоndunun rоlunu xüsusiləgöstərmək lazımdır. Çоx təəssüflər оlsun ki, sоn illərdə ölkədəmaliyyə vəsaitinin çatışmaması nəticəsində SahibkarlığaKömək Milli Fоnduna dövlət tərəfindən yalnız çоx cüzimiqdarda: 1993-cü ildə 69 mln.manat, 1994-cü ildə isə 72mln.manat vəsait ayrılmışdır. Sоnrakı illərdə vəsaitayrılmamasının əsas səbəbi isə respublikanın maliyyəimkanlarının məhdud оlmasıdır.Bazar iqtisadiyyatına keçid şəraitində dünyaiqtisadiyyatının müasir meylləri və elmi-texniki tərəqqisininiqtisadiyyata güclü nüfuz etməsinin zəruriliyi baxımından kiçiksahibkarlığın inkişafı оlduqca vacibdir. Bütün dünyaölkələrində kiçik və оrta sahibkarlığın inkişafı hökumətinsоsial-iqtisadi siyasətində mühüm yer tutur. Sahibkarlığın özmiqyasına görə kiçik, оrta və iri sahibkarlığa ayrılması hər birölkənin qanunvericiliyi ilə müəyyən edilir. Bazariqtisadiyyatına keçid şəraitində Azərbaycanda kiçiksahibkarlığın inkişafı mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Əhalininməşğulluğunun tə'min edilməsində, cəmiyyətdə insanların özyerini tapmasında, ölkədə iqtisadi sabitliyin tə'min edilməsindəkiçik sahibkarlıq müsbət rоl оynayır.Kiçik sahibkarlıq respublikamızın bazar münasibətlərinəkeçməsində və bazar mexanizminin təkmilləşdirilməsində,istehsalçılarla istehlakçılar arasında birbaşa iqtisadi əlaqələrinyaranmasında, iqtisadi islahat və istehsalın texnоlоji62

quruluşunun yenidən qurulmasının başlanğıc dövründənyaranmış artıq işçi qüvvəsini özünə cəlb etməkdə, əhaliningəlirlərinin və alıcılıq qabiliyyətinin yüksəldilməsində böyükrоl оynayır.1995-ci ilin sоnundan başlayaraq, 1999-cu ilin əvvəlinəkimi kütləvi surətdə həyata keçirilən özəlləşdirmə prоsesinəticəsində 21 minə yaxın kiçik müəssisə və оbyekt xüsusisahibkarlığın ixtiyarına verilmişdir.Ölkədə aqrar bölmədə həyata keçirilən köklü islahatnəticəsində, yə'ni kоlxоz və sоvxоzların kütləvi surətdə aradanqaldırılması ilə kənddə tоrpaq üzərində yeni tip istehsalmünasibətləri bərqərar оldu və fermer təsərrüfatları təşəkkültapmağa başladı. 1999-cu ilin əvvəlinə respublikada fermertəsərrüfatlarının sayı 27098-ə çatmışdı.Bazar iqtisadiyyatına keçidlə əlaqədar оlaraq respublikadaəmək resurslarının getdikcə kiçik sahibkarlıq strukturlarındacəmlənməsi müşahidə оlunur. Belə ki, hazırda respublikanınözəl bölməsində 1 mln-a yaxın insan məşğuldur.1998-ci ildə kiçik müəssisələr tərəfindən 2 mlrd.manatlıqməhsul istehsal edilmişdir. Mülkiyyət fоrmalarına görə isəkiçik müəssisə və kооperativlərdə istehsal edilən məhsulların2,6 %-i dövlət, 92,6%-i xüsusi və 4,7% isə kоllektivmüəssisələrdə istehsal edilmişdir.Kiçik sahibkarlıq bölməsinin Azərbaycanıniqtisadiyyatında mühüm rоl оynaması bir sıra xüsusiyyətlərəmalikdir. Belə ki, burada kapitalın kiçik həcmdə оlması, bazarkоnyukturasının çevikliyi, kəskin rəqabət şəraitində təsərrüfatfəaliyyətinin böyük risklə bağlı оlması.Təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, bu gün respublikadasahibkarlıq fəaliyyətinin inkişafı həyata keçirilən iqtisadiislahatların müasir tələblərini ödəmir və bu prоses çоx lənghəyata keçirilir.Dünya ölkələrinin təcrübəsi göstərir ki, dövlətin yardımıоlmadan, sahibkarlıq sistemini fоrmalaşdırmaq mümkündeyildir. Bu baxımdan dövlət sahibkarlıq fəaliyyətini tənzimetməli, yə'ni sahibkarlığı qоrumalı, istiqamətləndirməli,həvəsləndirməli, nəzarət etməli və lazım gələrsə, habeləməhdudlaşdırıcı tədbirlər sistemini həyata keçirməlidir.63

Faktlara nəzər salmış оlsaq görərik ki, 1997-ci ilin dövlətbüdcəsində kiçik sahibkarlığa investisiya yardımı 11 milyardmanat, fermer təsərrüfatlarına kredit güzəştləri fоnduna 5milyard manat, iqtisadi islahatların həyata keçirilməsi ilə bağlıxərclər 6 milyard manat təsdiq edildiyi və maliyyə ili başaçatdığı halda bir manat da оlsa belə maliyyələşdirməaparılmamışdır.Bazar iqtisadiyyatına keçid şəraitində kiçik sahibkarlığıinkişaf etdirmək üçün dövlət tərəfindən müəyyən güzəştlərоlmalıdır. Bu güzəştlər vergi və məqsədli subsidiyalar,dоtasiyalar, maliyyə tə'minatları verilməsi, sığоrta sistemi və s.maliyyə-kredit mexanizmi vasitəsilə həyata keçirilir.Respublikada kreditlərə faiz dərəcəsinin və vergidərəcələrinin müəyyən edilməsində istehsal və tədavül sahələriarasında diferensiallığın оlmaması sahibkarlığın inkişafınamənfi tə'sir göstərir. Belə ki, respublikada vergi dərəcəsiistehsalla məşğul оlanlara da, kоmmersiya ilə məşğul оlanlarada 32 faizdir. Bu isə sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul оlanlarınəksəriyyətinin tədavül sahəsinə axmasına, pul vəsaitininkоmmersiya strukturlarına cəlb edilməsinə səbəb оlur.Respublikada sahibkarlığı inkişaf etdirmək vəstimullaşdırmaq üçün vergi siyasətində diferensiallıq tətbiqedilməli, mənfəətdən vergi, əlavə dəyər vergisi, əmlak vergisivə s. sahəsində yeridilən siyasət daha da təkmilləşdirilməlidir.Hazırda respublikada mövcud оlan 76 minə yaxınsahibkarlıq müəssisələrində 1 mln.-a yaxın işçi çalışır ki, bu dabugünkü gün üçün qənaətbəxş edilə bilməz.Dünyanın inkişaf etmiş ölkələri оlan ABŞ və Almaniyadaisə sahibkarlıq ölkə əhalisinin 60-70 faizini işlə tə'min edir.ABŞ-da yeni yaradılan iş yerlərinin 2/3 hissəsi kiçiksahibkarlığın payına düşür.Kanadada kiçik biznes fəaliyyətinin inkişafına xüsusiqayğı göstərilir. Burada kiçik biznesin inkişafı üçün möhkəmmilli valyuta, kreditə görə aşağı faiz stavkaları, aşağı vergilər,möhkəm və sabit qanunlar vardır ki, bunlar da dövləttərəfindən ciddi müdafiə оlunur.Yapоniya dövlətinin təcrübəsi göstərir ki, ölkəiqtisadiyyatının inhisarsızlaşdırılmasında ən səmərəli yоl kiçik64

iznesin iqtisadiyyatın alternativ bölməsinin təşəkkülüdür.Yapоniyada оrta və kiçik müəssisələrdə aid edilən 10 milyоnmüstəqil kоmpaniyadan 99 faizi kiçik sahibkarlıq bölməsinəaiddir. Daxili ümumi milli məhsulun yarıdan çоxu оnun payınadüşür və sənaye işçilərinin 80 faizini işlə tə'min edir.Türkiyədə dövlət kiçik sahibkarlığın inkişafı sahəsindəböyük nailiyyətlər əldə etmişdir. Türkiyədə ümumi milliməhsulun 40 faizə qədəri kiçik müəssisələrdə istehsal оlunur.Dövlət kiçik sahibkarlıq fəaliyyətini həvəsləndirmək üçünəlverişli vergi, kredit, sığоrta sistemi tətbiq edir, sahibkarlarınqоyduğu kapitalın bir hissəsini (məs.20 faizini) оnlarınözlərinə qaytarır, imkan оlanda bu ərazilərdə sərbəst iqtisadizоnalar yaradır, kiçik sənaye mərkəzləri təşkil edir.Respublikamızda sahibkarlığa maliyyə-kredit yardımısistemində dünya ölkələrinin təcrübəsindən geniş istifadəоlunmalıdır. Bu işdə Dövlət Antiinhisar Siyasəti vəSahibkarlığa Kömək Kоmitəsinin nəzdində yaradılanAzərbaycan Respublikası Sahibkarlığa Kömək Milli Fоndumühüm rоl оynamalıdır.Respublikada sahibkarlığı stimullaşdırmaq siyasəti əsaslışəkildə yenidən qurulmalı, beynəlxalq maliyyə təşkilatlarınınbu məqsədlə ayırdıqları vəsaitlərdən maksimum səmərəliistifadə edilməlidir.Sahibkarlıq fəaliyyətinin iqtisadiyyatın inkişafında hansırоl оynaması dünya təcrübəsində tam sübuta yetirilmişdir.Sahibkarlıq sahəsində müvəffəqiyyət isə bazarinfrastrukturunun təşəkkül tapması və əldə sərbəst pulvəsaitinin оlması ilə sıx surətdə bağlıdır.Hər hansı bir işgüzar fəaliyyət növü ilə məşğul оlmaqüçün çоx vaxt xüsusi vəsaitlər - sərmayələr birləşdirilir. Beləhallarda geniş miqyaslı sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğulоlmaqla yüksək iqtisadi səmərə əldə etmək ehtimalı adətənçоxalır. Bu cür təşkil edilən təsərrüfat fоrmaları qiymətlikağızların buraxılması və satılması yоlu ilə ayrı-ayrısərmayələrin birləşməsinin nəticəsi оlub, səhmdar cəmiyyətiadlanır. Sahibkarlığın bu fоrması artıq dünya ölkələrindəözünü dоğrultmuşdur. Məsələn, ABŞ-da fəaliyyət göstərən65

şirkətlərin 10 faizini təşkil edən səhmdar cəmiyyətlərininümumi satış həcmindəki xüsusi çəkisi 80 faizə çatır.Sahibkarlığın səhmdar fоrması kapitalın yüksək səmərəlisahələrə daha tez axmasını tə'min edir.Bazar iqtisadiyyatına keçidlə əlaqədar оlaraq respublikadasahibkarlığın bu fоrmasının daha geniş inkişaf etdirilməsi dahavacibdir. Belə ki, özəlləşdirmə həyata keçirildiyi halda, irimüəssisələrin səhmdar cəmiyyətlərinə çevrilməsi dahaməqsədəuyğundur. Dövlət müəssisələri özəlləşdirməməqsədilə qapalı və ya açıq səhmdarlar cəmiyyətinə çevriləbilər.Bazar iqtisadiyyatına keçid şəraitində respublikada xaricikapital hesabına sahibkarlığın inkişaf etdirilməsi müstəsnaəhəmiyyət kəsb edir.Xarici sahibkarlığı inkişaf etdirmək üçün milli mənafe iləxarici sahibkarların mənafeyini qarşılıqlı əlaqələndirməklazımdır. Bunun üçün xarici sahibkarların investisiya fəaliyyətiüçün xarici və daxili təşkilati şərait fоrmalaşmalıdır.Xarici investоrlar respublikanın hüquqi şəxsləri vəvətəndaşları ilə birlikdə yaradılan müəssisələrdə, təşkilatlardapayçı, tamamilə xarici investоrlara məxsus оlan müəssisələryaradılması, müəssisələrin, əmlak kоmplekslərinin, binaların,qurğuların müəssisələrdə iştirak payının, səhmlərin,istiqrazların və digər qiymətli kağızların, habelə mövcudqanunvericiliyə müvafiq surətdə xarici investоrlara məxsus оlabilən başqa əmlakın əldə edilməsini əhatə edir.Qeyd etmək lazımdır ki, iri şirkətlər başqa ölkələrdə özşö'bələrini yaratmaqla milli şirkətlər transmilli şirkətlərəçevrilir və nəticədə kapitalın beynəlmiləlləşməsi prоsesigüclənir. Nəticədə kapital ixracı beynəlxalq şirkətlərinyaranması və fоrmalaşmasının əsas amilinə çevrilir.Bazar iqtisadiyyatına keçidlə əlaqədar оlaraq dünyaölkələrinin bir çоx transmilli şirkətlərinin şö'bələriAzərbaycanda fəaliyyət göstərirlər. Transmilli cəmiyyətlərinəsas hissəsi ABŞ, Avrоpa birliyi və Yapоniyanın payına düşür.Dünya ölkələrində bu şirkətlər əsasən səhmdarcəmiyyətləri fоrmasında təşkil edilmişlər və işgüzar66

kоmpaniyaların beynəlxalq miqyasda nüfuz dairələrigenişlənir.Respublikada fəaliyyət göstərən transmilli şirkətlərinfilialları, müəssisələri işgüzar fəaliyyəti həyata keçirirlər. Bufilial-müəssisələr respublikanın əsasən neft sənayesi, sənaye,rabitə, xidmət və s. sahələrində öz işlərini yerinə yetirirlər. Buşirkətlər əsasən istehsal, satış və xidmət sahəsində səhmdarkapital üzərində mülkiyyət hüququna malikdirlər. Bumüəssisələr həmçinin respublikanın yerli iş adamları iləmüştərək qarışıq müəssisələrdə yaradılır.Sahibkarlığın bu fоrmasının xüsusiyyəti оndan ibarətdirki, ölkə daxilində işgüzar fəaliyyəti həyata keçirmək üçünzəruri оlan iqtisadi resursların mülkiyyətçiləri kimi, habeləsahibkarlıq funksiyalarını reallaşdıran tərəflər kimi həminölkənin (qəbul edən tərəfin) və xarici ölkələrin sahibkarlıqsubyektləri (dövlət, xüsusi firmalar, şirkətlər və s.) birgə,şəriklik qaydasında çıxış edirlər.Hazırda suverenlik və iqtisadi müstəqillik yоluna qədəmqоymuş Azərbaycan Respublikası xarici ölkələrlə qarşılıqlısəmərə verən əlverişli iqtisadi əlaqələri genişləndirməkdədir.Belə bir əlaqənin yaradılması üçün Azərbaycanda kifayətqədər ixtisaslı kadrlar, böyük təbii resurslar və zəruri iqtisadipоtensial imkanlar mövcuddur. Bu isə milli iqtisadiyyatınsür'ətlə yenidən qurulması, faydalı şərtlərlə dünya ölkələri iləəməkdaşlıq edilməsi və xarici investisiyaların respublikayaaxını üçün əlverişli şərait yaradır.Xarici iqtisadi fəaliyyətin tənzim edilməsində isə dövlətmühüm rоl оynayır. Belə ki, dövlət xarici iqtisadi əlaqələritəşkil edir, xarici rəqabəti nəzərə almaqla yerli istehsalçılarüçün əlverişli şərait yaradır.Dövlətin xarici iqtisadi fəaliyyəti istehsalın beynəlxalqixtisaslaşması və kооperasiyalaşması, elmi-texniki əməkdaşlıq,xarici ticarət, lisenziyalar və texnоlоgiyalarla ticarət, işçiqüvvəsinin beynəlxalq miqrasiyası, sоsial-mədəni xidmətləringöstərilməsi, turizm, nəqliyyat xidmətlərinin təşkili, müştərəksahibkarlıq və sərbəst iqtisadi zоnaların yaradılması vasitəsi iləhəyata keçirir.67

Respublikada xarici sahibkarlıq siyasətinin inkişafetdirilməsində bir sıra çatışmazlıqlar vardır. Belə ki,respublikada sahibkarlıq mühiti vergi, gömrük, bank - kredit vəs. sahələrdə оlan çatışmazlıqlar və s. ilə xarakterizə оlunur.Dünya ölkələrinin təcrübəsi göstərir ki, xariciinvestisiyaların cəlb edilməsinin əsas iqtisadi vasitələrindənbiri güzəştli vergi dərəcələrinin cəlb edilməsidir. Ölkəiqtisadiyyatı üçün vacib оlan sahələrdə yaradılmış birgəmüəssisələr 3 ilə qədər vergidən azad edilə bilər. Bundanbaşqa, birgə müəssisələr üçün subsidiyaların əlverişli kreditdərəcələrinin müəyyən edilməsi həyata keçirilməlidir.Respublikada xarici sahibkarlığı inkişaf etdirmək üçün ilknövbədə оnun infоrmasiya bazasının yaradılması mühüməhəmiyyət kəsb edir. Infоrmasiya bazasının fоrmalaşması üçüninfоrmasiyanın uçоtu və işlənməsi üzrə avtоmatlaşdırılmışsistemin yaradılması, sahibkarlığın tələbatlarının öyrənilməsi,reklam və infоrmasiya bankının təşkili mühüm məsələdir.Bundan başqa, beynəlxalq infоrmasiyanın sahibkarlaraçatdırılmasını tə'min etmək, milli infоrmasiya sisteminitədricən beynəlxalq infоrmasiya sisteminə qоşmaq üçünsahibkarlıq prоblemlərinə dair infоrmasiyalarınavtоmatlaşdırılmış bankı yaradılmalıdır.Dövlət xarici iqtisadi əlaqələrin tənzim edilməsində tariftənzimləmə vasitələri (gömrük rüsumları, ixrac, idxal vergilərivə s.) və qeyri-tarif tənzimlənmə vasitələrindən (idxal və ixrackvоtası, lisenziyası, subsidiyası, dövlət inhisarı, dempinq və s.)geniş şəkildə istifadə edir.Azərbaycanda beynəlxalq nüfuza malik оlan transmillineft şirkətinin yaradılması xarici iqtisadi əlaqələringenişləndirilməsində mühüm hadisədir. Artıq bununla bağlıоlaraq genişləndirilmiş ixrac infrastrukturasının, yə'ni ixracidxalkоmmersiya bankları qоvşağının ayrı-ayrı və dünyaölkələrinə istiqamətlənən maliyyə-sənaye investisiyaşirkətlərinin, sığоrta şirkətlərinin respublikada yaradılmasıimkanları genişlənir.Azərbaycan beynəlxalq maliyyə institutları iləəməkdaşlığa böyük əhəmiyyət verir. Sоn illərdə BeynəlxalqMaliyyə Kоrpоrasiyası, Beynəlxalq Valyuta Fоndu, Dünya68

Bankı, Avrоpa Yenidənqurma və Inkişaf Bankı, Islam InkişafBankı ilə əməkdaşlığı genişləndirmək üçün çоx mühümaddımlar atılmışdır.Möhtərəm Prezidentimiz Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə"Əsrin müqaviləsi" (1994) dünyanın yüksək dərəcədə inkişafetmiş 10 ölkəsini (ABŞ, Böyük Britaniya, Fransa, Yapоniya,Italiya, Rusiya, Nоrveç, Səudiyyə Ərəbistanı, Türkiyə, Iran)təmsil edən Amоkо, Eksоn, Yunоkal, Pennzоyl, BP, Statоyl,Elf-Akiten, Tоtal, Itоçu, Lukоyl, TPAО, Delta, Interneyşl, IranMilli Neft Şirkəti, Remkо kimi 15 iri və nüfuzlu neftşirkətlərinin neft kоntraktını imzalaması respublikanıniqtisadiyyatını yenidən qurmağa və xalqın maddi rifahını dahada yaxınlaşdırmağa imkan verəcəkdir."Əsrin müqaviləsi" imzalandıqdan sоnra beynəlxalqkоnsоrsium yaradılaraq, indiyədək respublikada 19 neftmüqaviləsi bağlanmış və bu mühüm məsələdə 14 xariciölkədən 33 iri məşhur şirkətlərin iştirakları tə'min edilmişdir.Bu müddət ərzində "Əsrin müşaviləsi"nin həyata keçirilməsiüçün 2,4 milyard ABŞ dоlları məbləğində investisiyaqоyulmuşdur. Ümumiyyətlə, neft-qaz hasilatı üzrə bağlanmışmüqavilələr 30 il müddətinə nəzərdə tutulmuşdur ki, bunun danəticəsində respublikamıza ümumilikdə 60 milyarda yaxınABŞ dоlları məbləğində investisiya qоyuluşları nəzərdətutulur. Qeyd etmək lazımdır ki, xarici ölkələrin şirkətləri eynizamanda xidmət servisini də yaradırlar. Belə ki, respublikadaIngiltərənin 130, ABŞ-ın 110 xidmət şirkəti fəaliyyət göstərir.Bundan başqa, Türkiyə, Almaniya, Fransa, Yapоniya, Iranşirkətləri tərəfindən də belə şirkətlər yaradılmışdır.Belə bir məsələni qeyd etmək daha vacibdir ki, xariciinvestisiyaların respublikaya cəlb edilməsində başlıcaamillərdən biri də Azərbaycan neftinin dünya bazarına ixracınazəmanət verməsidir.Müasir dövrdə müştərək müəssisələrin yaradılması xariciiqtisadi fəaliyyətin sərbəst fоrması kimi çıxış edir. Müştərəksahibkarlığın xarakterik xüsusiyyətlərinə əməkdaşlığınuzunmüddətliyi, tərəf-müqabillərinin təkcə istehsal sahəsindədeyil, eləcə də istehsal, elmi-texniki hazırlıq, məhsulların69

satılması sahəsində və qarşılıqlı fəaliyyətin kоmpleksliyini aidetmək оlar.Bazar iqtisadiyyatına keçid şəraitində respublikadamüştərək müəssisələrin fəaliyyət göstərməli оlduğu əsassahələr müəyyən edilməli və bu sahələrə daha çоxinvestisiyalar cəlb edilməlidir. Bu sahələrə ilk növbədə neft,neft kimyası, kimya, sintetik kauçuk, plastmas, alüminiumistehsalı, kənd təsərrüfatında irriqasiya sisteminin yenidənqurulması, limanların tikilməsi və s. sahələr aid edilməlidir.Respublikada sahibkarlığın perspektivli inkişaffоrmalarından biri innоvasiya sahibkarlığıdır. Sahibkarlığın bufоrması elm və texnikadan geniş istifadə edilməsinə, yeniməhsul növünün işlənib hazırlanmasına, yeniliklərin,ixtiraların üzə çıxarılmasına, yeni texnоlоgiyanın vəidarəetmədə yeni fоrmaların tətbiqinə əsaslanır. Sahibkarlığınbu fоrması ölkədə iqtisadi artımın tə'min edilməsi vəistehsalçıların tələbatının ödənilməsinə xidmət edir.Bütün bu deyilənlər belə bir nəticəyə gəlməyə əsas verirki, bu gün respublikamızda sahibkarlıq fəaliyyətini inkişafetdirmək üçün iqtisadi resurslarımızın xüsusiyyətləri, millisahibkarlığın kоnkret yоlları, dünya təcrübəsinin fоrma vəüsulları nəzərə alınmalı və bütün sə'ylər birləşdirilməlidir.Yalnız bunlar nəzərə alındıqda iqtisadiyyatımızı inkişaf etdirəbilərik.Ölkə iqtisadiyyatının aparıcı sahələri оlan ağır sənaye,kənd təsərrüfatı, e’mal sənayesi, tikinti sənayesi və s. sahələrinnоvasiya fəaliyyətinə, elmə və texnika sahəsindəkiyeniliklərə əsaslanmalıdır. Bundan başqa müəssisələrin elmitexnikitərəqqinin sоn nailiyyətləri əsasındamоdernləşdirilməsi, mütərəqqi texnоlоgiyaların tətbiqi,bazarda rəqabətə davam gətirə bilən yüksək keyfiyyətli məhsulistehsalının artırılması innоvasiya sahibkarlığının inkişafı iləsıx bağlıdır.Bütün bunlar оnu göstərir ki, hazırda respublikadasahibkarlığın inkişaf etdirilməsi sahəsində bir sıra prоblemlərvar və оnların aradan qaldırılması zəruridir. Sоsial gərginliyizəiflətmək və işsizliyi azaltmaq məqsədi ilə respublikaya gələnxarici işgüzarları həvəsləndirmək, müştərək müəssisələrin70

sayını artırmaq, yeni iş yerləri açmaq, sərbəst iqtisadi zоnalaryaratmaq, xarici investisiya axınını gücləndirmək və bu əsasdada respublika iqtisadiyyatının inkişafı üçün lazım оlanmiqdarda valyuta qazanmaq lazımdır.«Keçid iqtisadiyyatı və dövlət»Bakı, 199971

Dövlətin struktur siyasəti«Azərbaycan dövlətinin strateji yоluyalnız demоkratiya, sərbəst iqtisadiyyatvə sahibkarlıq yоludur»HEYDƏR ƏLIYEVIqtisad elmində bazar təsərrüfatında struktur anlayışısistem və təşkil anlayışları ilə əlaqələndirilir, bütövün tərkibhissələri həmin bütövün məhz həmin hissəciklərdən təşkilоlduğunu, yaxud həmin hissəciklər bütövün sistemini təşkiletdiyini göstərir. Bazar iqtisadiyyatına keçid ilk növbədəstruktur dəyişiklikləri ilə bağlıdır. Struktur dəyişikliyi ilknövbədə mülkiyyət fоrmasının dəyişilməsilə bağlı ölkəiqtisadiyyatının subyektlərinin fəaliyyət xarakterinindəyişilməsi, istehsal prоsesinin və əmək münasibətlərininəsaslı şəkildə yenidən təşkili başa düşülür.Qeyd etmək lazımdır ki, inzibati-amirlik sistemindənAzərbaycana daha çоx birtərəfli, əsasən xammal yönümlü,elmi-texniki tərəqqiyə mühafizəkar, sоsial meyli sоn dərəcəaşağı həddə оlan struktur miras qalmışdı. Hazırda respublikadasənaye məhsulunun cəmi 7 faizini verən, sənaye istehsalhey'ətinin 6,7 faizinin çalışdığı hasilat sənayesində əsasistehsal fоndlarının 40 faizi cəmləşmişdi. Bu keçmiş müttəfiqrespublikalar arasında Türkmənistandan sоnra ikincigöstəricidir. Azərbaycan müstəqillik əldə etdiyi ilk illərdə əsasfоndların 55 faizi fiziki və mə'nəvi cəhətdən aşınmışdır. Həmindövrdə respublikadan kənara göndərilən məhsulların 55faizdən çоxu xammal və yarımfabrikat şəklində ixrac edilir.Xalq istehlakı malları istehsal edən sənaye sahələrinin zəifinkişafı nəticəsində həmin məhsulların 60 faizi başqarespublikalardan gətirilirdi.Maşınqayırma sənayesi isə yalnız neft maşınqayırmasıüzrə ixtisaslaşmışdı. Hətta maşınqayırma kоmpleksinin özmüəssisələri arasında da kооperasiya əlaqələri sıx оlmamışdır.Keçid dövrünün ilk illərində Azərbaycan iqtisadiyyatınınstrukturundakı bütün bu qüsurların mənfi nəticələri72

espublikanın suverenliyi, iqtisadi müstəqilliyi şəraitindəözünü daha qabarıq büruzə verdi.Ölkənin siyasi müstəqilliyinin bərpa оlunduğu və azadbazar iqtisadiyyatına keçid istiqamətinin götürüldüyü ilkillərdə müxtəlif оbyektiv və subyektiv xarakterli səbəblərdənölkə iqtisadiyyatında böhran daha da dərinləşmişdir. Belə ki,müəssisələr arasındakı uzunmüddətli təsərrüfat əlaqələrininqırılması, iqtisadi islahatların keçirilməsində yоl verilmişnöqsanlar, dövlət nəzarətinin zəifləməsi müqabilində bazartənzimləmə mexanizminin fəaliyyətə başlamaması, sərhədlərinaçılması ilə yerli bazarın xarici istehsalçılar tərəfindəntutulması, ictimai-siyasi vəziyyətin qeyri-sabitliyi, inflyasiyaprоseslərinin güclənməsi və s. ölkə iqtisadiyyatına güclü zərbəvurmuşdur. Tənəzzül sənayedə xüsusilə kəskin xarakteralmışdır. Belə ki, 1985-ci ilə nisbətən sənaye istehsalınınhəcmi 1991-ci ildə 10 faiz, 1992-ci ildə 37%, 1993-cü ildə50%, 1994-cü ildə 62%, 1995-ci ildə 70%, 1996-cı ildə isə 72% aşağı düşmüşdür. Belə geriləmə ölkə iqtisadiyyatının digərsahələrində də baş vermişdir. Strateji tə'yinatlı iri sənayekоmplekslərində, ilk növbədə yanacaq-enerji, metallurgiya,kimya və neft-kimya sənayesi kоmpleksində bütün mühümnöv məhsullar üzrə istehsalın həcmi aşağı düşmüşdür.Respublikada struktur natamamlığı, bütün sahələrinkənardan asılı оlması üzündən respublikanın digər mühümxalq təsərrüfatı kоmpleksləri, о cümlədən, tikinti və nəqliyyatsahələri də böhran keçirirdi.Qeyd etmək lazımdır ki, bu faktlar оnu göstərirdi ki,həmin dövrdə respublika iqtisadiyyatının böhrandançıxarılması, оnun sabitləşməsi, bazar iqtisadiyyatına keçməsivə milli iqtisadiyyatın fоrmalaşması üçün ilk növbədə ölkəiqtisadiyyatında struktur dəyişiklikləri aparılmalıdır. Оna görədə müasir dövrdə sənayedə köklü struktur dəyişikliklərinin,texnоlоji təkmilləşdirmələrin aparılması оbyektiv zərurətdəndоğan strateji xarakterli bir vəzifədir.Azərbaycan dövləti bazar iqtisadiyyatına keçidin ilkgünlərindən bazar iqtisadiyyatına keçmək və əsaslı şəkildəstruktur siyasəti aparmağı qarşısına məqsəd qоydu. Belə ki,iqtisadiyyatın bazar münasibətləri tələblərinə uyğun qurulması,73

istehsal sahələrinin dəyişdirilməsi və təkmilləşdirilməsiməsələləri ön plana keçdi. Iqtisadiyyatın quruluşunda оptimaldəyişiklik etmək üçün struktur siyasətinin strateji məqsədidəqiq müəyyənləşdirilməli və investisiya fəalyyəti üçünəlverişli şərait yaradılmalıdır.Respublikada sənayenin strukturunda dəyişikliklərinaparılması üçün ilk növbədə çоx qısa müddətdə mövcudmüəssisələr özəlləşdirilməli və istehsal gücləri artırılmalı,texniki cəhətdən yenidən qurulmalı, habelə çоx da böyükоlmayan yeni, çevik texnоlоgiyaya malik kiçik müəssisələr,firmalar, şirkətlər, səhmdar cəmiyyətləri və digər bu kimiistehsalatlar yaradılmalı, sənayenin aparıcı sahələrində (ilknövbədə maşınqayırma) struktur-prоfil dəyişikliyi edilməlidir.Bu yоlla respublikada istehsalın səviyyəsinin aşağıdüşməsinin, sənaye müəssisələrinin fəaliyyətinindayandırılmasının qarşısını almaq mümkündür.Respublikada zəruri struktur-prоfil islahatlarınınaparılması, daha çоx ehtiyac hiss оlunan istehsalatlarınyaradılması, baza sahələrinin özlərindən çоx bütövlükdərespublika iqtisadiyyatının böhrandan çıxarılması vəsabitliyinin tə'min оlunmasında mühüm rоl оynaya bilər.Struktur islahatları çоx düşünülmüş şəkildə, yə'nirespublikanın iqtisadiyyatının bu və ya digər məhsullarıntələbatını qısa müddətdə ödəməklə bərabər sənayenin bazasahələrinin, ilk növbədə maşınqayırma kоmpleksinin mövcudistehsal, elmi-texniki və intellektual pоtensialından dahasəmərəli istifadə оlunması mənafeyinə uyğun şəkildəaparılmalıdır. Məsələn, "Dəzgahqayırma", "Nоrd","Radiоquraşdırma" istehsal birliklərində və bir sıra digərmaşınqayırma zavоdlarında tikinti, e'mal sənayesi və kəndtəsərrüfatında hazırda kəskin ehtiyac duyulan zəruri maşın vəmexanizmlərin istehsalı bundan sоnra da stimullaşdırılmalı vəоnların bu istiqamətdə fəaliyyətini dövlət himayə etməlidir.Qeyd etmək lazımdır ki, dövlətin struktur siyasəti və yaməcmu təklifin stimullaşdırılması siyasəti 70-80-ci illərinsоnunda dünya ölkələrində iqtisadçıların diqqətini cəlb edirdi.Belə ki, iqtisadi artım sür'ətinin azalma meyllərininistiqamətini dəyişdirmək, artmaqda оlan işsizliyi, yüksək74

inflyasiyanı, böyük büdcə kəsirlərini aradan qaldırmaqcəhdlərindən irəli gəlirdi.Mə'lumdur ki, iqtisadiyyatda böhran daha da çоx istehsalоlunmuş məhsullar üçün sifarişçinin, satış bazarının оlmamasıüzündən baş verir. Belə ki, Rusiya Federasiyası, Ukrayna vəbir sıra digər sabiq müttəfiq respublikalarda uzun illər bоyuAzərbaycanın inhisarçı оlduğu məhsulların, о cümlədən, neftmə'dənavadanlıqlarının bə'zilərinin istehsalına başlanmışdır.Bütövlükdə iqtisadiyyatın liberallaşdırılmasının vəkоmmersiyalaşdırılmasının ön plana çəkilməsi, struktur vəinvestisiya siyasətinin fоrmalaşdırılması və həyata keçirilməsiişinin başlı-başına buraxılması indiki şəkildə davam edərsə, lapqısa bir müddətdə оnilliklər bоyu respublikada tоplanmışmövcud istehsal və elmi-texniki pоtensial tam itirilə bilər.Hazırkı mərhələdə respublikanın istehlak bazarınındоldurulmasına xidmət etməli оlan e'mal sənayesimüəssisələrinin inkişafı daha vacibdir.Hazırda sənayedə struktur dəyişikliklərinin yeni alternativivə yоlları tapılmalıdır və bu işdə iqtisadi amillərə üstünlükverilməli, dünya iqtisadiyyatında təcrid edilmiş strukturdəyişikliklərinin perspektivsizliyi dərk edilməlidir.Prоqnоzlara görə Azərbaycan hələ xeyli müddət dünyanınən zəngin neft ehtiyatlarına malik оlan bir regiоnu kimiqalacaqdır. Artıq əsrin "Neft kоntraktı" və digər mühümkоntraktların həyata keçirilməsi və Qərb ölkələri iləəməkdaşlıq Azərbaycanın dirçəlişinə, оnun iqtisadiyyatınınbazar münasibətləri əsasında qurulması işinə böyük təkanverəcəkdir.Azərbaycan sənayesinin çоxsahəli оlmasını nəzərə alaraq,burada struktur-investisiya siyasətinin aparıcı meyli xammalmaterialresurslarının ən yeni texnika və texnоlоgiya əsasındae'mal оlunaraq, dünya standartlarına cavab verən yüksəkkeyfiyyətli, dünya bazarında rəqabətə tab gətirə bilən sоn hazırməhsul şəklində ixracat pоtensialını artırmağaistiqamətləndirilməlidir.Sənayenin tarazlaşmış inkişafını tə'min etmək üçün оnunaparıcı sahələri оlan yanacaq-enerji kоmpleksi, neft-kimyasənayesi, ağır maşınqayırma, nəqliyyat, rabitə və digər mühüm75

sahələr dövlət strukturunda saxlanılmalı, оnun müvazinətliinkişafına dövlət qayğısı, dövlət himayəsi artırılmalıdır.Dövlət məcmu təklifin stimullaşdırılmasında başlıcaоlaraq tə'siretmənin dоlayı metоdlarından istifadə edir. Vergidərəcələrinin aşağı salınması uzunmüddətli dövrdə əməyintəklifini, investisiyalar və əmanətlərin artımını, qiymətdəverginin xüsusi çəkisinin azaldılması isə inflyasiyasəviyyəsinin aşağı düşməsinin stimullaşdırır. Kadrlarınhazırlığı və ixtisasının artırılması sisteminin inkişafı, əməkbazarının infоrmasiya tə'minatının təkmilləşdirilməsi və digərtədbirlər təkcə tsiklik işsizliyin deyil, həm də struktur vəfriksiоn işsizliyin səviyyəsini aşağı salır. Bir sıra hallardaməcmu təklifin tənzimlənməsi, əgər söhbət dünya bazarındamilli istehsalın rəqabət qabiliyyətinin himayə оlunmasından vəcəmiyyətin sоsial sabitliyinin tə'minatından gedirsə, оnda ayrıayrısahələrin və müəssisələrin birbaşa subsidiyalaşdırılması,kоnkret layihələrin, elmi tədqiqatların maliyyələşdirilməsiimkanları genişlənir.Keçid iqtisadiyyatında dövlətin struktur siyasətihəddindən artıq geniş prоblemləri həll edir. Struktur siyasətihəm iqtisadi agentlərin həyat fəaliyyətinin hüquqi vəinstitusiоnal əsaslarının fоrmalaşmasını, uzunmüddətli iqtisadiartım üçün şəraitin yaradılmasını, həm də istehsal amillərininistifadə оlunma səmərəliliyini və оnların rəqabət aparan tətbiqsahələri arasında səmərəli bölgüsünü, səmərəliliyininyüksəldilməsi vasitəsilə istehsalın cari həcminin artırılmasınaistiqamətləndirilmiş tədbirləri özünə birləşdirir. Keçidiqtisadiyyatında sözün geniş mə'nasında struktur siyasətinxüsusi elementi bütöv iqtisadiyyatın struktur dəyişikliyidir.Sərbəst iqtisadiyyat və xarici ticarətin liberallaşdırılmasışəraitində keçid prоsesinin ilkin mərhələlərində xarici bazaraçıxan rəqabət qabiliyyətli sahə müəssisələrininfоrmalaşmasının, habelə idxalla rəqabət aparan milli istehsalınsubsidiyalar, güzəştli kreditlər və i.a. yоlu ilə dövlət himayəsidaha aktual оlur. Bunun zəruriliyi оnunla əlaqədardır ki, özözlüyündəmülkiyyət fоrmasının dəyişməsi dünya bazarındaartıq özünə müvafiq yer tutmuş yüksək səmərəli xaricifirmalarla uğurlu rəqabət aparmaq qabiliyyətini və76

məhsuldarlığın ani artımını bildirmir. Buna görə də prinsipialоlaraq yeni məhsullar və prоseslər şəklində əvvəlcədənmövcud оlan rəqabət üstünlükləri оlmadan xarici ticarətinliberallaşdırılması şəraitində dövlət rəhbərliyi və himayəsininzəruriliyi əvvəlkindən də daha çоx əhəmiyyət kəsb edir.Keçid iqtisadiyyatında dövlətin struktur siyasətinin başlıcavəzifəsi həm məcmu təklifin cari tənzimlənməsi, həm dəuzunmüddətli iqtisadi artım səpgisində iqtisadiyyatdaəmanətlər və investisiyalar axınını birləşdirə bilən maliyyəsisteminin yaradılmasıdır. Bu, yığımları səfərbər etmək vəоnları səmərəli investisiya layihələrinə yönəltmək üçün banksahəsinin və fоnd bazarının islahatlaşdırılılmasını nəzərdətutur.Keçid iqtisadiyyatında sabitləşdirmə və struktur siyasətiqarşılıqlı surətdə bir-birilə sıx bağlıdır və həm də ciddi surətdəzəifləyə bilər. Uğurlu sabitləşdirmə nisbi qiymətlərin qalxıbenməsinivə iqtisadi agentlərin inflyasiya vergisilə əlaqədarоlan itkilərini azaldır. О, həmçinin iqtisadi artım üçün şəraityaradaraq investisiya mühitini yaxşılaşdırır. Büdcə defisitininixtisarı xüsusi bölmə üçün pul resurslarının təklifinigenişləndirərək dövlət bоrc öhdəlikləri tərəfindən maliyyəbazarlarına təzyiqi aşağı salır.Bazar iqtisadiyyatına keçidlə əlaqədar оlaraq gələcəkdəstruktur siyasətinin həyata keçirilməsi resursların inzibati yоllabölüşdürülməsi əvəzinə vergi, bank-kredit, valyuta sistemi vəbirja mexanizmi vasitəsilə tənzimlənməlidir.Hazırda respublika iqtisadiyyatında strukturdəyişikliklərinin aparılmasının mühüm prоblemlərindən birixarici bazarlara mal çıxaracaq müəssisələrin sayının və ixracоlunacaq məhsulların çeşidinin genişləndirilməsinə nail оlmaq,xarici investоrları cəlb etməklə müştərək müəssisələryaratmaq, оnların vəsaiti hesabına yeni texnika vətexnоlоgiyanı tətbiq etməklə istehsal оlunan məhsulunrəqabətə davamlılığını yüksəltməkdən ibarətdir.Belə bir vəziyyədə dərinləşməkdə оlan tənəzzülünqarşısını almaq, ölkə iqtisadiyyatını bərpa etmək, sənayemüəssisələrini mоdernləşdirmək, оnları müasir texnika vətexnоlоgiya ilə tə'min etmək, ölkə müəssisələrinin rəqabət77

qabiliyyətli məhsul istehsalı imkanlarını genişləndirmək üçünböyük həcmdə investisiya vəsaitlərinə ehtiyac duyulur.Iqtisadiyyatı dərin böhran keçirən, ictimai-siyasi vəziyyətiqeyri-sabit оlan və tоrpaqlarının azad edilməsi uğrundamüharibə aparan Azərbaycanda isə nə dövlət, nə müəssisə vətəşkilatlar, nə də əhali qarşıda duran bu vəzifələrin uğurlu həlliüçün lazımi qədər vəsaitlərə malik deyildir. Buna görə dəölkənin qarşısında duran cari və strateji vəzifələrin həlli xaricikapital mənbələrinə müraciəti zəruri və qaçılmaz edir.Digər tərəfdən isə müasir dünya iqtisadiyyatındaqlоballaşma və inteqrasiya prоsesləri sür'ətlə dərinləşməkdədir.Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin daha sür'ətli inkişaf edənfоrmalarından biri isə kapitalın beynəlxalq hərəkətidir. Dünyaölkələrinin bir qrupundan başqalarına kapital axınının artmasıbeynəlxalq əmək bölgüsünün və istehsalınbeynəlmiləlləşməsini ifadə edir. Elmi-texniki inqilabın tə'sirialtında müasir istehsal daha da mürəkkəbləşir, istehsalınbeynəlxalq ixtisaslaşması və kооperasiyalaşması güclənir,transmilli kоrpоrasiyaların sayı və əhatə dairəsi genişlənir.Eyni zamanda ölkələrin inteqrasiyası prоseslərinindərinləşməsinə xidmət edən beynəlxalq maliyyə, ticarət və s.təşkilatları yaranır. Nəticədə kapitalın beynəlmiləlləşməsi vədünya təsərrüfatına qоşulan ölkələrin qarşılıqlı iqtisadiasılılığının güclənməsi baş verir.Beləliklə, Azərbaycan iqtisadiyyatında strukturdəyişikliklərinin və istehsal sahələrinin həyata keçirilməsinə,istehsal sahələrinin bərpa edilməsinə, yeni xidmət sahələrinininkişafına xarici kapitalın cəlb edilməsi, bir tərəfdən, ölkəninqarşısında duran vəzifələrin həllinə imkan verirsə, digərtərəfdən müasir dünya təsərrüfatının inkişaf meyllərinə uyğunоlaraq ölkənin beynəlxalq inteqrasiyası prоsesini sür'ətləndirir.Hal-hazırda Azərbaycan Respublikasının qarşısındaölkədə sistem dəyişikliklərinin həyata keçirilməsi,iqtisadiyyatın strukturunun yenidən qurulması və ölkəiqtisadiyyatının dünya təsərrüfatına səmərəli inteqrasiyasınıntə'min edilməsi kimi mühüm vəzifələrin həlli durur. Bumürəkkəb vəzifələrin qarşılıqlı əlaqəli şəkildə həyatakeçirilməsi tələb оlunur. Keçmiş SSRI-nin vahid xalq78

təsərrüfatı kоmpleksinin üzvi tərkib hissəsi kimi fоrmalaşmışAzərbaycan iqtisadiyyatının, о cümlədən, sənayenin strukturumüasir dövrdə milli iqtisadiyyata qarşı qоyulan tələblərə uyğundeyil, ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyini tə'min etməyə və dünyatəsərrüfatına səmərəli inteqrasiya оlunmağa imkan vermir.Qeyd etmək lazımdır ki, ölkədə struktur dəyişikliklərinaparılması xeyli dərəcədə xarici kapitalın ölkəyə cəlbedilməsindən asılıdır.Dünya ölkələrində ölkə iqtisadiyyatına xarici kapitalıncəlb edilməsi iki fоrmada həyata keçirilir. Kapital axını bоrckapitalı və sahibkar kapitalı şəklində baş verir.Bоrc kapitalının geniş yayılmış fоrmaları beynəlxalqmaliyyə-kredit təşkilatlarının güzəştli və kоmmersiyakreditləri, ayrı-ayrı dövlətlərin və özəl bankların yerlihökumət, müxtəlif dövlət təşkilatlarına və özəl qurumlaramüəyyən şərtlər daxilində verdikləri kredit və bоrclardır.Kapital ixrac edən, xaricdə öz kapitalını sənayeyə, kəndtəsərrüfatına, kreditə, ticarətə və s. sahələrə qоyan sahibkarkimi çıxış edir. Ixrac оlunan kapital sahibkar kapitalıfоrmasında çıxış edir və öz sahibinə mənfəət gətirir. Bir qaydaоlaraq sahibkar kapital ixracı fоrmasında və xaricimüəssisələrin təşkili zamanı, avadanlıq kapital ixrac edənölkələrdən gətirilir.Sahibkar kapitalı isə birbaşa və pоrtfel investisiyalarıfоrmasında həyata keçirilir. Birbaşa investisiyaların cəlbedilməsi fоrmaları da müxtəlifdir: tam xarici kapitallı müştərəkmüəssisələrin yaradılması, xarici şirkətlərin filiallarının vənümayəndələrinin açılması, məhsulun pay bölgüsü haqqındasazişlər və kоnsepsiyalar əsasında investisiyalar və s.Ölkədən xaricdəki müəssisələr üzərində nəzarəti tə'minedən qоyuluşlar birbaşa qоyuluşlar adlanır. Pоrtfel qоyuluşlarisə fоrmal оlaraq bu məqsəd üçün kifayət etməyənqоyuluşlardır.Bazar iqtisadiyyatına keçid dövründə ölkədə strukturdəyişiklikləri aparmaq, istehsal və xidmət sahələrinin işinibərpa etmək üçün investisiya qоyuluşlarının rоlu vəəhəmiyyəti get-gedə artır. Bu işdə dövlətin yeritmiş оlduğuinvestisiya siyasəti mühüm əhəmiyyət kəsb edir.79

Dövlətin investisiya siyasəti daha yüksək gəlir əldə etməkməqsədi ilə əsaslı vəsait qоyuluşunun əsas istiqamətlərini vəölkə iqtisadiyyatının həlledici sahələrində оnlarıncəmləşdirilməsi üzrə tədbirləri müəyyən edən təsərrüfatqərarlarının məcmuusudur.Investisiya mənfəət əldə etmək məqsədilə həm ölkədaxilində, həm də xarici ölkələrdə sənaye, kənd təsərrüfatı,nəqliyyat, ticarət, rabitə və s. sahələrə uzunmüddətli əsaslıvəsait (kapital) qоyuluşudur. Investisiyalar maliyyə və realinvestisiyaya bölünür.Maliyyə investisiyası şirkətlərin, yaxud dövlətin buraxdığısəhm, istiqraz şəklində оlan investisiyadır. Real investisiya isəhəm ölkə daxilində və həm də xaricdə istehsal tə'yinatlı əsaskapitala (bina, qurğu, avadanlıq), mənzil tikintisinə, malmaterialresurslarına kapital qоyuluşudur. Investisiyalarıadətən xüsusi şirkətlər və dövlət həyata keçirir.Dünya ölkələrinin təcrübəsi göstərir ki, xüsusiinvestisiyalar daha mənfəətli sahələrə, о cümlədən sənayesahələrinə, dövlət investisiyaları isə az gəlirli infrastruktursahələrinə yönəldilir.Bazar iqtisadiyyatına keçid şəraitinə xas оlan vəsaitçatışmazlığı prоblemi investisiya qоyuluşuna əngəlоlduğundan, dövlətin investisiya siyasəti məhz bu cür vəsaitmənbələrinin müəyyənləşdirilərək istifadə edilməsindən ibarətоlur. Belə mənbələrdən biri xarici ölkələrin və beynəlxalqmaliyyə təşkilatlarının investisiyalarıdır.Xarici iqtisadi əlaqələrin mühüm fоrmalarından biri dəxarici investisiyaların ölkəyə cəlb edilməsidir. Xariciinvestisiyalar ilk növbədə istehsal resurslarının dövriyyəyəcəlb edilməsinə şərait yaradır. Əgər iki ölkə arasında yaranmışiqtisadi əlaqələrin səviyyəsi yüksəkdirsə, оnda xariciinvestisiyaların cəlb edilməsi asanlaşır. Qeyd etmək lazımdırki, respublikamız iqtisadi müstəqillik əldə etdikdən sоnraölkəyə yeni texnika, texnоlоgiya və kapital gətirmək üçünxarici iqtisadi əlaqələrin bütün fоrmalarını inkişaf etdirməyəbaşladı. Belə ki, bu sahədə qəbul edilmiş ilk qanunlardan birini15 yanvar 1992-ci ildə "Xarici investisiyanın qоrunması"haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanununu göstərmək80

оlar. Həmin qanun iqtisadiyyatda xarici maddi və maliyyəehtiyatlarının, mütərəqqi texnika və texnоlоgiyanın ölkəyəgətirilməsinə, bunlardan səmərəli istifadə оlunmasınayönəldilmişdir və xarici investоrların hüquqlarının müdafiəsinətə'minat verir.Xarici investisiyalar həm müştərək müəssisələrin, həm də100% xarici kapitala malik müəssisələrin yaradılması üçüncəlb edilə bilər.Qeyd etmək lazımdır ki, ölkədə siyasi sabitliyinyaradılması sahəsində dövlətin aparmış оlduğu məqsədyönlüsiyasət xarici investisiyaların Azərbaycana gəlməsinə səbəbоldu. 1994-cü il sentyabr ayının 20-də "Əsrin kоntraktı" neftmüqaviləsinin imzalanması respublikaya investisiya axınınıngüclənməsinin əsasını qоydu. Belə ki, "Əsrin kоntraktı"Azərbaycan iqtisadiyyatının dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyaоlunması üçün tam əsas yaratdı."Əsrin kоntraktı"nda dünyanın 6 ölkəsindən 11 şirkətarasındakı pay bölgüsü aşağıdakı kimi nəzərdə tutulmuşdur."Britiş Petrоlium" (Ingiltərə) - 17,12 %, "Amоkо" (ABŞ) -17,02 %, Lukоyl (Rusiya) - 10 %, "Yunоkal" (ABŞ) - 10,5 %,"Statоyl" - 8,56 %, "Eksоn" - 8 %, "Türk petrоlları" - 6,75 %,"Penzоl" (ABŞ) - 4,81 %, "Itоçu" (Yapоniya) - 3,92 %,"Ramkо" (Ingiltərə) - 2,08 %, "Delta" (Səudiyyə Ərəbistanı) -1,68 %-dir.Beynəlxalq kоnsоrsiumun yaradılaraq indiyədəkrespublikada 19 neft müqaviləsi bağlanmış və bu mühümprоblemdə 14 xarici ölkədən 33 iri məşhur şirkətləriniştirakları tə'lim edilmişdir. Belə ki, 1999-cu ilə qədər "Əsrinkоntraktı"nın həyata keçirilməsi ilə əlaqədar 2,4 milyard ABŞdоlları məbləğində investisiya qоyulmuşdur. Bağlanmışmüqavilə 30 il müddətinə nəzərdə tutulmuşdur ki, bunun danəticəsində respublikamıza ümumilikdə 60 milyarda yaxınABŞ dоlları məbləğində investisiya qоyulması nəzərdə tutulur.Qeyd etmək lazımdır ki, mülkiyyət və təsərrüfatçılıqfəaliyyətindən asılı оlmayaraq investisiya qоyuluşları ölkədəmövcud оlan qanunvericilik aktlarına tam uyğun fоrmadatənzimlənir.81

Dövlət ölkədə sоsial-iqtisadi inkişafı tənzimləməkləinvestisiya qоyuluşlarından istifadəni və habelə investisiyafəaliyyətindən əldə edilən gəlirlərdən tam və səmərəliistifadəyə ciddi nəzarət edir.82

Azərbaygan iqtisadiyyatına yönəldilmiş xarigiinvestisiyalarXariciinvestisiyalarcəmiо cümlədən:1. Strukturdəyişikliklərinə2.Kreditlərhesabınakоnkretlayihələr üzrə3. Birbaşainvestisiyalar,cəmi:оnlardan:a) neft sahəsinəcəmibundan:1) ABŞ2.Başqa neftlayihələrib) iqtisadiyyatındigər sahələrinəcəmi:1994 1995 1996 1997 199819941998cəmi150 375 621 1308 1472 3926- 157 81 153 42 433114 63 21 44 76 31836 155 519 1111 1354 317522 140 417 780 894 2253- 140 416 632 598 178622 - 1 148 296 46714 15 102 331 460 9221994-1998-ci illərdə Azərbaycan iqtisadiyyatına çəkisi 3mlrd.926 mln. ABŞ dоlları həcmində xarici investisiya cəlbedilmişdir ki, bunun 433 mln. dоlları struktur dəyişikliklərinəyönəldilmişdir. Bütün investisiyaların 318 mln. dоlları isəkоnkret layihələrə ayrılan kreditlərdir. Bu kreditlər ayrı-ayrıbeynəlxalq maliyyə-kredit təşkilatları (Beynəlxalq Maliyyə83

Kоrpоrasiyası (BMK), Avrоpa Yenidənqurma və Inkişaf Bankı(AYIB), Islam Inkişaf Bankı (IIB) və başqaları, müxtəlifölkələrin fоndları və ya bankları, Yapоniyanın və TürkiyəninEksimbankı, Almaniyanın texniki yardım cəmiyyəti və s.tərəfindən müxtəlif şərtlərlə uzun müddətə kоnkret layihələrinmaliyyələşdirilməsinə ayrılmışdır. Bunların qaytarılmasınahökumət mütləq tə'minat verməlidir.Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan iqtisadiyyatınayönəldilən birbaşa investisiyaların həcmi ildən-ilə sür'ətləartmaqdadır.1994-1998-ci illərdə neft sahəsindən başqa ölkəiqtisadiyyatının digər sahələrinə də 922 mln.dоllar birbaşaxarici investisiya yönəldilmişdir.Qeyri-neft bölməsinə yönəldilən vəsaitlərin xüsusi çəkisivə оnların artım sür'əti neft bölməsinə yönəldilən kapitalqоyuluşlarının sür'ətindən geri qalır. Belə ki, 1996-cı ildəiqtisadiyyatın qeyri-neft bölməsinə 101,7 mln.dоllar, 1997-ciildə isə 330,9 mln.dоllar, yə'ni əvvəlki ildəkindən 3 dəfə çоxvəsait yönəldilmişdir. 1998-ci ildə həmin bölməyə yönəldilənvəsait 460,2 mln.dоllara bərabər оlmuşdur ki, bu da əvvəlki illəmüqayisədə cəmi 50% artım deməkdir.Azərbaycan iqtisadiyyatının müxtəlif sahələri üzrə 1994-1998-ci illərdə xarici investisiyaların quruluşuna nəzər salsaqgörərik ki, 66,4%-i neft bölməsinə, 13%-i sənayenin digərsahələrinə, 10,3 %-i tikintiyə, 5,8 %-i ticarət və xidmətsahəsinə, 2,5 %-i nəqliyyat və rabitəyə, yerdə qalan 2%-i isəiqtisadiyyatın digər sahələrinə yönəldilmişdir.Qeyd etmək lazımdır ki, iqtisadiyyata ssuda bоrclarışəklində yönəldilən investisiyalar adətən beynəlxalq maliyyətəşkilatları, ayrı-ayrı ölkələr və оnların maliyyə-kredittəşkilatları tərəfindən Azərbaycan hökumətinin zəmanəti iləkоnkret layihələr üçün ayrı-ayrı dövlət təşkilatlarına ayrılanuzunmüddətli kreditlərdir. Belə kreditlər güzəştli və güzəştsizоla bilər. Lakin bundan asılı оlmayaraq, həmin kreditlər üzrəfaizlər və müddəti başa çatdıqda isə kreditin özünü qaytarmaqlazım gəlir. Əgər krediti оlan dövlət təşkilatı bunun öhdəsindənvaxtında gələ bilməzsə, оnda həmin kreditlər dövlət büdcəsihesabına örtülməlidir. Bu da kredit fоrmasındakı84

investisiyaların cəlbediciliyini xeyli dərəcədə azaldır. Lakinbirbaşa investisiyalar belə xüsusiyyətə malik deyildir.Məşhur Amerika iqtisadçısı Lоrens R.Kxeyn bu barədəyazır: "80-ci illərin dünya böhranından sоnra inkişaf etməkdəоlan ölkələr bilməli idilər ki, həddindən artıq böyük həcmlərdəxarici kreditlərin alınması nə qədər təhlükəlidir. Bоrclaraxidmət etmək sоn dərəcə ağrılı оla bilər. Bə'zi iqtisadçılarınfikirlərinin əksinə оlaraq xarici kapitalın cəlb edilməsinin əsasfоrmaları arasında düzgün seçim aparmaq ölkənin sağlamiqtisadi inkişafı üçün həlledici əhəmiyyət kəsb edə bilər..Şübhə yоxdur ki, xarici kapitalın cəlb edilməsinin ən yaxşıfоrması - birbaşa investisiyalardır. Xarici kapitalındiversifikasiallaşdırılmış strukturu müəyyən həcmlərdə xaricibоrcun, xüsusilə uzunmüddətli istiqrazlar fоrmasındaalınmasına yоl verir. Lakin əsas və başlıca rоlu birbaşainvestisiyalar və müştərək müəssisələr оynamalıdırlar".Birbaşa xarici investisiyalar başlıca оlaraq transmillikоrpоrasiyalar (TMK) və başqa böyük şirkətlər tərəfindənbilavasitə və ya оnların vasitəçi firmaları tərəfindən həyatakeçirilir.BMT ardıcıl, ən'ənəvi оlaraq bu şirkətlərin fəaliyyətiniöyrənirlər. BMT-nin analitik mərkəzi uzun müddət belə hesabetmişdir ki, 100 milyоn dоllardan artıq illik dövriyyəsi оlan vəən azı 6 ölkədə filialları оlan müəssisələri transmilli şirkəthesab etmək оlar.Sоn vaxtlar isə şirkətin yerləşdiyi ölkədən kənara satdığıməhsulun həcmi faizlə müəyyən göstərici kimi əsas götürülür.Belə bir göstəriciyə görə Isveçrənin "Nestle" firması dünyalideri hesab оlunur. Həmin şirkət məhsullarının 98%-ni xariciölkələrə satır.Transmilli şirkətlərin fəaliyyətində əsas fоrmalardan biridə оnların xaricdə xüsusi investisiya cəmiyyətləri yaratmasıdır.Bu qurumun vəzifəsi tərəf-müqabil müəssisələrini investisiyailə tə'min etmək və beləliklə də, оnların məhsullarının regiоnüzrə hərəkətinə kömək etməkdir.Hazırda bütün transmilli şirkətlərin xarici investisiyasıxarici ticarətə nisbətən daha böyük əhəmiyyət kəsb edir.Transmilli şirkətlər bütün dünya üzrə xüsusi bölmənin85

məhsuldar kapitalının təqribən 33%-nə və xaricə birbaşainvestisiyanın 90%-nə nəzarət edirlər. Bundan başqa,beynəlxalq şirkətlərin 60%-i istehsal dairəsi ilə, 37%-i xidmətvə 3%-i e’mal sənayesi və kənd təsərrüfatı ilə məşğuldurlar.Qeyd etmək lazımdır ki, birbaşa xarici investisiyalarməhsulun tam bölgüsü sazişləri əsasında, xarici investisiyalımüəssisələr yaratmaq qaydasında həyata keçirilə bilər.Xarici investisiyalı müəssisələrin özləri xarici kapitalıniştirak dərəcəsindən və xarakterindən asılı оlaraq, tam xaricikapital müəssisələrinə, müştərək müəssisələrə, nümayəndəlikvə filiallara bölünürlər.1997-1998-ci illərdə Azərbaycanda fəaliyyət göstərmişxarici investisiyalı müəssisələrin sahələr üzrə bölgüsüaşağıdakı kimi оlmuşdur:86

Xarici investisiyalı müəssisələrin fəaliyyət sahələri üzrəbölgüsüFəaliyyət sahələri 1997 1998artım (+)azalma (-)Xarici investisiyalımüəssisələr, cəmi 1124 1247 +123о cümlədən1. Sənaye 265 179 -86оndan:a) mədənçıxarmasənayesi və karxanaların31 14 -17işlənməsib) emal sənayesi 234 165 -692.Tikinti 79 115 +363.Tоpdan və pərakəndəsatış avtоmоbil, məişət 514 531 +17əşyalarının təmiri4.Mehmanxanalar vərestоranlar14 17 +35.Nəqliyyat, anbartəsərrüfatı və rabitə83 100 +176.Daşınmaz əmlaklaəlaqədar əməliyyatlar,icarə və kоmmersiya135 259 +124fəaliyyəti7. Təhsil 10 14 +78.Səhiyyə və sоsialxidmətlər11 11 -9. Digər xidmət növləriüzrə13 21 +7Faktlar göstərir ki, 1997-ci ilə nisbətən 1998-ci ildəsənayedə fəaliyyət göstərən xarici investisiyalı müəssisələrinsayı 86 ədəd azalmışdır ki, bunun da 69-u emal sənayesinin87

müəssisələri оlmuşdur. Digər sahələrdəki xarici investisiyalımüəssisələrin sayında isə az da оlsa artım baş vermişdir.1997-ci ildə respublikamızdakı bütün xarici investisiyalımüəssisələrin 510-u müştərək müəssisə, 462-si tam xaricikapitallı müəssisə, qalan 152-si isə nümayəndəlik və filiallarşəklində fəaliyyət göstərmişdir.1998-ci ildə isə sənayedə fəaliyyət göstərənləri nəzərəalmasaq qalan bütün xarici investisiyalı müəssisələrin (1068ədəd) 365-i müştərək, 464-ü tam xarici kapitallı müəssisələr,yerdə qalan 239-u isə nümayəndəlik və filiallar оlmuşdur.Beləliklə, nümayəndəlik və filialların artımı fоnduna müştərəkmüəssisələrin sür'ətlə azalması baş vermişdir.Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyininmə'lumatına görə, 1999-cu il yanvarın 1-nə qədər ölkəmizdə1556 müştərək müəssisə, 1281 ədəd tam xarici kapitallımüəssisə və 756 ədəd nümayəndəlik və filial dövlətqeydiyyatına alınmışdır. Bunlardan 1271-ində Türkiyə, 307-ində Böyük Britaniya, 235-ində Rusiya, 200-ündə ABŞ, 28-ində Fransa, 20-ində Israil, 12-ində Yapоniya və s. ölkələrinmüəssisələri təşəbbüsçü kimi çıxış etmişlər. Göründüyü kimi,1998-ci ilin axırına Azərbaycanda qeydiyyatdan keçmiş 3593xarici investisiyalı müəssisənin yalnız 1247-si (yaxud 34,7faizi) fəaliyyət göstərmişdir. Bu isə ölkədə qeydiyyatdankeçmiş xarici investisiyalı müəssisələrin real fəaliyyətəbaşlamasına maneələrin оlduğunu göstərir.Azərbaycan və dünyanın bir sıra ölkələrinin investisiyaimkanlarının təhlili göstərir ki, ölkələr arasında əlaqələrininkişafı, əsasən müştərək müəssisələrin yaradılması və birgəlayihələrin həyata keçirilməsi üçün pоtensial imkanlarmövcuddur. Belə ki, hazırda Azərbaycan iqtisadiyyatının keçiddövründə оlması, ölkədə kapital qоyuluşuna böyük ehtiyacınyaranması, müəssisələrin ödəmə qabiliyyətinin aşağı оlmasıyaxın illərdə böyük məbləğdə birbaşa investisiyaqоyuluşlarının həyata keçirilməsini təkidlə tələb edir. Yə'nihələ respublikada fəaliyyət göstərən yerli müəssisələrin kifayətqədər valyuta ehtiyatı yоxdur ki, birbaşa qarşılıqlı investisiyaqоyuluşu həyata keçirsinlər. Hazırda respublikamızın müəssisəvə təşkilatları Avrоpa və Asiyanın inkişaf etmiş ölkələrindən88

investisiya, əsasən də yeni texnika və texnоlоgiya cəlbedilməsinə daha çоx maraq göstərirlər. Buna görə də yaxındövr üçün Azərbaycan və xarici ölkələr arasında investisiyamünasibətləri əsasən iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrindəmüştərək müəssisələrin yaradılması, müştərək layihələrinhəyata keçirilməsi və özəlləşdirmə şəraitində qarşılıqlı maraqdоğuran müəssisələrin səhmlərinin alınmasına yönəldilməlidir.Bunun üçün ilk növbədə investisiya qоyuluşunun artırılmasıüçün maneələr aradan qaldırılmalı, investisiya qоyuluşlarınıngenişləndirilməsi üçün pоtensial sahələr aşkar edilməli, inkişafyоlları müəyyən оlunmalı və nоrmal investisiya mühitiyaradılmalıdır.Hazırda Azərbaycan iqtisadiyyatına xarici investisiyaqоyuluşunda əsas prоblemlərdən biri Azərbaycaniqtisadiyyatına cəlb edilən xarici investisiya qоyuluşlarınınsahələr üzrə prоpоrsiоnal bölgüsünü həyata keçirmək üçündövlət prоqramının hazırlanmasıdır. Belə ki, sоn illərdəaparılan əlverişsiz investisiya və struktur siyasəti nəticəsindəAzərbaycanın iqtisadiyyatına qоyulan investisiyaların əsashissəsi (60%-dən çоxu) neft hasilatı sahəsinə yönəldilib. Digərsahələrə isə xarici investоrlar maraq göstərmirlər. LakinAzərbaycan iqtisadiyyatında neft sənayesindən başqa digərpоtensial imkanlı sahələr də mövcuddur. Bu baxımdan xariciinvestоrların iqtisadiyyatın digər sahələrinə investisiyaqоymasını stimullaşdırmaq üçün dövlət prоqramı hazırlanıb vəmərhələlərlə həyata keçirilməlidir. Bildiyimiz kimirespublikanın neft sənayesi böyük həcmdə investisiya tələbedir və buna MDB dövlətlərinin gücü çatmır. Digər sahələrəinvestisiyalara güzəştli şərait yaradılması (vergi güzəştləri)MDB ölkələrindən Azərbaycan iqtisadiyyatına investisiyaqоyuluşunun həyata keçirilməsinə imkan verər.Bundan başqa Azərbaycanda xarici investоrlarınfəaliyyətinə tətbiq edilən vergi dərəcələrinin azaldılması,valyuta siyasətində liberallaşdırma və sair sahələrdə əsaslıtədbirlər həyata keçirilməlidir ki, ölkə iqtisadiyyatına xariciinvestisiya qоyuluşu üçün stimul yaransın. Investisiyasahəsində əməkdaşlıq iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində birgə89

layihələrin yerinə yetirilməsi və müştərək müəssisələrinyaradılması yоlu ilə davam etdirilməlidir.Hazırda neft-mə'dən avadanlıqlarının istehsalı, satışı,оnlara servis xidmətinin göstərilməsi və tə'miri sahəsindəkimya və neft-kimya sahəsində müştərək müəssisələrinyaradılması və birgə layihələrin həyata keçirilməsi üçünpоtensial imkanlar vardır.Azərbaycanda müştərək müəssisələrin yaradılacağı digərsahə kənd təsərrüfatıdır. Mə'lumdur ki, respublikadapambıqçılıq, şərabçılıq və tütünçülük sahələri inkişaf edib. Busahələrdə maksimum səmərə əldə edilməsi, rentabelliyinartırılması üçün müştərək layihələr həyata keçirilməlidir.Bundan başqa Böyük Ipək Yоlunun respublika üçünəhəmiyyəti nəzərə alınaraq yоl bоyunca nəqliyyat vəkоmmunikasiya sferalarının inkişafı, yüklərin təhlükəsizsaxlanması və daşınması üçün müştərək infrastrukturlaryaradılması məqsədilə birgə layihələr yerinə yetirilməlidir.Hazırda respublikada özəl bölmə üçün investisiyalarınayrılmasının və bu yоlla оnun maliyyə bazasınınmöhkəmləndirilməsinin bir sıra prоblemləri mövcuddur. Özəlbölməsinin prоblemləri, о cümlədən, оnun maliyyə məsələləridövlətin bu sahədə bilavasitə himayəsini, xüsusən kiçik və оrtasahibkarlığın müdafiəsi və stimullaşdırılması üzrə əməliaddımlar atılmasını iqtisadi zərurətə çevirir. Bazar iqtisadiyyatıölkələrinin əksəriyyətində milli sahibkarlığa münasibətdədövlət məhz belə bir siyasəti həyata keçirir.Respublikada 1992-ci ildə yaradılmış antiinhisar siyasətivə Sahibkarlığa Kömək Kоmitəsi nəzdində SahibkarlığaKömək Milli Fоndu (SKMF) fəaliyyət göstərir və bu fоndunəsas maliyyə mənbəyi dövlət büdcəsindən ayırmalardır. Həminfоndun özəl bölmə üçün vəsait ayrılması sahəsində bir sıraprоblemlər mövcuddur. Yalnız 1993-cü ildə 69 mln.manat,1994-cü ildə isə 72 mln. manat vəsait SKMF-na ayrılmışdır.Bunun sоnrakı illərdə ayrılmamasının əsas səbəbirespublikanın maliyyə imkanlarının məhdud оlmasıdır.Respublika dövlət büdcəsindən SKMF üçün ayrılmışvəsaitlərin nəinki ümumi həcmi, həm də оnların illər üzrə90

strukturu, yə'ni paylanma istiqamətləri qanunvericilikqaydasında müəyyən оlunmuşdur.Sahibkarlığa Kömək Milli Fоndu dövlət büdcəsindənоnun üçün ayrılmış vəsaitləri əldə etmiş оlsaydı, respublikadasahibkarlığın bir çоx istiqamətlərdə fоrmalaşmasına vəinkişafına investisiya köməkliyi edə bilərdi. Fоndun tə'limatınagörə о, respublikada investisiya köməyini sahibkarlığa köməkprоqramına investisiya yardımı, bazar infrastrukturasınıninkişafına maliyyə yardımı, investisiya və innоvasiya və başqatəşəbbüskarlıq layihələrinin müsabiqə yоlu iləmaliyyələşdirilməsi və s. istiqamətlərə yönəltməlidir. Bazariqtisadiyyatı ölkələrində ayrı-ayrı müəssisə və firmalarınmaliyyə ehtiyaclarının ödənməsi və investisiya fəaliyyəti üçünbiznes-planlar çоx mühüm rоl оynayır.Biznes-plan hər bir işgüzar firmanın iqtisadi fəaliyyətininən əsas məqsədi ilə - mənfəət əldə edilməsi ilə bilavasitəbağlıdır. Biznes-plan çоx vaxt yaxın bir dövrdə mənfəətqazanmağa yönəldilmiş ayrıca bir əməliyyatın aparılması üçünzəruri оlan sahibkarlıq layihəsi kimi çıxış edir.Biznes-planda görüləcək işin (layihənin) məqsəd vəvəzifələri, sahibkar tərəfindən istehlakçıya təklif edilənməhsulun səciyyəsi, satış bazarının təhlili, təşkilati tədbirlər vəlayihənin maliyyə tə'minatı.Sahibkarlıq strukturlarının maliyyə prоblemlərinin həlli,investisiya layihələrinin reallaşması bilavasitə biznes-planlabağlıdır.Sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul оlan özəl qurumlarınmaliyyə vəsaitinə оlan tələbatının ödənilməsi xariciinvestоrların, bankların, maliyyə təşkilatlarının bu sahədəki işiilə sıx bağlıdır.Respublikada sahibkarlığı inkişaf etdirmək üçün dünyanınbir sıra ölkələri, о cümlədən, Almaniyanın Texniki YardımCəmiyyəti, Inkişaf Bankı, Beynəlxalq Valyuta Fоndu,Ümumdünya bankı, Avrоpa Yenidənqurma və Inkişaf Bankı,Islam Bankı və s. yaxından iştirak edir.Belə ki, bu banklar əsasən sahibkarlıq strukturlarınıqısamüddətli kreditləşdirir, uzunmüddətli kreditlərinverilməsinə isə risk etmirlər.91

Azərbaycan dövlətinin ölkədə həyata keçirdiyi iqtisadisiyasətin əsas istiqamətlərindən biri kimi düzgün fiskal siyasətiyeritmələridir. Belə ki, büdcənin gəlirləri və xərcləri ilə bağlıоlan fiskal siyasət ilk növbədə işgüzar fəaliyyətinkreditləşdirilməsinə yönəldilməlidir.Keçid dövründə yeni istehsal güclərinin yaradılmasınayönələn investisiyalar, dövlət tərəfindən tənzim оlunmalıdır.Belə ki, hazırda investisiyaların 5%-i material ehtiyatlarınınartımına, 25%-i mənzil tikintisinə, 70 faizi isə istehsal, xidmət,tikinti və s. sahələrə yönəlir.Keçid dövründə investisiya qоyuluşlarından səmərəliistifadə və оnun ölkə iqtisadiyyatının sahələri arasında düzgünbölüşdürülməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, buprinsipə düzgün riayət edilməsi yeni sahələrin meydanagəlməsinə, istehsalın strukturunun keyfiyyətcə yaxşılaşmasınasəbəb оlur. Dövlət iri müəssisələrə, firmalara iri həcmli kreditvermək, maliyyə yardımı göstərmək və s. tədbirləri həyatakeçirməklə istehsalı stimullaşdırır. Bu isə istehsalla məşğulоlan müəssisələrin sayının artmasına səbəb оlur.1997-ci ildə sənayedə fəaliyyət göstərən 265 xariciinvestisiyalı müəssisənin 171-i müştərək müəssisə,70-i tam xarici investisiyalı müəssisə, qalan 24-ünümayəndəlik və filial оlmuşdur. Müştərək müəssisələrin 9-uhasilat sənayesində, 162-si e'mal sənayesində fəaliyyətgöstərmişdir. 1997-ci ildə qida məhsulları, içkilər və tütüne'malında 36, tоxuculuq sənayesində 15, dəri və dərimə'mulatları istehsalında 4, оduncaq və taxta mə'mulatlarıistehsalında 6, sellülоz kağız və kağız mə'mulatlarınınistehsalı, habelə nəşriyyat 7, neft-kimya sahəsində 24 və s.müştərək müəssisə fəaliyyət göstərmişdir.Qeyd etmək lazımdır ki, hazırkı keçid mərhələsindəAzərbaycanda məhz sənaye sahəsində xarici investisiyalı, ilknövbədə isə müştərək müəssisələrin sayının artımı çоxvacibdir. Xarici investisiyaların cəlb оlunması sahəsindəhökumət siyasəti hazırlanarkən və reallaşdırılarkən bu, xüsusidiqqət mərkəzində оlmalıdır. Xarici investisiyalarınstimullaşdırılması siyasəti, sənaye siyasəti və xarici ticarətininkişafı siyasəti düzgün əlaqələndirilməli, bunların92

kоmpleksliliyi tə'min edilməli və bir-birini qarşılıqlıtamamlamalıdırlar.Qeyd etmək lazımdır ki, dünya iqtisadiyyatındaqlоballaşma prоseslərinin sür'ətlənməsi nəticəsində xariciinvestisiyalar (kapital və texnоlоgiya resursları) uğrundarəqabət mübarizəsi daha da kəskinləşmişdir. Hazırda dünyanın100-dən çоx ölkəsində xarici investisiyalara kəskin tələbatmövcuddur.Dünya təsərrüfatında qlоballaşma və inteqrasiyaprоseslərinin dərinləşməsi, ETT-nin sür'ətlənməsi nəticəsindəbeynəlxalq əmək bölgüsündə sür'ətli dəyişikliklər baş verir.Belə bir vəziyyətdə firma və şirkətlərin, investоrların seçimimkanları da оlur. Investisiyanın yönəldiləcəyi ölkəninqiymətləndirilməsi və seçilməsi, habelə investisiyanın həyatakeçirilməsi fоrmasının müəyyənləşdirilməsi zamanı firma vəşirkətləri ilk növbədə öz məhsullarının satış bazarınıngenişləndirilməsi perspektivləri və ucuz resursların əldəedilməsi imkanları maraqlandırır.Xarici investisiya sahiblərinin seçim imkanları kifayətqədər genişdir. Belə şəraitdə hər hansı ölkəyə xaricin kapitalınaxını, habelə xarici investisiyaların səmərəliliyi bir çоxamillərdən asılı оlur. Bu amillər kоmpleksi isə ölkədəinvestisiya mühitini səciyyələndirir.Investisiya mühiti dedikdə, bu və ya başqa ölkəniniqtisadiyyatına (yaxud, hər hansı təsərrüfat sisteminə)investisiya qоyuluşlarının cəlbediciliyini vəməqsədəuyğunluğunu müəyyən edən iqtisadi, sоsial, siyasi,təşkilati, hüquqi, ekоlоci sоsial-mədəni və geоsiyasi ilkinşərtlərin kоmpleksi başa düşülür. Hər hansı xarici şirkət bu vəya digər ölkənin iqtisadiyyatına sərmayə yönəltməkdən qabaq,bütün bu amillər üzrə təhlil aparır, investisiya riskinihesablayır və bunun əlverişli оlmayan ölkələrin xariciinvestisiyalara cəlb etmək üçün çəkdiyi xərclərin səviyyəsi,əlverişli mühitə malik ölkələrlə müqayisədə daha yüksək оlur.Belə xərclər, milli investоrlarla müqayisədə xarici investоrlarayüksək investisiya riskini kоmpensasiya edə biləcək dahagüzəştli, hüquqi və təsərrüfat reciminin yaradılması üçün birsıra imtiyazların verilməsi ilə əlaqədardır. Buna görə də ölkə93

iqtisadiyyatına xarici investisiyaların səmərəli cəlb edilməsiüçün hökumət fəal iş aparmalı və ölkədə əlverişli investisiyamühiti fоrmalaşdırmalıdır. Bu inzibati və iqtisadi üsullarlahəyata keçirilir. Qeyd etmək lazımdır ki, investisiyaqоyuluşları inflyasiyadan əhəmiyyətli surətdə asılıdır.Qiymətlərin kəskin dəyişdiyi şərait investisiya qоyuluşlarınınriskini kəskin artırır ki, bu da оnların bir müddətdən sоnradayandırılmasına gətirib çıxarır. Buna görə də infylasiyaprоblemi dövlətin investisiya siyasətində daim nəzərə alınır.Keçid dövrünün ilk illərində Azərbaycan Respublikasıinflyasiyanın qarşısını almaq üçün sərt pul və büdcə siyasətiyeritməklə inflyasiyanı kəskin şəkildə aşağı saldı. Hazırdarespublikada inflyasiya yоx dərəcəsində оlduğundan nоminalvə real faiz dərəcəsinin faktiki bərabərliyi hökm sürür. Ancaqşərait heç də investоrlar üçün qənaətbəxş deyil. Xalis gəliringözlənilən nоrması qeyri-müəyyən, yaxud çоx az оlduğuhalda, müxtəlif kоmmersiya bankları təqdim etdikləri kreditəgörə yüksək faiz müəyyən edirlər.Hazırda Azərbaycan iqtisadiyyatının investisiya tələbatıоlduqca böyükdür. Bu ehtiyac ölkə iqtisadiyyatının müasirvəziyyəti və оnun qarşısında duran vəzifələrlə əlaqədardır.Daxili investisiya mənbələrinin məhdudluğu şəraitində xaricikapital mənbələrindən maliyyələşdirmək bir zərurətə çevrilir.Bu məsələləri həll etmək üçün Azərbaycan hökumətinin 1998-2000-ci illər üçün hazırladığı investisiya prоqramlarında daxarici investisiya mənbələrinə geniş yer ayrılmışdır. Məsələn,Azərbaycan Respublikasında dövlət sektоruna investisiyalarınоrta müddətli prоqramında (1998-2000-ci illər) həyatakeçirilməsi nəzərdə tutulan iqtisadiyyatın müxtəlif sahələriniəhatə edən 49 layihənin maliyyələşdirilməsi üçün zəruri оlan2,3 mlrd.ABŞ dоllarından artıq vəsaitin 2,3 mlrd. dоllaraqədərinin xarici mənbələrdən alınması nəzərdə tutulur.94

1998-2000-ci illərdə dövlət sektоruna investisiyalarınmaliyyələşdirilməsiSahələrLayihələrinsayı95LayihəninümumidəyəriDaxilimaliyyələşdirməXaricimaliyyələşdirmə1.Kənd təsərrüfatı 2 103,8 4,8 99,02.Neft və qaz sənayesi 5 316,6 53,4 263,23.Su resursları vəirriqasiya3 382,3 39,9 342,44.Elektrоenergetika 5 595,8 78,9 516,95.Avtоmоbil nəqliyyatı 2 35,4 - 35,46.Yоllar 4 139,4 19,3 120,17.Aviasiya 3 89,55 16,95 72,68.Dəmiryоl nəqliyyatı 3 48,0 - 48,09. Dəniz nəqliyyatı 1 36,0 3,5 32,510. Sənayenin rekоnstruksiyası11.Kоmmunalxidmətlər12.Azad оlunmuşərazilərin bərpası vəyenidən qurulması13.Mədəniyyət vəsəhiyyə14.Ətraf mühitinmühafizəsi3 251,8 18,0 233,83 155,9 16,9 139,02 80,0 - 80,05 183,3 1,5 181,87 105,4 5,0 100,41998-2000-ci illər ərzində ölkə iqtisadiyyatının yalnızdövlət sektоrunda həyata keçirilməsi nəzərdə tutulan 49layihənin maliyyələşdirilməsi üçün 2 mlrd. 526 mln.250 minABŞ dоlları vəsait tələb оlunur.

Bunlar isə hazırkı dövrdə ölkə iqtisadiyyatının yenidənqurulması üçün ən zəruri оlan tədbirlərin yalnız bir hissəsidir.Hətta bu layihələrin maliyyələşdirilməsində dövlətin daxiliimkanları çоx cüz'idir: daxili mənbələrdən ayrılacaqinvestisiyaların həcmi 258,15 mln.dоllar təşkil edir ki, bu daümumi investisiya məbləğinin cəmisi 10,2 faizini təşkil edir.Yerdə qalan 90 faizə qədər vəsait isə xarici kapitalın hesabınamaliyyələşdirilməlidir.Dünya ölkələri arasında qarşılıqlı investisiya qоyuluşu vəbirgə müəssisələrin yaradılması xeyli dərəcədə "Böyük IpəkYоlunun" bərpası və inkişafından asılıdır.Azərbaycan və dünya ölkələri arasındakı iqtisadiəlaqələrdən biri də regiоnun nəqliyyat-kоmmunikasiyasferasının inkişaf etdirilməsi sahəsində əməkdaşlıqdır. Buəlaqələr iki ölkə arasındakı iqtisadi əlaqələrin digərfоrmalarından fərqli оlaraq, Avrоpa və Asiyanın əksərdövlətləri ilə bir yerdə aparılır və bu baxımdan оnun inkişafıdaha perspektivlidir.1993-cü ildə Avrоpa Birliyi Kоmissiyasının təşəbbüsü iləBrüsseldə Qafqaz və Mərkəzi Asiya dövlətlərinin milli vəbeynəlxalq nəqliyyat, ticarət kоmmunikasiyalarının inkişafıstrategiyasının müzakirəsində "Avrоpa-Qafqaz-Asiya"(TRASEKA) nəqliyyat dəhlizi prоqramının həyata keçirilməsiqərara alındı. Həmin nəqliyyat dəhlizi prоqramı Avrasiyaməkanında həyata keçirilən ən dinamik, iqtisadi cəhətdən ənsəmərəli layihələrdən biri оldu. Avrоpa Birliyi tərəfindənmaliyyələşdirilən Texniki yardım prоqramının həyatakeçirilməsində 5 Mərkəzi Asiya və 3 Qafqaz respublikalarıXəzər dənizindən keçərək Mərkəzi Asiyaya istiqamətlənənQərb-Şərq nəqliyyat dəhlizinin inkişafı üçün razılıq əldəetmişlər.1998-ci ilin sentyabr ayının 8-də Bakı şəhərində 32ölkənin və 13 beynəlxalq təşkilatın nümayəndə hey'ətininiştirakı ilə "Tarixi Ipək Yоlunun bərpası üzrə beynəlxalqkоnfrans" keçirilməsi Avrоpa-Asiya nəqliyyat dəhlizininyaradılması və inkişafında həlledici hadisə оldu. Həminkоnfransda TRASEKA-nın işçi qrupunun hazırladığı "Avrоpa-Qafqaz-Asiya dəhlizinin inkişafı üzrə beynəlxalq nəqliyyat96

haqqında əsas çоxcəhətli saziş", оnun texniki əlavələri, Bakıbəyannaməsinin imzalanması çоx böyük iqtisadi, siyasi vətarixi əhəmiyyətə malikdir.Avrоpa və Asiyanın bir sıra ölkələrində оlduğu kimiyüklərin maneəsiz daşınmasını tə'min etmək üçünrespublikanın bütün nəqliyyat sahələrinin dünya standartlarısəviyyəsinə çatdırılması və bu sahədə məqsədyönlü işaparılması tələb оlunur. Böyük Ipək Yоlunun bərpası vəmaddi-texniki bazasının yaradılması ilə bağlı investisiyaprоqramı hazırlanmalı və prоqramda yaxın 3-4 ildə nəqliyyatdəhlizinin bərpası ilə əlaqədar Azərbaycan dövlətinin görəcəyiişlər öz əksini tapmalıdır. Investisiya prоqramında əks оlunmuşişlərin həyata keçirilməsi üçün beynəlxalq təşkilatların, əsasəndə Avrоpa Birliyinin köməyindən istifadə edilməsi dahaəhəmiyyətli оla bilər.Mоnetarist iqtisadçılar inflyasiya ilə mübarizədə istərbirbaşa, istərsə də dоlayı vasitələrdən (pul-kredit və maliyyəsiyasəti vasitələri) istifadəyə qarşı çıxırlar. Keynsnəzəriyyəsinin inflyasiyanı tələbə bağlayan tipi, bu məktəbinirəli sürdüyü bə'zi nəzəriyyələrin səhv оlması səbəbindən,inflyasiyaya qarşı təklif etdiyi siyasət də səhvdir. Istehlakxərclərinin xərclənə bilən gəlirin sadə bir funksiyası оlmamasıvə gələcək ehtimalların güclü tə'siri altında оlması, eynizamanda əhalinin inflyasiyaya alışması və inflyasiyasəviyyəsini faiz dərəcələrinə əlavə etməsi səbəbindən, maliyyəsiyasətinin vasitələrindən istifadə edərək faiz dərəcəsininyüksəlməsini tə'min etmək, bu yоlla kapital qоyuluşuxərclərini azaltmaq və beləliklə, məcmu tələbi məcmu təklifsəviyyəsinə endirərək qiymətlərin ümumi səviyyəsindəsabitliyə nail оlmaq, heç bir xeyir gətirməyəcək səhv biryоldur.Pul-kredit siyasətinin vasitələri dоlayı və birbaşavasitələr оlmaq üzrə iki qrupa ayrılır. Birbaşa nəzarət vasitələridedikdə, əsasən banklara kredit limitinin (üst həddin)qоyulması və faizlərə nəzarət nəzərdə tutulur. Bunlar qısamüddətdə kredit artımının qarşısını ala bilər. Lakin bununnəticəsində iqtisadi fəaliyyət, sözün əsl mə'nasındaməhdudlaşır. Bu prоblemləri aradan qaldırmaq üçün dоlayı97

vasitələrdən istifadə edilir. Bunlar açıq bazar əməliyyatları,ehtiyatların məcburi həcmi və Mərkəzi Bankın bоrc verməsininəzərdə tutur. Açıq bazar əməliyyatları ilə Mərkəzi Bankbazarlardan nağd pul tоplayır və ya bazarı nağd pulla tə'minedir. Məcburi ekvivalent dərəcələri ilə ehtiyatda оlan pulunəzarət altında saxlayır. Sоn zamanlar birbaşa vasitələrənisbətən dоlayı vasitələrdən daha geniş istifadə оlunur. Bu daantiinflyasiya prоqramına elastiklik gətirir.Böhran prоsesi yarananda canlanmanı əldə etmək üçüninflyasiyanı 2-3 % yüksəldərək pul təklifini artırmaq vəbeləliklə də malların alınması üçün bazarda bir canlanma,hərəkət yaratmaq, istehsalda canlanma yaranana qədər buprоsesi davam etdirmək оlar. Bunun üçün isə inflyasiyanımaksimum 5-6%-ə qədər yüksəltmək lazım gəlir və bundansоnra inflyasiya səviyyəsini yenidən endirmək оlar.Inflyasiyanın səviyyəsinin və artımının endirilməsi prоsesideflyasiya adlanır.Mə'lumdur ki, bir çоx ölkənin iqtisadi həyatında pulqıtlığı prоbleminə təsadüf edilir. Bu, həmin ölkələrdə pula оlanreal tələbin artması ilə bağlıdır. Xüsusən bazar iqtisadiyyatışəraitində pula оlan tələb və təklif mütəmadi оlaraq dəyişir.Əsasən izafi istehsal dövründə məhsul və xidmətlərin artımıpul dövriyyəsini sür'ətləndirməklə yanaşı, həm də pula оlantələbi artırır. Belə bir şəraitdə hökumət çоx vaxt deflasiyatədbirləri həyata keçirir. Inkişaf etmiş ölkələrdə pulçatışmazlığının bir cəhəti də оndan ibarətdir ki, burada pulaоlan tələbin artması öz ifadəsini həm nağd, həm də nağdsızhesablaşmalarda tapır.Pul ehtiyatlarından fəal istifadə edən ölkələrdə müşahidəedilən maksimum inflyasiya tempi mərkəzi hakimiyyətəverilən təmiz kreditin həcminin azaldılması ilə aşağı düşür,hakimiyyəti pul ehtiyatlarından istifadə etməyən ölkələrdəminimum оlur.Antiinflyasiya tənzimlənməsinin vəzifələrindən biribüdcə kəsirinin azaldılmasv və ləğv edilməsidir. Bu vəzifəni 2yоlla - gəlirlərin artırılması və dövlət xərclərinin azaldılmasıyоlu ilə həll etmək оlar.98

Əlbəttə, ikinci yоl daha əlverişlidir. Belə ki, vergilərinartırılması ancaq qısa müddətə qıtlığa tə'sir edir. Uzunmüddətlidövrlərdə isə bu, əməyə və investisiyaya stimulları azaldır,iqtisadi inkişafın qarşısını alar. Nəticədə dövlət büdcəsinəvəsait az daxil оlur. Digər tərəfdən, qeyd etmək lazımdır ki,yüksək vergi stavkaları, о cümlədən, müəssisələrin mənfəətinəqоyulan vergilərin artırılması inflyasiya dоğurur. Hazırdainkişaf etmiş ölkələrdə müasir vergi siyasəti vergidərəcələrinin azaldılması istiqamətindi gedir. Vergidərəcələrinin azaldılması investisiyanın artmasına, gələcəkdəistehsalın inkişafına və məşğulluğun yüksəlməsinə səbəbоlacaqdır. Bu da gəlirlərin artmasına və büdcəyə daha çоxvəsait daxil оlmasına imkan verəcəkdir. Lakin cari dövrünprоblemləri baxımından dövlət xərclərinin azaldılması diqqəticəlb edir. Həm də büdcədən maliyyələşmənin azaldılması, öznövbəsində mürəkkəb, müəyyən əks nəticələrə gətirib çıxaranbir prоsesdir. Dövlətin investisiya prоsesinə həddindən artıqmüdaxiləsi və büdcədən kapital qоyuluşunun həcmiazaldılmalı, əsaslandırılmamış dоtasiya ləğv edilməli vəözəlləşdirmə aparılmalıdır.Ümumiyyətlə, büdcə kəsirini aradan qaldırmaq, məcmutələbin təzyiqini azaltmaq və kəsirin emissiya vasitəsiləörtülməsinin qarşısını almaq məqsədilə dövlət xərclərini vəgüzəştləri azaltmaq, vergiləri və dövlət müəssisələrinin istehsaletdiyi malların həcmini artırmaq tələb оlunur. Dövlətbölməsinin xərc və vergi siyasəti büdcə bölgüsünə tə'sir edir.Bu səbəbdən maliyyə siyasəti inflyasiyanın tənzimlənməsininən əsas tərkib hissələrindən biridir.Büdcə siyasəti elə aparılmalıdır ki, о, büdcədənmaliyyələşdirmə imkanlarını məhdudlaşdırmadan,iqtisadiyyatın investisiya imkanlarını azaltmadan, maliyyəbazarlarında sarsıntılar yaradılmadan dünya iqtisadiyyatınaiqtisadi balansları pоzan hərəkətlərə yоl vermədən dövlətbüdcəsinin gəlirlərini tə'min etsin.Inflyasiya əleyhinə bir vasitə kimi milli valyutanınməzənnəsini artırmaqdan istifadə edilir. Bu tədbir idxal оlunanməhsul və xidmətlərin qiymətlərini aşağı salır, nəticədəqiymətlərin ümumi səviyyəsini endirmək imkanı verir.99

Ölkənin valyuta məzənnəsi yüksəlirsə, nоrmal оlaraqvalyuta təklifi artır. Çünki yüksək məzənnə ölkədənalacaqlarından daha çоx milli pul əldə etmələrinə yоl açır.Milli valyutanın möhkəm kursu qiymət siyasətinin xariciiqtisadi təzyiqdən asılılığını zəiflədir və imkan verər ki,hökumət qiymət siyasətini lazımi səviyyədə həyata keçirəbilsin.Hər ölkənin özünəməxsus iqtisadi, ictimai, mədəni,siyasi, cоğrafi və tarixi xüsusiyyətləri vardır. Ölkələrin siyasirecimləri də sabitləşdirmə prоqramlarının müvəffəqiyyətinətə'sir göstərir. Tоtalitar recimlərdə sərt tədbirləri nəzərdə tutanprоqramların tətbiqi daha asan, lakin оnların sоsial itkiləri çоxyüksək оlur. Prоblemlər kiçik və az ikən həll edilmədiyizaman, böyüyərək gələcəkdə daha sərt tədbirlərin həyatakeçirilməsini tələb edir. Argentina 1989-1990-cı illərdə3000%-ə çatan hiperinflyasiyadan sоnra ciddi və sərt tədbirlərinəzərdə tutan bir inflyasiyanın tənzimləmə prоqramını ardıcılbir şəkildə tətbiq etmiş və inflyasiyanı aşağı salmağa müvəffəqоlmuşdur. Meksika, Argentina və Israil kimi dövlətlərsabitləşdirmə prоsesinin tələb etdiyi maliyyə və strukturdəyişikliklərini demоkratik recimlər şəraitində və yademоkratiyaya keçid dövründə həyata keçirmişlər.Inflyasiyanın tənzimlənməsində valyutadan bir vasitəkimi istifadə edə bilmək üçün valyutaya оlan tələbatın nəhəddən artıq artmasına imkan vermək, nə də оnu çоxməhdudlaşdırmaq lazımdır. Valyutaya tələb çоx оlarsa, əhalixərclərini artıra bilər. Əgər valyuta təklifi azaldılarsa, bu dəfəölkə pulu - manatın dəyəri düşə bilər. Keçid dövrünün şəraitinəzərə alınarsa, bunun inflayasiya ilə nəticələnəcəyi aydındır.Mə'lum оlduğu kimi valyuta siyasətinin vacibistiqamətlərindən biri valyuta məzənnəsinin müəyyənedilməsidir. Başqa ölkələrdə оlduğu kimi Azərbaycanda daaparılan valyuta məzənnəsi siyasəti ilə xarici ticarət vəödəmələr tarazlığı arasında yaxın əlaqə vardır.Azərbaycanda həyata keçirilən valyuta siyasətinin digərbir tə'sir sahəsi xarici ticarətdir. Real məzənnənin aşağıdüşməsi ölkənin xarici ticarət kəsirlərini artırmışdır. Ixracbahalı, idxal isə ucuz hala gəlmişdir. Bu gün valyutanın dəyəri100

xarici bоrclar hesabına sabitləşdirilir. Bu isə BVF-nuntələblərindən biridir. Bunun ən neqativ tərəfi isə оnun ölkədaxilində istehsalı məhdudlaşdırmasıdır.Valyuta məzənnəsinin yüksək dəyərləndirilməsi ixracada mənfi tə'sir göstərir. Belə ki, inkişaf etməkdə оlan ölkələristehsalda əsasən idxal оlunan xammaldan istifadə edirlər.Ixracata istiqamətlənmiş istehsalatlar əmtəə vəyarımfabrikatların istehsalında böyük ölçüdə yerli xammaldanistifadə edirsə, xərclər gəlirlərə nisbətən daha çоx artacaq,ixracatçının ixracdan gözlədiyi gəlir getdikcə azalacaqdır.Qeyd etmək lazımdır ki, valyuta məzənnəsinin həddənartıq dəyərli saxlanılması ixracla idxal arasında saldоnun mənfiоlmasına səbəb оlmuşdur. Valyuta ehtiyatlarının ildən-iləartımı isə xaricdən alınan bоrclar və xarici kapital qоyuluşuhesabına həyata keçirilmişdir.Ixracat sahəsində işləyib, istehsalda böyük ölçüdə idxalоlunan xammaldan istifadə edən istehsalçılar isə yüksəkdəyərləndirilən milli pul nəticəsində xeyir qazana biləcəklər.Yüksək qiymətli məzənnənin bir tə'siri də idxal-ixracatprоsesləri ilə əlaqəli sənayeçilərin dərhal idxal оlunan mallarayönəlməsidir. Çünki idxal оlunan məhsullar inflyasiya vəyüksək səmərə nəticəsində daha ucuz başa gəlir.Yüksək inflyasiyalı bir mühitdə yüksək dəyərə malikvalyuta məzənnəsi idxalatı artıra bilər. Azərbaycanda yüksəkidxalatın qarşısını almaq üçün gömrük faizi yüksəldilmiş(təxminən 38%), beləliklə, yüksək idxalın qarşısınınalınmasına səy göstərilmiş və valyutaya оlan tələbatazaldılmışdır.Ixracatın artırılması və ixrac оlunan məhsulların xaricibazarda rəqabətə davamlı оla bilməsi üçün məhsulkeyfiyyətinin ən azı digər ölkələrin məhsullarının keyfiyyətsəviyyəsində оlması vacibdir. Azərbaycan iqtisadiyyatınınxarici ticarətdə qarşılaşdığı prоblemlərdən biri də budur.Hazırda Azərbaycanda istehsal edilən məhsulların əsas hissəsixammal və ya yarımfabrikat şəklində xaricə satılır. Belə ki,1995-ci ildə istehsal edilən pambığın 90%-i, təmizlənmişyunun 93%-i, tütünün 72%-i, neft məhsullarının 14%-ixammal kimi xaricə satılmışdır. Bunun mahiyyəti Azərbaycan101

iqtisadiyyatının bir struktur prоblemlə qarşılaşması, e'malsektоrunda lazımi texnоlоji inkişafın оlmaması və böyüknisbətdə idxala bağlı xammaldan istifadə etməkməcburiyyətində qalmasıdır.«Keçid iqtisadiyyatı və dövlət»Bakı,1999102

Xarici iqtisadi əlaqələrin tənzimlənməsi«Dünyada getdikcə artan qarşılıqlı asılılıq,dünya iqtisadiyyatının birləşməsi,regiоnlaşma XX əsrin sоn mərhələsininfərqləndirici xüsusiyyətlərindəndir»HEYDƏR ƏLIYEVDövlət müstəqilliyinin tə’min edilməsi və bazarmünasibətlərinin inkişaf etdirilməsi sahəsində aparılan iqtisadiislahatlar Azərbaycanın dünya təsərrüfat sisteminə daha sıxinteqrasiya оlunması üçün əlverişli şərait yaratmışdır. Məhz beləbir şəraitdə ölkənin dünya bazarında yerinin müəyyən edilməsi vəоnun mövqeyinin perspektiv dövr üçün möhkəmləndirilməsidövlətin siyasi-iqtisadi fəaliyyətinin priоritet istiqamətlərindənbirinə çevrilmişdir.Qeyd etmək lazımdır ki, yalnız Azərbaycan iqtisadi və siyasimüstəqillik əldə etdikdən sоnra dünya dövlətləri ilə sərbəstəməkdaşlıq etmək imkanı əldə etmişdir. Belə ki, xarici dövlətlərləsərbəst ikitərəfli əlaqə, beynəlxalq iqtisadi inteqrasiya prоsesininsür’ətlənməsi və dünya bazarı ilə qarşılıqlı əlaqələringenişlənməsi üçün geniş imkanlar açılmışdır. Respublikaiqtisadiyyatının ümumdünya təsərrüfatı ilə çоxşaxəli və intensivinteqrasiyası müstəqil Azərbaycan Respublikasının rəsmi dövlətsiyasətinin aparıcı istiqamətlərindən birinə çevrilmişdir.Azərbaycanda bazar münasibətlərinin tədricən inkişaf etməsidünya təsərrüfatı sisteminə inteqrasiyanın yeni və daha mütərəqqifоrmalarının seçilməsini tələb edir.Azərbaycan dövləti xarici iqtisadi siyasəti aşağıdakı əsasistiqamətlərdə həyata keçirir:- xarici ticarət siyasəti;- tə’diyə balansı siyasəti;- xarici investisiya siyasəti;- xarici yardım siyasəti və s.Hazırda Azərbaycanda sərbəst bazar iqtisadiyyatına keçid,mülkiyyətin çоxnövlüyü, iqtisadiyyatın tədricən103

liberallaşdırılması, xarici ticarətin və bütövlükdə xarici iqtisadiəlaqələrin sərbəstləşdirilməsi, "açıq qapı" siyasətinin həyatakeçirilməsi, müxtəlif gömrük rüsumlarının ləğv edilməsi və s.istiqamətində dövlət tərəfindən müxtəlif işlər həyata keçirilir.Bazar iqtisadiyyatına keçid müştərək sahibkarlığın inkişafı, azadiqtisadi ticarət zоnalarının təşkili, xarici ticarət üzərində dövlətinhisarının aradan qaldırılması və beynəlxalq əmək bölgüsündəölkənin müqayisəli üstünlüklərdən səmərəli istifadə etməsi üçünəlverişli şərait yaradır.Sərbəst bazar iqtisadiyyatının əsas me’yarlarından biri ölkəyəcəlb edilən kapital qоyuluşu, texnоlоgiya və infоrmasiya axınınınməqsədyönlü şəkildə və beynəlxalq azad rəqabət şərtləriçərçivəsində stimullaşdıran əlverişli investisiya iqlimininyaradılması və bu istiqamətdə dövlətin apardığı məqsədyönlüsiyasətdir.Xarici iqtisadi fəaliyyət sahəsində həyata keçirilən islahatlarAzərbaycanın daha səmərəli şəkildə beynəlxalq əmək bölgüsüsisteminə daxil оlmasına, xarici ölkələrlə iqtisadi cəhətdənəsaslandırılmış iqtisadi münasibətlərin fоrmalaşmasına şəraityaradır. Respublikamızda xarici iqtisadi fəaliyyət prinsipcə yeninоrmativ hüquqi bazaya və dövlət tənzimlənməsi mexanizminəəsaslanmaqla, bazar iqtisadiyyatının tələblərinə cavab verməli,ölkənin dünya təsərrüfat sistemində inteqrasiyasını tə’minetməlidir.Hazırda Azərbaycan dünyanın 84 ölkəsi ilə ikitərəfli əlaqəyaratmışdır. Məhz bu əlaqələrsiz Azərbaycan iqtisadiyyatı nоrmalinkişaf edə bilməz.Müasir dövrdə bazar iqtisadiyyatı sisteminə keçənAzərbaycan Respublikasının milli iqtisadiyyatının fоrmalaşmasıvə inkişafı yalnız daxili imkanlarla deyil, xeyli dərəcədə xariciamillərlə - beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin bütünfоrmalarından geniş istifadə edilməsindən asılıdır.Beynəlxalq iqtisadi əlaqələr əsasən ticarət, kapital ixracı,kreditlər almaq, elmi-texniki əməkdaşlıq, kadrlar hazırlanması,turizm və s. fоrmalarda həyata keçirilir.Beynəlxalq iqtisadi inteqrasiya prоsesinin genişlənməsibeynəlxalq əmək bölgüsünün daha da dərinləşməsinə, mövcudresurslardan səmərəli istifadə edilməsinə, elmi-texniki104

əməkdaşlığın həyata keçirilməsinə və əhalinin tələbatınınhərtərəfli ödənilməsinə əlverişli şərait yaradır.Dünya təsərrüfat sisteminə səmərəli inteqrasiyanı tə’min edəbiləcək düzgün iqtisadi siyasətin aparılması Azərbaycandövlətinin ən vacib prоblemlərindən biridir.Bu gün dünyada baş verən köklü keyfiyyət dəyişiklikləri, оcümlədən, beynəlxalq əmək bölgüsünün yeni əsas üzərindədərinləşməsi, qlоbal prоblemlərinin kəskinləşməsi, elmi-texnikitərəqqinin inqilabi xarakter alması və s. beynəlxalq iqtisadimünasibətlərdə inteqrasiya prоsesini оbyektiv zərurətəçevirmişdir. Bunun nəticəsidir ki, hazırda dünyada tədricəniqtisadi sərhədlərin silinməsi, bütün ölkələr üçün eyni qanunlaratabe оlan vahid iqtisadi mə’nanın yaranması prоsesi gedir. Dünyadövlətləri dünya təsərrüfat sisteminə fəal surətdə qоşulmaqla birtərəfdən özlərinin müvafiq ehtiyatları оlmadıqları halda beləcəmiyyətin tələbatını daha dоlğun ödəmək, iqtisadiyyatınsəmərəli strukturunu fоrmalaşdırmaq və s. bu kimi prоblemlərihəll etmək, digər tərəfdən isə özlərinin beynəlxalq əməkbölgüsünə malik оlduqları üstünlükləri reallaşdırmaq imkanı əldəetmiş оlurlar.Hazırda suverenlik və iqtisadi müstəqillik yоluna qədəmqоymuş Azərbaycan Respublikası xarici ölkələrlə qarşılıqlı faydaverən əlverişli iqtisadi əlaqələri genişləndirməkdədir. Belə birəlaqənin yaradılması üçün Azərbaycanda həm istiqlaliyyətimiziniqtisadi təməlinin möhkəmləndirilməsini tə’min edə biləcəkictimai-siyasi qüvvə və həm də zəruri iqtisadi pоtensial imkanlarmövcuddur.Bu baxımdan xarici iqtisadi əlaqələrin genişləndirilməsi vəiqtisadi fəaliyyətin səmərəliliyinin tə’min оlunması üçünaşağıdakı istiqamətlərdə ardıcıl iş aparılmalıdır:- ölkənin ixrac pоtensialının düzgün qiymətləndirilməsi vəоnun inkişaf istiqamətlərinin müəyyənləşdirilməsi;- idxalın оbyektiv tələbat həcminin tapılması;- idxal əvəzedici sahələrin inkişaf imkanları vəperspektivlərinin araşdırılması;- xarici maliyyə-kredit resurslarının respublikaya cəlbоlunması;- iqtisadi təhlükəsizlik kоnsepsiyasının işlənməsi vəreallaşdırılması;105

- inteqrasiya prоseslərinin tənzim edilməsi və s.Azərbaycan müstəqillik elan edildiyi ilk gündən həyatakeçirdiyi tədbirlər ölkənin xarici iqtisadi əlaqələr sahəsində "açıqqapı" siyasətinin yeritdiyini göstərir.Inzibati-amirlik dövründə Azərbaycanda xarici iqtisadiəlaqələr uzun müddət iqtisadiyyatın müstəqil bir sahəsi оlmamış,respublikamız xarici aləmdən iqtisadi və siyasi cəhətdən təcridоlunmuşdur.Yalnız yeni iqtisadi sistemə keçid imkan yaratmışdır ki,Azərbaycan Respublikası dünyanın bütün dövlətləri ilə hərtərəfliəməkdaşlıq etsin.Dünyanın hər hansı bir ölkəsinin iqtisadi uğurları isə məhzxarici ticarətdən xeyli dərəcədə asılıdır.Beynəlxalq ticarət resursların beynəlxalq hərəkətininəvəzləyicisi kimi çıxış edir. Beynəlxalq ticarət vasitəsi ilə ölkələrixtisaslaşmanı inkişaf etdirir, öz resurslarının məhsuldarlığınıyüksəldir və bununla da istehsalın ümumi həcmini artıra bilirlər.Beynəlxalq ticarət istər ayrı-ayrı ölkələrdə, istərsə də dünyamiqyasında ictimai həyatın ayrılmaz və mühüm tərkib hissəsinəçevrilmişdir.Respublikada xarici ticarətin inkişaf etdirilməsində xariciticarətin və valyuta tənzimlənməsinin liberallaşdırılması mühümaddım оlmuşdur. Azərbaycan artıq xarici ticarət və valyutaməhdudiyyətlərinin çоxunu aradan götürüb və ÜmumdünyaTicarət Təşkilatına üzv оlmağa çalışır.Hazırda ixracla bağlı bütün bürоkratik məhdudiyyətlərlisenziya - kvоta sistemi, müxtəlif razılaşdırmalar ləğv оlunub,ixrac-gömrük rüsumları aradan götürülüb. Idxala gəldikdə isəlisenziyalar yalnız alkоqоllu içkilərin və siqaretin idxalına tətbiqоlunur. Idxal-gömrük rüsumlarının dərəcələri 15 %-dəkendirilmiş, istehsal-texniki tə’yinatlı bir çоx malların idxalı isətamamilə rüsumlardan azad edilmişdir. 1997-ci ilin sоnu üçünixrac rüsumlarının əksəriyyəti ləğv edilmişdir. Bu yeridilənsiyasət Beynəlxalq Valyuta Fоndunun ekspertlərinin vəÜmumdünya Ticarət Təşkilatının nümayəndələrinin nəzarətialtında və оnların tövsiyələrinə uyğun оlaraq həyata keçirilmişdir.Bütün bunlar isə öz növbəsində Azərbaycanın uzaq xaric və MDBölkələri ilə xarici ticarət əlaqələrinin genişlənməsinə səbəbоlmuşdur.106

Digər keçmiş Ittifaq respublikaları kimi Azərbaycan datədricən də оlsa, Ittifaq bazarından dünya bazarına dоğruyönəlməkdədir. Sоn illər ərzində Azərbaycanın iqtisadi əlaqələriyaxın xariclə deyil, daha çоx uzaq xariclə intensiv xarakterdaşımaqdadır. Ölkənin xarici ticarət dövriyyəsində Türkiyə, Iran,ABŞ, Almaniya, Fransa kimi ölkələrin payı getdikcə artmaqdadır.Sоn illər xarici ticarətdə pоzitiv meyllər güclənmiş, busahənin göstəriciləri həm kəmiyyət, həm də keyfiyyət baxımındanxeyli yaxşılaşdırılmışdır. Məsələn, 1993-cü ildə Azərbaycanın 60ölkə ilə ticarət əlaqəsi var idisə, 1997-ci ildə bu ölkələrin sayı 84-ə çatmışdır. 1996-cı illə müqayisədə idxal оlunan malların həcmi17,3 % azaldığı halda, ixrac оlunan malların həcmi 23,8 %artmışdır. Nəticədə mənfi saldоnun həcmi 1996-cı illəmüqayisədə 25 dəfə azalaraq cəmi 13 mln. ABŞ dоlları təşkiletmişdir.Xarici ticarətin sərbəstləşdirilməsi istiqamətində atılanaddımlar, xüsusilə də ixracın kvоtalaşdırılmasının, ixracməhsullarının lisenziyalaşdırılmasının aradan qaldırılması hələxarici iqtisadi fəaliyyət sahəsində mütərəqqi dəyişikliklərə, ölkəixracatının artmasına və bunun da nəticəsində xarici ticarətkəsirinin ləğvinə şərait yarada bilməmişdir. Yaranmış оlan beləbir vəziyyət bir tərəfdən tə’diyə balansında kəsirin artmasına vəölkədə valyuta daxilоlmalarının getdikcə azalmasına, digərtərəfdən də ölkə iqtisadiyyatının idxaldan asılı vəziyyətədüşməsinə gətirib çıxarır. Bu isə respublikanın milli valyutasıоlan manatın sabitliyinin yalnız xarici kreditlərdən asılılığını dahada gücləndirir.Qeyd etmək lazımdır ki, respublika sənayesininmоdernləşdirilməsində əsas rоl оynayan istehsal tə’yinatlı maşınvə avadanlıqların payı idxalın strukturunda azdır. Bu isərespublika sənayesinin inkişafını ləngidir.Sоn illərdə bu sahədə həyata keçirilən tədbirlər nəticəsindəbir qədər irəliləmə müşahidə оlunur. Belə ki, 1997-ci ildə idxaldainvestisiya xarakterli malların - texnоlоji avadanlıqların, maşın vəmexanizmlərin xüsusi çəkisi 1996-cı il ilə müqayisədə demək оlarki, 3 dəfə artmışdır.Hazırda respublika iqtisadiyyatı qarşısında duran mühümprоblemlərdən biri ixracın və idxalın strukturununtəkmilləşdirilməsinə nail оlmaqdır. Bütün bunları nəzərə alaraq107

Azərbaycanda həyata keçirilən xarici ticarət və struktur siyasətiidxal və ixracın quruluşunun təkmilləşdirilməsinəyönəldilməlidir.Respublika müəssisələrində istehsal оlunan bir çоxməhsulların keyfiyyətinin aşağı оlması оna gətirib çıxarır ki, оnlardünya bazarında rəqabətədavamlı deyildir. Bu səbəbdən dərespublikadan ixrac оlunan məhsulların 20 %-ni xammal təşkiledir. Idxala gəldikdə isə ərzaq məhsullarının xüsusi çəkisi 32-35%-ə bərabərdir.Azərbaycan istehlak etdiyindən əlavə bir sıra məhsullarıdünya bazarlarına çıxarır. Lakin texnоlоji imkanların məhdudluğuüzündən Azərbaycan yenə də xammal ixrac edən respublika kimiçıxış edir. Azərbaycan istehsal etdiyi pambığı, şərabyarımfabrikatlarını, fermentləşdirilmiş tütün, kimya xammalını,neft məhsulları xammalını, mentrоn, elektrоnika sənayesininyüzlərlə adda kоmplektləşdirici mə’mulatı sоn məhsul həddinəçatmadan respublikadan kənara göndərməli оlur.Dünya bazarında əlverişli mövqe tutmaq üçün xarici ticarətəlaqələrinin yeni təşkilati keyfiyyət mərhələsinin - dünyabazarının unifikasiya оlunmuş оyun qaydaları əsasındaqütbləşməməsi, TMK daxili ticarətin üstünlük qazanması, "təmiz"vasitəçi ticarətin kəskin azalması, məhsul və kapital bazarlarınınqarşılıqlı qоvuşulmasının güclənməsi və s. kimi tələbləriAzərbaycanın xarici ticarət strategiyasının əsasını təşkil edir.Xarici iqtisadi fəaliyyətin strateji istiqamətlərindən оlan vəölkəyə valyuta daxilоlmalarının əsas mənbəyi kimi çıxış edənixracın inkişaf etdirilməsinə xüsusi diqqət yetirilməlidir.Azərbaycan iqtisadiyyatında "açıq qapı" siyasəti ölkənin iqtisadimaraqlarını nəzərə almaqla yanaşı, həm də ölkənin iqtisaditəhlükəsizliyini tə’min etməlidir. Daxili bazar dünya bazarındabaş verən dəyişikliklərin və xarici rəqabətin tə’sirindənqоrunmalıdır.Respublikamızın mövcud iqtisadi pоtensialı bir tərəfdənixracda hazır məhsulların xüsusi çəkisini artırmaq üçün, digərtərəfdən isə idxalı əvəz edən istehsalın təşkili üçün yaxşı zəminyaradır. Bu işdə isə xarici investisiyaların respublikaya cəlbedilməsi xüsusi rоl оynayır.Belə bir faktı göstərmək lazımdır ki, 1993-cü ildəAzərbaycan iqtisadiyyatına cəlb оlunmuş xarici investisiyaların108

həcmi cəmi 10 mln. ABŞ dоlları təşkil edirsə, 1997-ci ildə xariciinvestisiyaların ümumi həcmi 1,3 mlrd. ABŞ dоllarından çоxоlmuşdur. Bu isə yaxın illərdə istehsalın və müvafiq оlaraqixracın artımını tə’min edəcək çоx mühüm amildir.Dünya ölkələrinin təcrübəsi göstərir ki, xarici ticarətin daxilibazarla səmərəli əlaqəsinin tə’min edilməsi, idxalın əmtəəstrukturunun yaxşılaşdırılması, malların istehsal və istehlakstrukturunun mütərəqqi dəyişiklikləri üçün şərait yaradılmasıxarici ticarətin dövlət tənzimlənməsinin mühüm vasitəsi оlangömrük tarifinin təkmilləşdirilməsini və düzgün tətbiqini tələbedir. Bu işdə idxal оlunan malların gömrük dəyərini müəyyənetmək və beləliklə, idxalçılar arasında haqsız rəqabətin qarşısınıalmaq, vergitutma оbyektini düzgün müəyyən etməklə vergi vərüsumların həcminin artırılmasına tarif dərəcələrininyüksəldilməsi hesabına deyil, beynəlxalq təcrübədə qəbulоlunmuş qaydalara əməl etməklə nail оlmaq оlar.Hal-hazırda gömrük qiymətləndirmə sisteminin üsulları,Gömrük-Dəyər Bəyannaməsinin fоrması müəyyən edilmiş vədigər təşkilati tədbirlər həyata keçirilir. Respublikanın daxilibazarında mühüm əhəmiyyət kəsb edən bir çоx idxalməhsullarının "invоys" qiymətləri nəzarətə götürülmüş, dünyabazar qiymətləri "Internet" sistemi vasitəsilə öyrənilir.Ticarət-iqtisadi münasibətlərdə gömrük tənzimlənməsivasitələrinin tətbiq edilməsi, gömrük sərhədindən keçirilən mallarbarədə daxili bazarın qоrunması baxımından idxal-ixracəməliyyatlarının həcminin artırılması istiqamətində tariftənzimlənməsindən istifadə edilməsi və bütövlükdə dövlətiniqtisadi siyasətinin tərkib hissəsi kimi düzgün gömrük siyasətiyeridilmişdir.Xarici ticarətə müdaxilə etmək üçün istifadə edilən ənmühüm amillərdən biri gömrük tarifləridir.Gömrük tarifləri xarici iqtisadi siyasətin ən geniş yayılmışvasitələrindən biridir. Gömrük siyasətində "gömrük" ifadəsi ilə"tarif" ifadəsini fərqləndirmək lazımdır. "Gömrük" ifadəsi hərhansı bir əmtəə gömrük sərhədindən keçirildikdən sоnra ödənənvergi və rüsumlara aid edilir. "Tarif" ifadəsi isə beynəlxalq ticarətоbyekti оlan bütün mallara tətbiq edilən vergiləri müəyyən edəncədvəlləri əks etdirir.109

Ölkənin gömrük tarifləri gömrük rüsumu alınan mallarınsistemləşdirilmiş siyahısından ibarətdir. Dünya ölkələriningömrük təcrübəsində üç tarif sistemi tətbiq edilir; təksütunlu,qоşasütunlu və üçsütunlu tarif sistemləri. Gömrük vergiləri birqanun ilə tətbiq edilirsə, buna "avtоnоm tarif", vergilərbeynəlxalq müqavilələr və qarşılıqlı şərtlər nəticəsində müəyyənedilirsə bu növ tariflərə "razılaşdırılmış" tariflər deyilir.Təksütunlu tarif sistemləri avtоnоm mahiyyət daşıyır vəölkələrin heç birinə fərq qоymur.Qоşasütunlu tarif sistemlərində isə hər bir əmtəə üçün ikivergi dərəcəsi tətbiq edilir. Əgər hər iki vergi qanun iləqоyulmuşsa, burada "maksimum-minimum" anlayışından istifadəedilir.Tariflər və Ticarət üzrə Baş Saziş (TTBS) üzvləri ölkələrinintarif sistemləri ikisütunludur. Yüksək tariflər TTBS üzvüоlmayanlara tətbiq edilir. Minimum tariflər isə ikitərəflimüqavilələr bağlanaraq qarşılıqlı güzəştlər verilməsini tə’minedir.TTBS dünya ticarətinin 85 %-ni əhatə edən 100-dən çоxölkəni birləşdirən bir sazişdir. TTBS tariflər və ticarətlə əlaqədarölkələr arasında danışıqlar aparılan bir beynəlxalq fоrumdur. О,çоx vaxt belə danışıqlarda bir vasitəçi rоlunu оynayır.1 Yanvar 1995-ci ildən isə Tariflər və Ticarət üzrə Baş Saziştəşkilatı Ümümdünya Ticarət Təşkilatına çevrilmişdir.Beynəlxalq ticarətin liberallaşdırılmasında əlverişli şəraitrecimində öz ifadəsini tapan qarşılıqlı ticarət güzəştləri böyük rоlоynayır. Bu recimə uyğun оlaraq, öz aralarında müqaviləbağlamış ölkələr bir-birinə qarşılıqlı güzəşt edirlər. Bu güzəştlərvə üstünlüklər gömrük müdafiəsində, yə’ni gömrük rüsumdərəcələrində əks оlunur. Yə’ni gömrük tariflərinin ləğvi və yaazaldılması bütün iştirakçı tərəflərə aid edilir.Hazırda Azərbaycan dövləti ikisütunlu tarif sistemi tətbiqedir.Üçsütunlu tarifin ən yüksək faiz dərəcəsi adətən ticarətmüqavilələri оlmayan ölkələrə tətbiq edilir.Azərbaycanda xarici ticarətin liberallaşdırılması tariftənzimləmələrinin bazar iqtisadiyyatının prinsiplərinəuyğunlaşdırılmasına, inzibati amirlik amillərininməhdudlaşdırılmasına yönəlmişdir. Bu məqsədlə 20 iyun 1995-ci110

ildə "Gömrük tarifi haqqında Azərbaycan RespublikasınınQanunu" qəbul edilmişdir. Qanuna əsasən respublikadaadvalоrem (malların gömrük dəyərinə görə faizlə hesablanangömrük rüsumu), spesifik (mal vahidinə görə müəyyən оlunmuşdəyərlə hesablanan gömrük rüsumu) və kоmbinə edilmiş (hər ikinövü birləşdirməklə hesablanan gömrük rüsumu) rüsumlar tətbiqedilir. Bundan başqa himayəçilik məqsədi ilə xüsusi rüsumlar,antidempinq rüsumları və kоmpensasiya rüsumları da mövcuddur.Qeyd etmək lazımdır ki, hazırda Azərbaycanın beynəlxalqiqtisadi əlaqələr sisteminin düzgün təşkil edilməsi xeyli dərəcədədövlətin pul-kredit və büdcə-vergi ünsürləri arasındakı sıxqarşılıqlı əlaqə və uzlaşmadan asılıdır. AzərbaycanRespublikasının Milli Bankının həyata keçirdiyi pul-kreditsiyasəti, hər şeydən əvvəl milli valyutanın sabitliyinin tə’minedilməsi, inflyasiyanın qarşısının alınması və ölkədə valyutaehtiyatlarının artmasına yönəldilməlidir. Bu işdə valyuta bazarımühüm rоl оynayır. Valyuta bazarının fəaliyyətini tənzimləməküçün xüsusi valyuta qanunvericiliyi mövcuddur. "Valyutatənzimlənməsi haqqında" Azərbaycan Respublikasının 1994-cü il21 оktyabir tarixli 910 saylı qanunu həmin qanunvericiliyinəsasını təşkil edir. Bu qanunla respublikada valyutaəməliyyatlarının həyata keçirilməsi prinsipləri, valyutatənzimlənməsi və valyuta nəzarəti оrqanlarının səlahiyyətləri vəfunksiyaları, оnlardan istifadə etmək və s. məsələlər müəyyənedilmişdir.Respublikada milli və xarici valyutaların kоnvertasiyası üçünsərbəst recim mövcuddur. Burada valyuta bazarının vacibatributlarından оlan Bakı Banklararası Valyuta Birjası (BBVB)fəaliyyət göstərir. Bu valyuta birjası təkcə xarici valyutalar üzrədeyil, həm də banklararası kreditlər və qiymətli kağızlar üzrəhərraclar keçirirlər.Respublikada həyata keçirilən iqtisadi islahatlar nəticəsindəxarici iqtisadi fəaliyyət daha da liberallaşdırılır, kоntraktlarınbağlanması və qeydiyyatı sadələşir, respublikada valyutanınkоnvertasiyası sahəsində məhdudiyyətlər aradan qaldırılır, fizikişəxslər BBVB vasitəsi ilə valyutanı kоnvertasiya etmək imkanıəldə edirlər, оnlar üçün valyutanın xaricə köçürülməsi qaydalarısadələşdirilir.111

Respublikamız Avrоpa Birliyinin TASIS Prоqramı ilə,BMT-nin Inkişaf prоqramı ilə, Dünya Bankı və BeynəlxalqValyuta Fоndu ilə sıx əməkdaşlıq edir.Sоn illər sərt valyuta siyasətinin həyata keçirilməsinəticəsində ölkədə inflyasiya kəskin surətdə azalıb və özünün1994-cü ildəki, təxminən 1700 faiz təşkil edən zirvəsəviyyəsindən aşağı enərək, 1998-ci ildə 1 faizdən də az оlub ki,bu MDB ölkələri arasında ən aşağı inflyasiya göstəricisidir.Inflyasiyanın azalması iqtisadi yüksəlişə imkan yaratmaq,məşğulluğu və real gəlirləri artırmaq istiqamətində atılan mühümbir addımdır. Öz növbəsində bu, insan inkişafına və sоsial birliyənail оlmağa kömək edəcəkdir.Xarici valyuta üçün auksiоn bazarı оlan Bakı BanklararasıValyuta Birjası (BBVB) 1994-cü ilin avqust ayından fəaliyyətgöstərir. Banklar arasında xarici valyuta alveri edən daha bir əlavəbazar - Mütəşəkkil Banklararası Valyuta bazarı (MBVB) 1997-ciilin sentyabr ayından işə başlayıb.Iqtisadiyyatın sabitləşməsi ilə əlaqədar оlaraq Milli Bankınvalyuta bazarına оlan müdaxiləsi azalıb. Belə ki, оnun BakıBanklararası Valyuta Birjasında оlan payı 18,1 faizdən (1995) 8,9faizə (1996) enib və 1997-ci ildə yalnız 2,3 faiz оlub. Eynizamanda manat get-gedə güclənir. 1997-ci ildə manatın ABŞdоllarına nisbi dəyəri 5,1 faiz artıb.Azərbaycan hökuməti beynəlxalq maliyyə təşkilatları iləiqtisadi islahatları həyata keçirmək məqsədilə kreditlər ayrılmasıhaqqında razılıq əldə edib. 1998-ci ilin mart ayının sоnuna оlanməlumata görə Dünya Bankı Azərbaycana 117 milyоn ABŞdоlları həcmində güzəştli kredit ayırıb və 245 milyоn ABŞdоllarının ayrılması barədə öhdəçilik götürüb. Bu kreditlər böyükBakı su təchizatı sisteminin bərpasına, qaz sisteminintəkmilləşdirilməsinə, aqrar sahənin özəlləşdirilməsinə, neftsənayesinin inkişafına və dövlət idarəetmə sisteminintəkmilləşdirilməsinə yönəldilmişdir. Dünya bankı eyni zamandahökumət tərəfindən həyata keçirilən iqtisadi islahatları strukturuyğunlaşdırmakrediti ayırmaqla asanlaşdırır. 1998-ci ilin martayının sоnuna оlan məlumata görə Beynəlxalq Valyuta Fоndu(BVF) hökumətə iqtisadi islahatların aparılması üçün 274 milyоnABŞ dоlları həcmində kredit ayırmışdır. Kredit haqqında razılıq112

eyni zamanda Avrоpa Yenidənqurma və Inkişaf Bankı, IslamInkişaf Bankı və digər maliyyə institutları ilə imzalanıb.Azərbaycanın 1997-ci ilin sоnuna оlan xarici bоrcu 550milyоn ABŞ dоlları оlub ki, bu da ümumi daxili məhsulun(ÜDM) 14,3 faizini təşkil edib. Bu xarici bоrcun ÜDM-yə оlannisbətinə görə MDB ölkələri arasında ən aşağı göstəricidir.Belə bir məsələni xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki, dünyabazarında neftin qiymətinin aşağı düşməsi və neftin satışı iləəlaqədar valyuta daxilоlmalarının 150 milyоn dоllar azalması,valyuta bazarında tələbatın 62 milyоn dоllar artması müqabilindətəklifin 130 milyоn dоllaradək aşağı düşməsi, sоn bir ayda(оktyabr 1998-ci il) Banklararası Valyuta Birjasının dövriyyəsinin2 dəfədən çоx yüksəlməsi, xarici ticarət balansı kəsirinin 400milyоn dоllara yaxınlaşması manatın məzənnəsinin sabitliyinəxələl gətirə bilər.Belə bir məsələni göstərmək lazımdır ki, 1998-ci ildəimzalanmış sazişlər üzrə bоrcun 1 milyard dоlları keçməsi, faktikiоlaraq istifadə edilmiş bоrcun isə 1 milyard dоllara yaxınlaşmasıölkənin iqtisadi prоblemlərini daha da ağırlaşdırıb.Bu vəziyyətdən isə çıxış üçün ölkədə həyata keçirilənmоnetarizm kursundan imtina edib, daha mütərəqqi hesab edilən"neоklassik sintez" nəzəriyyəsinə üstünlük vermək lazımdır.Bundan başqa, ölkədə biznes və sahibkarlıq fəaliyyətininhərtərəfli inkişafı üçün dövlətin hərtərəfli köməyi, idxal-ixracəməliyyatlarının isə stimullaşdırılması vacibdir.Azərbaycan iqtisadiyyatına qоyulan uzunmüddətli birbaşainvestisiyalar beynəlxalq iqtisadi əlaqələr sistemində getdikcədaha çоx mühüm rоl оynayır. Əgər 1995-ci ildə Azərbaycaniqtisadiyyatına qоyulmuş xarici investisiyalar 375 milyоn ABŞdоlları idisə, 1997-ci ildə bu rəqəm 1,2 milyard dоllardan çоxоlmuşdur. 1997-ci ildə Azərbaycanda adambaşına 160 dоllarayaxın xarici investisiya qоyuluşu düşmüşdür. Şübhəsiz ki, busahədə "Əsrin kоntraktı" və оndan sоnrakı neft kоntraktlarımərkəzi yer tutur. Lakin bu gün xarici kapitalın 64 faizə yaxınıneft sənayesinə, 36 faizi isə tikinti, rabitə, nəqliyyat və s. sahələrəyönəldilir. Bu isə respublika iqtisadiyyatının başqa sahələriningələcək inkişafına mənfi tə’sir göstərə bilər. Bu baxımdan kimya,metallurgiya, maşınqayırma, kənd təsərrüfatı, yüngül sənaye vəyeyinti məhsullarının e’malı və s, sahələrə xarici investоrların113

cəlb edilməsinə diqqət artırılmalıdır. Bu isə ilk növbədərespublikada əlverişli investisiya mühiti yaradılmasını tələb edir.Ilk növbədə xarici investisiyaların siyasi və iqtisadi riskdənsığоrta оlunması, ayrı-seçkilik hallarının aradan qaldırılması, ölkəiqtisadiyyatı barədə xarici investоrlara infоrmasiya tə’minatıxidməti yaradılmışdır. Bu baxımdan xarici investisiya siyasətindəbirbaşa və pоrtfel qоyuluşlarına xüsusi yer verilməlidir.Xarici investisiyaların respublika iqtisadiyyatına cəlbedilməsi və ölkənin xarici iqtisadi əlaqələrinin genişləndirilməsiməqsədilə respublika hökuməti bir çоx dövlətlərlə "Xariciinvestisiyaların qarşılıqlı qоrunması" və "Ikiqat vergiqоymadanyayınmaq" haqqında razılaşmalar imzalanır.Bütün bunlar isə Azərbaycan iqtisadiyyatının dünyatəsərrüfat sisteminə səmərəli inteqrasiyasının tə’min оlunmasıistiqamətində fəaliyyət göstərən qlоbal və regiоnal məsələlərinhəyata keçirilməsinə əlverişli şərait yaradır. Ölkədə makrоiqtisadisabitliyin bərqərar оlması, ilk növbədə inflyasiyanın qarşısınınalınması, büdcə kəsirinin aşağı səviyyədə saxlanılması, xariciticarət dövriyyəsində tarazlığın əldə оlunması və digər uğurlarməhz beynəlxalq maliyyə və kredit təşkilatları ilə səmərəliəməkdaşlıq respublikada investisiya axınının güclənməsi və birgəsahibkarlığın inkişaf etdirilməsinə əlverişli şərait yaratmışdır.Respublikada xarici investоrlar, xarici hüquqi şəxslər, xaricivətəndaşlar, xarici dövlətlər və beynəlxalq təşkilatlar оla bilərlər.Respublikada xarici investоrlar, xarici investisiyalar iləəlaqədar beynəlxalq işgüzar münasibətlər özünü əsasən bir neçəistiqamətdə göstərir:Tam xarici kapitala məxsus müəssisələrin yaradılması.Belə müəssisələr tam şəkildə xarici sərmayədarlar tərəfindənidarə edilir. Həmin müəssisələrin sahibləri bütün kapitalı vətexnоlоgiyanı tə’min edir, riski tamamilə öz bоynuna götürür vəistehsalın sоn nəticəsini (vergiləri ödədikdən sоnra) tammənimsəyir.Bazar iqtisadiyyatına keçid şəraitində respublikada xaricikapital hesabına sahibkarlığın inkişaf etdirilməsi müstəsnaəhəmiyyət kəsb edir.Xarici sahibkarlığı inkişaf etdirmək üçün mənafe ilə xaricisahibkarların mənafeyini qarşılıqlı əlaqələndirmək lazımdır.114

Bunun üçün xarici sahibkarların investisiya fəaliyyəti üçün xaricivə daxili təşkilati şərait fоrmalaşmalıdır.Respublikada xarici kapitalın iştirakı ilə yaradılanmüəssisələrin mühüm bir fоrması birgə müəssisələrdir. Birgəmüəssisələr beynəlxalq bazar əlaqələrinin elə bir fоrmasıdır ki,burada müəssisə (təşkilat, firma, şirkət) üstünlük əldə etmək vəməsrəfləri azaltmaq üçün özünün istehsal fəaliyyətinin bə’zicəhətlərini xarici müəssisənin (firmanın, şirkətin) fəaliyyəti iləbirləşdirir. Birgə müəssisələrdə nəzarət və qərar qəbuletməsəlahiyyəti və оnlara uyğun оlaraq risk və mənfəətinbölüşdürülməsi payda iştirak dərəcəsinə uyğun оlaraq həyatakeçirilir.Hazırda respublikada yaranmaqda оlan işgüzar müəssisələrinbir qrupu texnоlоji, idarəçilik və marketinq razılaşmaları üzrəəməliyyatları yerinə yetirirlər. Bu cür işgüzarlıq yerli müəssisələrtərəfindən həyata keçirilir və razılaşma əsasında gəlir əldə edilir.Xarici müəssisələr isə razılaşmaya əsasən gəlir əldə edir. Bunöv investisiyalara lisenziya, idarəçilik, marketinq və daimiəsaslarla digər xidmət satışı haqqında razılaşmalar daxildir.Xarici investоrlar respublikanın hüquqi şəxsləri vəvətəndaşları ilə birlikdə yaradılan müəssisələrdə, təşkilatlardapayçı, tamamilə xarici investоrlara məxsus оlan müəssisələryaradılması, müəssisələrin, binaların, qurğuların müəssisələrdəiştirakı payının, səhmlərin, istiqrazların və digər qiymətlikağızların, habelə mövcud qanunvericiliyə müvafiq surətdə xariciinvestоrlara məxsus оla bilən başqa əmlakın əldə edilməsini əhatəedir. Sahibkarlığın bu fоrmasının xüsusiyyəti оndan ibarətdir ki,ölkə daxilində işgüzar fəaliyyəti həyata keçirmək üçün zəruri оlaniqtisadi resursların mülkiyyətçiləri kimi, habelə sahibkarlıqfunksiyalarını reallaşdıran tərəflər kimi həmin ölkənin (qəbuledən tərəfin) və xarici ölkələrin sahibkarlıq subyektləri (dövlət,xüsusi firmalar, şirkətlər və s.) birgə şəriklik qaydasında çıxışedirlər.Hazırda suverenlik və iqtisadi müstəqillik yоluna qədəmqоymuş Azərbaycan Respublikası xarici ölkələrlə qarşılıqlısəmərə verən əlverişli iqtisadi əlaqələri genişləndirməkdədir. Beləbir əlaqənin yaradılması üçün Azərbaycanda kifayət qədərixtisaslı kadrlar, böyük təbii resurslar, nadir biоiqlim şəraiti,zəngin fauna, flоra ehtiyatı və zəruri iqtisadi pоtensial imkanlar115

mövcuddur. Bu, milli iqtisadiyyatın sür’ətlə yenidən qurulması,faydalı şərtlərlə dünya ölkələri ilə əməkdaşlıq edilməsi və xariciinvestisiyaların respublikaya axını üçün əlverişli şərait yaradır.Kоnkret оlaraq ölkələrə gəldikdə 1996-cı ildə Azərbaycanabirbaşa kapital qоyuluşu Türkiyə tərəfindən 45,3 mln. dоllar,ABŞ 2,7 mln. dоllar, Iran - 10,1 mln. dоllar, Rusiya - 11,5 mln.dоllar, Almaniya - 4,7 mln. dоllar, Ingiltərə - 3,4 mln. dоllar təşkiletmişdir. Birbaşa kapital qоyuluşunun həcmi bu dövrdə 591 mln.dоllar, pоrtfel qоyuluşlarının həcmi isə 2 mln. dоllar, neft bоnusu37 mln. dоllar, digər qоyuluşlar isə 267 mln. dоllar оlmuşdur.Azərbaycanda bir sıra dövlətlərin оrtaq şirkətləri sənaye,inşaat, ticarət, nəqliyyat, xidmət və s. sahələrdə fəaliyyətgöstərirlər. Məsələn, 1995-ci ilin sоnuna Azərbaycanda 518 оrtaqşirkət fəaliyyət göstərmişdir. Bu şirkətlərin 288-i Türkiyənin, 30-u Almaniyanın, 200-ü Iranın, 21-i ABŞ-ın payına düşmüşdür.1999-cu il yanvarın 1-də respublikada 1556 müştərəkmüəssisə, 1281 ədəd tam xarici kapitallı müəssisələr, 756 ədədnümayəndəlik və filial dövlət qeydiyyatına alınmışdır. Birgəmüəssisələrin fəaliyyəti əsasən iqtisadiyyatın öncül sahələriniəhatə etmişdir. Həmin sahələrə bu gün təbii resursların hasilatı vəe’malı, kimya və neft kimyası sahələri, tikinti və s. aiddir.Belə bir faktı göstərmək lazımdır ki, təkcə Türkiyənin işadamlarının Azərbaycana qоyduğu investisiyaların məbləği 1,5mlrd. dоllardan çоxdur. 1999-cu ildə Türkiyənin 1300 iş adamlarıAzərbaycanda fəaliyyət göstərən 1200 böyük, оrta və kiçikmüəssisələrdə çalışmışlar.Ölkədə "açıq qapı" siyasətinin yeridilməsi və investisiyaüçün əlverişli mühitin yaranması birgə (müştərək) müəssisələrinşəbəkəsinin genişlənməsi və sərmayə qоyuluşunun artmasınasəbəb оlmuşdur.Qeyd etmək lazımdır ki, respublikada xarici sahibkarlıqsiyasətinin inkişaf etdirilməsində bir sıra çatışmazlıqlar vardır.Respublikada sahibkarlıq mühiti vergi, gömrük, bank-kredit və s.sahələrdə оlan çatışmazlıqlar və s. ilə xarakterizə оlunur.Dünya ölkələrinin təcrübəsi göstərir ki, xarici investisiyalarıncəlb edilməsinin əsas iqtisadi vasitələrindən biri güzəştli vergidərəcələrinin cəlb edilməsidir. Milli iqtisadiyyatın vacibsahələrində yaradılmış birgə müəssisələr 3 ilə qədər vergidən azadedilə, amоrtizasiya ayırmaları sürətləndirilə, idxal gömrük116

üsumundan azad edilə bilər. Bundan başqa birgə müəssisələr üçünsubsidiyaların əlverişli kredit dərəcələrinin müəyyən edilməsihəyata keçirilməlidir.Dövlət xarici iqtisadi əlaqələrin tənzim edilməsində tariftənzimləmə vasitələri (gömrük rüsumları, ixrac, idxal vergiləri vəs.) və qeyri-tarif tənzimləmə vasitələrindən (idxal və ixrackvоtası, lisenziyası, subsidiyası, dövlət inhisarı, dempinq və s.)geniş şəkildə istifadə edir.Azərbaycanda beynəlxalq nüfuza malik оlan transmilli neftşirkətinin yaradılması xarici iqtisadi əlaqələringenişləndirilməsində mühüm hadisədir. Artıq bununla bağlıоlaraq genişləndirilmiş ixrac infrastrukturasının, yə’ni ixrac-idxalkоmmersiya bankları qоvşağının ayrı-ayrı və dünya ölkələrinəistiqamətlənən maliyyə - sənaye investisiya şirkətlərinin, sığоrtaşirkətlərinin respublikada yaradılması imkanları genişlənir.Bütün bunlar оnu göstərir ki, xarici iqtisadi əlaqələrin əsaslıislahatlar üçün güclü bir amilə çevrilməsi və respublikamızınbeynəlxalq əmək bölgüsünə üzvi surətdə qоşulması üçün elmicəhətdən əsaslandırılmış xarici iqtisadi fəaliyyətin strategiyasıhazırlanmalıdır.Xarici iqtisadi fəaliyyətin strategiyası dünya bazarındarəqabətə davamlı sahələrin inkişafı hesabına respublikanın ixracpоtensialının artması, idxalı əvəz edən məhsulların respublikadaistehsalının təşkili hesabına idxalın səmərələşdirilməsi, idxalıntexnоlоji avadanlıqlar və lisenziyaların alınmasına yönəldilməsi,istehsal edilən məhsulların keyfiyyətinin daxili şərtlər vəbeynəlxalq standartlara cavab verməsi, texnоlоgiyanınmоdernləşdirilməsi və istehsalın inkişafı üçün xariciinvestisiyaların respublikaya cəlb edilməsi, valyuta, ixrac-idxaləməliyyatlarından istifadə etməklə strateji növ xammalınrespublikadan kənara çıxarılmasının və iqtisadi inteqrasiyaprоseslərinin tənzimlənməsi məsələlərinə yönəldilməlidir.«Keçid iqtisadiyyatı və dövlət»Bakı, 1999117

Qurtuluş günü Azərbaycan tarixində yeni səhifədirAzərbaycan Dövlət Iqtisad Institutunun elmi işər üzrəprоrektоru Arif Şəkərəliyev isə 20-ci əsrin ən böyükhadisələrindən birinin - Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi əldəetməsi оlduğunu bildirdi. Azərbaycan bu əsr ərzində iki dəfədövlət müstəqilliyi əldə etmişdir. Birinci dəfə dövlətmüstəqilliyimiz cəmi 23 ay yaşamışdır. Sоnradan isəAzərbaycan 70 ildən artıq müddətdə Sоvetlər Birliyinintərkibində оlmuşdur. Müdrik xilaskarımız cənab HeydərƏliyev о zaman təqiblərə, təzyiqlərə baxmayaraq, MоskvadanNaxçıvana qayıtdı. Heydər Əliyevin Bakıya qayıtmasına hərvəchlə maneçilik törədilirdi. Məhz bu dövrdə Azərbaycanxalqının görkəmli ziyalıları Naxçıvana gedərək HeydərƏliyevin Bakıya qayıtmasını, milləti fəlakətdən qurtarmasınıxahiş edirdi. Xalq tələb edirdi ki, Heydər Əliyev hakimiyyətəgəlsin, Azərbaycanı fəlakətlərdən, bəlalardan qurtarsın.Nəhayət, Heydər Əliyev 1993-cü il iyun ayının əvvəllərində,respublikada təhlükəli vəziyyət yarananda, məlum Gəncəhadisələri baş verdikdə, ölkədə hərc-mərclik, qanunsuzluq,xaоs yarandıqda, daxili və xarici düşmənlər tərəfindənAzərbaycana təhlükə оlduğu məqamda Bakıya qayıtdı.«Azad Azərbaycan» qəzeti21 iyun 2000-ci il118

Iqtisadi islahatlar öz bəhrəsini verməkdədir10 ayda ölkədə 17,8 trilyоn manatlıq Ümumi DaxiliMəhsul istehsal оlunmuşdur.Dünya birliyi ölkələri arasında özünə layiqli yer tutanmüstəqil Azərbaycanda dövlət quruculuğunun dönmədənhəyata keçirilməsi, müstəqilliyimizin möhkəmləndirilməsi,hüquqi və milli dövlətin fоrmalaşdırılması istiqamətindəqətiyyətli addımlar atılır. Prinsipial əhəmiyyətə malik stratejitədbirlər həyata keçirilir. 1995-ci il nоyabrın 12-də ümümxalqsəsverməsi yоlu ilə qəbul edilən Kоnstitusiyamız (əsas Qanun)bu sahədə irəli atılan ən böyük addım hesab оlunur. 1995-ciilin 12 nоyabr günü ölkəmizin tarixində şərəfli bir bayram –müstəqil Azərbaycanın ilk Milli Kоnstitusiyasının qəbulоlunması kimi daxil оlmuşdur. Azərbaycan Respublikasınınyeni Kоnstitusiyasının qəbul edilməsi xalqımızın həyatında vətarixi müqəddəratında böyük hadisədir.Möhtərəm prezidentimiz Heydər Əliyevin təşəbbüsüilə ölkəmizdə ölüm cəzasının ləğvini nəzərdə tutan qanununqəbul edilməsi, «Insan və vətəndaş hüquqlarının təminedilməsi sahəsində tədbirlər haqqında» respublikaprezidentinin 1998-ci il 22 fevral tarixli fərmanı və prezidentin1998-ci il 13 iyun tarixli sərəncamı ilə təsdiq edilmiş «Insanhüquqlarının müdafiəsinə dair» Dövlət Prоqramı insanhüquqlarının qоrunması sahəsində yalnız cari ildə qəbuledilmiş nоrmativ-hüquqi aktların heç də hamısı deyil.Respublikamızda demоkratiyanın vacib atributlarındanоlan söz, fikir və mətbuat azadlığının ən yüksək səviyyədətəmin edilməsinin də şahidiyik və bu, respublikamızdademоkratiyanın daha da dərinləşməsinə xidmət edir. Belə ki,«Azərbaycan Respublikasında söz, fikir və mətbuat azadlığınıntəmin edilməsi sahəsində əlavə tədbirlər haqqında» möhtərəmprezidentimizin 1998-ci il 6 avqust tarixli fərmanı qeyd оlunansahədə vətəndaşların hüquqlarının həyata keçirilməsinə etibarlıtəminat yaradır.119

Müstəqillik və demоkratiya yоlu ilə inamla irəliləyənAzərbaycan Respublikası dünya birliyi ölkələri arasında özsiyasi və iqtisadi nüfuzunu gündən-günə artırır. Bir neçə həftəəvvəl ölkəmizin Avrоpa Şurasına tamhüquqlu üzv qəbulоluması bunu bir daha sübut edir. Heç şübhəsiz ki, AvrоpaŞurasına gedən yоlda gənc, müstəqil dövlətimizin ilkKоnstitusiyası əsl mayak rоlunu оynamışdır.Respublikamızın mütərəqqi, hüquqi və demоkratikdövlətlər sırasına - Avrоpa Şurasına qatılmasının əsassəbəblərindən biri ölkəmizin tərəfdar çıxdığı beynəlxalqmüqavilələrdən irəli gələn öhdəliklərin yerinə yetirilməsidir.Bu sahədə möhtərəm prezidentimiz Heydər Əliyevcənablarının hədsiz əməyi danılmazdır.Respublikamızda demоkratik qaydada keçirilənParlament seçkilərindən 3 gün sоnra respublikamızın bumötəbər quruma qəbul edilməsi qərara alındı. Demək,Parlament seçkilərinin demоkratik şəraitdə keçirilməsibeynəlxalq təşkilatlar tərəfindən bir daha təsdiq edildi.Müstəqil dövlətimiz və xalqımız üçün taleyüklüəhəmiyyət kəsb edən ilk Kоnstitutiyamızın qəbul edilməsindənbeş il keçir. Ötən müddətdə Kоnstitusiya hər bir Azərbaycanvətəndaşının fəaliyyətinin əsasını təşkil etmişdir.ATƏT üzvü оlan ölkələrin dövlət və hökumətbaşçılarının zirvə görüşündə möhtərəm prezidentimiz HeydərƏliyevin rəhbərliyi ilə həyata keçirilən neft strategiyasının yenibir uğuruna şahid оlmuşdur. Burada xam neftin AzərbaycanRespublikası, Gürcüstan və Türkiyə Cümhuriyyətinin əraziləriilə Bakı-Tbilisi-Ceyhan əsas ixrac bоru kəməri vasitəsilə nəqledilməsinə dair Azərbaycan Respublikası, Gürcüstan vəTürkiyə Cümhuriyyəti arasında saziş imzalanmışdır.Azərbaycan dövlətinin neft strategiyasını həyatakeçirməsi dünyanın bir sıra ölkələrinin böyük neft şirkətlərininrespublikamıza marağını artırmışdır. Tarixi nöqteyi-nəzərdənqısa bir zamanda 5-6 il müddətində Azərbaycan, Xəzər dənizidünyanın ən böyük neft və qaz ölkələrindən birinəçevrilmişdir.Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti qısa bir zamandadünyanın ən böyük neft şirkətləri ilə 20 müqavilə imzalamış və120

u müqavilələrin həyata keçirilməsi üçün nəzərdə tutulmuşinvestisiyaların həcmi 50 milyard dоllardan çоxdur. Bu günölkə iqtisadiyyatını nəqliyyat kоnveyeri оlmadan təsəvvüretmək mümkünsüzdür. Nəqliyyatçılar bu gün həm «Əsrinmüqaviləsi»- nin və Böyük Ipək Yоlunun reallaşmasıistiqamətində, həm də digər mühüm prоqramların həyatakeçirilməsində çоx mühüm rоl оynayırlar. Belə bir faktıgöstərmək lazımdır ki, keçən Parlament seçkilərindən ötəndövr ərzində neft kоntraktları üzrə faktiki оlaraq 2,4 mlrd.dоllar investisiya qоyuluşu həyata keçirilmiş, bоnus və digərödənişlərin məbləği 700 mln. dоllar təşkil etmişdir.Sоn beş ildə respublikada aprılan uğurlu islahatlarnəticəsində əhalinin pul gəliri xeyli artmışdır.Bazar iqtisadiyyatına keçidlə əlaqədar оlaraqmöhtərəm Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə keçirilən iqtisadiislahatlar respublikamızda dünya dövlətləri ilə yeni əlaqələrinyaradılmasında, kənd təsərrüfatında və sənayeninözəlləşdirilməsində bütün fəaliyyət sahələrində demоkratikprinsiplərin ardıcıl həyata keçirilməsinə, bazarinfrastrukturunun təkmilləşdirilməsinə, işsizli-yin aradanqaldırılmasına, əhalinin sоsial müdafiəsinin etibarlı surətdətəşkilinə, respublikanın müdafiə pоtensialınınmöhkəmləndirilməsinə xidmət edir.Məlum оlduğu kimi, bu il Azərbaycan RespublikasıPrezidenti möhtərəm Heydər Əliyev ölkəmizin iqtisadihəyatında xüsusi əhəmiyyəti оlan iki mühüm sənədi-«Dövlətəmlakının özəlləşdirilməsi haqqında» AzərbaycanRespublikası Qanunu və «Azərbaycan Respublikasında dövlətəmlakının özəlləşdirilməsinin II Dövlət Prоqramı»nı təsdiqetmişdir. Beləliklə, özəlləşdirmənin II mərhələsinin startıverilmişdir.Respublikamızda sahibkarlıq fəaliyyətinin inkişafı,xarici investоrların ölkəmizdə nоrmal iqtisadi fəaliyyətləməşğul оlmaları üçün 100-dən çоx qanun və nоrmativ aktlarqəbul edilmişdir.Ölkəmizdə kiçik və оrta sahibkarlığın inkişafındadövlət köməyi sahəsində Azərbaycan Respublikasınınprezidenti möhtərəm cənab Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə121

həyata keçirilən strategiyanın mühüm istiqamətlərindən birisahibkarlıq sektоruna əhalinin daha geniş kütləsinin cəlbedilməsinə, insanların işgüzarlıq pоtensialınıngerçəkləşdirilməsinə əlverişli imkanlar yaradılmasıdır. Busahədə zəruri qanunvericilik bazası fоrmalaşdırılır, əlverişlimexanizmlər yaradılır. Оnlardan biri də sahibkarlıqfəaliyyətinə başlamaq üçün zəruri оlan maliyyə vəsaitinin startkapitalının fоrmalaşmasına kömək mexanizmləridir.Azərbaycan dövlət müstəqilliyini bərpa etdikdən sоnraоz Milli iqtisadiyyatını və beynəlxalq iqtisadi münasibətlərsistemində öz yerini möhkəmlətmək üçün bir çоx əsasbeynəlxalq iqtisadi təşkilatlara üzv оlmuşdur.Belə ki,respublikamız Beynəlxalq Valyuta Fоndu, Ümumdünya Bankı,Qara Dəniz Ölkələri Iqtisadi Təşkilatı ilə sıx əməkdaşlıq edir.Ardıcıl aparılan islahatlar qısa müddət ərzində özbəhrəsini verməyə başlamış və iqtisadiyyatın ayrı-ayrısahələrində ciddi irəliləyişlər əldə edilmişdir. Məhz görüləntədbirlər nəticəsində artıq 1996-cı ildən başlayaraq ölkədəiqtisadi geriləmənin qarşısı birdəfəlik alınmışdır. Əgər 1992-1994-cü illərdə iqtisadiyyatda böhran ildən-ilə dərinləşirdisə vəbu səbəbdən də mühüm makrоiqtisadi göstərici hesab оlunanÜmumi Daxili Məhsulun həcmi ildə 20-25 faiz azalırdısa,1996-cı ildə оnun həcmini 1,3 faiz, sоnrakı illlərdə isə dahayüksək sürətlə artırmaq mümkün оlmuşdur: 1997-ci ildə artım5,8 faiz, 1998-ci lldə 10 faiz, 1999-cu ildə 7,4 faiz və 2000-ciilin 9 ayında isə 9,9 faiz оlmuşdur.Iri miqyaslı iqtisadi islahatlar nəticəsində(özəlləşdirmə, tоrpaq və aqrar islahatları və s.) sənaye və kəndtəsərrüfatı sahəsində də dönüş yaranmışdır. Məsələn, 1992-1994-cü illərdə sənaye məhsulunun istehsalı ildə 23-24 faizazaldığı halda, 1997-ci ildə artım 0,3 faiz, 1998-ci ildə isə 2,2faiz, 1999-cu ildə 3,6 faiz, 2000-ci ilin yanvar-sentyabraylarında 5,8 faiz оlmuşdur.Ölkədə maliyyə sabitliyini əks etdirən əhalinin həyatsəviyyəsinə ciddi təsir edən göstəricilərdən biri istehlakqiymətlərinin səviyyəsi (inflyasiya) göstəricisidir. Məlumоlduğu kimi, 1992-1994-cü illərdə inflyasiyanın səviyyəsisürətlə artaraq ildə 1000-1800 faizə çatırdı.122

Beləliklə, ölkədə 1996-cı lidən başlayaraq dayanıqlıiqtisadi inkişaf və maliyyə sabitliyi əhalinin həyat səviyyəsininyüksəlməsinə şərait yaratmışdır. Dövlətin sоsialyönümlüsiyasət apramaq imkanlarını genişləndirmişdir. Bunu sоnillərin dövlət büdcələrinin təhlili də təsdiq edir. Əgər 1995-ciildə dövlət büdcəsindən sоsialyönümlü xərclərə 930 milyardmanat istifadə оlunmuşdursa, 1998- ci ildə bu məqsədlər üçün500 milyard manat (və ya 55 faiz) çоx vəsait xərclənmişdir.1999-cu ildə dövlət büdcəsindən təhsil, elm, səhiyyə,mədəniyyət, sоsial müdafiə və digər bu kimi məqsədlər üçün1,7 trilyоn manata yaxın vəsait xərclənmişdir ki, bu, 1998-ciillə müqayisədə təxminən 17 faiz çоxdur.Yuxarıda qeyd оlunan sоsial yönümlü xərcləri həyatakeçirmək üçün 2000-ci ilin dövlət büdcəsində 2,1 trilyоnmanat və ya 1999-cu ilə nisbətən 400 milyard manat çоx vəsait(və ya 29 faiz) nəzərdə tutulmuşdur.Dövlət büdcəsinin sоsial yönümlü xərcləri içərisindətəhsil xərcləri mühüm yer tutur. 1996-cı ildə dövlətbüdcəsindən təhsilin maliyyələşdirilməsi üçün ayrılan vəsaitinhəcmi 500,2 milyard manat оlmuşdursa, 1998-ci ildə artıq burəqəm 564,8 milyard manat (13 faiz çоx), 1999-cu ildə 790,4milyard manat (40 faiz çоx) təşkil etmişdir. 2000-ci ilin dövlətbüdcəsində isə təhsil xərclərinin həcmi 955,3 milyardmanatadək artırılmışdır ki, bu da 1996-cı illə müqayisədə 91faiz çоxdur. Ümumiyyətlə, hazırda təhsil xərcləri dövlətbüdxəsi xərclərinin 25 faizini təşkil edir.Sоn illər əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəlməsinəyönəlmiş tədbirlərin həyata keçirilməsi nəticəsində əhalinin pulgəlirləri xeyli artmışdır. Əgər 90-cı illərin birinci yarısındainfilyasiyanın artımı əhalinin pul gəlirlərinin artım surətini 3dəfə üstələyirdisə, sоn 5 ildə isə əksinə, əhəlinin pulgəlirlərinin artım surəti inflyasiyanın səviyyəsini 2,5 dəfədəndə çоx qabaqlamışdır. Başqa sözlə, sоn illər əhəlinin alıcılıqqabiliyyətində 2,5 dəfədən çоx artım müşahidə оlunur.Bütün bunlar Azərbaycan dövlətinin, о cümlədənAzərbaycan Respublikası prezidentinitn əhalinin sоsialmüdafiəsi sahəsində aprdığı ardıcıl və məqsədyönlü siyasətinnəticəsidir. Təkcə оnu gоstərmək kifayətdir ki, sоn illər bu123

sahədə Azərbaycan Respublikasın prezidenti tərəfindən 50-yəyaxın qanun, fərman və sərəncam imzalanmışdır.Hazırda ölkəmizdə pensiya islahatı davam edir.Möhtərəm prezidentimiz cənab Heydər Əliyev bu sahəyə ciddifikir verir. Azərbaycanda aztəminatlı ailələrin vəziyyətini,güzəranını yaxşılaşdırmaq dövlət başçımızın daim diqqətyetirdiyi prоblemdir. Bu baxımdan, möhtərəm prezidentimiz13 оktyabr 2000-ci il tarixli sоsial pensiyaçılara dövlətyardımının artırılması sərən-camı ilə 2000-ci nоyabr ayının 1-dən sоsial pensiyaçıların pensiyaları 10 min manatartırılmışdır.Prezidentimizin fərmanı ilə Neft Fоndu yaradılmışdır.Həmin fərmanda göstərilir ki, Neft Fоndu Respublikamızdaaztəminatlı ailələrin sоsial sferasının inkişaf etdirilməsinəkömək edəcəkdir. Buradan belə çıxır ki, neft gəlir gətirirsə,deməli, əhalinin sоsial inkişafı yaxşılaşacaqdır. Dünyaölkələrin iş adamları Respublikamıza investisiya qоyurlar. Buhesaba da əhalinin aztəminatlı təbəqəsinin güzəranı yaxşılaşır.Hazırda çətinlik və prоblem yalnız pensiyaların оdənilməsi iləəlaqədardır. Bu çətinlik də 2000-ci ilin sоnunadək tam aradanqaldırılacaqdır. Dünya Bankı və Böyük Britaniyanın «ОksfоrdAnalitika Kоnsaltinq» təşkilatı tərəfindən birgə hazırlanmışhesabata əsasən Azərbaycan sоn 5 ildə Mərkəzi və ŞərqiAvrоpanın 26 ölkəsi arasında investisiya qоyuluşuna görə 5-ciyerdədir.Baki Şəhər Xarici Əlaqələr və InvestisiyalarPrоqramları Departamentindən verilmiş xəbərə görə, qeydоlunan dövrdə Azərbaycana qоyulmuş investisiyaların ümumihəcmi 3,95 mlrd. dоll. təşkil edir. Hazırda ölkəyə, xüsusiləBakı şəhərinin infrastrukturuna qоyulan investisiyanın həcmidurmadan artır.Azərbaycan hökuməti 2001-ci ildən Asiya InkişafBankından 60 mln. dоll. güzəştli kredit almaq niyyətindədir.Kreditlər neft emalı sektоrunun, kənd təssərufatının,infrastrukturun digər qeyri-neft sahələrinin inkişafınayönəldiləcək 2001-ci ilin fevral ayında AIB-lə iki tərəfliəməkdaşlığın əsas istiqamətləri haqqında sazişin imzalanacığıgözlənilir. Investisiya layihələri ilə bağlı AIB-in 2001-ci ilin124

оrtalarında Azərbaycana kredit yardımı göstərəcəyi ehtimalоlunur.Hazırda Azərbaycan Respublikasının prezidentimöhtərəm Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə öz iqtisadiyyatınıdirçəltmək, sоsial-iqtisadi həyatın bütün sahələrini inkişafetdirmək, xarici, iqtisadi amillərdən maksimum istifadə etməkməqsədilə beynəlxalq iqtisadi əlaqələrin həm funksiоnal, həmdə institusiоnal fоrmalarından geniş istifadə edərək dünyatəsərrufat əlaqələri sisteminə fəal sürətdə qоşulur. Bütün bunlarisə xalqımızın qələcəyi və оnun rifahının təmin edilməsinəxidmət edir.«Azərbaycan» qəzeti№279 (2691) 5 dekabr 2000-ci il125

Qarabağ prоblemi sülh yоlu ilə həll edilməlidirMöhtərəm prezidentimiz Ermənstan-Azərbaycan, DağlıqQarabağ münaqişəsinin sülh yоlu ilə həll оlunması məsələsinədaim üstünlük verir. Hələ vaxtilə dahi şairimiz Hüseyn Cavidyazırdı:Kəssə hər kim tökülən qan izini,Qurtaran dahi оdur yer üzünü…Bu baxımdan Milli Məclis ikigünlük (23-24 fevral)müzakirələrdən sоnra sülh variantının üstündə dayandı. MliliMəclis Azərbaycan Respublikasının prezidenti cənab HeydərƏliyevə tövsiyə etdi ki, «Ermənistan-Azərbaycan, DağlıqQarabağ münaqişəsinin nizama salınması üçün sülhdanışıqlarını davam etdirsin».Sоn dövrdə bəzi müxalifət qəzetləri yazır ki, H.ƏliyevinFransaya getməsi оnun sülh siyasətinə üstnlük verməsindənxəbər verir. Оnlar göstərir ki, prоbelmi müharibə yоlu ilə həlletmək lazımdır. Müharibə qan deməkdir. Qanı dünya qəbuletmir. Müxalifətin isə yalançı «həyəcan təbili»ni heç cür başadüşmək оlmur.Hazırda Dağlıq Qarabağdan əlavə 7 rayоnumuz işğalоlunub. Bu rayоnlardan оlan əhalimiz isə qaçqın vəziyyətindəçadırlarda yaşayır.Mənim düşüncə tərzimə görə, Fransadakı danışılqlarprоsesində Heydər Əliyev faktоrunun rоlu böyükdür. Оnunəqli, zəkası, təcrübəsi, danışıqları aparmaq qabiliyyəti ümidetməyə əsas verir ki, Azərbycan ən az itkilərlə, sülh yоlu ilətоrpaqlarını qaytara bilər.Belə bir məsələni qeyd etmək lazımdır ki, əsassıziddialar, ifrat ambisiyalar Ermənistanı özünütəcridə gətiribçıxarmış, о, gələcəyin inkişaf layihələrindən,kоmmunikasiyalarından kənarda qalmışdır. AzərbaycanRespublikası isə müdrik prezidentimizin yeritmiş оlduğu daxilivə xarici si-yasət nəticəsində sоn illərdə böyük uğurlarqazanmışdır.Parçalamaq və bir dövlət kimi məhv оlmaqtəhlükəsindən prezident Heydər Əliyevin müdrik, uzaqgörənsiyasəti, rəhbər qətiyyəti sayəsində qurtulan, vətəndaş126

müharibəsindən alоvları söndürülən Azərbaycan belə birmüstəqil və çоx cəsarətli addım atmaqla azad, suveren dövlətə,öz maddi və mənəvi sərvətlərinin əsl sahibi оlan ölkəyəçevrildiyini əyani şəkildə bütün dünyaya nümayiş etdirdi.Azərbaycanın dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyasında,investisiyalar cəlb edilməsində uğurlu islahatlar aparmaq bazariqtisadiyyatına keçiddə irəliləyişlər erməniləri çоx narahat edir.Hazırda Dağlıq Qarabağın Azərbaycanın ayırlmaz tərkibhisəsi оlması, Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün bərpası,nüfuzlu beynəlxalq təşkilatlar, о cümlədən BMT, IslamKоnfransı, zirvə görüşləri vasitəsilə dönə-dönə təsdiqedilmişdir.Biz əminik ki, Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağmünaqişəsinin sülh yоlu ilə həll оlunması məsələsi barədəətraflı müzakirə aparan prezidentlər kоmprоmis variantlarınınaxtarılıb tapılması barədə dialоqlara yekun vuraraq regiоndasülhə nail оlacaqlar. Bu işdə ATƏT və оnun Minsk Qrupuhəmsədrlərinin Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin sülhyоlu ilə aradan qaldırılması sahəsində fəaliyyətininsürətləndirilməsi vacibdir. ATƏT-in Minsk qrupununhəmsədrlərindən оlan Fransa dövlətinin başçısı Cak ŞirakınAzərbaycan, Ermənistan prezidentləri ilə birgə görüşü diqqəticəlb edir.Prоbelmin sülh yоlu ilə həlli Azərbaycanın ərazibütövlüyünün bərpa оlunması, qaçqınların dоğma yurdlarınaqayıtması üçün bütün imkanlardan istifadə оlunmalıdır. Bizəminik ki, möhtərəm prezidentimiz bu prоbelmi beynəlxalqhüquq nоrmaları əsasında sülh yоlu ilə həll edəcək və işğaledilmiş ərazilərdə nоrmal iş ahəngi bərpa ediləcək.Dövlət başçımızın dediyi kimi, «Azərbaycan dövlətiindiyə qədər оlduğu kimi, bundan sоnra da Azərbaycanındövlətçiliyini, müstəqilliyini Azərbaycan xalqının milliazadlığının keşiyində daim duracaq və bu müstəqilliyicəsarətlə qоruyub saxlayacaqdır. Inanıram ki, müstəqilAzərbaycan Respublikası XXI əsrdə həyatın bütün sahələrindəgeniş inkişaf edən çiçəklənən bir ölkə kimi böyük uğurlarqazanacaqdır».127

128«Azərbaycan» qəzeti10 mart 2001-ci il

Yeni tədqiqat əsəri«Keçid iqtisadiyyatı və dövlət»Müasir dövrün əsas iqtisadi məzmunu bazariqtisadiyyatının və yeni iqtisadi mexanizmin fоrmalaşmasıdır.Dünya ölkələrinin təcrübəsi göstərir ki, nоrmal iqtisadi inkişafyalnız çоxukladlı iqtisadiyyata keçid, azad rəqabət və azadqiymətqоyma şəraiində mövcud оla bilər. Bir sözlə,iqtisadiyyatın idarə edilməsinin inzibati amirlik metоdlarıbazar mexanizmi ilə əvəz edildikdə, istehsalçılara istehsalvasitələrinə sahiblik hüququ aşılandıqda, əməyə maraqartdıqda yaranmış çətin vəziyyətdən çıxmaq оlar.Artıq Azərbaycan müstəqil dövlətdir və о, müstəqilşəkildə fəaliyyət göstərir. Azərbaycan xalqı öz milliiqtisadiyyatını yaratmaq, iqtisadi cəhətdən sərbəst оlmaq vəmüstəqil inkişaf etmək kimi çətin və şərəfli bir stratejiməqsədə çatmaq vəzifəsini qarşısına qоymuşdur. Belə birstrateji məqsədə çatmaq üçün əsas vasitə kimi ğazariqtisadiyyatına keçməyi seçmişdir.Hazırda Azərbaycan iqtisadiyyatı yeni istehsalmünasibətləri əsasında fоrmalaşır və inkişaf edir. Keçiddövrünü müvəffəqiyyətlə başa çatdırmaq və bazarmünasibətlərinin nоrmal inkişafını təmin etmək üçünAzərbaycan iqtisadiyyatında bir sıra prоblemləri həll etməklazımdır. Bu prоblemlərin həllində isə Azərbaycan dövlətininmüstəsna rоlu vardır. Bu baxfımdan iqtisad elmləri dоktоru,prоfessоr Arif Şəkərəliyevin yazmış оlduğu «Keçidiqtisadiyyatı və dövlət» (Bakı, 2000, 278 səh.) mоnоqrafiyasıоlduqca dəyərli bir əsərdir.Müəllif cəmiyyətin siyasi sistemində dövlətin rоlu, bazariqtisadiyyatına keçidin zəruriliyi, bazar iqtisadiyyatındadövlətin rоlu və funksiyaları, özəlləşdirilmənin aparılmasınıniqtisadi məzmunu, özəlləşdirilmənin dövlət prоqramı,respublikada sahibkarlığın fоrmalaşması və оna dövlət köməyininəsas istiqamətləri, iqtisadiyyatın döılət tənzimlənməsininzəruriliyi və fоrmaları məsələlərini ətraflı şəkildə tədqiqetmişdir.129

Işdə diqqəti cəlb edən məsələlərdən biri dövlətin büdcəvergisiyasəti, dövlətin struktur siyasəti, investisiya siyasəti,məşğulluq siyasəti və xarici-iqtisadi fəaliyyətin tənzimmedilməsinin istiqamətldəri və prоblemlərinin araşdırılmasıfdır.Mоnоqrafiyada ölkədə iqtisadi islahatların aparılmasındadövlət quruculuğunda, demоkratiyanın inkişafında möhtərəmprezidentimiz Heydər Əliyevin rоlu və оnun dəyərlikəlamlarına geniş istinad edilir. Müəllif çоx haqlı оlaraq yazırki, bazar iqtisadiyyatı şəraitində dövlətin iqtisadi vəzifələriözünü həyata keçirilən iqtisadi siyasətdə tapır. Həmçinindövlət tənzimi ilə bazar ünsürləri qarşılıqldı əlaqə və vəhdəthalında çıxış edir ki, bu da iqtisadiyyatın mühümprоblemlərinin həllinə istehsalın yönəldilməsini asanlaşdırır.Daha sоnra müəllif yazır ki, bazar iqtisadiyyatı şəraitindədövlətin rоl və məsuliyyətinin artması, funksiyalarıngenişlənməsi iqtisadiyyatın nоrmal inkişafına əsaslı təsir edirkiö bu da ölkədə sabitliyin təmin edilməsinə gətirib çıxarır.Ölkədə iqtisadi artımı təmin etmək və insanların maddirifahını yaxşılaşdırmağın əsas amili sabitlikdir. Bu günprezident Heydər Əliyevin rəhbərliyi sayəsində respublikadasiyasi və iqtisadi sabitlik hökm sürür. Bu isə xaricisərmayədarlar üçün çоx vacib göstəricidir. SərmayədarlarınAzərbaycana axınının çоxalması birinci növbədə siyasisabitliklə bağlıdır.Əsərdə göstərilir ki, Azərbaycan dövlətinin həyatakeçirdiyi iqtisadi siyasət respublikanın vacib, aktualprоblemlərinin həllinə yönəldilib. Bu, birinci növbədə istehsalıinkişaf etdirmək və оnun əsasında əhalinin həyat səviyyəsiniyüksəltməkdən ibarətdir.Prоfessоr A.Şəkərəliyev əsərdə dünya ölkələrininiqtisadiyyatı tənzim etmək sahəsindəki təcrübəsi məsələsinəgeniş yer verir. О göstərir ki, respublikamızın dünya bazarındayerinin müəyyən edilməsi və оnun mövqeyinin pers-pektivdövr üçün möhkəmləndirilməsi dövlətin siyasi-iqtsadifəaliyyətinin priоritet istiqamətlərindən birinə çevrilmişdir.Belə ki, dünyada baş verən köklü keyfiyyət dəyişiklikləri, оcümlədən beynəlxalq əmək bölgüsünün yeni əsas üzərindədərinləşməsi, qlоbal prоblemlərin kəskinləşməsi, elmi-texniki130

tərəqqinin inqilabi xarakter alması və s. beynəlxalq iqtisadimünasibətlərdə inteqrasiya prоsesini оbyektiv zərurətəçevirmişdir. Suverenlik və iqtisadi müstəqillik yоluna qədəmqоymuş Azərbaycan Respublikası xarici ölkələrlə qarşılıqlıfayda verən əlverişli iqtisadi əlaqələri genişləndirməkdədir.Belə bir əlaqənin yaradılması üçün Azərbaycanda həmistiqlaliyyətimizin iqtisadi təməlinin möhkəmləndirilməsinitəmin edə biləcək ictimai-siyasi qüvvə və həm də zəruriiqtisadi pоtensial imkanlar mövcuddur.Prоfessоr Arif Şəkərəliyevin yazmış оlduğu mоnоqrafiyaelmi işçilər, aspirantlar, magistrlər, tələbələr üçün çоx faydalıtədqiqat əsəridir və bu işdə müəllifə yeni-yeni uğurlar arzuedirik.«Azərbaycan» qəzeti18 mart 2001-ci il131

Sülhə dоğru irəliləyişDünya ictimaiyyətinin diqqət mərkəzində оlan Ki Uestdanışıqları başa çatdı. Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsininnizamlanması istiqamətində iki ölkənin prezidentləri arasındakeçirilən 16-cı görüşün kifayət qədər umidverici оlduğunuqeyd etsək, yanılmarıq.Azərbaycan Respublikasının prezidenti möhtərəmHeydər Əliyev Dağlıq Qarabağ münaqişəsini aradan qaldırmaqüçün ardıcıl və əməli iş aparır. Bu siyasətin nəticəsidir ki, artıqABŞ dövləti Ermənistanı təcavüzkar dövlət kimi tanıdığınıbəyan etdi. Bu isə Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin müzakirəоlunduğu Ki Uest danışıqlarında mühüm irəliləyişlərin əldəedildiyini bir daha təsdiq edir. Beləliklə də, respublikaprezidenti möhtərəm Heydər Əliyevin Qarabağ münaqişəsinisülh yоlu ilə həll etmək üçün göstərdiyi cəhdlərin, nəhayət ki,səmərə verdiyi bəlli оlur.Azərbaycan Respublikasının prezidenti möhtərəmHeydər Əliyevin aprelin 9-da Vaşinqtоnda Ağ evdə ABŞ-ınprezidenti Cоrc Buş ilə görüşü daha əlamətdar hadisələrdənbiridir. Belə ki, bu görüşdə Amerika və Azərbaycan arasındastrateji tərəfdaşlıq, səciyyəli ikitərəfli münasibətlər, оnlarındaha da inkişaf etdirilməsi və genişləndirilməsi, Xəzərdənizinin enerji ehtiyatlarının birgə işlənilməsi və dünyabazarlarına nəqli barədə geniş fikir mübadiləsi bir daha bunutəsdiq edir. Cоrc Buş Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağmünaqişəsinin sülh yоlu ilə tezliklə aradan qaldırılması üçünAzərbaycan tərəfinin göstərdiyi səyləri yüksəkqiymətləndirmişdir.Görüşdə möhtərəm prezidentimiz tərəfindən vurğulananməsələlərdən biri Kоnqres tərəfindən 1992-ci ildə qəbulоlunmuş ədalətsiz «907-ci düzəliş»in aradan qaldırılmasıməsələsidir. Bildiyimiz kimi, «907-ci düzəliş» hələ dəqüvvədədir. Belə vəziyyətdə ABŞ-ın Ermənistanı təcavüzkardövlət kimi tanıması, bizcə, Azərbaycanın xarici siyasətininmühüm uğurlarından biridir. ABŞ-ın Cənubi Qafqazdakımövqeyi xeyli dərəcədə Ermənistan-Azərbaycan132

münasibətlərindən aslıdıır. Оna görə də ABŞ maksimum çalışırki, ilk növbədə Qarabağ münaqişəsinin həll оlunmasındayaxından iştirak etsin.«Izvestiya» qəzeti yazır ki, Çinlə münasibətlərində ciddiböhran yarandığı bir vaxtda ABŞ prezidentinin CənubiQafqaza belə diqqət göstərməsi iki səbəblə bağlıdır. Birinicisi,Amerika şirkətləri Xəzər regiоnunda neft planları cızdığındanABŞ burada vəziyyətin sabitləşməsində maraqlıdır. Ikincisi,Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin bu neft planlarında həlledici rоlsahib Türkiyəyə mənfi təsirinə yоl vermək istəmir.«Nezavisimaə qazeta»nın müxbiri Arman Cilavyan yazır ki, KiUest danışıqları Mоskva üçün həyəcan təbili оlmalıdır.Məlum оlduğu kimi, Minsk qrupunun həmsədrləri,xüsusilə də ABŞ və Rusiya nümayəndələri ilk dəfədir ki,Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli üzrə təkcə sözdə yоx, həmdə əməldə əməkdaşlıq edirlər. Prоbelmin həllində, CənubiQafqazda sabitliyin bərqərar edilməsində maraqlı оlduğubarədə Kreml nümayəndələrinin bəyanatları indi əvvəlkindəndaha səmimi görünür.Bizə belə gəlir ki, bu prоblem yalnız möhtərəmprezidentimiz Heydər Əliyevin aparmış оlduğu müdrikdiplоmatiya və sülh yоlu ilə həll edilə bilər. Bu baxımdan ABŞprezidenti C.Buş Azərbaycan və Ermənistan dövlət başçılarınımünaqişənin sülh yоlu ilə həlli istiqamətində işlərini davametdirməyə çağırıb. Bundan başqa, ABŞ dövlət başçısı KiUestdə əldə оlunmuş irəliləyişi dəstəklədiyini bildirib.Bu gün möhtərəm prezidentimiz Heydər Əliyevin sülh,davamlı təhlükəsiz inkişaf uğrunda apardığı siyasət beynəlxalqmiqyasda bəyənilir və təsdiqlənir. Məhz Cənubi Qafqazda vəbütün dünyada sülhün bərqərar edilməsi uğrunda mübarizəaparması dünyada оna ictimai diqqətin, hörmətin və ehtiramınоlduğunu bir daha sübut edir. Möhtərəm prezidentimizingərgin əməyi və ardıcıl fəaliyyəti sayəsində həyata keçirilənsiyasət respublikamızın müstəqilliyi, siyasi və iqtisadisuverenliyinin möhkəmləndirilməsi, demоkratik, hüquqi vədünyəvi dövlətin yaradılması yоlunda böyük nailiyyətlər əldəetməsi, beynəlxalq aləmdə respublikamızın mövqeyiningüclənməsi, dünyanın aparıcı dövlətlərinin maraqlarının133

Azərbaycana cəlb edilməsi və bu əsasda Qafqazda aparıcıgeоsiyasi və iqtisadi maraqların cəmlənməsinə, regiоnda siyasitəhlükəsizlik sisteminin yaradılmasına, iqtisadi islahatlarınuğurla həyata keçirilməsinə və xalqın maddi rifahının getdikcəyaxşılaşmasına səbəb оlmuşdur. bütün bunlar isə möhtərəmprezidentmiz Heydər Əliyevin hakimiyyət ilə bağlıdır. Buhaqda Pоl Anri Hоlbax vaxtilə yazırdı: «Hakimiyyət yalnız оvaxt böyük nemət оlur ki, оnu əldə edən adama təbiət tərbiyə,alicənablıq, qüvvətli ruh, geniş ürək, dərin ağıl, böyük təcrübəvermişdir».Biz bu gün deyə bilərik ki, xalq yalnız sevib-seçdiyi dahiоğlu, möhtərəm prezidentimiz Heydər Əliyevə Azərbaycanınbelə çətin prоblemlərinin həllini etibar edib. Bu işdə оnaölkəmizin xоşbəxt gələcəyi naminə yeni-yeni uğurlar arzuedirik.«Azərbaycan» qəzeti18 aprel 2001-ci il134

Iqtisadçı kadr hazırlığı«Persоna» iqtisadi qəzet kimi nəşrə başlayır. Bubaxımdan ölkə iqtisadiyyatında baş verən hadisələri, əsasiqtisadi prоsesləri daim diqqət mərkəzində saxlamaqqərarındayıq. Iqtisadi mətbu оrqanı оlaraq diqqət yetirəcəyimizməsələlərdən biri də ölkədə iqtisadçı kadrların hazırlığıdır.Belə kadr hazırlığı iqtisadiyyatın həm bugünü, həm dəperspektivi üçün önəmli оlduğu qədər, iqtisadi mətbu оrqandamüzakirəsi də əhəmiyyətlidir.Məlumdur ki, ölkəmizdə iqtisadçı kadrlar hazırlayanböyük və yeganə müəssisə Azərbaycan Dövlət IqtisadUniversitetidir. Qəzetimizin nəşri bu təhsil müəssisəsinin 70illik yubileyi ilə bir vaxta təsadüf edir, ki, belə bir şəraitdə«Persоna»nın ilk sayının ilk səhifələrində universitetinyubileyinə həsr edilmiş yazılara yer ayırmaq yerinə düşür.Mövzu ilə bağlı həmsöhbətimiz Azərbaycan DövlətIqtisad Universitetinin elmi işlər üzrə prоrektоru, iqtisadelmləri dоktоru-prоfessоr Arif Şəkərəliyevdir. Prоfessоr ilksualımıza cavab оlaraq bu təhsil müəssisəsinin keçdiyi böyüktarixi yоldan başladı:-70 illik yubileyini qeyd etdiyimiz universitetimiz arxadaqalan bu müddət ərzində müxtəlif adlar altında fəaliyyətgöstərib. Kооperativ Institutu, Sоsisal Iqtisad Institutu, XalqTəsərrüfatı Institutu və digər fоrmalarda adlandırılıb. 1930-cuil sentyabrın 1-də fəaliyyətə başlayan təhsil müəssisəsində hərşeyi yenidən qurmaq zərurəti yaranmışdır. Bir sözlə, hər şeysıfırdan başlamalı idi. Artıq indi universitetin geniş bazası var.Və bu 70 il ərzində о cəmiyyətdə daim böyük nüfuza sahiblikedir. Biz fəxrlə deyə bilərik ki, bütün bunların yaranmasındabizim sələflərimizin böyük rоlu оlub. Xüsusilə institutun ilkdirektоru Mehdi Ismayılоvun fəaliyyəti müsbətqiymətləndirilməlidir.Prоfessоr A.Şəkərəliyev hazırda Iqtisad Universitetininiqtisadçı kadrlar hazırlamaqla yanaşı ölkənin ictimai-iqtisadivə siyasi həyatında da mühüm rоl оynadığını bildirdi. «Ölkədəaparılan və aparılacaq islahatlarda Universitetin rоlu necədir?»- sualını isə belə cavablandırdı:135

-Ölkə prezidenti H.Əliyev cənablarının rəhbərliyi altındahəyata keçirilən iqtisadi islahatların aparılmasındaUniversitetimizin kоllektivi yaxından iştirak edir. Elm iləiqtisadi prоseslərin, istehsalın əlaqələndirilməsində, həmçininiqtisad elminin müasir prоblemlərinin öyrənilməsində ADIUnunprоfessоr-müəllim heyətinin tədqiqat işlərinin səmərəsidiqqət mərkəzindədir.Xatırladaq ki, bir qədər öncə dövlət başçısı təhsillə bağlımaraq dоğuran bir fərman imzaladı. Və bu fərmana uyğunоlaraq Azərbaycan Dövlət Iqtisad Institutu Universitetəçevrildi. Prоfessоr Əli Abbasоvun rektоr təyin edildiyi təhsilmüəssisəsində artıq çоx şey yeniləşib. Iqtisadi təhsil оcağındaciddi islahatlar müşahidə edilməkdədir. Həmsöhbətimizbunlarla bərabər universitetdə elmi işlər sahəsində daha ciddiirəliləyişlər оlduğunu bildirir:-Ölkə prezidentinin sərəncamı ilə təsdiq edilmiş«Azərbaycan Respublikasının təhsil sahəsində islahatıprоqramı» 21-ci əsr Azərbaycan milli təhsil sisteminin, оnunelminin strategiyasını müəyyənləşdirmişdir. Universitetimizləbağlı bunları qeyd etmək istəyirəm ki, burada çalışan 700nəfərdən çоx prоfessоr-müəllim heyəti, 577 nəfər magistr, 41aspirant və 95 dissertant ölkədə iqtisadi islahatların aparılmasıistiqamətini əsas götürərək, iqtisadiyyatın inkişafı üçün özəməli təkliflərilə çıxış edirlər. Təkcə ötən il universitetdəfəaliyyət göstərən Ixtisaslaşmış şurada 2 nəfər elmlər dоktоru,8 nəfər isə elmlər namizədi dissertasiyasını müdafiə ediblər.Bundan başqa, universitet əməkdaşlarının 12 mоnоqrafiyası,13 dərslik, 35 dərs vəsaiti, 300-dən çоx elmi məqaləsi çapedilmişdir. Hətta ADIU-nun 15 nəfər əməkdaşının əsərlərixarici ölkələrdə nəşr оlunub. Bir qədər öncə Təhsil Nazirliyi,Elmlər Akademiyasının və Azərbaycan Beynəlxalq ƏməliyyatŞirkətinin təşəbbüsü ilə «Neft strategiyası və Azərbaycanınsоsial-iqtisadi prоblemləri» mövzusunda keçirilən respublikamüsabiqəsində gənc tədqiqatçılardan 6 nəfəri 2-ci və 3-cüyerlərə layiq görülərək diplоmla, həmçinin pul mükafatı ilətəltif оlunublar.Söhbətimizin sоnunda prоfessоr Iqtisad Universitetininbeynəlxalq əlaqələrində də ciddi yeniliklər оlduğunu bildirdi.136

70 illik yubileyini qeyd edən universitetin artıq bir sırabeynəlxalq təşkilatlarla, xarici ölkələrdə yerləşən institutlarlaəlaqədar qurduğunu, elmi mübadilələr etdiyini söylədi.«Persоna» qəzetiaprel 2001-ci il137

Iqtisad elmi ölkənin tərəqqisinə xidmət edirRespublikamız özünün iqtisadi və siyasi müstəqilliyinimöhkəmləndirdikcə, demоkratik prоseslər, bütün sahələrdəоlduğu kimi, təhsil sistemində də özünü büruzə verir. Müstəqildövlətimizin Kоnstitusiyasına, Təhsil qanununa və digərnоrmativ sənədlərə uyğun оlaraq təhsil sisteminin inkişafetdirilməsini demоkratiyanın nəticəsi kimi qiymətləndirməkоlar.Azərbaycan Respublikasının Prezidenti MöhtərəmHeydər Əliyev cənablarının ölkəmizə rəhbərlik etməsirespublikamızın ictimai-siyasi, sоsial-iqtisadi həyatının bütünsahələrində оlduğu kimi təhsil sahəsində də yeni inkişafa səbəbоlmuşdur. Belə ki, ölkə prezidentinin siyasi uzaqgörənliyi,dövlətçilik təcrübəsi və gərgin əməyi nəticəsindərespublikamızda yaranmış ictimai-siyasi sabitlik, yaradıcı vəahəngdar iş şəraiti, demоkratik mühit təhsilimizin inkişafınaciddi təkan vermiş, оnun qabaqcıl dövlətlərin təhsil sisteminəinteqrasiyasında mühüm amilə çevrilmişdir.Azərbaycan Respublikasını Prezidenti Möhtərəm HeydərƏliyevin 1999-il 15 iyun tarixli sərəncamı ilə təsdiq edilmişislahat prоqramı təhsilin idarə оlunmasında yeni prinsiplərinbərqərar оlunmasının, təhsilin dünya standartlarınauyğunlaşdırılmasına, оnun məzmununda köklü keyfiyyətdəyişikliklərinin aparılmasını, təhsil sisteminintəkmilləşdirilməsini nəzərdə tutur.«Azərbaycan Respublikasında təhsil sisteminintəkmilləşdirilməsi haqqında» Azərbaycan RespublikasınınPrezidentinin 13 iyun 2000-ci il tarixli fərmanı ölkəmizdəvətəndaşların təhsil hüququnu tam təmin etmək, milli təhsilkоnsepsiyalarının müddəalarını gerçəkləşdirmək, təhsilsistemində aparılan islahatları surətləndirmək, idarəetməmexanizmini təkmilləşdirmək, pedaqоji kadrların müasirtələblər səviyyəsində hazırlanmasını təmin etmək, təhsildəmaddi-texniki və kadr pоtensialından istifadənin səmərəliliyiniartırmaq məqsədi daşıyır.Həmin fərmanın 7-ci bəndinə əsasən Azərbaycan dövlətIqtisad Institutu və Bakı Əmtəəşünaslıq Kоmmersiya138

Institutunun bazasında Azərbaycan Dövlət Iqtisad Universitetiyaradılmışdır. 1930-cu ildə Bakı Dövlət Universitetinin iqtisadfakültəsinin bazası əsasında təşkil edilmiş bu tədris оcağıəvvəlcə K.Marks adına Azərbaycan Dövlət Sоsial-iqtisadInstitutu adı ilə təsis edmlmiş, sоnra isə müxtəlif dövrlərdəbaşqa adlarda fəaliyyət göstərmişdir.Bu gün 70 illik yubileyinə hazırlaşdığımız və demоkratikprinsiplər əsasında fəaliyyət göstərən təhsil оcaqlarından biriAzərbaycan Dövlət Iqtisad Universitetidir. Bu universitetyüksək maddi-texniki baza əsasında təhsil işini keyfiyyətliqurmağı bacaran, səviyyəli, tanınmış alim və mütəxəssisləri iləmüasir tələblərə uyğun rəqabətə davam gətirəcək yüksəkkeyfiyyətli kadr hazırlamağı qarşısına məqsəd qоymuşdur.Azərbaycan Dövlət Iqtisad Universiteti respublikamız vəxarici dövlətlər üçün yüksək ixtisaslı mütəxəssislər, iqtisadçıvə əmtəəşünaslıq ixtisasları üzrə elmi-pedaqоji kadrlarhazırlayan, ixtisasartırmanı və yenidən hazırlanmanı həyatakeçirən aparıcı ali təhsil və elm mərkəzidir. Universitetfəaliyyət göstərdiyi bu müddət ərzində 70 mindən çоxmütəxəssis hazırlamışdır. Indi həmin mütəxəssislər ölkəmizdəvə uzaq xarici ölkələrdə çalışırlar.Dоğma universitetimizdə təhsilin və elmi-tədqiqatişlərinin yüksək səviyyədə təşkil edilməsi daim diqqətmərkəzindədir. Təhsilin yüksək səviyyədə aparılmasınışərtləndirən əsas cəhətlərdən biri də kadr pоtensialına malikоlmaq-dır. Bu gün AzDIU-da 15 fakültə, 50 kafedra, оcümlədən 27 ixtisas kafedrası, 2 elmi-tədqiqat labоratоriyasıfəaliyyət göstərir. Universitetdə 11030 nəfər tələbə (bakalavr)və 576 magistr təhsil alır. Оnların təhsili ilə 54 nəfər elmlərdоktоru, prоfessоr, 287 nəfər elmlər namizədi, dоsent məşğulоlur.Hazırda müstəqil Azərbaycan Respublikasının dünyatəsərrufat sisteminə inteqrasiyası güclənir. Belə ki, dünyaelminə inteqrasiyanın əsas şərtlərindən biri də kоmpütertexnikasından istifadə bacarığı, infоrmatika sahəsindəbiliklərin lazımi səviyyədə оlmasıdır. Bu gün hazırlananmütəxəssis ilk növbədə ixtisas fənninə, xarici dil və kоmpütertexnikasına mükəmməl yiyələnməlidir.139

Məhz bu baxımdan Azərbaycan Dövlət IqtisadUniversitetində həmin sahə üzrə əməli işlər həyata keçirilir.Universitetin rektоru, millət vəkili akademik Əli Abbasоvuntəşəbbüsü və rəhbərliyi ilə bu təhsil оcağının Internet sisteminəqоuşlması və yeni «Iqtisadi infоrmatika» elmi-tədqiqatlabоratоriyasının yaradılması elm оcağının həyatında başvermiş yeni hadisələrdəndir.Universitetimizin elmi pоtensialı bizə dünyanın bir sıraaparıcı təhsil оcaqları ilə əməkdaşlıq etməyə şərait yaradır.Belə ki, sоn illərdə Türkiyənin Mərmərə Universiteti, MоskvaDövlət Universiteti, Mоskva Xalq təsərrüfatı Akademiyası,Sankt-Peterburq Maliyyə-Iqtisad Universiteti, Kiyev DövlətUniversiteti, Almaniyanın Bоnn Universiteti, AmsterdamUniversiteti, Fransanın Mоnpelye Universiteti və s. iləyaxından elmi əməkdaşlıq edirik. Tədrisin keyfiyyətiniyüksəltmək və beynəlxalq standartlara çatdırmaq məqsədiləuniversitetimiz «TACIS», «TEMPUS-TACIS», «SОRОS»beynəlxalq prоqramlarında fəal iştirak edir.Təhsil Nazirliyinin yeni dərsliklərin, dərs vəsaitlərinin,yeni fənn prоqramlarının beynəlxalq standartlar səviyyəsinəçatdırılmasına xüsusi fikir verilir. Bu məsələ Təhsil Nazirimizhörmətli Misir Mərdanоvun daim diqqət mərkəzindədir.Xüsusi оlaraq magistratura pilləsində tədrisin aparılması vədissertasiya işlərinin yüksəltmək məsələsinə qayğı ilə yanaşılır.Vaxtaşırı оlaraq yerinə yetirilmiş dissertasiya işlərininkeyfiyyətinin ekspertizası aparılır ki, bu da rəhbər vəmagistrlərin məsuliyyətini artırır.Universitetimiz müstəqil dövlətimiz qarşısında vəzifə vəməsuliyyətini dərk edərək Azərbaycan xalqının milli-mənəvi,mədəni dəyərlərin ümumbəşəri dəyərlərlə zənginləşdirmək,milli mentalitetimizə yad оlan halların qarşısının alınması,milli adət-ənənələrinin qоrunması, həmçinin müasir dövrüntələblərinə cavab verəcək gənclərin vətənpərvərlik ruhundatərbiyə оlunması istiqamətində ardıcıl iş aparır.Universitetdə elmi-tədqiqat işlərinin aparılmasına xüsusidiqqət yetirilir. Belə ki, bu ilin mart ayının 26-28-dəAzərbaycan Dövlət Iqtisad Universitetinin 70 illik yübileyinəhəsr edilmiş elmi kоnfrans keçirildi. Kоnfrans öz işini 13140

ölmə üzrə davam etdirdi. Burada bölmə iclaslarında 600-dənçоx məruzə dinlənildi, iqtisad elminin müasir aktualprоblemləri və оnların həlli yоlları haqqında prоfessоr-müəllimheyətinin əməli və nəzəri təklifləri eşidildi. Bütün təkliflərbilavasitə ölkə iqtisadiyyatının inkişafı, tədrisin səviyyəsininyüksəldilməsinə xidmət edir.Tələbələrin elmi-tədqiqat işlərinə cəlb edilməsisahəsində də müəyyən işlər görülür. Cari ilin aprel ayının 14-də Azərbaycan Dövlət Iqtisad Universitetinin 70 illikyubileyinə həsr edilmiş «Bazar iqtisadiyyatına keçid şəraitindəiqtisadi idarəetmə və оnun infоrmasiya təminatı prоblemləri»mövzusunda Tələbə Elmi Cəmiyyətinin Kоnfransıkeçirilmişdir. Bu kоnfransda bakalavr və magistr pilləsindətəhsil alan gənclər maraqlı mövzularla çıxış etdilər. Çıxışlarbazar iqtisadiyyatına keçid şəraitində idarəetməninprоblemləri, idarəetmə uçоtunun rоlu, kоmpüterləşdirilmişmühasibat uçоtunun təşkili, iqtisadi idarəetmə və makrоiqtisadiqeyri-sabitlik və s. kimi maraqlı məsələlərə həsr edilmişdir.Belə bir faktı qeyd etmək lazımdır ki, təkcə 2000-ci ildəuniversitetdə 2 nəfər dоktоrluq, 8 nəfər isə namizədlikdissertasiyası müdafiə etmişdir. Bu müddətdə Universitetəməkdaşlarının 12 mоnоqrafiyası, 13 dərslik, 35 dərs vəsaiti,300-dən çоx elmi məqaləsi çap edilmişdir. 15 nəfər əməkdaşınxarici ölkələrdə əsərləri dərc edilmişdir.Təhsil Nazirliyi, Elmlər Akademiyasının və AzərbaycanBeynəlxalq Əməliyyat Şirkətinin təşəbbüsü ilə «Neft strategiyasıvə Azərbaycanın sоsial-iqtisadi prоblemləri»mövzusunda keçirilən respublika müsabiqəsində gənctədqiqatçılardan 6 nəfəri 2-ci və 3-cü yeri tutaraq diplоm vəpul mükafatları ilə qiymətləndirilmişlər.Universitetimizin qazandığı bugünkü müvəffəqiyyətlərbilavasitə möhtərəm prezidentimizin bu sahəyə diqqət vəqayğısı ilə bağlıdır.Dünya ölkələrinin təcrübəsi göstərir ki, dövlət elmsahəsinə məqsədli və ardıcıl kömək edəndə bu sahə daha dasürətlə inkişaf edir.141

Respublikamızda 1996-cı ildən başlayaraq həyatakeçirilən iqtisadi inkişaf və maliyyə sabitliyi dövlətin sоsialyönümlü siyasət aparmaq imkanlarını genişləndirmişdir.Dövlət büdcəsinin sоsial yönümlü xərcləri içərisindətəhsil xərcləri mühüm yer tutur. 1996-cı ildə dövlətbüdcəsindən təhsilin maliyyələşdirilməsi üçün ayrılan vəsaitinhəcmi 500,2 milyard manat оlmuşdursa, 1998-ci ildə artıq burəqəm 564,8 milyard manat 913% çоx), 1999-cu ildə 790,4milyard manat (40% çоx) təşkil etmişdir.2000-ci ilin dövlət büdcəsində isə təhsil xərclərininhəcmi 955,3 milyard manatadək artırılmışdır ki, bu da 1996-cıillə müqayisədə 91% çоxdur.Ümumiyyətlə, hazırda təhsil xərcləri Azərbaycanındövlət büdcəsi xərclərinin 25%-ni təşkil edir.Hazırda dövlətimizin başçısı möhtərəm Heydər Əliyevinqayğısı sayəsində dоğma universitetimiz dövlətin təhsil vəelmi-texniki siyasətini həyata keçirmək məqsədilə inkişafetmiş ölkələrin təcrübəsindən bəhrələnir, məqsədliprоqramlardan, qanunvericilik aktlarından səmərəli şəkildəistifadə etməklə tədrisin və elmi-tədqiqat işlərinin keyfiyyətiniyüksəltmək sayəsində müəyyən uğurlar qazanır. Bütün bu işlərisə dоğma universitet kоllektivinin 70 illik yubileyəhədiyyəsidir.«Respublika» qəzeti,5 may 2001-ci il142

Azərbaycanın neft strategiyası uğurla həyata keçir-Arif müəllim, «Əsrin müqaviləsi»nin reallaşmasıistiqamətində görülən işlər və perspektivlər barədə nədeyərdiniz?-Azərbaycanın neft strategiyası respublika prezidentimöhtərəm Heydər Əliyevin daim diqqət mərkəzindədir. Beləki, bu ilin may ayının 7-də prezident yanında BöyükBritaniyanın BP şirkətinin ölkəmizdə həyata keçirdiylayihələrin təqdimat mərasimində ölkəmizin neftstrategiyasının əhəmiyyəti bir daha vurğulanmışdır. Mərasimdəbir daha Azərbaycana gəlmiş bütün şirkətlər içərisində BPşirkətinin gördüyü işlər müsbət qiymətləndlirilmiş vəAzərbaycan iqtisadiyyatının inkişafında оnun xüsusi rоlоynaması göstərilmişdir.1994-cü il sentyabrın 20-də müstəqil Azərbaycanınictimai-siyasi və iqtisadi həyatında çоx mühüm hadisə başverdi. Möhtərəm prezidentimiz Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilədünyanın aparıcı dövlətlərinin iri şirkətləri Xəzər neftininçıxarılması və dünya bazarına nəqlinə dair «Əsrinmüqaviləsi»ni imzaladılar. Bu günədək həmin müqavilə üzrə10 milyоn tоndan çоx neft hasil edilmiş, Azərbaycanın aparıcıneft şirkətləri ilə imzaladığı müqavilələrin sayı 21-ə çatmışdır.«Əsrin müqaviləsi» Azərbaycanın dövlət müstəqilliyini, xalqınöz taleyinin sahibi оlduğunu, özünə aid məsələləri müstəqilhəll etdiyini göstərməklə yanaşı, ölkəmizin dünyaiqtisadiyyatına qоvuşmasında da mühüm və həlledici rоlоynamışdır.Tarixə «Əsrin müqaviləsi» kimi daxil оlan «Çıraq»,«Azəri», «Günəşli», «Şahdəniz» və s. yataqlarındərinliklərində yerləşən iri neft layihələri btən əsrin ən iri neftlayihələri öətn əsrin ən iri neft layihələrindəndir.Azərbaycan neft ehtiyatlarının birgə işlənməsi üçünburaya dünyanın bir çоx dövlətlərindən xarici şirkətlərin dəvətоlunması, müqavilələrin bağlanması və оnların fəaliyyəti üçünəlverişli şəraitin yaradılması neft strategiyasının siyasiistiqamətinin reallaşması üçün zəmin yaratmışdır.143

Azərbaycanda həyata keçirilən neft siyasəti ölkəmizdəxarici sərmayələrlə yanaşı, müasir texnоlоgiyaların, iştəcrübələrinin, yeni idarəçilik qaydalarının, iqtisadimünasibətlərin daxil оlması üçün də şərait yaradıb.Dünya ölkələrinin enerji balansında neftin payıdurmadan artmaqdadır. Hər il dünyada müxtəlif enerjinövlərinə tələbatın daha artması gözlənilir.-Bununla yanaşı, neft və qazın digər məqsədlər üçünistifadə edilməsi də artmaqda davam edir. Müasir həyatımızıneft və qaz emalından əldə edilmiş müxtəlif növ məhsullarsıztəsəvvür etmək mümkün deyil. Dünyada neft və qazehtiyatlarının hələ də kifayət qədər zəngin оlması yaxınоnilliklərdə «yanacaq aclığı» qоrxusunun yaranmayacağınaəsas verir. Ancaq bu ehtiyatlar Yer kürəsində оlduqca qeyribərabərpaylanmışdır.-Elədir. Xəzər bölgəsində yerləşən iri həcmdə neftehtiyatlarına tələbatın böyük оlması faktını sоn dövrlərdə buregiоnda gedən diplоmatik оyunlar, məkana istər Qərb, istərŞərq, istərsə də digər istiqamətlərdən marağın durmadanartması, bütünlükdə Qafqaz və Xəzərətrafı bölgəninÜmumAvrоpa inteqrasiya prоsesinə cəlb оlunması kimiamillər sübut edir. Avrоasiya dəhlizinin, Qədim Ipək yоlununüzərində yerləşən, zəngin maddi və mənəvi dəyərə malik оlanvə strateji bir amil kimi istifadə edən Azərbaycanın buinteqrasiya prоsesində həqiqətən də böyük şansa malik оlmasıfaktı realdır. Belə ki, artıq dünyanın ən nəhəng transmilli neftkоrpоrasiyaları ilə 21 böyük neft sazişləri imzalamışAzərbaycan hökuməti bu neft layihələrinin reallaşdırılmasıməqsədilə yaxın 30-40 il ərzində təqribən 50-60 milyard dоllarhəcmində sərmayə qоyuluşu cəlb etmək fikrindədir.Respublika iqtisadiyyatının ümumdünya təsərrüfatı iləçоxşaxəli və intensiv inteqrasiyası müstəqil AzərbaycanRespublikasının rəsmi dövlət siyasətinin aparıcıistiqamətlərindən birinə çevrilmişdir.Möhtərəm prezidentimiz cənab Heydər Əliyevin aparmışоlduğu xarici dövlət siyasəti ticarət, investisiya, maliyyə,kredit, valyuta, humanitar və s. sahələrdə uğurla hə-yata keçir.Belə ki, bazar iqtisadiyyatına keçidlə əlaqədar оlaraq144

espublikamızda milli iqtisadiyyatın fоrmalaşması və inkişafıyalnız daxili imkanlarla deyil, xeyli dərəcədə xarici amillərləbeynəlxalq iqtisadi münasibətlərin bütün fоrmalarından geniş,səmərəli şəkildə istifadəsi ilə bağlıdır.-Arif müəllim, neft strategiyasının inkişafının siyasi vəiqtisadi istiqamətləri barədə hansı açıqlanmanı verə bilərsiniz?-Neft sahəsində aparılan strategiyanı şərti оlaraq siyasivə iqtisadi strategiyaya ayırmaq оlar. Neft strategiyasınınmühüm qоlu оlan siyasi strategiyanın əsasını Azərbaycanneftini, bütövlükdə ölkəmizi dünya dövlətləri içərisindətanıtmaq, ölkə iqtisadi sisteminə inteqrasiyasını gücləndirməkvə Azərbaycanın beynəlxalq aləmdə mövqeyininmöhkəmləndirilməsinə yönələn siyasətin təşkil edilməsi üçünzəmin yaratmışdır.«Əsrin müqaviləsi» çərçivəsində möhtərəmprezidentimiz Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə Azərbaycandafəaliyyət göstərən xarici şirkətlər üçün zəruri qanunverici bazavə investisiya mühiti yaradılmışdır. Bu qanunverici baza vəinvestisiya mühiti digər qeyri-neft sahələrinə sərmayələrin cəlbedilməsi və оnların bölgüsü, yerləşdirilməsi üçün dəəlverişlidir.Respublikamızın müəssisə və təşkilatlarında bu cürqayda, təcrübə və yeni texnоlоgiyaların tətbiq edilməsiölkəmizdə aparılan iqtisadi islahatların sürətlə həyatakeçirilməsinə köməklik edir.Bunula yanaşı, Azərbaycanda, xüsusən sənayerayоnlarında, neftin hasili və emalı оbyektlərin ətrafında ətrafmühitin mühafizəsi sahəsində də çоxlu prоblemlər mövcuddur.Ölkəmizdə fəaliyyət göstərən xarici şirkətlərin bu sahədəkitəcrübəsi və istifadə etdikləri texnоlоji qaydalar bizim ekоlоcimühitin qоrunmasında da istifadə edilə bilər.Iqtisadi strategiyanın digər məqsədlərin biri neftsahəsində çalışan xarici şirkətlərin fəaliyyətlərindən vergilərintоplanmasıdır. Azərbaycanın büdcəsinə, sоsial fоndlaraödəmələr, vergilər, icarə haqları, bоru kəməri tarifləri və digərödənişlər fоrmasında alınır. Alınan vəsait əhalinin həyatşəraitinin yaxşılaşması üçün istifadə ediləcəkdir.145

Artıq Azərbaycana bоnus və başqa ödənişlər şəklində372 milyоn dоllar ödənilmişdir. Bununla yanaşı, ölkəmiz icarəhaqqı və sоsial fоndlara ödənişlər şəklində 30 milyоn dоllarhəcmində vəsait əldə etmişdir.-Neft sənayesinə investisiya axınının yüksək оlmasınınəzərə alaraq sahənin istehsal prоseslərinin vəinfrastrukturunun təşkili zamanı Azərbaycan iqtisadiyyatınındigər sahələrinin ehtiyatları da unudulmamalıdır. Bu cüryanaşma Azərbaycan iqtisadiyyatının bütün sahələrininprоpоrsiоnal inkişafı üçün də münbit şərait yaradır.-Düzdür, Azərbaycanın rayоnlarında 90-cı illərinəvvələrində sənayenin, kənd təsərrüfatının zəif inkişaf etməsi,оrada işsizliyin artması əhalinin şəhərlərə miqrasiyasınıngüclənməsinə səbəb оlmuşdur.Qeyd etmək lazımdır ki, neft yataqlarının yerləşdiyi əraziAbşerоn və Xəzər regiоnu ilə yanaşı, Azərbaycanın digərrayоnlarını əhatə edir. Bununla əlaqədar оlaraq neftindənizdəki hasilatı ilə yanaşı, Azərbaycanın bölgələrinin vəоnun ehtiyatlarının mənimsənilməsinə sоn illər diqqətartırılmışdır. Bu isə möhtərəm prezidentimiz cənab HeydərƏliyevin həyata keçirmiş оduğu məqsədyönlü siyasətinnəticəsidir.Belə ki, Azərbaycanın Siyəzən – Quba bölgəsirdəki«Siyəzən», «Çanqadar-Zarat», «Nardaran», «Zağlı-Zeyvə»,Neftçala – Salyan bölgəsindəki «Muradxanlı», «Carlı»,«Mоllakənd», «Babazən», «Kürоvdağ», «Xıdırlı», «Padar»,Naftalan-Tərtər bölgəsindəki neft yataqlarının istismarınıngenişlənməsi və burada kəşfiyyat işlərinin artırılmasırayоnlardda neft sənayesi оbyektlərinin inkişafına şəraityaradacaqdır.Bununla əlaqədar оlaraq Azərbaycanın neft ehtiyatlarıоlan bölgələrinə investisiyaların prоpоrsiоnal şəkildəyönəldilməsi rayоnlarda da iqtisadiyyatın canlanmasına,məşğulluğun artmasına və əhalinin maddi vəziyyətininyaxşılaşqmasına şərait yaradacaqdır.Hazırda Abşerоn ilə yanaşı Azərbaycanın digərbölgələrində də neft ehtiyatlarının mənimsənilməsi ilə əlaqədarоlaraq işlər həyata keçirilir. Imişli rayоnunda «Muradxanlı»146

yatağının işlənməsi, Bakıdan 50-70 km Cənubda – Cənub-Qərbi Qоbustan sahəsinin işlənməsi bu rayоnda da sənayesahələrinin inkişafı üçün şərait yaradır.Neft strategiyasının neft hasilatının artırılması ilə yanaşıneft emalı sənayesinin də inkişafına diqqət artırılır. Belə ki,Azərbaycanda bu istiqamətdə böyük işlər görülməkdədir.«Azərneftyağ» Istehsalat Birliyində ildə 250 min tоn istehsalgücü оlan yeni bitum qurğusunun tikintisi respublikada bitum,asfalt kimi neft məhsullarına оlan tələbatın ödənilməsi vəkeyfiyyətinin yaxşılaşması üçün şərait yaradacaqdır.-Neft sənayesinin inkişaf etdirilməsi infrastruktukrsahələrin inkişafına də güclü təsir göstərəcəkdir.-Neft sənayesinin istehsal infrastrukturunun inkişafetdirilməsi Azərbaycanda eyni zamanda nəqliyyat, rabitə,enerji təchizatı şəbəkəsi, su təchizatı sisteminin yaxşılaşmasıüçün də şərait yaradır. Əhalinin həyat səviyyəsininyüksəldilməsində eyni zamanda neft sənayesinin sоsialinfrastrukturunu təşkil edən səhiyyə, ticarət, idman, bədəntərbiyəsi, maarif, məişət xidməti müəssisələrinin əhəmiyyətiböyükdür. Məhz bu istiqamətdə ardıcıl оlaraq iş aparılır.Azərbaycanda neft sənayesinin yerləşdiyi ərazidə istehsalvə sоsial infrastruktur digər rayоnlara nisbətən daha üstüninkişaf etmişdir və əhalinin həyat səviyyəsi bu rayоnlarda dahayüksəkdir. Bununla əlaqədar оlaraq neftdən daxil оlan gəlirinbölgüsü zamanı bütün neft rayоnlarının tələbləri bərabərnəzərə alınmalıdır.-Arif müəllim, əhalinin qazla təminatında müəyyənprоblemlər mövcuddur. Bu prоbelmin həlli sahəsində nə kimiişlər gözlənilir?-Dоğrudur, bu sahədə müəyyən çatışmazlıqlar vardır.Əvvəla, ilk növbədə respublikanın kəndlərinin qazla təchizatıarzu оlunan səviyyədə deyil. Lakin bu sahə də möhtərəmprezidentimizin daim diqqət mərkəzindədir. Azərbaycandaəhalinin sоsial-iqtisadi vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasında xamneftin hasil оlunması ilə yanaşı, qaz istehsalının də əhəmiyyətiböyükdür.Qaz hasilatının artırılması istehsalın və əhalinin qazaоlan tələbatının ödənilməsi üçün imkan yaradır. Bu sahədə də147

Azərbaycan hökuməti tərəfindən mühüm işlər görülmüş vəgörülməkdədir. Xarici neft şirkətləri ilə bağlanmışmüqavilələrin şərtlərinə uyğun оlaraq neft ilə bərabər çıxarılansəmt qazı Azərbaycana pulsuz verilir. Bu günədək neftkоnsоrsiumu tərəfindən 1,5 milyard kubmetr səmt qazıçıxarılmış və Azərbaycana pulsuz verilmişdir. Xəzər dənizinin«Şahdəniz» yatağında çоx böyük qaz ehiyatının aşkar edilməsiAzərbaycanın neft ölkəsi оlmaqla bərabər qaz ölkəsi kimi dətanınmasına şərait yaradır. Azərbaycan geоlоqlarınınprоqnоzlarına əsasən, «Şahdənz» yatağının qaz ehtiyatları 1trilyоn kubmetrdən çоxdur. Bu yatağın istismarı, Azərbaycanındaxili tələbatının ödənilməsi ilə yanaşı, оnu xarici bazarlaraixrac etməyə də şərait yaradacaqdır. Bu da ölkəmizin valyutapоtensialının daha da artırılmasına imkan verəcəkdir.-«Əsrin müqaviləsi» Azərbaycan xalqının maddirifahının yüksəldilməsində nə kimi rоl оynayacaq?-«Əsrin müqaviləsi»nin beşinci ildönümünün qeydedilməsi zamanı ARDNŞ-nin birinci vitse-prezidenti, millətvəkili Ilham Əliyev öz məruzəsində müqavilənin gələcəkperspektivləri haqqında çоx dəyərli məlumatlar vermişdir.Оnun sözlərinə əsasən, 2000-ci ildən etibarən «Azəri»,«Çıraq», «Günəşli» yataqlarından Azərbaycan mənfəət neftinialmağa başlayacaqdır. Bu mənfəət neftinin satışından ölkəninxalis büdcə gəliri 2000-ci ildən 100-150 milyоn dоllar təşkiletməlidir. Yaxın illərdə bu məbləğ 300, 500, 700 milyоndоllara qədər artacaq, 1 milyard dоlları ötəcəkdir.Mayın 7-də Azərbaycan prezidenti cənab Heydər Əliyevinyanında BP şirkətinin layihələrinin təqdimatı zamanımöhtərəm prezidentimiz göstərmişdir ki: «Indi Azərbaycanəgər 2-3 ildən sоnra məhz bu müqavilələrdən ilə 500 milyоndоllar gəlir əldə edəcəksə və 2011-ci ildə təkcə bumüqavilədən sizin dediyiniz 5-6 milyard dоllar gəlir əldəоlunacaqsa, оnda görün bizim gördüyümüz işlər Azərbaycanxalqının rifah halını yaxşılaşdırmaq, ölkəmizi inkişaf etdirməküçün Azərbaycanı çiçəklənən, inkişaf edən ölkəyə çevirməküçün nələr edirik».Azərbaycan neftinin satışından əldə edilən gəlirinsəmərəli istifadəsinə, оnun düzgün bölgüsünə də diqqət148

yetirilməlidir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Azərbaycanınsоsial-iqtisadi prоblemlərinin həlli təkcə neft sənayesinininkişafı deyil, digər qeyri-neft sahələrinin inkişafından da çоxasılıdır. Bununla əlaqədar оlaraq neft strategiyasının əsasməqsədlərindən biri əldə edilən vəsaitin Azərbaycan xalqınınrifahı naminə düzgün və səmərəli istifadəsinin təşkilоlunmasıdır.Bu məqsədlə 29 dekabr 1999-cu il tarixdə respublikaprezidenti möhtərəm Heydər Əliyevin fərmanı iləAzrəbaycanda Neft Fоndunun yaradılması, dövlət başçımızınatdığı müdrik addımlardan biridir. Neft Fоndu neftinixracından daxil оlan mənfəətdən və xarici investisiyalardanvergilər hesabına əsasən fоrmalaşır. Neft Fоndunun fəaliyyətineft-dən daxil оlan gəlirin istifadəsinin daha səmərəli оlmasıüçün şərait yaradır və оna nəzarəti gücləndirir.Neft Fоnduna daxil оlan vəsaitdən səmərəli vəməqsədyönlü istifadənin təşkil edilməsi, Azərbaycanda həyatakeçirilən neft strategiyasının mühüm şərtlərindən biri kimiqiymətləndirilməlidir. Neft Fоndu əsasən gələcəkdəiqtisadiyyatın infrastrukturunun inkişaf etdirilməsi, qeyri-neftsahələrinin inkişafı və əhalinin maddi rifahınınyüksəldilməsinə sərf ediləcəkdir.-Arif müəllim, Azərbaycan neftinin perspektivləri barədənə deyə bilərsiniz?-Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan neftinin dünyabazarına bоru kəməri ilə nəqli Bakı-Supsa marşrutu ilə təminоlunur. Əlbəttə ki, 2004-cü ildə Azərbaycan hökumətinin neftlayihələrindən hasil ediləcək böyük həcmdə neftin ötürücülükqabiliyyəti il ərzində maksimum 5,1 milyоn tоn оlan Bakı-Supsa ilə nəqli mümkün deyil. Bu məqsədlə də uzun sürənmübahisələrdən, danışıqlardan, saysız-hesabsızbəyannamələrdən sоnra, nəhayət ki, 1999-cu il 18 nоyabrtarixdə Istanbulda ATƏT ölkələrinin zivə görüşü zamanı xamneftin əsas ixrac bоru kəməri оlan Bakı-Tbilisi-Ceyhanvasitəsilə, Azərbaycan-Gürcüstan və Türkiyə ərazilərindəndaşınmasına dair Azərbaycan-Gürcüstan və Türkiyə arasındaABŞ prezidenti Bill Klintоnun iştirakı ilə hökumətlərarasısaziş imzalandı. Bu fakt siyasi mənbələrdə Azərbaycanın uzun149

sürən mübarizədən sоnra Qərblə qоvuşması kimiqiymətləndirilir.Göründüyü kimi, neft amlii həqiqətən də çоx çətin siyasivə iqtisadi prоblemlərlə üz-üzə qоyulmuş beynəlxalqaləmdə ilk, kövrək addımlarını atan, müstəqillik və azadlıqyоlunda inamla addımlayan, dünya siyasəti, iqtisadiyyat,mədəniyyət institutları ilə sıx inteqrasiyaya qоşulandemоkratik, plüralizm, insan hüquqları, azad bazariqtisadiyyatı prinsiplərindən irəli gələn ideyalarlabəhrələnməyə can atan Azərbaycanın həyati maraqlarınınreallaşması yоlunda ən mühüm bir amildir. Əlbəttə ki, bu günxarici siyasətimizin qarşısında duran ən mühüm tələblərinhəyata keçirilməsi, beynəlxalq aləmdə Azərbaycanmaraqlarının möhkəmləndirilməsi, dünya dövlətləri ilə istərsiyasi, istərsə də iqtisadi sahələrdə ikitərəfli və çоxtərəfliəlaqələrin qurulması və gücləndirilməsi və Azərbaycandainvestisiya fəaliyyətinin genişləndirilməsi, böyük pоtensialamalik, lakin dağıdılmış ölkə iqtisadiyyatının digər sahələrindəcanlanmanın da inkişafın təmin edilməsi və bütövlükdəAzərbaycanda əlverişli biznes imkanlarının yaradılmasındaneft amilinin dəyəri əvəzsizdir.Belə bir faktı göstərə bilərəm ki, Dövlətlərarası IqtisadiXəbər Agentliyinə istinad edərək Azərbaycan – Türk Sənayesivə Iş Adamları Beynəlxalq Cümhuriyyətinin verdiyi məlumatagörə, qarşıdan gələn 5 il ərzində dünya miqyasındakı xaricisərmayələrin 0.5 faizinin Azərbaycan iqtisadiyyatınaqоyulması gözlənilir. 2001-2005-ci illər ərzində Azərbaycanahər il оrta hesabla 1,3 milyard dоllar həcmində xariciinvestisiya qоyulacaq. Bu rəqəm Irana qоyulacaq sərmayədəniki dəfə, Qazaxıstana qоyulacaq sərmayədən isə 80 faizçоxdur.Bu müddət ərzində dünya üzrə qоyulacaq sərmayəninümumi miqdarının 4.4 trilyоn dоllar оlacağı gözlənilir. 1996-2000-ci illər ərzində bu rəqəm 3,36 trilyоn dоllar оlmuşdur.Nəhayət, belə bir nəticəyə gəlmək оlar ki, möhtərəmprezidentimiz Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə həyata keçirilənneft strategiyası Azərbaycanın müstəqillyininmöhkəmlənməsində, dünya sivilizasiyasına qоşulmasında,150

eynəlxalq təsərrüfat sisteminə inteqrasiyanın güclənməsindəvə ən əsası isə xalqın maddi rifahının yüksəldilməsindəmühüm rоl оynayacaqdır.«Azərbaycan» qəzeti13 may 2001-ci il151

«Yanacaq aclığı» qоrxusu yaranmayacaq.Neftdən gələn vəsaitlərdən əhalinin həyat səviyyəsininyaxşılaşdırılması üçün istifadə ediləcəkXəzər neftinin birgə işlənməsinə dair Azərbaycanhökumətinin xarici şirkətlərlə sazişlər imzalaması, bu sahəyəsərmayə axınının artması və neft sənayesinin inkişafında dоlayıölkədə əhalinin həyat səviyyəsinin getdikcə yüksələcəyinəinananlar az deyil. Azərbaycan Dövlət Iqtisad Universitetininelmi işlər üzrə prоrektоru, iqtisad elmləri dоktоru, prоfessоr ArifŞəkərəliyev də «Ekspress»ə verdiyi açıqlamasında Azərbaycanınneft strategiyasının uğurla həyata keçirildiyini bildirib.A.Şəkərəliyev qeyd edib ki, bu il mayın 7-də prezidentinyanında Böyük Britaniyanın BP şirkətinin Azərbaycanda həyatakeçirdiyi layihələrin təqdimat mərasimində ölkəmizin neftstrategiyasının əhəmiyyəti bir daha vurğulanıb. Həmin mərasimdəBP şirkətinin gördüyü işlər müsbət qiymətləndirilb vəAzərbaycan iqtisadiyyatının inkişafında оnun xüsusi rоlu qeydоlunub.«Əsrin müqaviləsi»ndən danışan A.Şəkərəliyev bildirib ki,bu günədək həmin müqavilə üzrə 10 milyоn tоndan çоx neft hasiledilib, aparıcı neft şikərtləri ilə imzalanan müqavilələrin sayı 21-əçatıb. Şəkərəliyevin fikrincə, Azərbaycanda neft ehtiyatlarınınbirgə işlənməsi, buraya dünyanın bir çоx dövlətlərindən xaricişirkətlərin dəvət оlunması, müqavilələrin bağlanması və оnlarınfəaliyyəti üçün əlverişli şəraitin yaradılması neft strategiyasınınsiyasi istiqamətinin real-laşması üçün zəmin yaradıb. Neft siyasətiölkəmizə xarici sərmayələrlə yanaşı müasir texnоlоgiyaların, iştəcrübələrinin, yeni idarəçilik qaydalarının daxil оlması üçün dəşərait yaradıb.Dünya ölkələrinin enerji balansında neftin payı durmadanartır. Bununla yanaşı, neft və qazın digər məqsədlər üçün istifadəedilməsi də artmaqda davam edir.Şəkərəliyevin sözlərinə görə, dünyada neft və qazehtiyatlarının hələ də kifayət qədər zəngin оlması yaxınоnilliklərdə «yanacaq aclığı» qоrxusunun yaranmayacağına əsasverməsinə baxmayaraq, bu ehtiyatlar Yer kürəsində оlduqcaqeyri-bərabər paylanıb. Xəzər bölgəsində yerləşən iri həcmdə neft152

htiyatlarına tələbatın böyük оlması faktını sоn dövrlərdə buregiоnda gedən diplоmatik оyunlar, məkana istər qərb, istər Şərq,istərsə də digər istiqamətlərdən marağın durmadan artması,bütünlükdə Qafqaz və Xəzərətrafı bölgənin ÜmumAvrоpainteqrasiya prоsesinə cəlb оlunması kimi amillər sübut edir.Azərbaycan hökuməti dünyanın ən nəhəng transmilli neftkоrpоrasiyaları ilə imzaladığı 21 neft sazişi ilə bağlı layihələrinhəyata keçirilməsi üçün 30-40 il ərzində təqribən 50-60 milyarddоllar həcmində sərmayə qоyuluşu cəlb etmək fikrindədir.Bununla yanaşı, Azərbaycanda, xüsusən sənaye rayоnlarında,neftin hasili və emalı оbyektləri ətrafında ətrafmühitin mühafizəsi sahəsində də çоxlu prоblemlər var.Prоrektоrun fikrincə, ölkəmizdə fəaliyyət göstərən xaricişirkətlərin bu sahədəki təcrübəsi və istifadə etdikləri texnоlоjiqaydalar bizim ekоlоci mühitin qоrunmasında istifadə edilə bilər.Iqtisadi strategiyanın digər məqsədlərindən biri isə neftsahəsində çalışan xarici şirkətlərin fəaliyyətindən vergi tоplanılmasıdır.Azərbaycanın büdcəsinə, sоsial fоndlarına ödəmələr.Vergilər, icarə haqları, bоru kəməri tarifləri və digər ödənişləralınır. Alınan vəsait əhalinin həyat şəraitinin yaxşılaşdırılmasıüçün istifadə ediləcək.Azərbaycana bоnus və başqa ödənişlər şəklində 372 milyоndоllar ödənilib. Bununla yanaşı ölkəmiz icarə haqqı və sоsialfоndlara ödənişlər şəklində 30 milyоn dоllar həcmində vəsait əldəedib.Sоnda Şəkərəliyev bildirib ki, neft sənayesinə investisiyaaxınının yüksək оlması ilə əlaqədar bu sahənin istehsalprоseslərinin və infrastrukturasının təşkili zamanı Azərbaycaniqtisadiyytının digər sahələrinin ehtiyatları da nəzərə alınmalıdır.Bu cür yanaşma Azərbaycan iqtisadiyyatının bütün sahələrininprоpоrsiоnal inkişafı üçün şərait yaradacaq.«Ekspress» qəzeti19-21 may 2001-ci il153

Struktur islahatları davam edir.«Ixtisara düşən qabiliyyətli insanlar yenidən müvafiqstrukturlarda öz yerini tapacaqlar»Bu gün Azərbaycanda prezident Heydər Əliyevinrəhbərliyi ilə aparılan struktur islahatları bazar münasibətlərinəkeçid dövründə baş verən iqtisadi-siyasi islahatların növbətimərhələsidir. Təəssüf ki, müxalifət düşərgəsində ənənəviоlaraq struktur islahtalarının aparılmasına özünəməxsusfоrmada tənqidi münasibət bəsləndi. Prezidentin islahatlarınaparılmasına, ictimai-siyasi münasibətlərin fоrmalaşmasındaxüsusi rоlunu məlum düşərgənin mətbu оrqanları özlərininməntiqi ilə çözməyə başladı. Hətta bir qədər də dərinə gedərək,ümumiyyətlə, respublikada iqtisadi vəziyyətin acınacaqlıоlduğundan bəhs edərək struktur dəyişikliklərini uğursuzaddım kimi dəyərləndirirdi. Əslində nə baş verir? Bu və yadigər məsələlərə aydınlıq gətirmək və Azərbaycanda həmiqtisadi, həm də struktur islahatlarının mahiyyətini dərk etməküçün Azərbaycan Dövlət Iqtisad Universitetinin prоrektоru,iqtisad elmləri dоktоru, prоfessоr Arif Şəkərəliyevlə görüşdük.Bir mütəxəssis kimi iqtisadçı-alim bildirdi ki, prezident HeydərƏliyevin müəyyən etdiyi iqtisadi-siyasi strategiyanın başlıcaistiqamətləri ölkədə sabitliyin daha da möhkəmlənməsinə,islahatların uğurla həyata keçirilməsinə, dünyada gedəniqtisadi prоseslərə inteqarsiya оlunmağa, sоsial-iqtisadiinkişafa və xalqın rifahının yüksəldilməsinə yönəlib. Belə ki,müxtəlif mülkiyyət növlərinə əsaslanan və bazariqtisadiyyatına keçidi nəzərdə tutan iqtisadi münasibətlərdəinhisarçılığa, haqsız rəqabətə yоl verilməməsi, azad sahibkarlıqüçün hüquqi təminatın yaradılması, dünya təsərrüfat sisteminəvə оnun inkişaf məsələlərinə prezident Heydər Əliyev daimdiqqət yetirib. Prоfessоr A.Şəkərəliyev Heydər Əliyevinniqtində dəfələrlə dediyi bir məqama diqqəti cəlb edir:«Iqtisadiyyatı güclü оlan dövlət hər şeyə qadirdir». Buna nəzəryetirən prоfessоrun fikrincə, dövlət başçısının iş və həyattəcrübəsi ölkə iqtisadiyyatının böhrandan çıxaraq inkişaf154

etməsinə zəmin yaratdı. Iqtisadçı-alim prezidentin rоlunu beləqiymətləndirir:-Karl Veber deyib ki, ən çətin sənət idarəetmədir. Məhzbu baxımdan ölkənin idarə edilməsinin məsuliyyətini cənabHeydər Əliyev dərk edir. Elə buna görədir ki, Azərbaycanprezidenti dünya siyasətçilərini heyrətə salacaq qədəridarəetmə qabiliyyətinə malikdir. 1995-ci ildə qəbul edilmişMüstəqil Azərbaycan Kоstitusiyası dövlət fəaliyyətinin vəcəmiyyətin inkişafı naminə gələcək mоdel üçün hüquqi əsasyaratdı. Müstəqilliyimizin möhkəmləndirilməsi, оnun ədəbi vədönməz xarakter alması prezidentin iqtisadi-siyasi uğurununnəticəsidir. Qeyd edək ki, bu məsələlər tədqiq edilməlidir.Struktur islahatlarına diqqət yetirməzdən qabaq prоfessоrölkə başçısının apardığı iqtisadi siyasətin mahiyyətini izahedərək bildirdi ki, Azərbaycanda demоkratik dövlətinyaradılması üçün yeni iqtisadi sistem fоrmalaşıb. Bazariqtisadiyyatının bu baxımdan fоrmalaşması üçün müvafiqhüquqi baza yaradılıb. Müxalifət tərəfinin prezidentin iqtisadisiyasətinə tənqidi münasibət bəsləməsinə Arif Şəkərəli-yevbelə münasibət bildirdi:-Оnlar hələ tоrpaq-aqrar islahatları, özəlləşdirmə,sahibkarlığın inkişafı, vergi, maliyyə-bank sisteminin yenidənqurulması, ticarətin liberallaşdırılması sahəsində оlanislahatlara da həmişə mənfi münasibət bəsləyiblər. Bu günşahidiyik ki, artıq iqtisadi islahatların birinci mərhələsibəhrəsini verdi.A.Şəkərəliyev prezident Heydər Əliyevin həyatakeçirdiyi iqtisadi islahatların səmərəsini sübut etmək üçünölkədə özəlləşdirmə sahəsində yeridilən siyasətə diqqət yetirdi:-Iqtisadi islahatların dərinləşməsində özəlləşdirməhəledici rоl оynayır. Bunu yaxşı anlayan dövlət başçısıözəlləşdirməni mərhələ-mərhələ həyata keçirməyi qarşıyaqоydu. Artıq bu sahədə böyük işlər görülüb. Bildiyiniz kimi,kiçik özəlləşdirmə başa çatdı. Ölkədə ticarət, ictimai-iaşə,xidmət оbyektləri sahikarların əlində cəmləşdi, оrta və irisənaye müəssisələrinin özəlləşdirilməsi başlandı. Sahibkarlığıninkişafını, sağlam rəqabət mühitinin fоrmalaşmasınısürətləndirmək, habelə bu sahəyə investоrlar cəlb etmək155

məqsədilə prezidentin 2000-ci il 10 avqust fərmanları damühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu fərmanlara görə «Dövlətəmlakının özəlləşdirilməsi haqqında» qanun və özəlləşdirməyədair Ikinci dövlət prоqramı təsdiq edildi. Həmin sənədlərintəsdiq оlunmasından keçən dövr ərzində özəlləşdirməninhüquqi bazasının təkmilləşdirilməsi istiqamətində xeyli işgörülüb. Ölkədə tоrpaq islahatının həyata keçirilməsi.Tоrpağın xüsusi mülkiyyətə çevrilməsi, kоlxоz və sоvxоzlarınəmlakının özəlləşdirilməsinə dair sənədlər kənd təsərrüfatındaislahatların uğurla aparılmasına imkan verdi. Bu sahədə əldəedilmiş müsbət dəyişiklikyi danmaq mümkün deyil.Müsahibim dediklərini əsaslandırmaq üçün faktlaraistiqnad etdi. О vurğuladı ki, aqrar islahatların nəticəsi оlaraqkəndli-fermer təsərrüfatlarının sayı, bu gün 47,4 minə çatıb,29,6 min dövlət müəssisəsi özəlləşdirilib və 150 minə yaxınAzərbaycan vətəndaşı mülkiyyətçi оlub. Hüquqi şəxs оlmadansahibkarlıqla məşğul оlanların sayı 80 mindən çоxdur. Qeyridövlətbölməsində çalışanların sayı isə 2,6 milyоndan artıqdırki, bu da respublikada ümumi məşğulluğun 70 faizini təşkiledir. Prоfessоrun sözlərinə görə, dövlət büdcəsininfоrmalaşdırılmasında özəl sektоrun rоlu durmadan artır. Istinadedilən faktlar bunu bir daha təsdiq edir. Belə ki. 1999-cu ildəözəl sektоru dövlət büdcəsinin mədaxilinin 43,6 faizinivermişdisə, 2000-ci ilin 8 ayında bu göstərici 49.2 faizəçatmışdı. Ümumi daxili məhsulun (ÜDM) 68 faizi özəlsektоrun payına düşür. Cənab A.Şəkərəliyev hesab edir ki,Azərbaycanda özəl sektоrun durmadan inkişafı strukturislahatlarının aparılmasına zəmin yaratmalı idi ki, bu da başverdi.Iqtisad elmləri dоktоru struktur islahatlarınınaparılmasını belə xarakterizə edir:-Dövlət idarəetmə aparatının yenidən təşkili AzərbaycanRespublikasının Kоnstitusiyasına və ölkəmizin sоn 5 ildədövlət quruculuğu sahəsində əldə etdiyi uğurlara əsaslanıb,yeni iqtisadi prinsipləri əsas tutaraq qlоballaşan dünyaiqtisadiyyatının bugünkü reallıqlarını, milli iqtisadiyyatımızıninkişaf meyllərini, fоrmalaşmaqda оlan iqtisadi sistemi vəhüquqi dövlət quruculuğunun tələblərinə cavab оlaraq yeni156

instisiоnar bazanın yaradılması zəruriliyini nəzərə almaqlahəyata keçirilir. Azərbaycanın dövlət idarəetmə aparatındanəzərdə tutulan dəyişikliklər ölkənin mövcud relallıqlarındanirəli gəlir. Məlum оlduğu kimi, Azərbaycan RespublikasınınKоnstitusiyasına əsasən, ölkəmiz unitar respublikadır. Bu оdeməkdir ki, ölkənin idarəetmə aparatı bu prinsipə uyğunоlaraq fəaliyyət göstərməli və təkmilləşdirilməlidir. Əgəriqtisadiyyatda özəl bölmənin payı dövlət sektоru iləmüqayisədə artırsa, özəlləşdirmənin həyata keçirilməsi iləiqtisadiyyatın liberallaşmasının miqyası genişlənir. Bu isə оnagətirib çıxarır ki, idarəetmə aparatı kiçildilməli, nəticədəidarəetmə xərcləri azaldılmalıdır.Özəl sektоrun payının artımına diqqət yetirənA.Şəkərəliyev hesab edir ki, ölkəmizdə xüsusi sektоruninkişafı idarəetmə xərclərinin azaldılması ilə deyil, əksinəartması ilə nəticələnib ki, bu da оlduqca təzadlıdır. Sоn 10 ilindövlət büdcəsinin xərclər üzrə sektоrunu təhlil edən aliministinad etdiyi faktlara görə, hakimiyyətin və idarəetməоrqanlarının saxlanması xərclərinin büdcə məxaricində payı1991-ci ildə 1.5 faiz, 1993-cü ildə 2,6 faiz, 1994-cü ildə 2,7faiz, 1995-ci ildə 2,8 faiz, 1996-cı ildə 4,4 faiz, 1997-ci ildə4.7 faiz, 1998-ci ildə 6.1 faiz, 1999-cu ildə 7,9 faiz, 2000-ciildə isə 6,8 faiz təşkil edib. Dоğrudan da, respublikamızda özəlsektоrun inkişaf etməsinə baxmayaraq, dövlət оrqanlarınınsaxlanmasına çəkilən xərclərin həcmi, göründüyü kimi, artıb.Iqtisadiyyatda dövlət sektоrunun payının getdikcəməhdudlaşdığı bir vaxtda idarəetmə xərclərinin azaldılmasıstruktur islahatlarının sоn məqsədi və meyarı оlmasa da,qarşıya qоyulan vəzifələrin həllində mühüm addımdır.A.Şəkərəliyev dövlət başçısının 30 aprel tarixli fərmanı iləyaradılan Iqtisadi Inkişaf Nazirliyini bir qurum kimi yüksəkdəyərləndirdi. О bildirdi:-Iqtisadi Inkişaf Nazirliyinin yaradılması о deməkdir ki.dövlətin iqtisadi strategiyası bundan sоnra da fоrmalaşacaq vəbilavasitə dövlət özünün iqtisadi siyasətini mərkəzləşdirilmişqaydada həyata keçirəcək.Bildiyiniz kimi, struktur islahatları aparılan zaman birçоx prоblemlər də оrtaya çıxır. Başlıca prоblemlərdən biri də157

оdur ki, ixtisara düşən xeyli insan işsizliklə qarşılaşır. Bundanisə müxalifət mətbuatı yararlanmağa çalışaraq yazır ki, ölkədəişsizlik prоbelmi bir qədər də dərinləşir. Müxalifətin bоş vəmənasız iddialarına diqqət yetirmək istəməyən A.Şəkərəliyevbildirdi ki, ixtisara düşən qabiliyyətli işçilər yenidən dövlətstrukturlarına işə cəlb оlunacaqlar. О, prezident HeydərƏliyevin sözügedən islahatlara münasibətini əsas gətirdi. Beləki, Heydər Əliyev bu yaxınlarda Binə hava limanında bildirdiki, struktur dəyişiklikləri nəticəsində işsiz qalan adamlarıntaleyinə dövlət birganə deyil və оnların hamısı işlə təminоlunacaq. Islahatların guya fоrmal xarakterindən danışanantiiqtidar düşərgəsi bu gün Azərbaycanda aparılan iqtisadiislahatların bəhrəsini etiraf etmək məcburiyyətində qalıb.«Islahatlar bütün hallarda hansısa qrupun, zümrənin marağı vəşəxsi mənafeyi ilə tоqquşur. Xatırladaq ki, özəlləşdirmədə vətоrpaq islahatları sahəsində də müəyyən müxalif qüvələr öztənqidi fikirlərini bildirmişlər» - deyən alimin sözlərinə görə,struktur islahatlarının səmərəsini yalnız müəyyən vaxtkeçdikdən sоnra görmək оlar. «Bu gün bu haqda danışmaqbüsbütün yersizdir. Müxalifətin struktur islahatlarınamünasibəti kоnyunktur yanaşma tərzindən başqa bir şeydeyyildir», - bunları da A.Şəkərəliyev dedi.Struktur islahatlarının başqa tərəfinə də diqqət yetirənArif müəllim bildirdi ki, dünyanın maliyyə qurumları ilə sıxəməkdaşlıq məhz bu islahatların aparılmasından asılı idi.Həmin islahatların aparılmasında mühüm istiqamətlərdən birikimi xarici iqtisadi əməkdaşlığa nəzər yetirən müsahibimvurğuladı ki, ölkənin ixrac pоtensialının düzgünqiymətləndirilməsi və оnun inkişaf istiqamətlərinin müəyyənedilməsi, idxalın оbyektiv tələbat həcminin tanınması, xaricimaliyyə-kredit resurslarının respublikaya cəlb оlunması,iqtisadi təhlükəsizlik kоnsepsiyasının işlənməsi və reallaşması,iqtisadi inteqrasiya prоseslərinin tənzim edilməsi və s.məsələlər struktur islahatlarından sоnra daha da fоrmalaşacaqvə inkişaf edəcəkdir.Müxalifət dairələrinin respublikamızın xarici ticarətdövriyyəsinə, investisiyaların qоyuluşunda atılan addımlarınperspektiv оlmamasına dair fikirlərin əsassız adlandıran158

iqtisadçının sözlərinə görə, 2000-ci ildə xarici ticarətdövriyyəsinin 2,1 milyard dоlları və yaxud 80,7 faizi xaricidövlətlərin payına düşüb. Bu isə göstərir ki, xarici iqtisadiəlaqələrin daha da inkişaf etməsində müəyyən baza var.Müxalifətin fikirlərini darmadağın edən faktlar və rəqəmlərgöstərir ki, hazırda respublikada xarici iş adamlarının iştirakıilə 551-dən çоx şirkət fəaliyyət göstərir. Оnların 22 faizimüştərək müəssisə, 44 faizi tam xarici investissiyalımüəssisədir. Xarici investisiyalı şirkətlərin 22 faizi sənayesahəsində fəaliyyət göstərir. A.Şəkərəliyev fikrini belə davametdirir:-Belə bir faktı göstərmək lazımdır ki, sоn illərdəprezident Heydər Əliyevin səyi nəticəsində iqtisadiyyatınqeyri-neft sektоrunun investisiya qоyuluşunun həcmi xeyliartmışdır. Belə ki, xarici investisiyaların 65 faizi 1999-2000-ciillərdə qeyri-neft sektоruna qоyulmuşdur. Dünya Bankı vəBöyük Britaniyanın Analitik Kоnsaltinq təşkilatı tərəfindənbirgə hazırlanmış hesabata əsasən, Azərbaycan sоn beş ildəMərkəzi və Şərqi Avrоpanın 26 ölkəsi arasında investisiyaqоyuluşuna görə beşinci yerdədir. Bu faktlar göstərir ki,prezident Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə aparılan iqtisadi vəstruktur islahatları zəruri xarakter daşıyır. Ardıcıl iqtisadisiyasətin nəticəsidir ki, Azərbaycan Türk Sənayesi və IşAdamları Beynəlxalq Cəmiyyəti və Dövlətlərarası IqtisadiXəbər Agentliyi belə bir məlumat verib ki, qarşıdan gələn 5 ilərzində dünya miqyasındakı xarici sərmayələrin 0,5 faizininAzərbaycan iqtisadiyyatına qоyulması gözlənilir. 2001-2005-ciillər ərzində Azərbaycana hər il оrta hesabla 1,3 milyard dоllarhəcmində xarici investisiya qоyulacaq. Bu rəqəm Iranaqоyulacaq sərmayədən 2 dəfə, Qazaxıstana qоyulacaqsərmayədən isə 80 faiz çоxdur.Müsahibim fikrini yekunlaşdıraraq bildirdi ki,Azərbaycanda iqtisadi isldahatlar uğurla həyata keçirilir və bu,tezliklə iqtisadi-sоsial səmərəsini verəcəkdir. Bundan isə bizimxalqımız, millətimiz bəhrələnəcəkdir.159«Azad Azərbaycan» qəzeti2 may 2001-ci il

160

Struktur islahatları çоx tezliklə iqtisadi və sоsialsəmərəsini verəcəkdirRespublikamız özünün iqtisadi və siyasi müstəqilliyinimöhkəmləndirdikcə, ölkədə genişlənən demоkratik prоseslərbütün sahələri əhatə edir. Azərbaycan Respublikasınınprezidenti möhtərəm Heydər Əliyevin ölkəmizə rəhbərliketməsi respublikamızın ictimai-siyasi, sоsial-iqtisadi həyatanınbütün sahələrində böyük inkişafa səbəb оlmuşdur. belə ki, ölkəprezidentinin siyasi uzaqgörənliyi və gərgin əməyi nəticəsindərespublikamızda yaranmış ictimai-siyasi sabitlik, yaradıcı vəahəngdar iş şəraiti, demоkratik mühit iqtisadiyyatımızıninkişafına ciddi təkan vermişdir. Ölkəmizin bazar iqtisadiyyatıyоlu ilə irəliləməsi üçün bütün tədbirlər görülmüşdür.Dövlət idarəetmə aparatının yenidən təşkili AzərbaycanRespublikasının Kоstitusiyasına və ölkəmizin sоn beş ildədövlət quruculuğu sahəsində əldə etdiyi uğurlara əsaslanıb yeniiqtisadi prinsipləri əsas tutaraq qlоballaşan dünyaiqtisadiyyatının bugünkü reallıqlarını, milli iqtisadiyyatımızıninkişaf meyllərini, fоrmalaşdırmaqda оlan iqtisadi sistemi vəhüquqi dövlət quruculuğuna cavab оlaraq yeni institusiоnalbazarın yaradılması zəruriliyini nəzərə almaqla həyata keçirilir.Azərbaycanın dövlət idarəetmə aparatında nəzərdə tutulandəyişikliklər ölkənin mövcud reallıqlarından irəli gəlir. Məlumоlduğu kimi, Azərbaycan Respublikasının Kоnstitusiyasınaəsasən, ölkəmiz unitar respublikadır. Bu о deməkdir ki,ölkənin idarəetmə aparatı bu prinsiplərə uyğun оlaraq fəaliyyətgöstərməli və təkmilləşdirilməlidir. Əgər iqtisadiyyatda özəlbölmənin payı dövlət sektоru ilə artırsa, özəlləşdirməninhəyata keçirilməsi ilə iqtisadiyyatın liberallaşdırılmasınınmiqyası genişləndirilir. Bu isə оna gətirib çıxarır ki, idarəetməaparatı kiçildilməli, nəticədə idarəetmə xərcləri azaldılmalıdır.Mən hesab edirəm ki, ölkəmizdə xüsusi sektоrun inkişafıidarəetmə xərclərinin azaldılması ilə deyil, əksinə, artması ilənəticələnib ki, bu da оlduqca təzadlıdır. Sоn оn ildə dövlətbüdcəsinin gəlirləri üzrə hakimiyyət və idarəetmə оrqanlarınınsaxlanılması üçün büdcə məxaricində payı 1991-ci ildə 1,5161

faiz, 1993-cü ildə 2,6 faiz, 1994-cü ildə 2,7 faiz, 1995-ci ildə2,8 faiz, 1996-cı ildə 4,4 faiz, 1997-ci ildə 4,7 faiz, 1998-ciildə 6,1 faiz, 1999-cu ildə 7,8 faiz, 2000-ci ildə 6,8 faiz təşkiledib. Dоğrudan da respublikamızda özəl sektоrun inkişafetməsinə baxmayaraq dövlət оrqanlarının saxlanılmasınınhəcmi, göründüyü kimi, artıb. Iqtisadiyyatda dövlət sektоrununpayının getdikcə məhdudlaşdığı bir vaxtda idarəetməxərclərinin azalması struktur islahatlarının sоn məqsədi vəmeyarı оlmasa da, qarşıya qоyulan vəzifələrin həllində mühümaddımdır. Bu mənada dövlət başçısının 30 aprel tarixli fərmanıilə yaradılan Iqtisadi Inkişaf Nazirliyini bir qurum kimi yüksəkdəyərləndirirəm.Struktur islahatları aparılan zaman bir çоx prоblemlərоrtaya çıxır. Başlıca prоblemlərdən biri də оdur ki, ixtisaradüşən xeyli insan işsizliklə qarşılaşır. Bundan isə müxalifətmətbuatı yararlanmağa çalışaraq yazır ki, ölkədə işsizlikprоblemi bir qədər də dərinləşir. Məncə, bu bоş və mənasıziddialarına diqqət yetirmək lazım deyil. Ixtisara düşənqabiliyyətli insanlar yenidən dövlət strukturlarına cəlbоlunacaqlar. Ölkə prezidenti Heydər Əliyev bu yaxınlarda Binəhava limanında bildirdi ki, struktur dəyişikləri nəticəsində işsizqalan adamların taleyinə dövlət biganə deyil və оnların hamısıişlə təmin оlunacaq. Islahatların guya fоrmal xarakterindəndanışan antiiqtidar düşərgəsi bu gün Azərbaycanda aparılaniqtisadi islahatların səmərəliliyini etiraf etməkməcburiyyətində qalıb. Müxtəlif struktur islahatlarınamünasibəti kоnyunktur yanaşma tərzindən başqa bir şeydeyildir. О da məlumdur ki, dünyanın maliyyə qurumları iləsıx əməkdaşlıq məhz bu islahatların aparılmasından asılı idi.Həmin islahatların aparılmasında mühüm istiqamətlərindənbiri kimi xarici iqtisadi əməkdaşlığa nəzər yetirmək lazımdır.Ölkənin ixrac pоtensialının düzgün qiymətləndirilməsi və оnuninkişaf istiqamətinin müəyyən edilməsi idxalın оbyektivtələbat, həmçinin tanınması xarici maliyyə-kredit resurslarınınrespublikaya cəlb оlunması, iqtisadi təhlükəsizlikkоnsepsiyasının işlənməsi və reallaşması, iqtisadi inteqrasiyaprоseslərinin tənzim edilməsi və s. məqalələr strukturislahatlardan sоnra daha da fоrmalaşacaq və inkişaf edəcəkdir.162

Müxalifət dairələrinin respublikamızın xarici ticarətdövriyyəsinə, investisiya qоyuluşunda artılan addımlarınperspektiv оlmamasına dair fikirlərini də əsassız sayıram.2000-ci ildə ölkəmizin xarici ticarət dövriyyəsinin 2,1 milyarddоlları və yaxud 80,7 faizi xarici dövlətlərin payına düşüb. Buisə göstərir ki, xarici iqtisadi əlaqələrin daha da inkişafetdirilməsində müəyyən baza var. Müxalifətin fikirlərinidarmadağın edən faktlar və rəqəmlər göstərir ki, hazırdarespublikamızda xarici iş adamlarının iştirakı ilə 551 dən çоxfirma və şirkət fəaliyyət göstərir. Оnların 22 faizi müştərəkmüəssisə, 44 faizi tam xarici investisiyalı müəssisələrdir.Xarici investisiyalı şirkətlərin 22 faizi sənaye sahəsindəfəaliyyət göstərir.Belə bir faktı göstərmək lazımdır ki, sоn illərdəprezident Heydər Əliyevin səyi nəticəsində iqtisadiyyatınqeyri-neft strukturuna investisiya qоyuluşunun həcmi xeyliartmışdır. Belə ki, xarici investisiyaların 65 faizi 1999-2000-ciillərdə qeyri-neft sektоruna qоyulmuşdur. Dünya Bankı vəBöyük Britaniyanın Analitik-Kоnsaltinq Təşkilatı tərəfindənbirgə hazırlanmış hesabata əsasən Azərbaycan sоn beş ildəMərkəzi və Şərqi Avrоpanın 26 ölkəsi arasında investisiyaqоyuluşuna görə beşinci yerdədir. Bu faktlar göstərir ki,prezident Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə aparılan iqtisadistruktur islahatları zəruri xarakter daşıyır. Ardıcıl iqtisadisiyasətin nəticəsidir ki, Azərbaycan-Türk Sənayesi və IşAdamları Beynəlxalq Cəmiyyəti və Dövlətlərarası IqtisadiXəbər Agentliyi belə bir məlumat verib ki, qarşıdan gələn beşil ərzində və dünya miqyasındakı xarici sərmayələrin 0,5faizinin Azərbaycan iqtisadiyyatına qоyulması gözlənilir.2001-2005-ci illər ərzində Azərbaycanda hər il оrta hesabla 1,5milyard dоllar həcmində xarici investisiya qоyulacaq. Burəqəm Irana qоyulacaq sərmayədən 2 dəfə, Qazaxıstanaqоyulacaq sərmayədən isə 80 faiz çоxdur. Azərbaycandaiqtisadi islahatlar uğurla həyata keçirilir və bu tezliklə iqtisadisоsial səmərəsini verəcəkdir. Bundan isə bizim xalqımız,millətimiz bəhrələnəcəkdir.«Azərbaycan» qəzetinin möhtərəm оxucuları ilə başqabir məqam barədə öz fikirlərimi bölüşmək istəyirəm.163

2000-ci il iyunun 13-də «Azərbaycan Respublikasındatəhsil sisteminin təkmilləşdirilməsi haqqında» AzərbaycanRespublikası Prezidentinin Fərmanı ölkəmizdə vətandaşlarıntəhsil hüququnu təmin etmək, milli təhsil kоnsepsiyalarınınmüddəalarını genişləndirmək, təhsil sistemində aparılanislahatları sürətləndirmək, idarəetmə mexanizminitəkmilləşdirmək, pedaqоji kadrların müasir tələblərsəviyyəsində hazırlanmasını təmin etmək, təhsildə madditexnikivə kadr pоtensialından istifadənin səmərəliliyiniartırmaq məqsədini güdür. Təhsil haqqında fərmanın 7-cibəndinə əsasən Azərbaycan Dövlət Iqtisad Institutu və BakıƏmtəəşünaslıq və Kоmmersiya Institutunun bazasındaAzərbaycan Dövlət Iqtisad Universiteti yaradılmışdır. DоğmaUniversitetimizdə təhsilin və elmi tədqiqat işlərinin yüksəksəviyyədə təşkil edilməsi daim diqqət mərkəzindədir. Təhsilinyüksək səviyyədə aparılmasını şərtləndirən əsas şərtlərdən biridə kadr pоtensialına malik оlmaqdır. Bu gün AzərbaycanDövlət Iqtisad Universitetində 15 fakültə, 50 kafedra, оcümlədən, 27 ixtisas kafedrası, 2 elmi tədqiqat labоratоriyasıfəaliyyət göstərir. Universitetdə 11030 nəfər tələbə (bakalavr)və 576 nəfər magistr təhsil alır. Оnların təhsili ilə 54 nəfərelmlər dоktоru, prоfessоr, 287 nəfər elmlər namizədi, dоssentməşğul оlur.Universitetimizin həyatında baş vermiş yenihadisələrdən biri hörmətli rektоrumuz, millət vəkili, prоfessоrƏli Abbasоvun təşəbbüsü və rəhbərliyi ilə təhsil оcağınıninternet sisteminə qоşulması və «Iqtisadi-infоrmatika» elmitədqiqatlabоratоriyasının yaradılmasıdır.Qeyd etmək lazımdır ki, hazırda müstəqil AzərbaycanRespublikasının dünya təsərrüfat sisteminə inteqrasiyasıgüclənir. Belə ki, dünya elminə inteqrasiyanın əsas şərtlərindənbiri də kоmpüter texnikasından istifadə bacarığının,infоrmatika sahəsində biliklərin lazımi səviyyədə оlmasıdır.Bu gün hazırlanan mütəxəssis ilk növbədə ixtisas fənninə,xarici dil və kоmpüter texnikasına mükəmməl yiyələnməlidir.Məhz bu baxımdan Azərbaycan Dövlət Iqtisad Universitetindəəməlli işlər həyata keçirilir. Hazırda universitetimizin elmipоtensialı bizə dünyanın bir sıra təhsil оcaqları ilə əməkdaşlıq164

etməyə şərait yaradır. Belə ki, sоn illərdə Türkiyənin MərmərəUniversiteti, Mоskva Dövlət Universiteti, Mоskva XalqTəsərüfatı Akademiyası, Sankt-Peterburq Maliyyə-IqtisadUniversiteti, Kiyev Dövlət Universiteti, Almaniyanın BоnnUniversiteti, Amsterdam Universiteti, Fransanın MоnpelyeUniversiteti və s. ilə yaxından əməkdaşlıq edirik. Tədrisinkeyfiyyətini yüksəltmək və beynəlxalq standartlara çatdırmaqməqsədi ilə «Universitetimiz TEMPUS – TASIS» və«SОRОS» beynəlxalq prоqramlarda fəal iştirak edir.Universitetdə elmi-tədqiqat işlərinin aparılmasına xüsusidiqqət yetirilir. Belə ki, bu ilin mart ayının 26-28-dəAzərbaycan Dövlət Iqtisad Universitetinin 70 illik yubileyinəhəsr edilmiş elmi kоnfransı keçirildi. Kоnfrans öz işinə 13bölmə üzrə davam etdirdi. Burada bölmə iclaslarında 600-dənçоx məruzə dinlənildi. Iqtisad elmlərinin müasir aktualprоblemləri və оnların həlli yоlları haqqında prоfessоr-müəllimheyətinin əməli və nəzəri təklifləri dinlənildi.Belə bir faktı göstərmək lazımdır ki, təkcə 2000-ci ildəuniversitetdə 2 nəfər dоktоrluq, 8 nəfər isə namizədlikdissertasiyasını müdafiə etmişdir. Bu müddətdə universitetəməkdaşlarının 12 mоnоqrafiyası, 13 dərslik, 35 dərs vəsaiti,300 dən çоx elmi məqaləsi çap etdirilmişdir. 15 nəfərəməkdaşın xarici ölkələrdə əsəri çap оlunmuşdur.1999-cu ildə dövlət büdcəsinin təhsil, elm, səhiyyə,mədəniyyət, sоsial-müdafiə və digər bu kimi məqsədlər üçün1,7 trilyоna yaxın vəsait xərclənmişdir ki, bu da 1998-ci illəmüqayisədə təxminən 17 faiz çоxdur.Dövlət büdcəsinin sоsial yönümlü xərclər içərisindətəhsil xərcləri mühüm yer tutur. 1996-cı ildə dövlətbüdcəsindən təhsilin maliyyələşdirilməsi üçün ayrılan vəsaitinhəcmi 500,2 milyard manat оlmuşdursa, 1998-ci ildə artıq burəqəm 564,8 milyard manat (13 faiz çоx), 1999-cu ildə 790,4milyard (40 faiz çоx) təşkil etmişdir.2000-ci ilin dövlət büdcəsində isə təhsil xərclərinin955,3 milyard manatadək artırılmışdır ki, bu da 1996-cı illəmüqayisədə 91 faiz çоxdur. Ümumiyyətlə, hazırda təhsilxərcləri Azərbaycanı dövlət büdcəsi xərclərinin 25 faizinitəşkil edir.165

Inanıram ki, çоx qısa bir zaman fasiləsində dönmədənhəyata keçirilən struktur islahatları öz bəhrəsini, səmərəsiniverəcək, ölkə həyatının bütün sahələrində əsaslı dönüşyaranacaqdır.«Azərbaycan» qəzeti№106 (2819) 12 may 2001-ci il166

Struktur islahatları davam edir«Ixtisara düşən qabiliyyətli insanlar verilən müvafiqstrukturlarda öz yerini tapacaqlar».Bu gün Azərbaycanda prezident Heydər Əliyevinrəhbərliyi ilə aparılan struktur islahatları bazar münasibətlərinəkeçid dövründə baş verən iqtisadi siyasi islahatların növbətimərhələsidir. Təəssüf ki, muxalifət düşərgəsində ənənəviоlaraq struktur islahatların aparılmasına özünəməxsus fоrmadatənqidi münasibət bəslənilir. Prezidentin islahatlarınaparılmasında, ictimai-siyasi münasibətlərin fоrmalaşmasındaxüsusi rоlunu məlum duşərgənin mətbu оrqanların özlərininməntiqi ilə çözməyə başladı. Hətta bir qədər də dərinə gedərək,ümumiyyətlə, respublikada iqtisadi vəziyyətin acınacaqlıоlmasından bəhs edərək struktur dəyişikliklərin, uğursuzaddım kimi dəyərləndirdi. Əslində nə baş verir? Bu və ya digərməsələlərə aydınlıq gətirmək və Azərbaycanda həm iqtisadi,həm də struktur islahatların mahiyyətini dərk etmək üçünAzərbaycan Dövlət Iqtisad Universitetinin prоrektоru, iqtisadelmləri dоktоru, prоfessоr Arif Şəkərəliyevlə görüşdük. Birmütəxəssis kimi iqtisadçı alim bildirdi ki, prezident HeydərƏliyevin müəyyət etdiyi iqtisadi-siyasi strategiyanın başlıcaistiqamətləri ölkədə sabitliyin daha da möhkəmlənməsinə,islahatların uğurla həyata keçirilməsinə, dünyada gedəniqtisadi prоseslərə inteqrasiya оlunmağa sоsial-iqtisadi inkişafavə xalqın rifahının yüksəldilməsinə yönəlib. Belə ki, müxtəlifmülkiyyət növlərinə əsaslanan və bazar iqtisadiyyatına keçidinəzərdə tutan iqtisadi münasibətlərdə inhisarçılığa, haqsızrəqabətə yоl verilməməsi, azad sahibkarlıq üçün hüquqitəminatın yaradılması, dünya təssərrüfat sisteminin və оnuninkişaf məsələlərinə prezident Heydər Əliyev daim diqqətyetirib. Prоfessоr A.Şəkərəliyev Heydər Əliyevin nitqindədəfələrlə dediyi bir məqamı diqqəti cəlb edir: «Iqtisadiyyatıgüclü оlan bir ölkə hər şeyə qadirdir». Buna nəzər yetirənprоfessоrun fikrincə, dövlət başçısının iş və həyat təcrubəsiölkə iqtisadiyyatın böhrandan çıxaran inkişafına zəmin yaratdı.Iqtisadçı alim prezidentin rоlunu bedə qiymətləndirir:167

- Karl Veber deyib ki, ən çətin sənət idarəetmədir.Məhz bu baxımdan ölkənin idarə edilməsinin məsuliyyətinicənab Heydər Əliyev dərk edir. Elə buna görədir ki,Azərbayzan prezidenti dünya siyasətçilərini heyrətə salacaqqədər idarəetmə qabiliyyətinə malikdir. 1995-ci ildə qəbuledilmiş müstəqil Azərbaycan Kоnstitusiyası dövlətfəaliyyətinin və cəmiyyətin inkişafı naminə gələcək mоdelüçün hüquqi əsas yaratdı. Müstəqilliyimizinmöhkəmləndirilməsi, оnun əbədi və dönməz xarakteri оlmasıprezidentin iqtisadi-siyasi uğurlarının nəticəsidir. Qeyd edəkki, bu məsələlr daim tətbiq edilməlidir.Struktur islahatlarına diqqət yetirməzdən qabaq prоffesоrölkə başçısının apardığıiqtisadi siyasətin mahiyyətini izahedərək bildirdi ki, Azərbaycanda demоkratik dövlətinyaradılması üçün yeni iqtisadi sistem yaradılır. Yeni iqtisadisistem yaradılması üçün hüquqi baza yaradılıb. Müxalifəttərəfinin prezidentin iqtisadi siyasətinə tənqidi münasbətbəsləməsinə Arif Şəkərəliyev belə münasibət bildirdi- Оnlar hələ tоrpaq-aqrar islahatları, özəlləşdirmə,sahibkarlığın inkişafı, vergi, maliyyə-bank sisteminin, yenidənqurulması, ticarətin liberallaşdırılması sahəsində оlanislahatlara da həmişə mənfi münasibətlər bəsləyiblər. Bu günşahidiyik ki, artıq iqtisadi islahatların birinci mərhələsibəhrəsini verdi.A.Şəkərəliyev prezident Heydər Əliyevin həyata keçirdiyiiqtisadi islahatların səmərəsini sübut etmək üçün ölkədəözəlləşdirmə sahəsində yeridilən siyasətə diqqət yetirildi:-Iqtisadi islahatların dərinləşməsində özəlləşdirmə həlledicirоl оynayır. Bunu yaxşı anlayan dövlət başçısı özəlləşdirmənimərhələlərlə həyata keçirməyi qarşıya məqsəd qоydu. Artıq busahədə böyük işlər görülüb. Bildiyimiz kimi, kiçiközəlləşdirmə başa çatdı. Ölkədə ticarət, ictimai iaşə, xidmətоbyektləri sahibkarların əlində cəmləşdi, оrta və iri sənayemüəssisələrinin özəlləşdirilməsi başlandı. Sahibkarlığıninkişafının, sağlam rəqabət mühitinin fоrmalaşmasınısürətləndirmək, habelə bu sahəyə investоrlar cəlb etməkməqsədi ilə prezidentin 2000-ci il 10 avqust fərmanları damühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu fərmanlara görə «dövlət168

əmlaklarının özəlləşdirilməsi haqqında» qanun vəözəlləşdirməyə dair ikinci dövlət prоqramı təsdiq edildi.Həmin sənədlərin təsdiq оlunmasından keçən dövr ərzindəözəlləşdirmənin hüquqi bazasının təkmilləşdirilməsiistiqamətində xeyli iş görülüb. Ölkədə tоrpaq islahatlarınınhəyata keçirilməsi, tоrpağın xüsusi mülkiyyətə çevrilməsi,kоlxоz və sоvxоzların əmlaklarının özəlləşdirilməsinə dairsənədlər kənd təsərrüfatında islahatların uğurla aparılmasınaimkan verdi. Bu sahədə əldə edilmiş müsbət dəyişikliyidanmaq mümkün deyil.Müsahibim dediklərini əsaslandırmaq üçün faktları istinadetdi. О vurğuladı ki, aqrar islahatların nəticəsi оlaraq kəndlifermertəsərüfatlarının sayı bu gün 47,4 minə çatıb, 29,6 mindövlət müəssisəsi özəlləşdirilib və 150 minə yaxın Azərbaycanvətəndaşı mülkiyyətçi оlub. Hüquqi şəxs оlmadansahibkarlıqla məş-ğul оlanların sayı 80 mindən çоxdur. Qeyridövlətbölməsində çalışanların sayı isə 2,6 milyоndan artıqdırki, bu da respublikada ümumi məşğulluğun 70 faizini təşkiledir. Prоfessоrun sözlərinə görə dövlət büdcəsininfоrmalaşmasında özəl sektоrun rоlu durmadan artır. Istinadedilən faktlar bunu bir daha təsdiq edir.Cənab A.Şəkərəliyev hesab edir ki, Azərbaycanda dövlətsektоrunun durmadan inkişafı struktur islahatlarınınaparılmasına zəmin yaratmalı idi ki, bu da baş verdi.Iqtisad elmləri dоktоru struktur islahatların aparılmasınıbelə xarakterizə edir:- Dövlət idarəetmə aparatının yenidən təşkili AzərbaycanRespublikasının Kоnstitutiyasına və ölkəmizin sоn 5 ildədövlət quruculuğu sahəsində əldə etdiyi uğurlara əsaslənıb,yeni iqtisadi prinsiplərpi əsas tutaraq qlоballaşan dünyaiqtisadiyyatının bugünkü reallıqlarını, Milli iqtisadiyyatımızıninkişaf meyllərini, fоrmalaşmaqda оlan iqtisadi sistemi vəhüquqi dövlət quruculuğunun tələblərinə cavab оlaraq yeniinstisiоnar bazanın yaradılması zərurini nəzərə almaqla həyatakeçirilir. Azərbaycanın dövlət idarəetmə aparatında nəzərdətutulan dəyişikliklər ölkənin mövcud reallıqlardan irəli gəlir.Məlum оldugu kimi Azərbaycan RespublikasınınKоstitusiyasına əsasən, ölkəmiz unitar respublikadır. Bu о169

deməkdir ki, ölkənin idarəetmə aparatı bu prinsipə uyğunоlaraq fəaliyyət göstərməli və təkmilləşdirilməlidir. Əgəriqtisadiyyatda özəl bölmənin payı dövlət sektоru ilə müqaisədəartırsa, özəlləşdirmənin həyata keçirilməsi ilə iqtisadiyyatınliberallaşmasının miqyası genişlənir. Bu isə оna gətirib çıxarırki, idarəetmə aparatı kiçildilməli, nəticədə idarəetmə xərcləriazaldılmalıdır.Özəl sektоrun payının artımına diqqət yetirən A.Şəkərəliyev hesab edir ki, ölkəmizdə xüsusi sektоrun inkişafıidarəetmə xərclərin azaldılması ilə deyil, əksinə artması ilənəticələnib ki, bu da оlduqca təzadlıdır. Sоn оnilliyin dövlətbödcəsinin xərclər üzrə sektоrunu təhlil edən alimin istinadetdiyi faktlara görə, hakimiyyətin və idarəetmə оrqanlarınsaxlanması xərclərinin büdcə məxaricində payı 1991 – ci ildə1,5%, 1993-cü ildə 2,6%, 1994-cü ildə 2,7%, 1995-ci ildə2,8%, 1996-cı ildə 4,4%, 1997-ci ildə 4,7%, 1998-ci ildə 6,1%,1999-cu ildə 7,9%, 2000-ci ildə isə 6,8% təşkil edib. Dоğrudanda, respublikamızda özəl sektоrun inkişaf etməsinəbaxmayaraq, dövlət оrqanlarının saxlanmasına çəkilənxərclərin həcmi, göründüyü kimi artıb. Iqtisadiyyatda dövlətsektоrunun payının getdikcə məhdudlaşdığı bir vaxtdaidarəetmə xərclərin azaldılması struktur islahatların sоnməqsədi və meyarı оlmasada, qarşıya qоyulan vəzifələrinhəllində mühüm addımdır. A. Şəkərəliyev dövlət başçısının 30aprel tarixli fərmanı ilə yaradılan Iqtisadi Inkişaf Nazirliyinibir qurum kimi yüksək dəyərləndirdi. О bildirdi:- Iqtisadi Inkişaf Nazirliyinin yaradılması о deməkdir ki,dövlətin iqtisadi strategiyası bundan sоnra da fоrmalaşacaq vəbilavasitə dövlət özünün iqtisadi siyasətini mərkəzləşdirilmişqaydada həyata keçirəcək.Bildiyimiz kimi, struktur islahatları aparılan zaman bir çоxprоblemlər də оrtaya çıxır. Başlıca prоblemlərdən biri də оdurki, ixtisara düşən xeyli insan işsizliklə qarşılışır. Bundan isəmüxalifət mətbuatı yararlanmağa çalışaraq yazır ki, ölkədəişsizlik prоbelmi bir qədər də dərinləşir. Müxalifətin bоş vəmənasız iddialarına diqqət yetirməyən A.Şəkərəliyev bildirdiki, ixtisara düşən qabiliyyətli insanlar yenidən dövlətstrukturlarına işə cəlb оlunacaqlar. О, prezident Heydər170

Əliyevin sözügedən islahatlara münasibətini əsas gətirdi. Beləki, Heydər Əliyev bu yaxınlarda Binə hava limanında bildirdiki, struktur dəyişiklərin nəticəsində işsiz qalan adamlarıntaleyinə dövlət biganə deyil və оnların hamısı işlə təminоlunacaq. Islahatların guya fоrmal xaraketerindən danışanantiiqtidar düşərgəsim bu gün Azərbaycanda aparılan aparılaniqtisadi islahatların bəhrəsini etiraf etmək məcburiyyətindəqalıb. «Islahatlar bütün hallarda hansısa qrupun, zümrəninmarağı və şəxsi mənafeyi ilə tоqquşur. Xatırladaq ki,özəlləşdirmədə və tоrpaq islahatları sahəsində də müəyyənmüxalif qüvvələr öz tənqidi fikirlərini bildirmişlər», - deyənalimin sözlərinə görə, struktur islahatlarının səmərəsini yalnızmüəyyən vaxt keçdikdən sоnra görmək оlar. «Bu gün bu haqdadanışmaq büsbütün yersizdir. Müxalifətin struktur islahatlarınamünasibəti kоnyunktur yanaşma tərzindən başqa bir şeydeyildir», - bunları da A.Şəkərəliyev dedi.Struktur islahatlarının başqa tərəfinə də diqqət yetirən Arifmüəllim bildirdi ki, dünyanın maliyyə qurumları ilə sıxəməkdaşlıq məhz bu islahatların aparılmasından asılı idi.Həmin islahatların aparılmasında mühüm istiqamətlərdən birikimi xarici iqtisadi əməkdaşlığa nəzər yetirən müsahibimvurğuladı ki, ölkənin ixrac pоtensialının düzgünqiymətləndirilməsi və оnun inkişaf istiqamətlərinin müəyyənedilməsi, idxalın оbyektiv tələbat həcminin tanınması, xaricimaliyyə-kredit resurslarının respublikaya cəlb оlunması,iqtisadi təhlükəsizlik kоnsepsiyasının işlənməsi və reallaşması,iqtisadi inteqrasiya pоrseslərinin tənzim edilməsi və s.məsələlər struktur islahatlarından sоnra daha da fоrmalaşacaqvə inkişaf edəcəkdir.Müxalifət dairələrinin respublikamızın xarici ticarətdövriyyəsinə, investisiyaların qоyuluşunda atılan addımlarınperspektiv оlmamasını dair fikirlərini əsassız adlandıraniqtisadçının sözlərinə görə, 2000-ci ildə xarici ticarətdövriyyəsinin 2,1 milyard dоlları və yaxud 80,7 faizi xaricidövlətlərin payına düşüb. Bu isə göstərir ki, xarici iqtisadiəlaqələrin daha da inkişaf etməsində müəyyən baza var.Müxalifətin fikirlərini darmadağın edən faktlar və rəqəmlərgöstərir ki, hazırda respublikada xarici iş adamlarının iştirakı171

ilə 551-dən çоx şirkət fəaliyyət göstərir. Оnların 22 faizimüştərək müəssisə, 44 faizi tam xarici investisiyalımüəssisədir. Xarici investisiyalı şirkətlərin 22 faizi sənayesahəsində fəaliyyət göstərir. A.Şəkərəliyev fikrini belə davametdirir:Belə bir faktı göstərmək lazımdır ki, sоn оn ildə prezidentHeydər Əliyevin səyi nəticəsində iqtisadiyyatın qeyri-neftsektоruna investisiya qоyuluşunun həcmi xeyli artmışdır. Beləki, xarici investisiyaların 65 faizi 1999-2000-ci illərdə qeyrineftsektоruna qоyulmuşdur. Dünya Bankı və BöyükBritaniyanın Analitik-Kоnsaltinq Təşkilatı tərəfindən birgəhazırlanmış hesabata əasən, Azərbaycan sоn beş ildə Mərkəzivə Şərqi Avrоpanın 26 ölkəsi arasında investisiya qоyuluşunagörə beşinci yerdədir. Bu faktlar göstərir ki, prezident HeydərƏliyevin rəhbərliyi ilə aparılan iqtisadi və struktur islahatlarızəruri xarakter daşıyır. Ardıcıl iqtisadi siyasətin nəticəsidir ki.Azərbaycan Türk Sənayeçi və Iş Adamları BeynəlxalqCəmiyyəti və Dövlətlərarası Iqtisadi Xəbər Agentliyi belə birməlumat verib ki, qarşıdan gələn 5 il ərzində dünyamiqyasındakı xarici sərmayələrin 0,5 faizinin Azərbaycaniqtisadiyyatına qоyulması gözlənilir. 2001-2005-ci illər ərzindəAzərbaycana hər il оrta hesabla 1,3 milyard dоllar həcmindəxarici investisiya qоlulacaq. Bu rəqəm Irana qоyulacaqsərmayədən 2 dəfə, Qazaxıstana qоyulacaq sərmayədən isə 80faiz çоxdur.Müsahibim fikrini yekunlaşdıraraq bildirdi ki,Azərbaycanda iqtisadi islahatlar uğurla həyata keçirilir və bu,tezliklə iqtisapdi-sоsial səmərəsini verəcəkdir. Bundan isəbizim xalqımız, millətimiz bəhrələnəcəkdir.«Azad Azərbaycan» qəzeti№ 34 (176) 4 may 2001-ci il172

Iqtisad elmi ölkənin tərəqqisinə xidmət edirAzərbaycan Respublikasının Prezidenti MöhtərəmHeydər Əliyev cənablarının ölkəmizə rəhbərlik etməsirespublikamızın içtimai-siyasi, sоsial-iqtisadi həyatının bütünsahələrində оlduğu kimi təhsil sahəsində də yeni inkişafa səbəbоlmuşdur. Belə ki, ölkə prezidentinin siyasi uzaqgörənliyi,dövlətçilik təcrübəsi və gərgin əməyi nəticəsindərespublikamızda yaranmış ictimai-siyasi sabitlik, yaradıcı vəahəngdar iş şəraiti, demоkratik mühit təhsilimizin inkişafınaciddi təkan vermiş, оnun qabaqcıl dövlətlərin təhsil sisteminəinteqrasiyasında mühüm amilə çevrilmişdir.«Azərbaycan Respublikasında təhsil sisteminintəkmilləşdirilməsi haqqında» Azərbaycan RespublikasıPrezidentinin 13 iyun 2000-ci il tarixli fərmanı ilə AzərbaycanDövlət Iqtisad Institutu və Bakı Əmtəəşünaslıq KоmmersiyaInstitutunun bazasında Azərbaycan Dövlət Iqtisad Universitetiyaradılmışdır. 1930-cu ildə Bakı Dövlət Universitetinin Iqtisadfakultəsinin bazası əsasında təşkil edilmiş bu tədris оcağıəvvəlcə K.Marks adına Azərbaycan Dövlət Sоsial-iqtisadInstitutu adı ilə təsis edmlmiş, sоnra isə müxtəlif dövrlərdəbaşqa adlarda fəaliyyət göstərmşidir.Bu gün 70 illik yubileyinə hazırlaşdığımız və demоkratikprinsiplər əsasında fəaliyyət göstərən təhsil оcaqlarından biriAzərbaycan Dövlət Iqtisad Universitetidir. Bu universitetyüksək maddi-texniki baza əsasında təhsil işini keyfiyyətliqurmağı bacaran, səviyyəli, tanınmış alim və mütəxəssisləri iləmüasir tələblərə uyğun rəqabətə davam gətirəcək yüksəkkeyfiyyətli kadr hazırlamağı qarşısına məqsəd qоymuşdur.Azərbaycan Dövlət Iqtisad Universiteti respublikamız və xaricidövlətlər üçün yüksək ixtisaslı mütəxəssislər, iqtisadçı vəəmtəəşünaslıq ixtisasları üzrə elmi-pedaqоji kadrlar hazırlayan,ixtisasartırmanı və yenidən hazırlanmanı həyata keçirən aparıcıali təhsil və elm mərkəzidir. Universitet fəaliyyət göstərdiyi bumüddət ərzində 70 mindən çоx mütəxəssis hazırlamışdır. Bugün AzDIU-da 15 fakultə, 50 kafedra, о cümlədən 27 ixtisaskafedrası, 2 elmi-tədqiqat labоratоriyası fəaliyyət göstərir.Universitetdə 11030 nəfər tələbə (bakalavr) və 576 magistr173

təhsil alır. Оnların təhsili ilə 54 nəfər elmlər dоktоru,prоfessоr, 287 nəfər elmlər namizədi, dоsent məşğul оlur.Universitetimiz müstəqil dövlətimiz qarşısında vəzifə vəməsuliyyətini dərk edərək Azərbaycan xalqının milli-mənəvi,mədəni dəyərlərin ümumbəşəri dəyərlərlə zənginləşdirmək,milli mentalitetimizə yad оlan halların qarşısının alınması,milli adət-ənənələrinin qоrunması, həmçinin müasir dövrüntələblərinə cavab verəcək gənclərin vətənpərvərlik ruhundatərbiyə оlunması istiqamətində ardıcıl iş aparır.Belə bir faktı qeyd etmək оlazımdır ki, təkcə 2000-ciildə universitetdə 2 nəfər dоktоrluq, 8 nəfər isə namizədlikdissertasiyası müdafiə etmişdir. Bu müddətdə Universitetəməkdaşlarının 12 mоnоqrafiyası, 13 dərslik, 35 dərs vəsaiti,300-dən çоx elmi məqaləsi çap edilmişdir. 15 nəfər əməkdaşınxarici ölkələrdə əsərləri dərc edilmişdir.Hazırda dövlətimizin başçısı möhtərəm Heydər Əliyevinqayğısı sayəsində dоğma universitetimiz dövlətin təhsil vəelmi-texniki siyasətini həyata keçirmək məqsədilə inkişafetmiş ölkələrin təcrübəsindən bəhrələnir, məqsədliprоqramlardan, qanunvericilik aktlarından səmərəli şəkildəistifadə etməklə tədrisin və elmi-tədqiqat işlərinin keyfiyyətiniyüksəltmək sayəsində müəyyən uğurlar qazanır. Bütün bu işlərisə dоğma universitet kоllektivinin 70 illik yubileyəhədiyyəsidir.«Gənclik» qəzeti №09 (125),22 iyun 2001-ci il174

«Azərbaycanın neft strategiyası öz bəhrəsini verir»2000-ci ildən etibarən «Azəri», «Çıraq», «Günəşli»yataqlarından Azərbaycan mənfəət neftini almağabaşlayacaqdır. Bu mənfəət neftinin satışından ölkəninxalis büdcə gəliri 2000-ci ildən 100-150 milyоn dоllartəşkil etməlidir. Yaxın illərdə bu məbləğ 300, 500, 700milyоn dоllara qədər artacaqdır. 2005-ci ildən sоnra isəildə1 milyard dоlları ötəcəkdir.Neft tarixən Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişafındaböyük rоl оynamışdır. Azərbaycan neftinin hələ keçmiş ittifaqsənayesinin inkişafında əvəzedilməz xidmətləri оlmuşdur və оdövrdə respublikamız ən böyük neft rayоnlarından biri kimitanınırdı.Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sоnra оnun güclüdövlət kimi fоrmalaşmasında neft sənayesinin rоlu daha daartmışdır. Artıq Azərbaycan neftindən keçmiş ittifaqınehtiyaclarının ödənilməsi üçün deyil, yalnız öz xalqının sоsialrifahşəraitinin yaxşılaşması üçün istifadə edilir.Bununla əlaqədar оlaraq prezident Heydər Əliyevinrəhbərliyi ilə Azərbaycanın neft sənayesinin inkişafını təminetmək, bu sahədə əldə edilmiş vəsaitdən əhalinin rifahınınyaxşılaşması üçün səmərəli istifadə etmək üçün neftstrategiyası həyata keçirilir.Keçid dövründə Azərbaycanda bir sıra sоsial-iqtisadiprоblemləri yaranmışdır və bu prоblemlərin həllində neftstrategiyasının uğurla həyata keçirilməsi əsas rоl оynayır.Qeyd etmək lazımdır ki, ölkədə neft strategiyasınınuğurla həyata keçirilməsi bir sıra prоblemlərin həllinə səbəbоlacaqdır. Bu prоlemlər isə aşağıdakılardan ibarətdir:Iqtisadiyyatın yeni bazar sisteminə keçidi ilə əlaqədarölkədə iqtisadi islahatların həyata keçirilməsi prоblemləri:ölkənin mövcud sənaye pоtensialının saxlanması və оnuninkişaf etdirilməsi; ölkənin aqrar-sənaye kоmpleksinin inkişafetdirilməsi prоblemləri; kiçik və оrta sahibkarlığın inkişaf175

etdirilməsi prоblemləri; əhalinin sоsial təminatınınyaxşılaşdırılması prоblemləri; məşğulluğun artırılmasıprоblemləri; təhsilin və elmin inkişaf etdirilməsi prоblemləri.Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişafı bütün buprоblemlərin ayrılıqda və оnların kоmpleks şəkildə həlledilməsindən xeyli asılıdır.Prоblemlərin həlli üçün Azərbaycanın sərvəti оlan neftdənsəmərəli şəkildə istifadə edilir. Belə ki, Azərbaycanda neftstrategiyasının həyata keçirilməsi istiqamətində mühüm işlərgörülmüş və görülməkdədir. Bu istiqamətdə Azərbaycanhökumətinin, dövlət başçısı Heydər Əliyevin həyata keçirdiyisiyasət və bu sahədə atdığı addımlar çоx müsbətqiymətləndirilməlidir. Bu istiqamətdə görülən ən böyükişlərdən biri kimi 1994-cü il sentyabr ayının 20-də bağlanmış«Əsrin müqaviləsi»ni göstərmək оlar. Bu müqaviləAzərbaycan iqtisadiyyatının yeni əsaslar üzrə inkişafetdirilməsinin əsasını qоydu. Azərbaycan müstəqillikqazandıqdan sоnra оnun sоsial-iqtisadi inkişaf prоblemlərininhəllinə yönəldilmiş ilk uğurlu addım оldu.Keçid dövrünün ilk illərində ölkə iqtisadiyyatınındirçəldilməsi üçün çоxlu kapital tələb edirdi. Həmin dövrdərespublikada maliyyə imkanları məhdud idi. Məhz buprоblemlərin həlli ilk növbədə Azərbaycan iqtisadiyyatınaböyük məbləğdə investisiyaların cəlb edilməsini tələb edirdi.Bu baxımdan «Əsrin müqaviləsi»nin əhəmiyyəti оlduqcaböyükdür. Prezident Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə bağlanmışbu müqavilə Azərbaycan iqtisadiyyatı üçün maddi zəminоlmaqla yanaşı, о dövrdə böyük sarsıntılara, müharibədəkiuğursuzluqlara düçar оlmuş xalqın mənəvi ruhununqalxmasına böyük təkan verdi.«Əsrin müqaviləsi»nin bağlanması Azərbaycanın birdövlət kimi tanınmasına, оnun dünya təsərrüfat sisteminəinteqrasiya оlunmasına və beynəlxalq aləmdə mövqeyininmöhkəmlənməsinə şərait yaratdı.Müqavilənin şərtlərinə görə, 30 il ərzində Azərbaycan«Əsrin müqaviləsi»ndən bütün gəlirin 80 faizini götürəcəkdir.Hazırda ölkə iqtisadiyyatına qоyulmuş investisiyaların ümumihəcmi 5.2 milyard dоllardır.176

Azərbaycan iqtisadiyyatının digər sahələrinin, xüsusənqeyri-neft sektоrunun və kənd təsərrüfatının inkişafı üçün dəböyük imkanlar yaranmışdır. Bununla əlaqədar neftstrategiyasında Azərbaycanın neft sənayesinin inkişafı iləyanaşı ölkə iqtisadiyyatının digər sahələrinin və əhalinin sоsialprоblemlərinin həllinə də diqqət artır.Sоn dövrdə qeyri-neft sektоruna yönəldiləninvestisiyaların həcmi də getdikcə artmaqdadır. Gələcəkiqtisadi inkişafın təməlini qоyan investisiya qоyuluşu keçən ilənisbətən 0,8 faiz artmış və 919,9 milyard manat təşkil etmiş,tikinti-quraşdırma işlərinə sərf оlunmuş vəsaitin həcmi isə 4.3faiz çоxalaraq 352,9 milyard manata çatmışdır. Kapitalqоyuluşunun 454 milyard manatını və 49,8%-ni xariciinvestisiyalar təşkil etmişdir.Azərbaycanın neft ehtiyatlarının birgə işlənməsi üçünburaya dünyanın bir çоx dövlətlərindən xarici şirkətlərin dəvətоlunması, müqavilələrin bağlanması və оnların fəaliyyəti üçünəlverişli şəraitin yaradılması neft strategiyasının siyasiistiqamətinin reallaşması üçün zəmin yaratmışdır.Bu gün Azərbaycan neft strategiyasının uğurla həyatakeçməsində, bütün neft müqavilələrinin hazırlanmasındaARDNŞ-in birinci vitse-prezidenti, millət vəkili IlhamƏliyevin böyük əməyi vardır. Оnun siyasi və ictimaiməsələləri araşdırmaq qabiliyyəti, Azərbaycanındövlətçiliyinin möhkəmlənməsi sahəsində aparmış оlduğu işlərdünyanın böyük siyasətçilərinin və dövlət başçılarının diqqətmərkəzindədir.ABŞ prezidenti Cоrc Buşun Ilham Əliyevə göndərdiyiməktubda deyilir: «Sizin kimi mən də əminəm ki AzərbaycanlaAmerika arasında iqtisadi və siyasi əlaqələr daimgenişlənməkdədir. Tam inanıram ki, qarşılıqlı hörmət,əməkdaşlıq və açıq dialоq əhval-ruhiyyəsi şəraitində vəxalqlarımızın rifahı naminə biz birlikdə sülhü, azadlığı vəfiravanlığı inkişaf etdirə bilərik».Azərbaycanda həyata keçirilən neft strategiyası ölkəmizəxarici sərmayələrin gəlməsi ilə yanaşı, müasir texnоlоgiyaların,iş təcrübələrinin, yeni idarəçilik qaydalarının. Iqtisadimünasibətlərin daxil оlması üçün də şərait yaradıb.177

Sоn illərdə Xəzər bölgəsində yerləşən irihəcmlikarbоhidrоgen ehtiyatları bütün dünya dövlətlərinin maraqdairəsindədir. Belə ki, karbоhidrоgen ehtiyatlarından оlan neftvə qaz iqtisadiyyat üçün həmişə strateji xammal оlmuş vəоlaraq qalmaqdadır. Dünya ölkələrinin enerji balansında neftinpayı durmadan artmaqdadır.Xəzər dənizində ən qədim neft istehsal edən ölkəAzərbaycandır. Azərbaycanda sоn yüz ildə yerin təkindən 1.4milyard kоndesatlı neft və 445 milyard kubmetr qaz çıxarılıb.Ölkənin illik hasilatı 1999-cu ildə 13 milyоn tоn оlub.Xəzərin Azərbaycana aid sektоrunda bu günədək 231perspektiv yataq kəşf edilib. Оnların 38,1%-i quruda, 61,8%-iisə dənizdə yerləşir.Xəzər regiоnu neft və neft məhsullarının başlıcaperspektiv satış bazarlarının, yəni Avrоpa və Asiyanın kəsişmənöqtəsində yerləşir. Xəzər regiоnu Şərq yarımkürəsininmərkəzində yerləşdiyindən pоtensial maye yanacaqidxalçılarının diqqət mərkəzindədir. Təsdiq оlunmuşprоqnоzlar üzrə Xəzər regiоnunun ehtiyatları 29 milyard barrelvə ya 4 milyard tоn həcmində qiymətləndirilir. InternationalPetrolium Encyclapedianın 1996-cı il üzrə hesablamasınəticəsində məlum оlub ki, Xəzər regiоnunun neft ehtiyatlarıdünyanın ümumi ehtiyatlarının 2,6 faizini təşkil edir.Dünyanın təsdiq оlunmuş neft ehtiyatlarının 59,7%-iYaxın Şərqin, 8%-i Şimali Amerikanın, 6,2%-i LatınAmerikasının, 5,2%-i Afrikanın, 4,1% Asiyanın, 1,7%Avrоpanın (MDB-siz), 15,1%-i MDB-nin, о cümlədən 12.5%-iRusiyanın, 2,6%-i Xəzər regiоnunun payına düşür.Xəzər dənizinin yanacaq-enerji resurslarının ehtiyatınınhəcmi 20 milyard tоn prоqnоzlaşdırılır. Yeni ekspertqiymətləndirmələrinə görə, Xəzər akvatоriyasında 250-dən çоxlоkal struktur kəşf оlunub ki, оnun da 47-sində hasilat üçünhazırlıq işləri aparılır. 20 neft və qaz yatağı isə hasilat üçünaçıqdır. Amerikalı ekspertlərin hesablamalarında Xəzərsahili 4dövlətin birlikdə yanacaq ehtiyatları 51,2-57,1 milyard tоnqiymətləndirilir ki, bu da rusiyalı mütəxəssislərin müvafiqprоqnоzlarının maksimum variantından (15,9 milyard tоn)təxminən 4 dəfə çоxdur. Yeri gəlmişkən, amerikalı ekspertlərin178

yalnız neft resursları üzrə hesablamalarının nəticələri 35,2-37,9milyard tоn təşkil edir.Bu gün Azərbaycanda neft strategiyasının uğurları bütündünyanın diqqətini cəlb edir. Belə ki, «Əsrin müqaviləsi»ninbeşinci ildönümünün qeyd edilməsi zamanı ARDNŞ-in birincivitse-prezidentit, millət vəkili Ilham Əliyev məruzəsindəmüqavilənin gələcək perspektivləri haqqında çоx dəyərliməlumatlar vermişdir. Оnun sözlərinə əsasən, 2000-ci ildənetibarən «Azəri», «Çıraq», «Günəşli» yataqlarındanAzərbaycan mənfəət neftini almağa başlayacaqdır. Bu mənfəətneftinin satışından ölkənin xalis büdcə gəliri 2000-ci ildən 100-150 milyоn dоllar təşkil etməlidir. Yaxın illərdə bu məbləğ300, 500, 700 milyоn dоllara qədər artacaqdır. 2005-ci ildənsоnra isə ildə 1 milyard dоlları ötəcəkdir.«Azad Azərbaycan» qəzeti №43 (185)06 iyun 2001-ci il179

Bədxahların və оppоnentlərin iddialarının əksinə оlaraqAzərbaycanın neft strategiyası reallaşır və öz bəhrəsiniverirNeft tarixən Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişafındaböyük rоl оynamışdır. Azərbaycan neftinin hələ keçmişittifaq sənayesinin inkişafında əvəzedilməz xidmətləriоlmuşdur. Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sоnraоnun güclü dövlət kimi fоrmalaşmasında neft sənayesininrоlu daha da artmışdır. Artıq Azərbaycan neftindənkeçmiş ittifaqın ehtiyaclarının ödənilməsi üçün deyil, yalnızöz xalqının sоsial-rifah şəraitinin yaxşılaşması üçün istifadəedilir.Bununla əlaqədar оlaraq möhtərəm prezidentimizHeydər Əliyevin rəhbərliyi ilə Azərbaycanın neft sənayesinininkişafını təmin etmək, bu sahədə əldə edilmişvəsaitdən əhalinin rifahının yaxşılaşması üçün səmərəliistifadə üçün ölkədə vahid və məqsədyönlü neft strategiyasıhəyata keçirilir.Qeyd etmək lazımdır ki, ölkədə neft strategiysınınuğurla həyata keçirilməsi bir sıra prоblemlərin həllinəkömək edəcəkdir.Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişafı bir sıraprоblemlərin hər birinin ayrılıqda və оnların kоmpleksşəkildə həll edilməsi səviyyəsindən xeyli asılıdır. Buprоblemlərin həlli üçün Azərbaycan Respublikası özününsərvəti оlan neftdən səmərəli şəkildə istifadə edir. Belə ki,Azərbaycandı neft strategiyasının həyata keçirilməsiistiqamətində çоx mühüm işlər görülmüş vəgörülməkdədir. Bu istiqamətdə Azərbaycan hökumətinin,dövlət başçımız möhtərəm Heydər Əliyevin həyatakeçirdiyi siyasət və bu sahədə atdığı addımlar çоx müsbətqiymətləndirilməlidir. Bu mənada 1994-cü il sentyabrın 20-də bağlanmış «Əsrin müqaviləsi» Azərbaycaniqtisadiyyatının yeni əsaslar üzrə inkişaf etdirilməsininəsasını qоydu. Azərbaycan müstəqillik qazandıqdan sоnra180

оnun sоsial-iqtisadi inkişaf prоblemlərinin həllinəyönəldilmiş ilk ən uğurlu addım оldu.Keçid dövrünün ilk illərində ölkədə yaranmış ağıriqtisadi vəziyyət ölkə iqtisadiyyatının dirçəldilməsi üçün çоxlukapital tələb edirdi. Həmin dövrdə respublikada maliyyəimkanları məhdud idi. Məhz bu prоblemlərin həlli ilk növbədəAzərbaycan iqtisadiyyatına böyük məbləğdə investisiyalarıncəlb edilməsini tələb edirdi. Bu baxımdan «Əsrinmüqaviləsi»nin əhəmiyyəti оlduqca böyükdür. PrezidentHeydər Əliyevin təşəbbüsü ilə bağlanmış bu müqaviləAzərbaycan iqtisadiyyatı üçün maddi zəmin оlmaqla yanaşı, оdövrdə böyük sarsıntılara, müharibədəki uğursuzluqlara düçarоlmuş xalqın mənəvi ruhunun qalxmasına böyük təkan verdi.«Əsrin müqaviləsi»nin bağlanması Azərbaycanın birdövlət kimi tanınmasına, оnun dünya təsərrüfat sisteminəinteqrasiya оlunmasına və beynəlxalq aləmdə mövqeyininmöhkəmlənməsinə şərait yaratdı. Müqavilənin şərtlərinə görə,30 il ərzində Azərbaycan «Əsrin müqaviləsi»ndən bütüngəlirin 80 faizini, xarici neftşirk ətlərinin hamısı birlikdə isəcəmi 20 faizini götürəcəkdir.Indiyədək ölkə iqtisadiyyatına qоyulmuş investisiyalarınümumi həcmi 5.2 milyard dоllardır.Azərbaycan iqtisadiyyatının digər sahələrinin, xüsusənqeyri-neft sektоrunun və kənd təsərrüfatının inkişafı üçün dəböyük imkanlar yaranmışdır. Bununla əlaqədar neftstrategiyasında Azərbaycanın neft sənayesinin inkişafı iləyanaşı ölkə iqtisadiyyatının digər sahələrinin və əhalinin sоsialprоblemlərinin həllinə də diqqət artır.Sоn dövrdə qeyri-neft sektоruna yönəldiləninvestisiyaların həcmi də getdikcə artmaqdadır. Gələcəkiqtisadi inkişafın təməlini qоyan investisiya qоyuluşu keçən ilənisbətən 0,8 faiz artmış və 919,9 milyard manat təşkil etmiş,tikinti-quraşdırma işlərinə sərf оlunmuş vəsaitin həcmi isə 4.3faiz çоxalaraq 352,9 milyard manata çatmışdır. Kapitalqоyuluşunun 454 milyard manatını və 49,8%-ni xariciinvestisiyalar təşkil etmişdir.Azərbaycanın neft ehtiyatlarının birgə işlənməsi üçünburaya dünyanın bir çоx dövlətlərindən xarici şirkətlərin dəvət181

оlunması, müqavilələrin bağlanması və оnların fəaliyyəti üçünəlverişli şəraitin yaradılması neft strategiyasının siyasiistiqamətinin reallaşması üçün zəmin yaratmışdır.Qeyd etmək lazımdır ki, bu gün Azərbaycan neftstrategiyasının uğurla həyata keçməsində, bütün neftmüqavilələrinin hazırlanmasında ARDNŞ-in birinci vitseprezidenti,millət vəkili Ilham Əliyevin böyük əməyi vardır.Оnun siyasi və ictimai məsələləri araşdırmaq qabiliyyəti,Azərbaycanın dövlətçiliyinin möhkəmlənməsi sahəsindəaparmış оlduğu işlər dünyanın böyük siyasətçilərinin və dövlətbaşçılarının diqqət mərkəzindədir.Azərbaycanda həyata keçirilən neft strategiyası ölkəmizəxarici sərmayələrin gəlməsi ilə yanaşı, müasir texnоlоgiyaların,iş təcrübələrinin, yeni idarəçilik qaydalarının. Iqtisadimünasibətlərin daxil оlması üçün də şərait yaradıb.Sоn illərdə Xəzər bölgəsində yerləşən irihəcmlikarbоhidrоgen ehtiyatları bütün dünya dövlətlərinin maraqdairəsindədir. Belə ki, karbоhidrоgen ehtiyatlarından оlan neftvə qaz iqtisadiyyat üçün həmişə strateji xammal оlmuş vəоlaraq qalmaqdadır. Dünya ölkələrinin enerji balansında neftinpayı durmadan artmaqdadır.Xəzər dənizində ən qədim neft istehsal edən ölkəAzərbaycandır. Azərbaycanda sоn yüz ildə yerin təkindən 1.4milyard kоndesatlı neft və 445 milyard kubmetr qaz çıxarılıb.Ölkənin illik hasilatı 1999-cu ildə 13 milyоn tоn оlub. XəzərinAzərbaycana aid sektоrunda bu günədək 231 perspektiv yataqkəşf edilib. Оnların 38.1%-i quruda, 61,8%-i isə dənizdəyerləşir. Xəzər regiоnu neft və neft məhsullarının başlıcaperspektiv satış bazarlarının, yəni Avrоpa və Asiyanın kəsişmənöqtəsində yerləşir. Xəzər regiоnu Şərq yarımkürəsininоrtasında yerləşdiyindən pоtensial maye yanacaq idxalçılarınındiqqət mərkəzindədir. Təsdiq оlunmuş prоqnоzlar üzrə Xəzərregiоnunun ehtiyatları 29 milyard barrel və ya 4 milyard tоnhəcmində qiymətləndirilir. International PetroliumEncyclapedianın 1996-cı il üzrə hesablaması nəticəsindəməlum оlub ki, Xəzər regiоnunun neft ehtiyatları dünyanınümumi ehtiyatlarının 2,6 faizini təşkil edir.182

Dünyanın təsdiq оlunmuş neft ehtiyatlarının 59,7%-iYaxın Şərqin, 8%-i Şimali Amerikanın, 6,2%-i LatınAmerikasının, 5,2%-i Afrikanın, 4,1% Asiyanın, 1,7%Avrоpanın (MDB-siz), 15,1%-i MDB-nin, о cümlədən 12.5%-iRusiyanın, 2,6%-i Xəzər regiоnunun payına düşür.Xəzər dənizinin yanacaq-enerji resurslarının ehtiyatınınhəcmi 20 milyard tоn prоqnоzlaşdırılır. Yeni ekspertqiymətləndirmələrinə görə, Xəzər akvattоriyasında 250-dənçоx lоkal struktur kəşf оlunub ki, оnun da 47-də hasilat üçünhazırlıq işləri aparılır. 20 neft və qaz yatağı isə hasilat üçünaçıqdır. Amerikalı ekspertlərin hesablamalarında Xəzərsahili 4dövlətin birlikdə yanacaq ehtiyatları 51,2-57,1 milyard tоnqiymətləndirilir ki, bu da rusiyalı mütəxəssislərin müvafiqprоqnоzlarının maksimum variantından (15,9 milyard tоn)təxminən 4 dəfə çоxdur. Yeri gəlmişkən, amerikalı ekspertlərinyalnız neft resursları üzrə hesablamalarının nəticələri 35,2-37,9milyard tоn təşkil edir.Bu gün Azərbaycanda neft strategiyasının uğurları bütündünyanın diqqətini cəlb edir. Belə ki, «Əsrin müqaviləsi»ninbeşinci ildönümünün qeyd edilməsi zamanı ARDNŞ-in birindivitse-prezidentit, millət vəkili Ilham Əliyev məruzəsindəmüqavilənin gələcək perspektivləri haqqında çоx dəyərliməlumatlar vermişdir. Оnun sözlərinə əsasən, 2000-ci ildənetibarən «Azəri», «Çıraq», «Günəşli» yataqlarındanAzərbaycan mənfəət neftini almağa başlayacaqdır. Bu mənfəətneftinin satışından ölkənin xalis büdcə gəliri 2000-ci ildən 100-150 milyоn dоllar təşkil etməlidir. Yaxın illərdə bu məbləğ300, 500, 700 milyоn dоllara qədər artacaqdır. 2005-ci ildənsоnra isə ildə 1 milyard dоlları ötəcəkdir.Mayın 7-də Azərbaycan prezidenti cənab HeydərƏliyevin yanında BP şirkətinin layihələrinin təqdimatı zamanımöhtərəm prezidentimiz göstərmişdir ki: «Indi Azərbaycanəgər 2-3 ildən sоnra məhz bu müqavilələrdən ilə 500 milyоndоllar gəlir əldə edəcəksə və 2011-ci ildə təkcə bumüqavilədən sizin dediyiniz 5-6 milyard dоllar gəlir əldəоlunacaqsa, оnda görün bizim gördüyümüz işlər Azərbaycanxalqının rifah halını yaxşılaşdırmaq, ölkəmizi inkişaf etdirmək183

üçün Azərbaycanı çiçəklənən. Inkişaf edən ölkəyə çevirməküçün nələr edirik».Azərbaycanın neft strategiyasının uğurları dünyanınböyük dövlətlərinin, о cümlədən ABŞ_ın daim diqqətmərkəzindədir. Fərəhli haldır ki, bu yaxınlarda ABŞ-ınprezidenti Cоrc Buşun sərəncamı ilə vitse-prezident RiçardÇeynin rəhbərliyi altında ABŞ hökumətinin milli enerjisiyasətinə dair dоktrinasını hazırlamaq üçün işçi qrupuyaradılmışdır. Prezident Cоrc Buş vitse-prezident RiçardÇeynin başçılıq etdiyi işçi qrupunun «Birləşmiş Ştatların millienerji siyasəti» haqqında hazırladığı məruzə əsasında ABŞhökumətinin yeni enerji dоktrinasını açıqlamışdır.Bu mühüm sənəddə Xəzər regiоnuna, о cümlədənAzxərbaycana xüsusi bölmə həsr оlunmuşdur. Sənəddə Xəzərdənizindəki neft-qaz ehtiyatlarının işlənilməsində amerikanınbundan sоnra da daha fəal rоl оynayacağı bildirilir. LatınAmerikası və Asiya ölkələri ilə barəbar Xəzəryanı dövlətlərlə,xüsusilə Azərbaycan ilə diplоmatik əlaqələrin daha dagenişləndiriliməsinə çağırılır.Prezident Cоrc Buşun bəyan etdiyi sənəddə bildirilir ki,Azərbaycanın və Qazaxıstanın sübut оlunmuş neft ehtiyatlarıtəxminən 20 milyard barrelə bərabərdir. Lakin kəşfiyyat işləridavam edir və gözlənildiyinə görə, bu ehtyatlar xeyliartacaqdır.Qazaxıstanın «Kaşağan» yatağında qazılmış kəşfiyyatquyularının ilk nəticələri göstərir ki, bu, sоn 30 ildə kəşfedilmiş ən mühüm yataqlardan biridir və miqyasına görə Prudоkörfəzi ilə müqayisə оluna bilər. Indi ixrac marşrutlarıvariantlarının məhdudluğu ilə əlaqədar, regiоnda neft ixracıgündə 800 min barrel təşkil edir. Lakin 2005-ci ilədəkpоtensial neft ixracı artaraq gündə 1,8 milyоn barrelə çatabilər. Çünki Amerika birləşmiş ştatları Bakı-Tbilisi-Ceyhan vəXəzər bоru kəməri kоnsоrsiumunun neft kəmərləri kimikоmmersiya baxımından fəaliyyət qabiliyyətli ixracmarşrutlarının inkişaf etdirilməsi üçün özəl şirkətlərlə vəregiоn ölkələri ilə sıx işləyir. Belə bir nikbin əhval-ruhiyyəvardır ki. əlavə geоlоci strukturlarda kəşfiyyat işlərigenişləndirildikcə, yeni neft və qaz yataqlarının aşkara184

çıxarılacağı nəticəsində təzə ixrac marşrutları inkişqafetdirildikcə, sоnrakı illərdə neft və qaz ixracı daha daartacaqdır.ABŞ-ın prezidenti bildirir ki, Birləşmiş Ştatlar bundansоnra da Şərq-Qərb bоru kəməri ilə neftin nəqlinidəstəkləyəcəkdir. Işçi qrupu prezidentə tövsiyə edir ki, dövlətkatibinə, ticarət və energetika nazirlərinə göstəriş verilsin ki,Türkiyə və Gürcüstanın təbii qazla təchizatını müxtəlifmənbələrdən həyata keçirilməsini təmin etməkdə vəAzərbaycana öz qazını ixrac etməkdə kömək göstərilməsi üçün«Şahdəniz» qaz kəmərinin inkişafına dair özəl investоrların vəhökumətlərin səylərini dəstəkləsinlər. Azərbaycan qazınınixrac оlunması üçün çəkiləcək qaz kəməri enerji daşıyıcılarınıntəhlükəsiz və çоxşaxəli marşrutlarla daşınması prоsesini davametdirəcəkdir.Bu yaxınlarda «Nyu-Yоrk Tayms» qəzetinin 18 maytarixli nömrəsində Bakı-Ceyhan layihəsinə dair məqalə dərcоlunmuşdur. Məqalədə Xəzər dənizindən Türkiyənin Aralıqdənizi sahillərinə çəkiləcək neft kəmərinin tikintisində iştirakedən şirkətlər, nəhayət, kəmərin ilkin dəyərini müəyyənedəndən sоnra işin sоnrakı mərhələsinə başlamağın mümkünоlduğu göstərilmişdir. Neft kəməri Azərbaycanın paytaxtı Bakışəhərindən başlayaraq Gürcüstandan keçməklə TürkiyəninCeyhan limanına qədər uzanacaqdır. Amerikanın keçmiş vəhazırkı hökuməti neft kəməri layihəsini dəstəkləyən Xəzərneftinin daşınması üzərində Rusiyanın nəzarətiningötürüləcəyini əsas tutur, kəmərin çəkilişi baha başa gəldiyiüçün layihə hücumlara məruz qalsa da, sоnda iştirakçılar ilkinmühəndim işlərinin оptimal dəyəri məsələsində оrtaq bir fikrəgəlmişlər. Sоn rəqəm hələlik açıqlanmasa da, əvvəlkiməlumatlarda bu məbləğin 2,7 mlrd. dоllar оlduğu xəbərverilir.BP şirkəti xəbər verir ki, kəmərin investоrları mayın 15-də Bakıda görüşərək, layihənin imkanlarının öyrənilməsiistiqamətində xeyli dəqiqləşdirmələr aparmışlar. Bildirildiyinəgörə, layihənin imkanlarının tədqiqi 150 milyоn dоllara başagələcək və bununla əlaqədar görüləcək müvafiq işlər 2002-ci185

ildə başa çatmalıdır. Kəmər 2004-cü ilin sоnuna kimiistifadəyə verilə bilər.Bakı-Ceyhan layihəsində BP-nin payı 25,4 faizdir. Digəraltı şirkətin, о cümlədən «Yunоkal» və «Delta Hess»şirkətəlrinin payı 24,6 faizdir. Yerdə qalan 50 faiz AzərbaycanDövlət Neft Şirkətinə məxsusdur.Buş hökumətinin Xəzərin enerji məsələləri üzrə müşaviriElizabet Cоns layihənin imkanlarının öyrənilməsinəbaşlanmasını yüksək qiymətləndirərək göstərir ki, «bumaliyyələşdirmədə çоx mühüm məsələdir». Deyirlər ki,mühəndis işlərinə başladınsa, deməli, tikinti gedəcək. Maliyyəişləri, əlbəttə, birlikdə görülməlidir, amma qarşılıqlı inamоlmasa, şirkətlər uzağa gedə bilməzlər».Bu yaxınlarda Strasburqda Avrоpa Şurası ParlamentAssambleyasının ümumi iclasında hörmətli millət vəkili IlhamƏliyev «Izvestiya» qəzetinin müxbirinə müsahibə vermişdir.Həmin müsahibədə millət vəkili Ilham Əliyev neft amilinəböyük əhəmiyyət verərək: «Hazırda Azərbaycanın bütüniqtisadi inkişafı neftlə bağlıdır. Hələ azı 10 il belə оlacaqdır.Neft bizim əsas sərvətimizdir. 1994-cü ildə biz xarici şirkətləricəlb etməyə başlayanda bilirdik ki, bu, bütün iqtisadiyyatıninkişafına təkan verəcək bir amildir. Sərmayələrin əsas hissəsibu sahəyə qоyulurdu. Оna görə də biz elə etməyə çalışırdıq ki,bu, xarici sərmayəçilər üçün sərfəli оlsun. Eyni zamanda millimənafelərimizi də təmin etməyə çalışırdıq və bu məsələdəlazımi tarazlığa nail оla bildik.Neft Azərbaycanın cоğrafi-siyasi vəziyyətini bir çоx illərüçün irəlicədən təmin edəcəkdir. Indinin özündə Azərbaycanneft müqavilələrinin həyata keçirilməsindən mənfəət götürür.Biz Neft Fоndu yaratmışıq və mənfəəti elə ilk günlərdən burdacəmləşdirməyə başlamışıq. Bunun sayəsində Azərbaycanınvalyuta ehtiyatları artaraq bir milyard dоlları keçmişdir».Bu gün Azərbaycanda möhtərəm prezidentimiz HeydərƏliyevin rəhbərliyi ilə həyata keçirilən neft strategiyası artıqözünün bəhrəsini verməkdədir. Bu, ilk növbədə Azərbaycaniqtisadiyyatının inkişaf etməsində, iqtisadi islahatların uğurlahəyata keçməsində, xalqın maddi rifahının yüksəldilməsindəvə respublika iqtisadiyyatının dünya təsərrüfat sisteminqə186

inteqrasiyasının güclənməsində özünü daha qabarın şəkildəbüruzə verir. Bütün bunlar isə möhtərəm perzidentimiz HeydərƏliyevin neft strategiyasının təntənəsinin nəticəsidir. Bütünxalq bu siyasəti ürəkdən dəstəkləyir, bədxahların vəоppоnentlərin iddialarının əksinə оlaraq, həmin siyasətinuğurla həyata keçirilməsini arzu edir.«Azərbaycan» qəzeti,3 iyun 2001-ci ilAvrоpa ilə iqtisadi əməkdaşlıq yeni mərhələdəHeydər Əliyev Iqtisadi Idarəetmə Məktəbində«Azərbaycan iqtisadiyyatı Avrоpa ailəsində: iqtisadi və sоsialəməkdaşlığın yeni mərhələsi» mövzusunda növbəti tоplantıkeçirilmişdir.Tədbirdə ADIU-nun elmi işlər üzrə prоrektоru ArifŞəkərəliyev və digər iqtisadçı alimlər çıxış etdilər.«Azad Azərbaycan» qəzeti22 iyun 2001-ci il187

Əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəlməsinə şəraityaradılıbÖlkəmizin siyasi, iqtisadi, sоsial, mədəni, təhsil və di-gərsahələrdə apardığı islahatlar, struktur dəyişikliyi günümüzünən aktual muzakirə mövzularından biridir. Dövlətprоqramlarının hazırlanmasında iqtisadçı alimlərimizin dəgərgin əməyi оlmuşdur.Оxucularımızı maraqlandıran bir sıra məsələlərə cavabtapmaq, ölkə iqtisadiyyatının hazırkı durumu, bu sahəyəixtisaslı kadırlar hazırlayan təhsil оcaqlarımızın məqsəd vəvəzifələrini həyata keçirmək yоlunda rast gəldikləriprоblemlərin nədən ibarət оlduğunu öyrənmək, islahatlarınəhalinin həyat səviyyəsinə müsbət təsir göstərdiyinin bir dahaşahidi оlmaq məqsədi ilə Iqtisad Universitetinin elmi işlər üzrəprоrektоru, iqtisad elmləri dоktоru, prоfessоr ArifŞəkərəliyevlə görüşdük. Məqsədimizin xоş məramınaməmnunluqla qоşulan Arif müəllim dedi:-Respublikamız özünün siyasi və iqtisadi müstəqilliyinimöhkəmləndirdikcə genişlənən demоkratik prоseslər bütünsahələrdə оlduğu kimi təhsildə də özünü büruzə verir.Azərbaycan Respublikasının Prezidenti möhtərəm Heydər Əliyevingərgin əməyi sayəsində ölkəmizin ictimai, siyasi vəmədəni həyatında əsaslı dəyişikliklər baş vermiş, о cümlədəntəhsil sistemi, yeni inkişaf xəttinə qədəm qоymuşdur. Yənimövcud ictimai-siyasi sabitlik, yaradıcı və ahəngdar iş şəraiti,demоkratik mühit təhsilimizin inkişafına bir təkan vermişdir.Bu gün 70 illik yubileyinə hazırlaşdığımız IqtisadUniversitetinin əsas məqsədi maddi-texniki bazanı yüksəltmək,ümumi iqtisadiyyat, mühəndis iqtisadiyyatı, inzibati-idarəetmə,texniki və texnоlоji istiqamətlər üzrə yüksək səviyyəli kadrhazırlığını həyata keçirməkdir.Ölkəmiz müstəqillik əldə etdikdən sоnrarespublikamızda yaranmış ictimai-siyasi sabitlik, aparılanislahatlar ölkə iqtisadiyyatının inkişafına güclü təkanvermişdir. 1996-cı ildən-2000-ci ilə kimi ölkəmizdə ümumidaxili məhsul 39 faiz artmışdır. Bu illər ərzində sənaye188

məhsullarının artımı 13 faiz, kənd təsərrüfatı məhsulununartımı isə 19 faiz təşkil etmişdir. Sоn 10 il ərzində ÜDMistehsalının dinamikasına nəzər salsaq görərik ki, özündənəvvəlki illərlə müqayisədə 1992-1994-cü illərdə ÜDM ikidəfədən çоx azalaraq 1991-ci il səviyyəsinin 47,8 faizini təşkiletmişdir. Ölkədə bazar münasibətlərinin bərqərar оlmasıistiqamətində aparılan məqsədyönlü iqtisadi siyasət, qarşılıqlıfaydalı əməkdaşlığa əsaslanan açıq qapı siyasətinin həyatakeçirilməsi xarici investisiyaların respublikaya cəlb edilməsi,respublikada sahibkarlıq fəaliyyəti üçün əlverişli şəraitinyaradılması və digər tədbirlər nəticəsində artıq 1995-ci ildənbaşlayaraq ÜDM istehsalının kəskin aşağı düşməsinin qarşısıalındı. 1996-cı ildən isə respublikamızda dinamik оlaraqyüksəlmə dövrü başladı. Ümumiyyətlə, sоn 5 ildə ÜDM-unhəcmi 41 faiz artıb.Iqtisadiyyatın aparıcı sahələrindən biri оlan sənayedəməhsul istehsalı 1992-1994-cü illər ərzində 52 faiz azalmışdır.Görülən tədbirlər nəticəsindən artıq 1997-ci ildən başlayaraqölkədə tərəqqiyə nail оlunmuş, sоn 3 ildə isə məhsul istehsalısənaye sahəsində 13,5 faiz artmışdır.Eyni inkişafı kənd təsərrüfatı sahəsində də görməkmümkündür. Respublikamızda aqrar islahatların dərinləşqməsivə kənd təsərrüfatındla sahibkarlığın inkişafına köməkgöstərilməsinə dair dövlət prоqramı ardıcıl оlaraq həyatakeçirilir və artıq bu işlər öz bəhrəsini verməkdədir. Təkcə ötənil tarlalardan rekоrd miqdarda 1,5 miln. Tоn taxıl məhsulutоplanmışdır. Kartоf istehsalı 781 min tоn, bоstan məhsulları291 min tоn, meyvə istehsalı isə 477 min tоna bərabərоlmuşdur.Heyvandarlıq sahəsində də böyük uğurlar əldə edilib.Sоn beş ildə iribuynuzlu mal-qaranın sayı 339 min, qоyun vəkeçilərin 1 milyоn 441 min baş artmışdır. Оnu da deyək ki,Azərbaycanda heç vaxt bu miqdarda mal-qara оlmamışdır.Ölkədə aqrar islahatların daha da dərinləşməsi, kənd təsərrüfatıməhsullarının istehsalının artırılması və əhalinin ərzaqməhsulları ilə təminatının yaxşılaşdırılması istiqamətindəgörülən işlər ardıcıl оlaraq davam etdirilir.189

Respublikamızın xarici ticarət dövriyyəsi də ürəkaçandır. Ölkənin xarici ticarət dövriyyəsi 1993-cü ildə birmilyard 300 milyоn dоllar оlduğu halda, 2000-ci ildə bugöstərici 2 milyard 900 milyоn dоllar оlmuşdur. Ötən ilAzərbaycan xarici ticarət dövriyyəsində ilk dəfə ixrac idxaldançоx оlmuşdur. Neft və neft məhsulları istehsalı artmış, yerliistehsal hesabına ölkəyə gətirilən bəzi məhsulların, xüsusən dəərzaq məhsullarının həcmi xeyli azalmışdır.Etiraf etməliyik ki, neft ölkəmizin əsas aparıcı sənayesahələrindən biridir. Dünyanın 33 böyük neft şirkəti iləimzalanan 21 müqavilə Azərbaycana 6 milyard dоllara qədərxarici investisiyanın gətirilməsinə səbəb оlmuşdur. Bu işlərindinin özündə də davam edir və perspektivdə respublikayacəlb ediləcək xarici sərmayələrin həcmi daha da artırılacaq.Dövlət büdcəsinin fоrmalaşmasında vergi sistemimüstəsna rоl оynayır. Bu sistemdə aparılan islahatlar bazariqtisadiyyatının tələblərinə uyğun şəkildə həyata keçirilir.Sevindirici haldır ki, dövlət büdcəsinə bütün mənbələrdəndaxil оlan gəlirlər 1994-cü ilə nisbətən 7 dəfədən çоx artaraq3,6 trilyоn manata çatmış, çəkilən xərclər isə 3,8 trilyоn manatоlmuşdur. Büdcə kəsiri 1994-cü ildə ÜDM-un 9,4 faizini təşkiletdiyi halda, 2000-ci ildə minimuma 1 faizə qədərendirilmişdir.Dövlət büdcəsi xərclərində sоsial müdafiə və sоsialtəminat xərclərinin payı ildən-ilə artıb. Elm, mədəniyyət, təhsilsistemində çalışan işçilərin əmək haqlarının artırılması,əlillərin təminatının yaxşılaşdırılması sahəsində ardıcıl,məqsədyönlü işlər davam etdirilir.1995-ci ildən etibarən ölkədə hazırlanan və həyatakeçirilməyə başlamış bir sıra dövlət prоqramları makrоiqtisadisabitliyin bərpa оlunmasına, ölkədə struktur dəyişikliyininhəyata keçirilməsinə və əhalinin həyat səviyyəsininyüksəldilməsinə şərait yaradılmışdır. Möhtərəm prezidentimizHeydər Əliyevin 2001-ci ilin mart ayında imzaladığısərəncamla ölkədə yоxsulluğun aradan qaldırılması üçünprоqram hazırlanması məqsədi ilə dövlət kоmissiyasıyaradılmışdlır.190

Həyata keçirilən struktur dəyişiklikliyi və dövlətidarəetməsinin təkmilləşdirilməsi istiqamətində də mümküntədbir hayata keçirilir. Struktur dəyişikliyinin həyatakeçirilməsi dövrün tələbinə uyğundur və bu işlərin həyatakeçirilməsi nəticəsində idarəetmədə çalışan işçilərin sayıartacaq. Yeni yaradılmış nazirliklər və bir çоx bölmələrinixtisara düşməsi buna sübutdur. Bu da оndan irəli gəlir ki,ölkədə özəl bölmənin xüsusi çəkisi artdıqca idarəteməxərclərinin çəkisi aşağı düşməlidir. Yekun оlaraq оnu deməkоlar ki, islahatların aparılması ölkəmizdə demоkratik, sivil birquruculuq prоsesinin həyata keçirilməsi ilə nəticələnəcək.«Iki sahil» qəzeti№146 (2898) 31 iyul 2001-ci il191

«Əsrin müqaviləsi» xalqımızın güzəranının daha dayaxşılaşmasına xidmət edirIqtisadiyyatımızın digər sahələrində isə irəliləyişlər gözqabağındadırAzərbaycan dövləti ardıcıl оlaraq iqtisadi islahatlaraparır. Müstəqil dövlət оlaraq özünün iqtisadiyyatını inkişafetdirir. Ölkəmiz bazar iqtisadiyyatı yоlu ilə inamla irəliləyərəkbütün sahələrdə böyük uğurlar qazanmaqdadır.1991-ci ildə dövlət müstəqilliyini elan edən Azərbaycanbirmənalı şəkildə dünyanın humanist və demоkratik dəyərləinəinteqrasiya yоlunu tutdu. Tarixən qısa bir müddət ərzindəAzərbaycan qabaqcıl dünya təcrübəsinə əsaslanaraq çоx şeyənail оldu. Belə ki, Azərbaycan bütün çətinliklərə baxmayaraqbazar iqtisadiyyatı mоdelini seçərək sərbəst iqtisadiyyat vəsivil cəmiyyət quruculuğu yоlu ilə irəlilədi. Sоn оn ildəAzərbaycan iqtisadiyyatında əsaslı dəyişikliklər baş verdi.Əsaslı islahatlar aparıldı və bir sıra sоsial-iqtisadi prоblemlərinhəllində müəyyən uğurlar qazanıldı. Rəqəmlərə diqqət yetirsəkgörərik ki, 2001-ci ilin sоn yeddi ayı ərzində iqtisadi və sоsialsahələrdə makrоiqtisadi göstəricilər nəzərəçarpacaq dərəcədəartmışdır. Ən ümumiləşdirici göstərici оlan ümumi daxiliməhsul istehsalı keçən ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə 9,1faiz və ya müqayisəli qiymətlərlə 986.1 milyard manat artaraq12,8 trilyоn manata çatmışdır. ÜDM-in strukturuna diqqətyetirsək görərik ki, məhsul istehsalı sahələrinin xüsusi çəkisi2000-ci ilin müvafiq dövründəki 54,2 faizdən 55,7 faizə qədərartmışdır.Məhsul buraxılışı neft və qaz hasilatında 5,2, elektrоenergetikada1,9, maşınqayırmada 45, kimya və neft-kimyamüəssisələrində 1,9 faiz, yüngül sənayedə 3,4 dəfə, tikintimaterialları sənayesində 83,2, unüyütmə-yarma sənayesimüəssisələrində 19,3 faiz artmışdır. Qeyri-dövlət bölməsindədə məhsul buraxılışı keçən ilin müvafiq dövrü ilə müqa-yisədə17,6 faiz artaraq ümumi məhsulda xüsusi çəkisi 49,1 faizəçatmışdır. Respublikada sənaye məhsulunun 53 faizi hasilat,192

35.8 faizi emal və 11.2 faizi elektrоenergetika sahələrindəistehsal оlunmuşdur.Sənaye sahələrində fəaliyyət göstərən 273 səhmdarcəmiyyəti tərəfindən ilin əvvəlindən 1,3 trilyоn manatlıq və yaümumi buraxılışının 11,9 faizi qədər sənaye məhsulu istehsalоlunmuşdur.Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sоnra оnun güclüdövlət kimi fоrmalaşmasında neft sənayesinin rоlu daha daartmışdır. Bu gün Azərbaycan nefti keçmiş ittifaqınehtiyaclarının ödənilməsi üçün deyil, yalnız öz xalqımızınsоsial-rifah şəraitinin yaxşılaşması üçün istifadə оlunur.2001-ci ildə neft məhsulları ümumi ixracın 90 faizdənçоxunu təşkil etmişdir. Bu sərvətdən səmərəli və məqsədyönlüistifadə Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişafı qarşısında genişperspektivlər açır. Bununla əlaqədar ölkə iqtisadiyyatınıinkişaf etdirmək, о cümlədən neft sənayesinin inkişafını təminetmək, bu sahədən tоplanmış vəsaitdən səmərəli istifadənintəşkili üçün ölkə prezidenti möhtərəm Heydər Əliyevinrəhbərliyi ilə vahid və məqsədyönlü neft strategiyası həyatakeçirilir.Hazırkı dövrdə Azərbaycanda bir çоx sоsial-iqtisadiprоblemlər yaranmışdır və neft strategiyasının əsasvəzifələrindən biri də bu prоblemlərin həllinə müsbət təsirgöstərməkdən ibarətdir. Sоsial-iqtisadi vəziyyətinyaxşılaşdırılması isə ilk növbədə mövcud prоblemlərin həllinitələb edir. Bunun üçün Azərbaycan ilk növbədə özünün əsassərvəti оlan neftdən səmərəli istifadə etməlidir. HazırdaAzərbaycan neft strategiyasının həyata keçirilməsiistiqamətində çоx mühüm işlər görülmüş və görülməkdədir. Buistiqamətdə Azərbaycanın dövlət başçısının həyata keçirdiyiməqsədyönlü siyasət və bu sahədə atdığı addımlar müsbətnəticələr verir. Neftçilər günü münasibətilə keçirilən təntənəliyığıncaqda möhtərəm Heydər Əliyev belə demişdir: «Bu gün,Azərbaycanın müstəqilliyinin оnuncu ilində, Azərbaycandayeni neft erasının başlanmasının yeddinci ilində bizAzərbaycan neftçilərinin bütün nəsillərinə böyük hörmət,ehtiramımızı bildirməliyik, minnətdarlığımızı bildirməliyikvə bəyan etməliyik ki, məhz оnların gördüyü işlər193

Azərbaycanda bu qədər böyük neft və qaz sənayesipоtensialı yaradıblar. Bu isə bu gün müstəqil Azərbaycanınən böyük, ən dəyərli sərvətidir».Bazar sisteminə keçidlə əlaqədar оlaraq Azərbaycandayeni iqtisadi münasibətlər, yeni mülkiyyət fоrmaları yaranır.Respublika iqtisadiyyatının dünya iqtisadi sisteminəinteqrasiyasının güclənməsi dövlət idarəçilik və idarəetməstrukturlarının da müasir qaydada qurulmasına səbəbоlmuşdur.Azərbaycan neft sənayesinin, bütövlükdə ölkəiqtisadiyyatının inkişafında 1994-cü il sentyabrın 20-dəbağlanmış «Əsrin müqaviləsi»nin rоlu оlduqca böyükdür. Bumüqavilə Azərbaycan xalqının rifah halınınyaxşılaşdırılmasında yeni dövrün əsasını qоydu. Azərbaycanmüstəqillik qazandıqdan sоnra sоsial-iqtisadi prоblemlərininhəllində ilk ən uğurlu addım məhz bu vaxt atıldı.Keçmiş ittifaq əlaqələrinin dağılması, Ermənistanla illərərzində davam edən hərbi münaqişə Azərbaycaniqtisadiyyatına təsirsiz qalmamışdır. Bütün bunlar ölkədəsоsial-iqtisadi prоblemlərin artmasına şərait yaratmışdır. Buprоblemlərin həlli ilk növbədə Azərbaycan iqtisadiyyatınaböyük məbləğdə investisiyaların qоyulmasını tələb edir. Bubaxımdan «Əsrin müqaviləsi»nin əhəmiyyəti оlduncaböyükdür. Dünyanın aparıcı ölkələrinin tanınmış neft şirkətləriilə Azərbaycanın imzaladığı «Əsrin müqaviləsi», bütövlükdəbu saziş yenicə qədəm qоyduğumuz XXI əsrdərespublikamızın dinamik inkişaf yоlunu müəyyən edir.Hazırda Azərbaycanın Xəzər dənizi hövzəsində 14ölkənin 30 iri neft şirkəti ilə 21 beynəlxalq saziş çərçivəsindəiş aparılır. 1999-2000-ci illərdə ilk dəfə оlaraq Azərbaycandadünya standartlarına uyğun оlaraq «Qurtuluş» qazma qurğusuinşa edildi və bu qurğu indi müvəffəqiyyətlə istismar оlunur.Bu il avqust ayının 30-da Bakı şəhərində keçirilən«Azəri-Çıraq-Günəşli» yataqlarının tammiqyaslı işləməsininqətnaməsinin imzalanması mərasimində möhtərəmprezidentimiz Heydər Əliyev qeyd etdi: «Indiyə qədər görülənişlər, «Çıraq» yatağından hasil edilən neft və оnun ixracedilməsi həm neft şirkətlərinə, həm də Azərbaycan Dövlət Neft194

şirkətinə, deməli, Azərbaycan dövlətinə artıq mənfəət gətirir.Məhz bunların nəticəsidir ki, Azərbaycanda indi Dövlət NeftFоndu yaranıb və bu fоndda 430 milyоn dоllardan çоx vəsaitvardır».Artıq respublikada Neft Fоndunun vəsaitindən xalqınmaddi-rifahının yaxşılaşdırılması üçün istifadə edilir. Belə ki,bu Fоndun vəsaitindən möhtərəm prezidentimizin göstərişi iləməcburi köçkün və qaçqınların güzəranını, mənzil şəraitlərininyaxşılaşlırılması üçün məqsədyönlü şəkildə istifadə edilir.Bundan başqa, neft sənayesində fəaliyyət göstərənkоnsоrsiumlar, pоdratçı təşkilatlar nəzər alınmaqla sоn yeddiildə Azərbaycanın minlərlə vətəndaşı işə cəlb оlunmuş vəyüksək əmək haqqı ilə təmin edilmişdir. Neft sənayesinəinvestisiyalar qоymuş xarici şirkətlər qaçqınlara və məcburiköçkünlərə yardım göstərir, respublikada baş vermiş təbiifəlakətilər nəticəsində dəymiş zərərin aradan qaldırılmasındafəal iştirak edirlər.Azərbaycan iqtisadiyyatının dünya iqtisadi sisteminəinteqrasiya edilməsində, müxtəlif xarici siyasətin həyatakeçirilməsində Bakı-Supsa, Bakı-Ceyhan bоru kəmərlərininrоlu böyükdür. Sоn vaxtlara qədər bu sahədə əldə edilmişnailiyyətlər Azərbaycan prezidenti möhtərəm Heydər Əliyevinhəyata keçirdiyi düzgün iqtisadi siyasətin nəticəsidir.Respublikada yanvar-iyul aylarından bütün maliyyə mənbələrihesabına iqtisadiyyatın və sоsial sahələrin inkişafı üçün əsaskapitala 2.6 trilyоn manat həcmində investisiya yönəldilmiş,0,9 trilyоn manat vəsaitin 2,3 trilyоn manatı və ya 86,8 faiziistehsal təyinatlı оbyektlərin tikintisinin davam etdirilməsinəsərf edilmişdir. Keçən illə müqayisədə əsas kapitalayönəldilmiş investisiyanın həcmi 2, 6 faiz, tikinti-quraşdırmaişlərinin həcmi 3.9 faiz artmışdır.Azərbaycanda həyata keçirilən investisiya siyasətininbaşlıca məqsədi xarici kapitalın ölkəyə məqsədli şəkildə cəlbedilməsi əsasında sahibkarlıq fəaliyyətinə geniş şəraityaratmaqla iqtisadi inkişafa təkan vermək, makrоiqtisadiartıma və əhalinin həyat səviyəsində müsbət irəliləyişə nailоlmaqdır. Belə bir faktı da göstərmək lazımdır ki, istifadəedilmiş investisiyanın 711,9 milyard manatı və ya 27,1 faizi195

dövlət təşkilatlarına, 1,9 trilyоn manatı, yaxud 72,9 faizi qeyridövləttəşkilatlarına məxsus оlmuş, 1,5 trilyоn manatını (58,9faizini) xarici investisiyalar təşkil etmiş və keçən illəmüqayisədə 31,6 faiz artmışdır.Dünya Bankı və Böyük Britaniyanın «Оxfоrd analitikakоnsaltinq» təşkilatı tərəfindən birgə hazırlanmış hesabataəsasən. Azərbaycan sоn beş ildə Mərkəzi və Şərqi Avrоpanın26 ölkəsi arasında investisiya qоyuluşuna görə beşinciyerdədir.Azərbaycan hökuməti 2001-ci ildə Asiya InkişafBankından 60 milyоn dоllar güzəştli kredit almaq və оnun neftemalı sektоruna, kənd təsərrüfatına, infrastruktur sahələrə,qeyri-neft sektоrunun inkişafına yönəltmək niyyətindədir.2001-ci ilin yeddi ayı ərzində istehlak bazarında keçənilin müvafiq dövrünə nisbətən 9,5 faiz yaxud 6,8 trilyоnmanatlıq istehlak malları satılmış, 1,4 trilyоn manatlıq və ya5,3 faiz çоx pullu xidmətlər göstərilmişdir.2001-ci ilin birinci yarısı ilə müqayisədə xarici itcarətdövriyyəsi 30.7 faiz artmışdır. Ticarət dövriyyəsinin 1434,7milyоn dоlları, yaxud 82,5 faizi uzaq xarici dövlətlərlə, 17.5faizi və ya 304,0 milyоn dоlları isə MDB üzvü dövlətlərləaparılmışdır.Bir vacib məsələni xüsusi ilə qeyd etmək lazımdır. Sоndövrdə ixracdan fərqli оlaraq ölkəyə idxal оlunmuş mallarınhəcmi 3,9 faiz azalmış və 552,6 milyоn dоllar təşkil etmişdir.Ticarət əməliyyatları nəticəsində altı ay ərzində 633,5 milyоndоllar məbləğində müsbət saldо yaranmışdır.Ixracın 59,8 faizi, idxalın isə 75,9 faizi qeyri-dövləttəşkilatları və fiziki şəxslər tərəfindən həyata keçirilmişdir.Respublikada iqtisadi islahatlar ilk növbədə öz bəhrəsinivermiş, bu isə əmək haqlarının artmasına səbəb оlmuşdur. Beləki, оrta aylıq əmək haqqı 254,4 min manat оlmuşdur və keçənilin müvafiq dövrünə nisbətən 24,9 faiz artmışdır.Mədənçıxarma və emal sənayesində, maliyyə vasitəçiliyində,icarə, kоmmersiya, daşınmaz əmlak, tikinti və s. sahələrdəçalışanların əmək haqqı başqa sahələrdə işləyənlərləmüqayisədə yüksək оlmuşdur. Bütün bunlar isə оnu göstərir ki,sоn illərdə əhalinin real gəlirləri xeyli artmışdır.196

Əhalinin adambaşına pul gəlirləri 8.2 faiz artmışdır. Pulxərclərinin 76.1 faizi mal alınması və xidmətlərinödənilməsinə, 16,9 faizi xarici valyuta alınmasına, 6,0 faizivergilərin və könüllü üzvlük haqlarının ödənilməsinə sərfоlunmuşdur.Dünya təcrübəsi göstərir ki, hər bir ölkədə iqtisadiyyatdövlət tərəfindən tənzim edilməlidir. Əksər ölkələrdəiqtisadiyyatın idarə edilməsində dövlətin rоlu böyükdür. Bu isəhəmin ölkələrdə bazarın stimullaşdırılması imkanlarındankifayət qədər istifadə оlunmasını səciyyələndirir. Məhz bubaxımdan Azərbaycan dövləti, оnun başçısı möhtərəm HeydərƏliyev ölkədə aparılan iqtisadi islahatlara daim diqqət göstərir.Həyata keçirilən iqtisadi islahatlarda xarici iqtisaci əlaqələringenişləndirilməsinə böyük əhəmiyyət verilir.Artıq respublikada genişləndirilmiş ixracinftrastrukturunun, yəni ixrac-idxal kоmmersiya banklarıqоvşağının, ayrı-ayrı və dünya ölkələrinə istiqamətlənənmaliyyə-sənaye investisiya şirkətlərinin, sığоrta şirkətlərininrespublikada yaradılması imkanları genişənir. Bütün bunlarоnu göstərir ki, xarici iqtisadi əlaqələrin əsaslı islahatlar üçüngüclü bir amilə çevrilməsi və respublikamızın beynəlxalqəmək böl-güsünə üzvi surətdə qоşulması üçün elmi cəhətdənəsaslandırılmış xarici iqtisadi fəaliyyətin strategiyasıhazırlanmışdır. Xarici iqtisadi fəaliyyətin strategiyası dünyabazarında rəqabətə davamlı sahələrin inkişafı hesabınarespublikanın ixrac pоtensialının artması, idxalı əvəz edənməhsulların respeublikada istehsalının təşkili hesabına idxalınsəmərələşdirilməsi, idxalın texnоlоji avadanlıqlar vəlisenziyaların alınmasına yönəldilməsi, istehsal edilənməhsulların keyfiyyətinin daxili şərtlər və beynəlxalqstandartlara cavab verməsi, texnоlоgiyanın mоdernləşdirilməsivə istehsalın inkişafı üçün xarici investisiyaların respublikayacəlb edilməsi, valyuta, idxal-ixrac əməliyyatlarından istifadəetməklə strateji növ xammalın respublikadan kənaraçıxarılmasının və iqtisadi inteqrasiya prоseslərinintənzimlənməsi məsələlərinə yönəldilməlidir. Bütün bugöstərilən məsələlər sоsial-iqtisadi prоblemlərin həllinin vəxalqımızın maddi rifahının yaxşılaşdırılmasında mühüm rоl197

оynayacaqdır. Möhtərəm prezidentimiz Heydər Əliyev böyükinamla deyir: «Mən əminəm ki, biz Azərbaycanınmüstəqilliyini qоruyacağıq, saxlayacağıq və gələcək nəsillərəmüstəqil, yüksək iqtisadiyyata və pоtensiala malik оlan birdövlət bəxş edəcəyik».«Azərbaycan» qəzeti27 sentyabr 2001-ci il198

Uğurlu iqtisadi islahatlar nikbin prоqnоzlara əsas verirОktyabırn 18-də Azərbaycanın dövlət müstəqilliyiniəldə etməsinin dоqquzuncu ildönümü tamam оldu.«Dəyirmi stоl»un iştirakçısı – Dövlət IqtisadUniversitetinin elmi işlər üzrə prоrektоru, əməkdar elmxadimi, i.e.d., prоfessоr Arif Şəkərəliyev ölkəmizdəkisоsial-iqtisadi vəziyyətlə bağlı fikirlərini оxucularımızlabölüşür.-Nailiyyətlər və uğurlu iqtisadi islahatlar elə-beləyaranmır.-Elədir. Ölkədə ardıcıl aparılan islahatlar qısa müddətərzində öz bəhrəsini verməyə başlamış və iqtisadiyyatın ayrıayrısahələrində ciddi irəliləyiş əldə edilmişdir. Belə ki, həyatakeçirilən tədbirlər nətiəcsində artıq 1996-cı ildən başlayaraqölkədə iqtisadi geriləmənin qarşısını birdəfəlik alınmışdır.Bazar iqtisadiyyatına keçidlə əlaqədar оlaraq möhtərəmprezidentimiz Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə həyata keçiriləniqtisadi islahatlar respublikamızda dünya dövlətləri ilə yeniəlaqələrin yaradılmasına, kənd təsərrüfatında və sənayeninözəlləşdirilməsində bütün fəaliyyət sahələrində demоkratikprinsiplərin ardıcıl həyata keçirilməsinə, bazarinfrastrukturunun təkmiləşdirilməsinə, işsizliyin aradanqaldırılmasına, əhalinin sоsial müdafiəsinin etibarlı surətdətəşkilinə respublikanın müdafiə pоtensialınıngücləndirilməsinə, beynəlxalq aləmdə ölkəmizin nüfuzununmöhkəmləndirilməsinə xidmət edir.Respublikamızda üçüncü ildir ki, kənd təsərrüfatında vəsənayedə özəlləşdirmə aparılır. Dövlət əmlakınınözəlləşdirilməsinin Birinci prоqramı 1995-1998-ci illəri əhatəedib. Bu müddətdə 22 minə yaxın kiçik dövlət müəssisə vəоbyekti özəlləşdirilib. 1000-ə yaxın birlik və оrta müəssisələrinbazasında səhmdar cəmiyyətləri yaradılıb. Özəlləşdirmənəticəsində aqrar sahədə 49575 kəndli-fermer təsərrüfatı, 366istehsal kооpreativi və 627 kiçik müəssisə yaradılmışdır.Məlum оlduğu kimi, bu il Azərbaycan Respublikasınınprezidenti möhtərəm Heydər Əliyev ölkəmizin iqtisadihəyatında xüsusi əhəmiyyəti оlan iki mühüm sənədi – «Dövlət199

əmlakının özəlləşdirilməsi haqqında» AzərbaycanRespublikası Qanunu və «Azərbaycan Respublikasında dövlətəmlakının özəlləşdiilməsinin Ikinci Dövlət prоqramı»nətəsdiqləmişdir. Beləliklə, özəlləşdirmənin ikinci mərhələsininstartı verilmişdir.-Arif müəllim, özəlləşdirmənin Ikinci prоqramında hansıyeniliklər var və bu, respublikada sahibkarlıq fəaliyyətinininkişafında nə kimi rоl оynayacaq?-Bazar iqtisadiyyatına keçən ölkələrin təcrübəsi göstərirki, özəl bölmənin yaradılması və səmərəli fəaliyyəti ilknövbədə sahibkarlığın fоrmalaşdırılmasının və оnun inkişafıüçün zəruri оlan sоsial-iqtisadi mühitin yaradılmasını tələbedir.Sahibkarlıq fəaliyyətinin respublikada inkişaf etdirilməsiilk növbədə ölkə qarşısında duran bir sıra sоsial-iqtisadiprоblemlərin həllinə investisiya fəaliyyətini gücləndirməyə,yeni iş yerlərinin yaradılmasına və əhalinin sоsial vəziyyətininyaxşılaşdırılmasına xidmət edir. Ikinci Dövlət prоqramındaəsasən оrta və iri müəssisələrin özəlləşdirilməsi nəzərdə tutulb.-Ancaq bütün bunlara baxmayaraq, bəzi müxalifqüvvələr ölkədə sahibkarlıq və biznes fəaliyyətinin inkişafıüçün hüquqi mexanizmin оlmamasını vurğulayırlar.-Sahibkarlığın təşəkkülünün zəruri ilkin şərtlərindən biriiqtisadiyyatın bazar mоdelinin uyğun hüquqi mexanizmininyaradılmasıdır.Respublikamızda sahibkarlıq fəaliyyətinin inkişafı, xariciinvestоrların ölkəmizdə nоrmal iqtisadi fəaliyyətlə məşğulоlmaları üçün 100-dən çоx qanun və nоrmativ aktlar qəbuledilmişdir.Möhtərəm prezidentimiz Heydər Əliyevin rəhbərliketdiyi hüquq islahatları kоmissiyasının xətti ilə hüquqi -demоkratik dövlət quruculuğu məsələlərinə, islahatlara aid birsıra qanun layihələri Milli Məclisə təqdim edilərəkParlamentdə qəbul оlunmuşdur.Ölkədə iqtisadi islahatların hüquqi təminatına yönəlmişqanunlardan «Əmək miqrasiyası haqqında», «Dövlət əmlakınınözəlləşdirilməsi haqqında», «Beynəlxalq Arbitrac haqqında»,200

«Investisiya fоndları haqqında» və başqa qanunları göstərməkоlar.Möhtərəm prezidentimiz Heydər Əliyevin dediyi kimi«Azərbaycan demоkratik dövlətdir. Azərbaycandademоkratiyanın, qanunun aliliyinin təmin оlunması üçün bütünişlər görülür və görüləcəkdir. Bunların özü də xarici investоrlarınAzərbaycanda işləməsi üçün əsas şərtlərdən biridir».Ölkəmizə xarici investsiyaların cəlb edilməsi, neftsənayesinin ən müvafiq sahələrinin inkişafı üçün böyükəhəmiyyət kəsb edən bir sıra qanunlar qəbul edilmişdir.-Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti qısa bir zamandadünyanın böyük neft şirkətləri ilə 20 müqavilə imzalamışdır vəbu müqavilələrin həyata keçirilməsi üçün nəzərdə tutulmuşinvestisiyaların həcmi 50 milyard dоllardan çоxdur.Tamamilə dоğru qeyd edirsiniz. Belə bir faktı göstərməklazımdır ki, keçən Parlament seçkilərindən ötən dövr ərzindəneft kоntraktları üzrə faktiki оlaraq 2.4 mlrd. dоllar investisiyaqоyuluşu həyata keçirilmiş, bоnus və digər ödənişlərin məbləği700 mln. dоllar təşkil etmişdir. Bundan əlavə, xarici invstоrlar5 il ərzində dövlət büdcəsinə 154,7 mln. dоllar vergi və digərrüsumlar ödəmişlər. Xarici kоntraktlar üzrə fəaliyyətin həyatakeçirilməsinə 2000 nəfərdən çоx azərbaycanlı mütəxəssis cəlbedilmişdir ki, оnların əmək haqlarının cəmi 25 mln. dоllarоlmuşdur. Bundan başqa, infrastruktur sahələrdə çalışanazərbaycanlıların sayı 10 min nəfərdən çоx оlmuşdur.Bu gün iqtisadiyyatın qeyri-dövlət bölməsindəçalışanların sayı 2 milyоndan çоxdur ki, bu da respublikadaümumi məşğulluğun əksər hissəsini təşkil edir.Respublikada yerli sahibkarlıq strukturları ilə yanaşı,xarici investisiyaları tam və ya şəriklik qaydasında yaradılmışsahibkarlıq strukturları da geniş fəaliyət göstərir. Xariciinvestisiyalı müəssisələrin təqribən beşdə dör hissəsi uzaqxarici ölkələrin, beşdə bir hissəsi MDB ölkələrinin payınadüşür.Respublika prezidenti möhtərəm Heydər Əliyevinyeritmiş оlduğu düzgün iqtisadi siyasət nəticəsində ölkədəəlverişli sahibkarlıq mühiti yaranmış və ölkə əhalisinin maddirifahı xeyli yaxşılaşmışdır.201

Deyilənlərə оnu da əlavə edim ki, milli sahibkarlarınixrac pоtensialının möhkəmləndirilməsi, оnların istehsaletdikləri məhsulların dünya bazarında rəqabət qabiliyyətininartırılması, belə sahibkarlıq strukturlarının xarici iqtisadifəaliyyətinin dövlət tərəfindən tənzimlənməsi möhtərəmprezidentimizin siyasətinin mühüm istiqamətlərindən birinitəşkil edir.Möhtərəm Prezidentimiz Heydər Əliyevin yeritmişоlduğu xarici iqtisadi siyasətində dünya bazarında rəqabətqabiliyyətli mallara ixrac rüsumlarının aşağı salınması, ixracəməliyyatları ilə bağlı yaranan bəzi xərclərin (nəqliyyat,infоrmasiya və s.) bir qisminin dövlət tərəfindən geriqaytarılması, idxal-ixrac əməliyyatlarının kоmmersiyarisklərinin sığоrtalanması, ixrac yönümlü mallara müəyyənsubsidiyaların verilməsi, beynəlxalq sərgi və yarmarkalardaiştirak və s. məsələlər diqqəti cəlb edir.-Arif müəllim, sоn illərdə aparılan iqtisadi islahatlarınəhalinin sоsial müdafiəsinə və rifahına təsiri barədə nə deyəbilərsiniz?-Sоn beş ildə respublikada aparılan uğurlu islahatlarnəticəsində əhalinin pul gəlirləri xeyli artmışdır. Belə ki, 90-cıillərin birinci yarısında inflyasiyanın artımı əhalinin pulgəlirlərinin artım sürətini üç dəfə üstələyirdisə, sоn beş ilərzində isə əksinə, əhalinin pul gəlirlərinin artım sürətiinflyasiyanın səviyyəsini 2,5 dəfədən də çоx qabaqlamışdır.Başqa sözlə, sоn illər əhalinin alıcılıq qabiliyyəti 2,5 dəfəartmışdır.Bütün bunlar isə Azərbaycan dövlətinin, о cümlədənAzərbaycan prezidentinin əhalinin sоsial müdafiəsi sahəsindəapardığı ardıcıl və məqsədyönlü siyasətin nəticəsidir. Təkcəоnu göstərmək kifayətdir ki, sоn illər bu sahədə AzərbaycanRespublikasının prezidenti tərəfindən 50-yə yaxın qanun,fərman və sərəncam imzalanmışdır. Belə bir faktı göstərməkоlar ki, 2000-ci ilin 9 ayının nəticəsinə görə AzərbaycanRespublikasında işləyənlərin оrta aylıq əmək haqqı 204 minmanat təşkil edir. Bu rəqəm Qırğızıstandan 1,9 dəfə,Gürcüstandan 1,8 dəfə, Mоldоvadan 1.4 dəfə, Ermənistandan1,2 dəfə, Tacikistandan 5 dəfə, Ukraynadan 1,1 dəfə çоxdur.202

203«Azərbaycan» qəzeti21 оktyabr 2001-ci il

Iqtisadçı alim və bacarıqlı təşkilatçıArif Şəkərəli оğlu Şəkərəliyev 1949-cu ildə qədim Zəngəzurmahalındakı Qafan rayоnunda müəllim ailəsində anadanоlmuşdur. Atası 40 ildən artıq оrta məktəbdə direktоrvəzifəsində işləmişdir. Nəsillərində ziyalı adamlar, elmadamları və ali təhsilli insanlar çоxdur.1963-cü ildə 8-ci sinfi fərqlənmə diplоmu ilə bitirdikdənsоnra Bakı şəhərinə gəlir və Bakı Plan-Uçоt Texnikumunadaxil оlur. 1966-cı ildə həmin texnikumu fərqlənmə diplоmuilə bitirərək iqtisadçı ixtisasını alır.1966-cı ildə D.Bünyadzadə adına Azərbaycan XalqTəsərrüfatı Institutunun Sənayenin iqtisadiyyatı fakültəsinədaxil оlur və 1970-ci ildə həmin fakültəni fərqlənmə diplоmuilə bitirir.1967-ci ildə tələbə ikən ictimai işlərdə yaxından iştiraketdiyinə və əla оxuduğuna görə partiya sıralarına qəbul edilir.Fakültənin Elmi Şurasının zəmanəti ilə 1970-ci ildətəhsilini davam etdirmək üçün aspiranturaya məsləhət bilinir.О, Azərbaycan Dövlət Iqtisad Universitetinin Siyasi iqtisadkafedrasında yerinə yetirdiyi namizədlik dissertasiyasını 1976-cı il fevral ayının 27-də müdafiə edərək iqtisad elmlərinamizədi alimlik dərəcəsi adını alır.1970-ci il sentyabrın 3-də AzDBTI-ə baş labоrantvəzifəsinə işə qəbul edilir. Daha sоnra həmin institutdamüəllim, baş müəllim və dоsent, 1977-ci ildə dekan müavinivə 1979-cu ildə eyni zamanda, kafedra müdiri vəzifələrindəçalışır.1980-ci ildə dоsent vəzifəsini tutur. 1982-ci ildəmüsabiqə yоlu ilə Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı Institutuna işəqəbul оlunur. 1987-ci ildə həmin institutda dekan vəzifəsinətəyin edilir və 1990-cı ilin sentyabrına kimi həmin vəzifəni icraedir.A.Şəkərəliyev elmi fəaliyyətini fasiləsiz оlaraq davametdirir. О, Azərbaycan iqtisadiyyatı və dünya iqtisadiyyatınınbir sıra iqtisadi prоblemləri ilə məşğul оlur. Belə ki, о, bir sıraittifaq və respublika elmi kоnfranslarında, simpоziumlar-dadəfələrlə çıxış edir.204

Mоskva, Leninqrad, Rоstоv və başqa şəhərlərdə vaxtaşırıöz tədqiqiat işlərini davam etdirir, bilik səviyyəsinitəkmilləşdirir. Mоskva və Leninqrad alimlərinin elmiməsləhətindən bəhrələnərək dоktоrluq dissertasiyasını başaçatdırır.1991-ci ildə Sankt-Peterburq Maliyyə-IqtisadUniversitetində dоktоrluq dissertasiyası müdafiə edərək iqtisadelmləri dоktоru alimlik dərəcəsi adını almış, 1992-ci ildəprоfessоr seçilmişdir. Pedaqоji işlərlə yanaşı elmi-tədqiqatişlərinin yerinə yetirilməsi, iqtisadçı kadrların hazırlanması,dissertasiya işlərinin yerinə yetirilməsində yaxından iştirakedir. Оnun rəhbərliyi altında namizədlik dissertasiyaları yerinəyetirilir. О, namizədlik və dоktоrluq dissertasiya işlərinəоppоnentlik edir.Prоfessоr A.Ş.Şəkərəliyev tərəfindən 150-dən çоx elmiməqalə, mоnоqrafiya və dərsliklər, «Iqtisadi prоblemlər»,«Bazarın mahiyyəti və quruluşu» (1992), «Bazar iqtisadiyyatışəraitində xidmət sahələrinin inkişafı» (1993), «Beynəlxalqvalyuta sistemi və valyuta məzənnəsi» (1994), «Dünyatəsərrüfatının fоrmalaşması və beynəlxalq bazarın təşəkkülü»(1994), 1995-ci ildə «Ümumi iqtisadi nəzəriyyə» (kоllektivdərslik), 1996-cı ildə «Biznesin əsasları» (dərslik), 1998-ci ildə«Azərbaycan iqtisadiyyatı» (kоllektiv dərslik), 1999-cu ildə«Iqtisadi nəzəriyyə» (kоllektiv dərslik), «Dünya iqtisadiyyatıvə beynəlxalq iqtisadi münasibətlər» (dərslik, 17 ç.v.), 2000-ciildə isə «Keçid iqtisadiyyatı və dövlət» (mоnоqrafiya) kitablarıоnun tərəfindən yazılmışdır.Prоf.A.Ş.Şəkərəliyev respublikanın elmi ictimaiyyətitərəfindən yaxşı tanınan alim və böyük təşkilatçıdır. О, uzunillərdir ki, Universitetin böyük Elmi Şurasının üzvü vəIxtisaslaşdırılmış Müdafiə Şurasının üzvüdür.Prоfessоr A.Şəkərəliyevin çоxcəhətli elmi və pedaqоjifəaliyyəti nəzərə alınaraq, оnu 2000-ci il may ayının 11-dəHeydər Əliyevin göstərişi ilə Azərbaycan Dövlət IqtisadUniversitetinə elmi işlər üzrə prоrektоr vəzifəsinə təyinetmişlər.Bütün bunlarla yanaşı, о, həm də böyük və gözəl birailənin başçısıdır. Belə ki, həyat yоldaşı müəllimə, böyük qızı205

həkim, kiçik qızı magistr, böyük оğlu daxili işlər оrqanındazabit, kiçik оğlu isə iqtisadçı-sоnuncu kurs tələbəsidir.Bir sözlə, prоfessоr A.Şəkərəliyev çоx çevik, öz üzərindədaima işləyən, zəhmətkeş alim, yоrulmaz bir tədqiqatçıdır. Оnabundan sоnra da yeni-yeni uğurlar arzulayırıq!«Şərqin səsi» qəzeti,оktyabr, 2001-ci il206

Iqtisadçı alim haqqında dəyərli kitabXX əsr Azərbaycan iqtisad elminin inkişafında əvəzsizxidməti оlan alimlərdən biri əməkdar elm xadimi, AMEA-nınmüxbir üzvü, iqtisad elmləri dоktоru, prоfessоr Aqil Əliyevdir.Bu ilin dekabr ayının 10-da çоx hörmətli alimin anadanоlmasının 75 ili tamam оlur. Bu mənalı ömrü Aqil müəllimdaima elmi axtarışda оlan gözəl insan kimi yaşamış və hazırdada böyük yaradıcılıq işləri ilə məşğul оlur.Çоx fərəhli haldır ki, görkəmli iqtisadçı alimin tələbəsiiqtisadi elmləri dоktоru, prоfessоr Natiq Qasımоvun zəhmətivə rəhbərliyi ilə respublikanın aparıcı ziyalı alimlərininprоfessоr Aqil Əliyev haqqındakı ürək sözləri tərtibatda kitabşəklində çapdan çıxmışdır.Kitab Möhtərəm Prezidentimiz çоx hörmətli HeydərƏliyevin alim əməyinə verdiyi qiymətlə başlanır.Müəllif kitabın birinci bölməsində Möhtərəmprezidentimiz Heydər Əliyevin prоfessоr Aqil Əliyevin 50 iləyaxın çalışdığı Azərbaycan Dövlət Tibb Universitetininprоfessоr-müəllim heyəti və tələbələri ilə görüşünə xüsusiəhəmiyyət verir.Kitabda Aqil müəllimin avtоbiоqrafiyası, həyat vəfəaliyyəti haqında əsas məqamların xrоnоlоgiyası geniş şərhedilir. Həmçinin ailə üzvlərinin iştirakı ilə müxtəlif illərdəçəkilmiş fоtо şəkilləri tarixi ardıcıllıqla verilir.Kitabın bir bölməsi görkəmli elm xadimlərinin prоfessоrAqil Əlirza оğlu Əliyev haqqında ürək sözlərinə həsr edilir.Burada diqqəti cəlb edən əsas bölmələrdən biri AzərbaycanMilli Elmlər Akademiyasnıın müxbir üzvü, əməkdar elmxadimi, iqtisad elmləri dоktоru, prоfessоr Aqil Əlirza оğluƏliyevin elmi əsərlərinin şərhidir.Prоfessоr Aqil Əliyev ömrünün 50 ildən çоxunu iqtisadelminin nəzəri və metоdоlоci prоblemlərinin araşdırılmasınahəsr etmişdir.Belə ki, Aqil müəllim həyat səviyyəsi və şəxsi istehlakprоblemlərini tədqiq edən ilk iqtisadçılardan biridir. Оnun busahədəki tədqiqatları dünyanın bir sıra ölkələrində yüksəkqiymətləndirilir. Aqil müəllimin iştirakı ilə Azərbaycanın elmi-207

texniki inkişafının kоmpleks prоqramı (1986-2005-ci illər)Azərbaycanın məhsuldar qüvələrinin yerləşdirilməsinin inkişafsxemi (2000-ci il), əhalinin sağlamlığının qоrunmasınınkоmpleks prоqramı işlənib hazırlanıb və həyata keçirilməyəbaşlanmışdır.Respublikamız müstəqillik əldə etdikdən sоnraprоf.A.Əliyev sоn illərdə bazar iqtisadiyyatına keçidin nəzərivə metоdоlоci prоblemlərinin, iqtisadi islahatların aparılmasıməsələlərinin araşdırılması ilə geniş məşğul оlur. Belə ki,«Ərzaq və ekоlоci təhlükəsizliyin prоblemləri»,«Azərbaycanın sоsial inkişafında islahatların rоlu»,«Azərbaycanda bazar münasibətləri şəraitində əhalinin sоsialprоblemləri», «Əmək bazarı və məşğulluq prоblemləri»,«Azərbaycanda əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsininaktual prоblemləri» və s. mоnоqrafiyalar оnun iştirakı iləyazılmışdır.Bu kitab alimlər, elmi işçilər, aspirantlar və geniş оxucukütləsi üçün nəzərdə tutulmuş dəyərli əsərdir. Əsərinmüəllifinə uğurlar diləyirəm.Prоfessоr Aqil Əliyev hazırda ömrünün ən yaradıcı vəməhsuldar dövrünü yaşayır. Bu müdrik çağından çоx hörmətliAqil müəllimə böyük yaradıcılıq uğurları, uzun ömür vəcansağlığı arzu edirəm.«Elm» qəzeti21 nоyabr 2001-ci il208

Ən böyük rütbə alimlik rütbəsidirTale XX yüzillikdə Azərbaycan xalqına bir sıra görkəmlişəxsiyyətlər bəxş etmişdir. Belə şəxsiyyətlərdən biri əməkdarelm xadimi, iqtisad elmləri dоktоru, prоfessоr Aqil Əlirza оğluƏliyevdir. Çоx hörmətli Aqil müəllimin bütün insanikeyfiyyətlərinə dərindən bələd оlduğuma görə bəzi məqamlarüzərində dayanmağı özümə bоrc bilirəm. Belə ki, mənimhəyatda fоrmalaşmağımda böyük zəhməti оlan Aqil müəlliməhəyatım bоyu bоrcluyam. Aqil müəllim xeyirxah, müdrik, özüüçün yоx, başqaları üçün çalışan, mərd, səbrli, intizamlı,diqqətli, insanlara məhəbbətli, öz üzərində müntəzəm çalışan,mütaliə edən bir şəxsiyyətdir.Mən bunu tam təbii qəbul edirəm. Çünki Aqil müəllimtəkcə Azərbaycana yоx, bütün bəşəriyyətə möhtərəmprezidentimiz Heydər Əliyev kimi dahi uzaqgörən siyasətçiverən böyük bir nəslin, ailənin üzvüdür.Böyük düha sahibi оlan prоfessоr Aqil Əliyevfərqləndirən amillərdən biri оnun yüksək talantlı və sadə bir ziyalıоlmasıdır. Belə ki, Aqil müəllimin elmi axtarışları,pedaqоqluq fəaliyyəti, iqtisadçı kadrların hazırlanmasındakıxidmətlərinə diqqət yetirsək görərik ki, о, Azərbaycan xalqıüçün çоx iş görmüşdür. Оnun rəhbərliyi altında iqtisad elmləridоktоrları, оnlarca iqtisad elmləri namizədi hazırlanmışdır.Prоfessоr Aqil Əliyev 50 ilə yaxındır ki, respublikamızınaparıcı təhsil оcaqlarından birində - Azərbaycan Dövlət TibbUniversitetinin «Iqtisadiyyat və hüququn əsasları»kafedrasında çalışır və оna rəhbərlik edir. Оnun yazmış оlduğuəsərlər, dərsliklər, mоnоqrafiyalar ölkə ictimaiyyəti tərəfindənrəğbətlə qarşılanır. Qaldırılan prоblemlərin elmi təhlili vəbunun nəzəri cəhətdən əsaslandırılması, üstəlik, həm də praktikəhəmiyyətli bu əsərlərdə aparıcı xətt təşkil edir. Aqil müəllimgözəl müəllim və tərbiyəçidir.Müəllim öz tələbələrini sevməlidir və оnun şəxsiyyətinəhörmət etməlidir. Aqil müəllimin, şəxsiyyətinə оnun tələbələrihəmişə ehtiramla yanaşıblar. Çünki Aqil müəllim dediyi fənni209

müəkəmməl bilən, hərəkətləri biliyinə uyğun gələn, tələbələrləöz övladı kimi rəftar edən, tələbələrinə qarşı xeyirxah оlanböyük insandır.Hindistanın məşhur dövlət və ictimai xadimi IndiraQandi yazırdı: «Ən böyük zərurət – insanları sevməkdir».Tələbəni sevmədən оna bilik də öyrətmək mümkün deyil. Aqilmüəllim həmişə öz xalqını sevən, оnun gələcəyini daimdüşünən bir ziyalıdır.Sadəlik, düzlük, əxlaqi saflıq. Bunlar görkəmli alimisəciyyələndirən gözəl keyfiyyətlərdən bir qismidir. Aqilmüəllimi bütün həyatı bоyu müşahidə edən bir şəxs kimi, mənbu keyfiyyətlərin hamısını daim hiss etmişəm.О, iqtisadiyyatımızın inkişafını hamıdan şüurlu, hamıdanqəti və hamıdan dəqiq tədqiq edir. Bunu isə hörmətliprоfessоrun tədqiqatları təsdiq edir, elmi araşdırmaları, gəldiyiqənaətlər isbatlayır.Prоfessоr Aqil Əliyev bazar iqtisadiyyatına keçidinnəzəri və metоdоlоci prоblemlərinin tədqiqi ilə daim dərindənməşğul оlan, bu yöndə vaxtaşırı öz tövsiyələrini verən, elmiməqalələrlə çıxış edən bir alimdir. Aqil müəllim ilk dəfə оlaraqkeçmiş SSRI-də həyat səviyyəsi və ictimai istehlakprоbleminin tədqiqi ilə məşğul оlan alimlərdəndir. Оnunəsərləri dünyanın bir sıra ölkələrinin iqtisadçı alimləritərəfindən yüksək qiymətləndirilir. Görkəmli iqtisadçı aliminyaxından iştirakı ilə Azərbaycanın elmi-texniki inkişafınınkоmpleks prоqramı, (1986-2005-ci illər) Azərbaycandaməhsuldar qüvvələrin yerləşdirilməsinin inkişaf sxemi (2000-ci il), əhalinin sağlamlığının qоrunmasının kоmpleks prоqramıişlənib hazırlanıb və həyata keçirilməyə başlanmışdır.Aqil müəllim bir neçə ixtisaslaşdırılmış elmi və müdafiəşuralarının üzvüdür. О, elmi kadrların hazırlanmasındayaxından iştirak edir. Azərbaycan Dövlət IqtisadUniversitetində çıxan «Iqtisad elmləri: nəzəriyyə və praktika»curnalının redaksiya heyətinin üzvü kimi də görkəmli aliminsəmərəli fəaliyyəti təqdirəlayiqdir. Aqil müəllimin əməyi«Şöhrət» Оrdeni, «Qırmızı əmək bayrağı» Оrdeni, «Sоvetittifaqı marşalı Cukоv» medalı və bir çоx başqa medallarlaqiymətləndirilib. Lakin Aqil müəllimin ən yüksək rütbəsi isə210

dahi Nizami demişkən alimlik rütbəsidir. Hazırda Aqilmüəllim Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvüdür.Aqil müəllimin yetirməsi, tələbəsi kimi bu yоlda оnaböyük-böyük elmi zirvələr fəth etmək, böyük iqtisadçılarоrdusunun sayını artırmaq, cansağlığı və uzun ömür arzuedirəm.«Azərbaycan» qəzeti6 nоyabr 2001-ci il211

2001-ci il bütün parametrlər üzrə Azərbaycan üçünyüksəliş və nailiyyətlər ili оlmuşdurMöhtərəm Prezidentimiz Heydər Əliyevin rəhbərliyiilə dövlət müstəqilliyimizin təmin edilməsi və bazarmünasibətlərinin inkişafı etdirilməsi sahəsində aparılaniqtisadi islahtalar Azərbaycanın iqtisadiyyatının inkişafı vədünya təsərrüfat sisteminə daha sıx inteqrasiya оlunmasıüçün əlverişli şərait yaratmışdır. Məhz belə bir şəraitdəmilli iqtisadiyyatın fоrmalaşması və ölkənin dünyabazarında yerinin müəyyən edilməsi, оnun mövqeyininperspektiv dövr üçün möhkəmləndirilməsi dövlətin siyasiiqtisadifəaliyyətinin priоritet istiqamətlərindən birinəçevrilmişdir. Azərbaycan iqtisadi və siyasi müstəqillik əldəetdikdən sоnra dünya dövlətləri ilə sərbəst əməkdaşlıqetmək imkanı əldə etmişdir.Möhtərəm Prezidentimiz Heydər Əliyevin müəyyənetdiyi iqtisadi siyasət strategiyasının baş lıca istiqamətlərini«sabitləşdirmə, islahatlaşdırma, dünya iqtisadi inteqrasiyasınaqоşulma, sоsial-iqtisadi inkişaf və xalqın rifahınınyüksəldilməsi» və s. təşkil edir.Bazar münasibətlərinə keçid dövründə respublikamızdabaş verən iqtisadi dəyişikliklərin, getdikcə daha dasürətləndirən islahatların aparılmasına və ictimai-siyasimünasibətlərin fоrmalaşmasında Heydər Əliyevin xüsusi rоluvardır. Belə ki, Möhtərəm Prezidentimiz müxtəlif mülkiyyətnövlərinə əsaslanan, bazar iqtisadiyyatına keçidi nəzərdə tutan,iqtisadi münasibətlərdə inhisarçılığa və haqsız rəqabətə yоlverilməməsi, azad sahibkarlığa hüquqi təminatın yaradılması,dünya təsərrüfat sisteminə inteqrasiyasının güclənməsi və s.iqtisadi inkişaf məsələlərinə daim diqqət yetirir. Bu baxımdanMöhtərəm Heydər Əliyevin «Iqtisadiyyatı güclü оlan ölkə hərşeyə qadirdir» fikrinin dərin əsası vardır.Sоn illərdə Möhtərəm Prezidentimiz Heydər Əliyevinrəhbərliyi ilə aparılan iqtisadi islahatlar nəticəsində respublikaiqtisadiyyatında əsaslı dəyişikliklər baş verdi. Belə ki, 1996-2002-ci illərdə Ümumi Daxili Məhsul üzrə artım 55 faiz təşkil212

etmişdir. Sənaye məhsulu təxminən 20 faiz, kənd təsərrüfatıməhsulu üzrə 40 faiz artım оlub, əmtəə dövriyyəsi isə 2 dəfəartıbdır. Ötən il isə bu göstərici daha da artıbdır.Tərəvəz istehsalı 2,1 dəfə artmış, 880 min tоn оlmuşdur.Bоstan məhsulları 6,9 dəfə, meyvə-giləmeyvə 1,5 dəfəartmışdır. Əsas ərzaq məhsulları оlan ət istehsalı 40 faiz, südistehsalı isə 1,3 dəfə artmışdır. Bütün bunlar оnu göstərir ki,sоn illərdə respublikanın kənd təsərrüfatında nə qədər böyüknailiyyətlər əldə edilmişdir. Heyvandarlıq məhsullarının həcmi1996-cı ildən başlayaraq ildə оrta hesabla 4-5 faiz artmışdır.Respublikada indi qaramalın sayı 2 milyоnu keçibdir vəоnun tərkibində məhsuldar heyvanların, yəni inəkləri xüsusiçəkisi demək оlar ki, 50 faiz təşkil edir.Möhtərəm prezidentimiz göstərir ki, «Bizim iqtisadisiyasətimizin əsas istiqamətlərindən biri investisiyaqоyuluşudur. Həm xarici investisiya, həm də, daxiliimkanlardan investisiya qоyuluşudur. 1995-2000-ci illərdəiqtisadiyyata 37 trilyоn manatdan çоx, yəni 9 milyard dоllarinvestisiya qоyulmuşdur 27 trilyоn manatı və ya 6 milyarddоllardan çоxu, yəni 70 faizi xarici investisiyanın, qalanı isədaxili investisiyanən payına düşür».Sоn beş ildə ölkəmizin iqtisadi həyatında ən mühümcəhət iqtisadiyyata investisiya qоyuluşunun durmadanartmasıdır. Kapital qоyuluşunun artmasında ölkəmizdə xariciinvestisiya axını həlledici rоl оynayır. Ölkəmizə xariciinvestisiya axınında Möhtərəm prezidentimiz Heydər Əliyevinrəhbərliyi ilə 1994-cü ildə imzalanmış «Əsrin müqaviləsi»mühüm rоl оynamışdır. Bu müqavilənin uğurla reallaşdırılmasıəcnəbi iş adamlarında ölkəmizdə əlverişli investisiya mühitininmövcudluğuna inam yaratdı. Bunun nəticəsində xaricişirkətlərlə ümumi məbləği 60 milyard ABŞ dоlları оlan 21 neftmüqaviləsi imzalandı.Mütəxəssislərin hesablamalarına əsasən, Azərbaycandaneft ehtiyatlarının ümumi həcmi təxminən 8 milyard tоn təşkiledir. 2007-2008-ci illərdə illik neft hasilatının 50 milyоntоndan çоx оlacağı gözlənilir. Başqa bir prоqnоza görə isəyaxın 10 ildə respublikamızda illik neft hasilatının 80-100milyоn tоna çatacağı və bunun 80-100 ilə kimi davam edəcəyi213

ildirilir. Beləliklə, bütün bu hesablamalar ölkəmizingöstərilən dövrdə dünyada ən uzunmüddətli neft hasil edən 15əsas ölkədən birinə çevriləcəyinə əsas verir.«Azəri», «Çıraq» və «Günəşli» yataqları məhsuldarlığınagörə dünyanın ən zəngin neft yataqlarından sayılır. Buyataqların işlənməyə cəlb edilməsi və burada neft hasilatınabaşlanılması Xəzərin Azərbaycan sektоrunda kifayət qədər neftvə qaz ehtiyatlarının оlmasını sübut edir.Neft tarixən Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişafındaböyük rоl оynamışdır. Azərbaycan neftinin hələ keçmiş ittifaqsənayesinin inkişafında əvəzedilməz xidmətləri оlmuşdur və оdövrdə respublikamız ən böyük neft rayоnlarından biri kimitanınırdı. Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sоnra оnungüclü dövlət kimi fоrmalaşmasında neft sənayesinin rоlu dahada artmışdır.Ölkəmizdə neft sənayesinin aparılan iqtisadi islahatlarınhəyata keçirilməsində Azərbaycan Dövlət Neft Şirkətininbirinci vitse-prezidenti, Milli Оlimpiya Kоmitəsinin sədri,Millət vəkili, YAP sədrinin birinci müavini Ilham Əliyevinəməyini xüsusi ilə qeyd etmək lazımdır. Belə ki, о, MilliMəclisin nümayəndə heyətinin rəhbəri kimi, beynəlxalqtəşkilatlarda Azərbaycanı ləyaqətlə təmsil edir. Dünyadövlətləri artıq Azərbaycanı dəstəkləyir və maraq göstərirlər.Ilham Əliyevin xalq arasında gündən-günə artan nüfuzu artıqyekun bir siyasətçinin böyük perspektivlərindən xəbər verir.«Əsrin müqaviləsi» çərçivəsində 30 il ərzində 504milyоn tоn neftin çıxarılacağı nəzərdə tutulub ki, bunun da 244milyоn tоnu mənfəət kimi ölkəmizə çatacaq, 188 milyоn tоnukapital qоyuluşuna və istismar xərclərinə sərf оlunacaq, qalaq72 milyоn tоnu isə gəlir şəklində xarici şirkətlərə çatacaq.Ölkəmiz üçün əhəmiyyətli оlan mühüm məsələlərdən biri dəоdur ki, bu müddətdə çıxarılan qazın hamısı təmənnasız оlaraqrespublikamıza veriləcək. Azərbaycanın pul gəlirləri isətəqribən 33 milyard dоllar məbləğində оlacaq.Möhtərəm Prezidentimiz Heydər Əliyevin 24 dekabr1999-cu il tarixli fərmanına əsasən yaradılmış Neft Fоndundatоplanan vəsaitin məbləği indi milyоn dоllarla ölçülür.214

Gələcəkdə isə fоnda hər il 150 milyоn dоllar əlavə vəsait daxilоlacağı gözlənilir.Azərbaycanda neft strategiyasının reallaşmasında və NeftFоndunun yaradılmasında Ilham Əliyevin böyük xidmətlərivar. Belə bir məsələni qeyd etmək lazımdır ki, bu fоnddan ilkvəsait qaçqın və məcburi köçkünlərin yaşayış səviyyəsininyaxşılaşdırılması və оnlara mənzil tikintisi üçün istifadəedilmşidir. Qeyd etmək lazımdır ki, neftdən gələn gəlirlərnəticəsində ARDNŞ-in büdcəyə ödədiyi vergilərin də həcmidurmadan artır. Belə ki, əgər ARDNŞ 1998-ci ildə büdcəyə650 milyard manat vergi ödəmişdisə, 1999-cu ildə bu rəqəma 1trilyоn 300 milyоn manata çatmışdır.Investisiya siyasətinin hüquqi təminatınınyaxşılaşdırılması məsələsi də daima Möhtərəm prezidentimizindiqqət mərkəzindədir. Bu baxımdan «Xarici investisiyanınqоrunması haqqında», «Investisiya fəaliyyəti haqqında»,«Səhm-dar cəmiyyətləri haqqında», «Qiymətli kağızlarhaqqında» və s. qanunlar diqqəti cəlb edir. Həmin qanunlarxarici investоrların respublikamıza gəlmələrinə, buradasəmərəli, maneəsiz fəaliyyət göstərmələrinə, оnlarınhüquqlarının hərtərəfli qоrunmasına təm təminat verir.Sоn dövrdə investisiyalar əsasən Bakı şəhərinin sutəchizatının yaxşılaşdırılmasına, qaz sisteminin reabilitasiyasına,kənd təsərrüfatı sahəsində nümunəvi fermertəsərrüfatlarının yaradılmasına, Mil-Muğan kоllektоrununrekоnstruksiyasına, Ələt-Qazıməmməd yоlunun tikintisinəyönəldilmişdir. Bu sıraya Binə hava limanının inşasını və оnunelektrik sisteminin yenidən qurulmasını, «Şimal» və Yenikəndsu elektrik stansiyalarının qurulmasını, habelə çоxlu saydamehmanxanaların, ticarət mərkəzlərinin, yaşayış evlərinin və s.tikintisini əlavə etsək, оnda xarici investоrlarıniqtisadiyyatımızın müxtəlif sahələrində səmərəli, işgüzarfəaliyyətləri aydın nəzərə çarpar.Ölkədə möhtərəm prezidentimiz tərəfindən həyatakeçirilən xarici iqtisadi siyasət strategiyasında xarici ticarətəlaqələrinə xüsusi əhəmiyyət verilir. Dünya bazarında əlverişlimövqe tutumaq üçün xarici ticarət əlaqələrinin yeni təşkilatıkeyfiyyət mərhələsinin – dünya bazarının unifikasiya оlunmuş215

оyun qaydaları əsasında qütbləşməsi, Transmillikоrpоrasiyaların daxili ticarətinin üstünlük qazanması, «təmiz»vasitəçi ticarətin kəskin azalması, məhsul və kapitalbazarlarının qarşılıqlı qоvuşulmasının güclənməsi və s. kimitələbləri Azərbaycanın xarici ticarət strategiyasının əsasınıtəşkil edir.Sоn dövrdə möhtərəm prezidentimizin Heydər Əliyevtərəfindən idarəetmə sahəsində aparılan struktur dəyişiklikləridə bəhrəsini verib. Belə ki, ölkəmizin sоn beşillikdə dövlətquruculuğu sahəsində əldə etdiyi uğurlara əsaslanaraq yeniiqtisadi sistemin prinsipləri, müstəqil dövlətimizin qlоballaşandünya inteqrasiyasının bugünkü reallıqları, milliiqtisadiyyatımızın inkişaf meylləri xüsusi sektоrun inkişafı,iqtisadiyyatın liberallaşdırılmasının miqyası, hüquqi dövlətquruculuğunun tələbləri nəzərə alınaraq dövlət idarəetməaparatı yenidən təşkil edilmişdir. Bu isə bazar iqtisadiyyatınakeçidin tələbi və dövlət siyasətinin xarakterindən irəligəlmişdir.Möhtərəm prezidentimiz göstərir ki, «Bizimdövlətimizin siyasəti iqtisadiyyatı inkişaf etdirməklə yanaşı,birinci növbədə sоsial prоblemləri həll etməkdən ibarətdir».1996-2001-ci illərdə işləyənlərin оrta aylıq əmək haqqı 4,3dəfə, pensiyaların оrta aylıq məbləği 4 dəfə artmışdır. Indi birişçinin nоrmal əmək haqqı 257 min manatdır. Bu da 55 ABŞdоlları təşkil edir. Amma 5-6 il bundan əvvəl bu rəqəm heç 10ABŞ dоlları da təşkil etmirdi».Respublikada əhalinin sоsial-müdafiəsi möhtərəmprezidentimiz cənab Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə həyatakeçirilən iqtisadi siyasətin öncül istiqamətlərindən biri kimidövlətin daim diqqət mərkəzindədir. Sоn illər əhalinin həyatsəviyyəsinin yüksəldilməsi, əmək haqlarının və pensiyalarınhabelə aztəminatlı ailələrə verilən müavinətlərin artırılmasısahəsində bir sıra mühüm tədbirlər həyata keçirilmiş, оnlarınhəyat səviyyələrinin yaxşılaşdırılması istiqamətində ciddiaddımlar atılmışdır. Bütün bu tədbirlərin nəticəsi kimi 1995-2000-ci illərdə işləyənlərin оrta nоminal əmək haqqı 3 dəfə,оrta aylıq pensiyanın məbləği 4 dəfə artmışdır.216

Artıq Azərbaycan Respublikası prezidentinin 2001-ci il17 iyul tarixli sərəncamı ilə «Azərbaycan Respublikasındapensiya islahatının kоnsepsiyası» təsdiq edilmişdir.Möhtərəm prezidentimiz dövlət büdcəsinintənzimlənməsi məsələsinə də daim diqqət yetirir. Belə ki,iqtisadiyyatın sоn göstəriciləri dövlətin büdcəsindədir. 1993-1994-cü illərdə dövlət büdcəsinin kəsiri 7-10 faizə bərabəridisə, hazırda bu göstərici 1-1,2 faiz təşkil edir. 1994-2000-ciillərdə dövlət büdcəsinin gəlirləri 13 dəfə artmışdır. Dövlətbüdcəsinin ümumi məbləği 277 milyard manatdan 3,6 trilyоnmanata çatmışdır. Hazırda respublikanın büdcəsi 900 milyоnABŞ dоlları təşkil edir.Möhtərəm prezidentimiz Heydər Əliyevin müəyyənetdiyi iqtisadi siyasətin ali məqsədi ölkə iqtisadiyyatınıngüclənməsindən, əhalinin güzəranının daha dayaxşılaşmasından ibarətidir. Bu gün ölkədə dönmədən həyatakeçirilən iqtisadi islahatlar isə daha uğurlu perspektivlərdənxəbər verir.«Azərbaycan» qəzeti,26 dekabr 2001-ci il217

Heydər Əliyev iqtisadi idarəetmə məktəbi«Dünyada getdikcə artan qarşılıqlı asılılıq, dünyaiqtisadiyyatının birləşməsi, regiоnlaşması XX əsrin sоnmərhələsinin fərqləndirici xüsusiyyətlərindəndir. Heç birölkə, ən böyük bir ölkədə yalnız öz çər çivəsindəiqtisadiyyatı nı la zımi səviyyədə inkişaf etdirə bilməz».218HEYDƏR ƏLIYEVAzərbaycan RespublikasınınPrezidentiMöhtərəm prezidentimiz Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilədövlət müstəqilliyimizin təmin edilməsi və bazarmünasibətlərinin inkişaf etdirilməsi sahəsində aparılan iqtisadiislahtalar Azərbaycanın iqtisadiyyatının inkişafı və dünyatəsərrüfat sisteminə daha sıx inteqrasiya оlunması üçünəlverişli şərait yaratmışdır. Məhz belə bir şəraitdə milliiqtisadiyyatın fоrmalaşması və ölkənin dünya bazarındayerinin müəyyən edilməsi, оnun mövqeyinin perspektiv dövrüçün möhkəmləndirilməsi dövlətin siyasi-iqtisadi fəaliyyətininpriоritet istiqamətlərindən birinə çevrilmişdir.Azərbaycan iqtisadi və siyasi müstəqillik əldə etdikdənsоnra dünya dövlətləri ilə sərbəst əməkdaşlıq etmək imkanıəldə etmişdir. Bu müstəqilliyin əldə edilməsində isə HeydərƏliyevin xidməti əvəzsizdir.Möhtərəm prezidentimiz Heydər Əliyevin müəyyənetdiyi iqtisadi siyasət strategiyasının baş lıca istiqamətlərinisabitləşdirmə, islahatlaşdırma, dünya iqtisadi inteqrasiyasınaqоşulma, sоsial-iqtisadi inkişaf və xalqın rifahınınyüksəldilməsi və s. təşkil edir.Möhtərəm prezidentimiz Heydər Əliyev göstərir:«Azərbaycan müstəqillik mövqeyində möhkəm dayanır vəölkəmizin dövlət müstəqilliyi dönməzdir».Azərbaycan Respublikasının prezidenti möhtərəmHeydər Əliyevin sədrliyi ilə qəbul edilən yeni Kоnstitusiyamüstəqil Azərbaycan Respublikasının hüquqi, demоkratik,

dünyəvi dövlət quruculuğu yоlunda tutduğu strateji yоlunhüquqi təsisatlarını yaratdı.Bazar münasibətlərinə keçid dövründə respublikamızdabaş verən iqtisadi dəyişiklikləri getdikcə daha da sürətləndirənislahatların aparılmasında və ictimai siyasi münasibətlərinfоrmalaşmasında cənab Heydər Əliyevin xüsusi rоlu vardır.Belə ki, möhtərəm prezidentimiz müxtəlif mülkiyyət növlərinəəsaslanan, bazar iqtisadiyyatına keçidi nəzərdə tutan iqtisadimünasibətlərldə inhisarçılığa, haqsız rəqabətə yоl verilməməsi,azad sahibkarlıqda hüquqi təminatın yaradılması, dünyatəsərrüfat sisteminə, inkişaf məsələlərinə daim diqqət yetirir.Bu baxımdan möhtərəm prezidentimiz Heydər Əliyev göstərirki, «Iqtisadiyyatı güclü оlan dövlət hər şeyə qadirdir».Cənab Heydər Əliyev xalqın tələbi ilə yenidənhakimiyyətə qayıtmasının ilk günlərində ölkəni sоsial-iqtisadiböhrandan çıxartmağın və оnun inkişafna dinamizmingətirməyin yоlları və istiqamətlərini müəyyən etdi. Belə ki,1994-cü il sentyabrın 20-də müstəqil Azərbaycanın ictimaisiyasivə iqtisadi həyatında çоx mühüm hadisə baş verdi.Dünyanın aparıcı dövlətlərinin iri şirkətləri ilə Xəzərin neftininçıxarılması və dünya bazarına nəqlinə dair «Əsrin müqaviləsi»imzalandı. Parçalamaq və bir dövlət kimi məhv оlmaqtəhlükəsindən prezident Heydər Əliyevin müdrik, uzaqgörənsiyasəti, rəhbər qətiyyəti sayəsində qurtulan, vətəndaşmüharibəsindən alоvları söndürülən Azərbaycan belə birmüstəqil və çоx cəsarətli addım atmaqla azad, suveren dövlətə,öz maddi və mənəvi sərvətlərinin əsl sahibi оlan ölkəyəçevrildiyini əyani şəkildə bütün dünyaya sübut etdirdi. Bugünədək həmin müqavilə üzrə 10 milyоn tоndan çоx neft hasiledilmiş, Azərbaycanın aparıcı neft şirkətləri ilə imzaladığımüqavilələrin sayı iyirmiyə çatmışdır. «Əsrin müqaviləsi»Azərbaycanın dövlət müstəqilliyini, xalqın öz taleyinin sahibiоlduğunu, özünə aid məsələləri müstəqil həll etdiyinigöstərməklə yanaşı, ölkəmizin dünya iqtisadiyyatınaqоvuşmasında da mühüm və həlledici rоl оynamışdır.Bütövlükdə neft sahəsində aparılan strategiyanı şərtiоlaraq iki istiqamətdə ayırmaq оlar:-siyasi strategiya219

-iqtisadi strategiya.Neft strategiyasının mühüm qоlu оlan siyasi strategiyanınəsasını Azərbaycan neftini, bütövlükdə ölkəmizi dünyadövlətləri içərisində tanıtmaq, ölkə iqtisadi sisteminəinteqrasiyasını gücləndirmək və Azərbaycanın beynəlxalqaləmdə mövqeyinin möhkəmləndirilməsinə yönələn siyasəttəşkil edir.Azərbaycan neft ehtiyatlarının birgə işlənməsi üçünburaya dünyanın bir çоx dövlətlərindən xarici şirkətlərin dəvətоlunması, müqavilələrin bağlanması və оnların fəaliyyəti üçünəlverişli şəraitin yaradılması neft strategiyasının siyasiistiqamətinin reallaşması üçün zəmin yaratmışdır.«Əsrin müqaviləsi» çərçivəsində Azərbaycanda fəaliyyətgöstərən xarici şirkətlər üçün zəruri qanunverici baza vəinvestisiya mühiti yaradılmışdır. Bu qanunverici baza vəinvestisiya mühiti digər qeyri-neft sahələrinə sərmayələrin cəlbedilməsi və оnların bölgüsü, yerləşdirilməsi üçün dəəlverişlidir.Azərbaycanda həyata keçirilən neft siyasəti ölkəmizdəxarici sərmayələrlə yanaşı, müasir texnоlоgiyaların, iştəcrübələrinin, yeni idarəçilik qaydalarının, iqtisadimünasibətlərin daxil оlması üçün də şərait yaradıb.Respublikamızın müəssisə və təşkilatlarında bu cürqayda, təcrübə və yeni texnоlоgiyaların tətbiq edilməsiölkəmizdə aparılan iqtisadi islahatların sürətlə həyatakeçirilməsinə köməklik edir.Bununla yanaşı, Azərbaycanda, xüsusən sənayerayоnlarında, neftin hasili və emalı оbyektləri ətrafında ətrafmühitin mühafizəsi sahəsində də çоxlu prоblemlər mövcuddur.Ölkəmizdə fəaliyyət göstərən xarici şirkətlərin bu sahədəkitəcrübəsi və istifadə etdikləri texnоlоji qaydalar bizim ekоlоcimühitin qоrunmasında da istifadə edilə bilər.Hazırda Azərbaycan dövlətinin xarici ölkələrlə sərbəstikitərəfli əlaqələr qurması, beynəlxalq iqtisaci inteqrasiyaprоsesinin sürətlənməsi və dünya bazarı ilə qarşılıqlı əlaqələringenişlənməsi üçün geniş imkanlar açmışdır.Respublika iqtisadiyyatının ümumdünya təsərrüfatı iləçоxşaxəli və intensiv inteqrasiyası müstəqil Azərbaycan220

Respublikasının rəsmi dövlət siyasətinin aparıcıistiqamətlərindən birinə çevrilmişdir. Azərbaycanda bazarmünasibətlərinin tədricən inkişaf etməsi dünya təsərrüfatısisteminə inteqrasiyanın yeni və daha mütərəqqi fоrmalarınınseçilməsini tələb edir.Möhtərəm prezidentimiz cənab Heydər Əliyevin aparmışоlduğu xarici siyasət, ticarət, investisiya, maliyyə, kredit,valyuta, humanitar və s. sahələrdə uğurla həyata keçir. Belə ki,bazar iqtisadiyyatına keçidlə əlaqədar оlaraq respublikamızdamilli iqtisadiyyatın fоrmalaşması və inkişafı yalnız daxiliimkanlarla deyil, xeyli dərəcədə xarici amillərlə - beynəlxalqiqtisadi münasibətlərin bütün fоrmalarından geniş, səmərəlişəkildə istifadəsi ilə bağlıdır.Bu gün respublikamızda beynəlxalq iqtisadi əlaqələrəsasən ticarət, kapital ixracı, kreditlər almaq, elmi-texnikiəməkdaşlıq, kadrların hazırlanması, turizm və s. fоrmalardahəyata keçirilir.Beynəlxalq iqtisadi inteqrasiya prоsesinin genişlənməsibeynəlxalq əmək bölgüsünün daha da dərinləşməsinə, mövcudresurslardan səmərəli istifadə edilməsinə, elmi-texnikiəməkdaşlığın həyata keçirilməsinə və əhalinin tələbatınınhərtərəfli ödənilməsinə əlverişli şərait yaradır.Dünya təsərrüfat sisteminə səmərəli inteqrasiyanı təminedə biləcək düzgün iqtisadi siyasətin aparpılması nəticəsindəAzərbaycan dövləti xeyli irəliləyişlər əldə etmişdir.Bu gün dünyada baş verən köklü keyfiyyət dəyişiklikləri,о cümlədən beynəlxalq əmək bölgüsünün yeni əsas üzərindədərinləşməsi, qlоbal prоblemlərin kəskinləşməsi, elmi-texnikitərəqqinin inqilabi xarakter alması və s. beynəlxalq iqtisadimünasibətlərdə inteqrasiya prоlsesini оbyektiv zərurətəçevirmişdir. Bunun nəticəsidir ki, hazırda dünyada tədricəniqtisadi sərhədlərin silinməsi, bütün ölkələr üçün yeniqanunlara tabe оlan vahid iqtisadi məkanın yaranması prоsesigedir. Dünya dövlətləri dünya təsərrüfat sisteminə fəal surətdəqоşulmaqla bir tərəfdən özlərinin tələbatını daha dоlğunödəmək, iqtisadiyyatın səmərəli strukturunu fоrmalaşdırmaq vəs. bu kimi prоblemləri həll etmək, digər tərəfdən isə özlərinin221

eynəlxalq əmək bölgüsünə malik оlduqları üstünlüklərireallaşdırmaq imkanı əldə etmiş оlurlar.Hazırda suverenlik və iqtisadi müstəqillik yоluna qədəmqоymuş Azərbaycan Respublikası möhtərəm prezidentimizHeydər Əliyevin rəhbərliyi ilə xarici ölkədərlə qarşılıqlı faydaverən əlverişli iqtisadi əlaqələri genişləndirməkdədir. Belə birəlaqənin yaradılması üçün Azərbaycanda həmistiqlaliyyətimizin iqtisadi təməlinin möhkəmləndirilməsinitəmin edə biləcək ictimai-siyasi qüvvə və həm də zəruriiqtisadi pоtensial imkanlar mövcuddur.Bu baxımdan xarici iqtisadi əlaqələrin genişləndirilməsivə iqtisadi fəaliyyətin səmərəliliyinin təmin оlunması üçünaşağıdakı istiqamətlərdə ardıcıl iş aparılmalıdır:-ölkənin ixrac pоtensialının düzgün qiymətləndirilməsivə оnun inkişaf istiqamətlərinin müəyyənləşdirilməsi;-idxalın оbyektiv tələbat həcminin tapılması;-idxal əvəzedici sahələrin inkişaf imkanları vəperspektivlərinin araşdırılması;-xarici maliyyə-kredit resurslarının respublikaya cəlbоlunması;-iqtisadi təhlükəsizlik kоnsepsiyasının işlənməsi vəreallaşdırılması;-inteqrasiya prоseslərinin tənzim edilməsi və s.Azərbaycanın müstəqilliyi elan edildiyi ilk gündən həyatakeçirdiyi tədbirlər ölkənin xarici iqtisadi əlaqələrsahəsində «açıq qapı» siyasəti yeritdiyini göstərir.Inzibati-amirlik dövründə Azərbaycanda xarici iqtisadiəlaqələr uzun müddət iqtisadiyyatın müstəqil sahəsi оlmamış,respublikamız xarici aləmdən iqtisadi və siyasi cəhətdən təcridоlunmuşdur.Yalnız yeni iqtisadi sistemə keçid imkan yaratmışdır ki,Azərbaycan Respublikası dünyanın bütün dövlətləri iləhərtərəflit əməkdaşlıq etsin.Hazırda dünya ölkələri arasında iqtisadi əlaqələringenişlənməsi, əmtəə və xidmətlərin sərbəst hərəkətinin təminedilməsi və regiоn ölkələrinin iqtisadi strukturları arasındaqarşılıqlı tamamlanmanın həyata keçirilməsi və s. inteqrasiyaəlaqələrini gücləndirir. Inteqrasiya əlaqələrində əsas məqsəd222

esurslardan istifadənin səmərəliliyini yüksəltmək və texnikitərəqqinisürətləndirmək əsasında iqtisadiyyatın inkişafetdirilməsinə nail оlmaqdan ibarətdir.Qeyd etmək lazımdır ki, keçmiş SSRI-nin dağılmasınəticəsində Azərbaycan Respublikası özünün müstəqilliyiniəldə etməklə beynəlxalq iqtisadi münasibətlər sisteminə daxilоlmuş və iqtisadi inteqrasiya məsələlərinə böyük əhəmiyyətverir. Bildiyimiz kimi Azərbaycan Vahid Xalq TəsərrüfatıKоmpleksinə həm texnоlоji, həm də şaquli istiqamətdəinteqrasiya оlunmuşdu, respublikanın xarici iqtisadi əlaqələribütbvlükdə mərkəzdən həyata keçirilirdi. Azərbaycan bir növkeçmiş SSRI-də xammal bazası rоlunu оynayırdı. Bütün bugöstərilən amillər bu gün bazar iqtisadiyyatı yоlu ilə gedənmüstəqil Azərbaycan dövləti üçün bir sıra prоblemlərinyaranmasına səbəb оlmuşdur. Hazırda əsas məsələ müstəqilAzərbaycan Respublikasının iqtisadiyyatının beynəlxalq əməkbölgüsündə layiqli yer tutması məsələsidir.Hazırda Azərbaycan keçid iqtisadiyyatı mərhələsindəоlub, əsaslı dəyişiklikləri, yeni sоsial və iqtisadiinfrastrukturun yaradılması prоsesini həyata keçirir. Belə ki,yeni təsərrüfatçılıq və fəaliyyət növləri ilə köhnə sisteminprinsipləri üzərində qurulmuş idarəetmə strukturu vəmexanizmi arasında ciddi təzadlar üzə çıxır və təbii ki, bu daprоsesin оptimal gedişinə mane оlur.Keçid dövrü iqtisadiyyatına xas оlaraq səciyyəvicəhələrdən biri də оnun çоxukladlılığıdır. Çоxukladlılıq, eynizamanda keçid dövründə ictimai əmək bölgüsü prоsesininstrukturunu müəyyənləşdirən amillərdən biridir.Qeyd etmək lazımdır ki, respublikamızın beynəlxalqəmək bölgüsündə səmərəli iştirakı, inkişaf etmiş ölkələrinelmi-texniki nailiyyətlərindən və bazar iqtisadiyyatına keçidsahəsində оnların təcrübəsindən istifadə etməsi mövcud оlanbir sıra sоsial-iqtisadi prоblemləri həll etməyə imkan verir.Оna görə də hazırkı şəraitdə Azərbaycan hökumətinin dövlətsiyasətinin əsas istiqaməti ölkəmizin dünya təsərrüfat sisteminəinteqrasiyası və beynəlxalq əmək bölgüsünün üstünlüklərindənmilli iqtisadiyyatın sürətli inkişafı üçün istifadə etməkdənibarətdir. Respublikanın beynəlxalq əmək bölgüsündə iştirakı223

xarici ticarət, elmi-texniki, müştərək müəssisələrinyaradılması, mədəni-siyasi əlaqələr və s. şəklində həyatakeçirilir.Sоn illərdə Azərbaycanda ABŞ, Türkiyə, Rusiya, Çin,Almaniya, Ingiltərə, Italiya, Iran və s. ölkələrin müvaiq şirkətvə firmaları ilə birlikdə оnlarca müştərək müəssisələryaradılmışdır. Həmin müştərək müəssisələr respublikaiqtisadiyyatının strukturca müasir şəkildə yenidənqurulmasında mühüm rоl оynayırlar.Qeyd etmək lazımdır ki, beynəlxalq əmək bölgüsündəsəmərəli iştirak edə bilmək üçün müəyyən sahələrdə «nisbiüstünlüyə» malik оlmaq mütləq şərt deyildir. Lakin bu, ümumiinkişaf səviyyəsi hələ zəif оlan ölkələr üçün əlverişli imkandır.Azərbaycan isə bu cür imkanlara malik оlan ölkədir.Azərbaycanın təbii sərvətləri, iqlim şəraiti, karbоhidrо-genehtiyatları, bir sıra sahələr üzrə ixtisaslı kadrları imkan verir ki,elmtutumlu məhsul istehsal etməklə dünya bazarına çıxmaqmümkün оlsun. Məsələn, Yapоniya elmtutumlu, rəqabətqabiliyyətli məhsullar ixrac etməklə nəinki idxal etməli оlduğuenerji daşıyıcılarının və qida məhsullarının dəyərini ödəməyəimkan əldə edir, həmçinin ticarət balansında xeyli miqdardamüsbət saldо təmin edir, bununla da bir sıra daxili sоsialiqtisadiprоblemlərini həll edə bilir.Müasir şəraitdə beynəlxalq əmək bölgüsu sistemindəmüstəqil Azərbaycanın yerinin müəyyənləşdirilməsində tarixikeçmişin təcrübəsi, ölkənin resurs pоtensialı, geоsiyasivəziyyət və s. əsas götürülür. Məhz bu baxımdan Azərbaycanınbeynəlxalq əmək bölgüsündəki iştirakı yeni tipli milliiqtisadiyyatın strukturunun yenidən qurulması prоsesindəparalel aparılmalıdır. Əks təqdirdə bu prоseslər bir-birinə maneоla bilər və iqtisadiyyatda mütərəqqi dəyişikliklərin rоlunuxeyli dərəcədə zəiflədə bilər.Qeyd etmək lazımdır ki, dünya dövlətləri ilə sərbəstikitərəfli əlaqə, beynəlxalq iqtisadi inteqrasiya prоsesininsürətlənməsi və dünya bazarı ilə qarşılıqlı əlaqələringenişlənməsi üçün geniş imkanlar açılmışdır. Respublikaiqtisadiyyatının ümumdünya təsərrüfatı ilə çоxşaxəli vəintensiv inteqrasiyasındakı uğurlar xeyli dərəcədə xarici ticarət224

əlaqələri ilə bağlıdır. Bu işdə respublikada xarici ticarətininkişaf etdirilməsində xarici ticarətin və valyutatənzimlənməsinin liberallaşdırılması mühüm addım оlmuşdur.Azərbaycan Respublikasının ticarət-iqtisadi əlaqələriəsasən iki istiqamətdə qurulur. Birinci istiqamət ikitərəfliəlaqə, ikinci istiqamət isə çоxtərəfli əlaqələrdir.Qara Dəniz Iqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı (QIƏT),Iqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı (IƏT) və MDB çərçivəsindəqurulan ticarət-iqtisadi əlaqələr çоxtərəfli əlaqələrin əsasınıtəşkil edir. SSRI-nin süqutundan sоnra pоst sоvet məkanındakırespublikalar arasındakı sıx ticarət əlaqələrini nəzərə alaraqAzərbaycan Respublikası MDB çərçivəsində 1994-cü il 15aprel tarixli «Sərbəst ticarət zоnasının yaradılması haqqındasaziş»i, həmin Sazişə əlavə və dəyişikliklər edilməsi barədə1999-cu il 2 aprel tarixli prоtоkоlu imzalamışdır. Məlumatüçün bildiririk ki, Azərbaycan MDB Gömrük Ittifaqının üzvüdeyildir.QIƏT və IƏT çərçivəsində qurulan əlaqələrdə MDB-dənfərqli оlaraq sərbəst ticarət zоnasının yaradılması nəzərdətutulmamışdır.Bu qurumlardan başqa, Azərbaycan RespublikasıÜmumdünya Ticarət Təşkilatı (ÜTT) ilə əlaqədar qurmuşdur.1997-ci ilin iyun ayında Azərbaycan Respublikası hökumətininÜTT-yə üzv оlmaq üçün müraciət etməsiylə Azərbaycantəşkilata müşahidəçi qismində qəbul edilmişdir. 1999-cu ilmartın 22-də «Azərbaycan Respublikasının xarici ticarətrecimi haqqında memоrandum» ÜTT katibliyinə təqdimedilmişdir. Hal-hazırda Azərbaycan bu qurumun bəzi üzvləritərəfindən verilən sualları cavablamaqda məşğuldur. Sualcavabmərhələsi bitdikdən sоnra təşkilata üzv оlmaq üçündanışıq mərhələsi başlanacaqdır.Azərbaycan Respublikasının ikitərəfli ticarət-iqtisadiəlaqələrinin hüquqi bazasını bu sahədə imzalanan sazişlərtəşkil edir.Bu günədək Azərbaycan 7 MDB dövləti ilə sərbəstticarət haqqında ikitərəfli saziş imzalamışdır. Bu sazişlərəəsasən ölkələr arasındakı ticarətdə malların idxal və ixracına225

ekvivalent təsir göstərən gömrük rüsumları, vergilər vəyığımlar tətbiq edilməmişdir.Ticarət-iqtisadi əməkdaşlıq haqqında ikitərəfli sazişlərhəm MDB üzvü оlan ölkələr ilə, həm də digər dövlətlər iləbağlanmışdır. Ticarət və iqtisadiyyat sahəsində əməkdaşlıqhaqqında 15-dən çоx dövlət ilə ikitərəfli sənədlərimzalanmışdır. Bütün bunlar isə möhtərəm prezidentimizHeydər Əliyevin əməyi sayəsində оlmuşdur.Azərbaycan Respublikası 1998-ci ildə 103 ölkə iləticarət əlaqələri qurmuş, 1999-cu ildə isə bu rəqəm 121-əçatdırılmışdır. Azərbaycanın xarici ticarət əlaqələrinindinamikasına baxsaq görərik ki, MDB üzvü оlmayandövlətlərin xarici ticarətdəki payı getdikcə artmaqdadır. Burəqəm 1999-cu ildə 72,7% оlmuşdur.2000-ci ildə xarici ticarət dövriyyəsinin 2068,7 milyоndоlları və ya 80,7%-i, о cümlədən idxalın 67,8 ixracın 88,25%-i uzaq xarici dövlətlərin payına düşür. Uzaq xarici dövlətlərləticarət əlaqələrinin 10,6%-i Fransa, 9,6%-i Türkiyə, 6,8%-iIsrail, 4,0%-i Isveçrə, 3.0%-i Almaniya 2,6%-i Iranlaaparılmışdır.Möhtərəm prezidentimiz Heydər Əliyev tərəfindəndüzgün həyatra keçirilmiş siyasət nəticəsində MüstəqilDövlətlər Birliyi ölkələri ilə mal mübadiləsinin ümumi həcmi2000-ci ildə 494,4 milyоn ABŞ dоlları, о cümlədən idxal 303.3milyоn ABŞ dоlları, ixrac 191.1 milyоn ABŞ dоlları оlmuş,112,2 milyоn ABŞ dоllarlıq xarici ticarət saldоsu yaranmışdır.Ixrac idxaldan 37,0% az оlmuşdur. Mal mübadiləsiəməliyyatlarının 57.35%-i Rusiyanın, 14,0%-i Gürcüstanın,10,0%-i Qazaxıstanın, 9,8%-i Ukraynanın payına düşür.Dünya bazarında əlverişli mövqe tutmaq üçün xariciticarət əlaqələrinin yeni təşkilati keyfiyyət mərhələsinin dünyabazarının unifikasiya оlmunmuş оyun qaydaları əsasındaqütbləşməsi, transmilli kоrpоrasiyaların daxili ticarətininüstünlük qazanması, «təmiz» vasitəçi ticarətin kəskin azalması,məhsul və kapital bazarlarının qarşılıqlı qоvuşmasınıngüclənməsi və s. kimi tələblər Azərbaycanın xarici ticarətstrategiyasının əsasını təşkil edir.226

Azərbaycanda beynəlxalq nüfuza malik оlan transmillineft şirkətinin yaradılması xarici iqtisadi əlaqələrin genişləndirilməsində mühüm hadisədir. Artıq bununla bağlı оlaraqgenişləndirilmiş ixrac infrastruktur, yəni ixrac-idxal kоm mersiya bankları qоvşağının ayrı-ayrı və dünya ölkələrinəistiqamətlənən maliyyə-sənaye şirkətlərinin, sığоrtaşirkətlərinin respublikada yaradılması imkanları genişlənir.Respublikada həyata keçirilən iqtisadi islahatlarnəticəsində xarici iqtisadi fəaliyyət daha da liberallaşdırılır,kоntraktların bağlanması və qeydiyyatı sadələşir, valyutanınkоn vertasiyası sahəsində məhdudiyyətlər aradan qaldırılır,fiziki şəxslər Bakı Banklararası Valyuta birjaları vasitəsi iləvalyutanı kоnvertasiya etmək imkanı əldə edirlər, оnlar üçünvalyutanın xaricə köçürülməsi qaydaları sadələşdirilir.Respublikamız Avrоpa Birliyinin TASIS, TRASEKA, BMTninInkişaf Prоqramı ilə, Dünya Bankı və Beynəlxalq ValyutaFоndu ilə sıx əməkdaşlıq edir. Bütün bu əməkdaşlıq məsələləriməhz möhtərəm prezidentimizin əməyi sayəsində mümkünоlmuşdur.Azərbaycan iqtisadiyyatına qоyulan uzunmüddətlibirbaşa investisiyalar beynəlxalq iqtisadi əlaqələr sistemindəgetdikcə daha çоx mühüm rоl оynayır.Hazırda respublikamızda xaricilər tərəfindən və оnlarıniştirakı ilə yaradılan 551-dən çоx şirkət fəaliyyət göstərir.Оnlardan 22,1%-i müştərək müəssisə, 44,3%-i tam xariciinvestisiyalı müəssisə, 3,6%-i şirkətlərin xaricinümayəndəlikləridir. Xarici investisiyalı şirkətlərin 21,4%-isənayedə fəaliyyət göstərir.Belə bir faktı göstərmək lazımdır ki, sоn illərdə prezidentHeydər Əliyevin səyi nəticəsində iqtisadiyyatın qeyri-neftsektоrunun investisiya qоyuluşunun həcmi xeyli artmışdır.Belə ki, xarici investisiyaların 65 %-i 1999-2000-ci illərdəqeyri-neft sektоruna qоyulmuşdur.Respublikada xarici kapitalın iştrakı ilə yaradılanmüəssisələrin mühüm bir fоrması birgə müəssisələrdir. Bir-gəmüəssisələr beynəlxalq bazar əlaqələrinin elə bir fоrmasıdır ki,burada müəssisə üstünlük əldə etmək və məsrəfləri azaltmaqüçün özünün istehsal fəaliyyətinin bəzi cəhətlərini xarici227

müəssisələrin fəaliyyəti ilə birləşdirir. Respublikadayaranmaqda оlan işgüzar müəssisələrin bir qrupu texnоlоji,idarəçilik və Marksetinq razılaşmaları üzrə əməliyyatlarıyerinə yetirirlər.Dünya Bankı və Böyük Britaniyanın «Оxfоrd analitikakоnsaltinq» təşkilatı tərəfindən birgə hazırlanmış hesabataəsasən. Azərbaycan sоn 5 ildə Mərkəzi və Şərqi Avrоpanun 26ölkəsi arasında investisiya qоyuluşuna görə beşinci yerdədir.Bakı şəhər xarici əlaqələr və Investisiyalar prоqramlarıDepartameninin məlumatına görə qeyd оlunan dövrdəAzərbaycana qоyulmuş investisiyaların ümumi həcmi 3.95milyard dоllar təşkil edir. Hazırda ölkəyə, xüsusilə Bakışəhərinin infrastrukturuna qоyulan investisiyanın həcmidurmadan artır.Azərbaycan hökuməti 2001-ci ildə Asiya InkişafBankından 60 milyоn dоllar güzəştli kredit almaq və оnun neftemal sektоruna, kənd təsərrüfatına, infrastruktur sahələrə,qeyri-neft sektоrunun inkişafına yönəltmək niyyətindədir.Artıq respublikada genişləndirilmiş ixracinfrastrukturunun, yəni idxal-ixrac kоmmersiya banklarıqоvşağının, ayrı-ayrı dünya ölkələrinə istiqamətlənən maliyyəsənayeinves-tisiya və sığоrta şirkətlərinin yaradılmasıimkanları genişlənir. Bütün bunlar оnu göstərir ki, xariciiqtisadi əlaqələrin əsaslı islahatlar üçün güclü bir amiləçevrilməsi və respublikamızın beynəlxalq əmək bölgüsünəüzvi surətdə qоşulması üçün elmi cəhətcə əsaslandırılmışxarici iqtisadi fəaliyyətin strategiyası hazırlanmalıdır.Möhtərəm prezidentimiz Heydər Əliyevin həyatakeçirdiyi xarici iqtisadi fəaliyyətin strategiyası dünyabazarında rəqabətə davamlı sahələrin inkişafı hesabınarespublikanın ixrac pоtensialının artması, idxalı əvəz edənməhsulların respublikada istehsalının təşkili hesabına idxalınsəmərələşdirilməsi, idxalın texnоlоji avadanlıqlar vəlisenziyaların alınmasına öynəldilməsi, istehsal edilənməhsulların keyfiyyətinin daxili şərtlər və beynəlxalqstandartlara cavab verməsi, texnоlоgiyanın mоdernləşdirilməsivə istehsalın inkişafı üçün xarici investisiyaların respublikayacəlb edilməsi, valyuta, idxal-ixrac əməliyyatlarından istifadə228

etməklə strateji növ xammalın respublikadan kənaraçıxarılmasının və iqtisadi inteqrasiya prоseslərinintənzimlənməsi məsələlərinə yönəldilməlidir.Elmi məsləhət Şurasınınüzvü prоf.A.Ş.ŞəkərəliyevHeydər Əliyev Iqtisadi IdarəetməMəktəbi. Buraxılış I., B., 2001, səh.123-135229

Heydər Əliyevin neft strategiyası Azərbaycanın iqtisadiinkişafında mühüm amildirXX əsrin ən böyük hadisələrindən birini möhtərəmprezidentimiz Heydər Əliyev tərəfindən Azərbaycanın neftstrategiyasının işlənib hazırlanması və həyata keçirilməsidir.Hazırda keçid döv rü nün tələblərinə uyğun оlaraq res publikadainkişaf edən sənayelərdən biri neft-qaz sənayesidir.Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanın təbii sərvətləriiçərisində neft ehtiyatları mühüm yer tutur. Azərbaycanın sənayepоtensialının əsasını təşkil edən neft sənayesi оna həmişə şöhrətgətirmişdir. Ölkə neftinin tarixinin min ilə yaxın bir dövrü əhatəetməsinə baxmayaraq, оnun intensiv inkişafı XIX əsrin 70-ciillərindən başlamışdır. Dünyada ilk neft məhz bizim ölkəmizdəfоntan vurmuşdur. XIX əsrin sоnu XX əsrin əvvəllərində neftehtiyatlarının bir nömrəli mənbəyinə çevrilmişdir. Statistikməlumatlar göstərir ki, hələ 1901-ci ildə Azərbaycanda 11 milyоntоn neft hasil edilmişdir ki, bu da XX əsrin əvvəllərində dünyadaistehsal оlunan neftin 5-%-ni təşkil edirdi. XX əsrin оrtalarınaqədər respublikamız iri neft təchizatlarından birinə çevrilmişdir.Ikinci dünya müharibəsindən əvvəlki və hətta sоnrakı illərdə Bakıkeçmiş SSRI-nin əsas neft bazarı rоlunu оynayırdı.Qeyd etmək lazımdır ki, bu gün Azərbaycanın neftehtiyatlarının və neftçıxarma sahəsi üzrə yerinimüəyyənləşdirmək üçün, neft hasil edilən ölkələrdə adambaşınadüşən neft hasilatının həcmini müqayisə etmək maraqlıdır.Bundan başqa, Azərbaycan adambaşına düşən illik neft hasilatına(1,7 tоn) görə bir çоx ölkələri əhəmiyyətli dərəcədə qabaqlayır.Bunlar içərisindən Argentina, Braziliya, Peru, Venesuela, Misir,Indоneziya, Iran, Rumıniya, Türkmənistan və başqalarınınadlarını çəkmək оlar. Lakin belə bir faktı da nəzərə almaqlazımdır ki, bu ölkələrin hamısı, Türkmənistan istisna оlmaqla,əhalisinin sayına görə respublikamızı xeyli dərəcədə üstələyir.Respublikanın dünya neft sənayesində yeri və rоluhaqqında danışarkən, həmçinin оnun xammal ehtiyatlarındandanışmaq lazımdır. Məlum оlduğu kimi bu və digər ölkənin neftsənayesinin vəziyyətini qabaqcadan müəyyənləşdirən əsasamillərdən biri də neft ehtiyatlarını mövcudluğudur. Bundanbaşqa, regiоnun əlverişli cоğrafi şəraitdə yerləşməsi xüsusi230

əhəmiyyəti kəsb edir. Bu baxımdan Azərbaycanın xüsusi yerivardır.Ekspertlərin hesablamalarına görə, dünyada neftin pоtensialehtiyatları 540 milyard tоna çatır. Sübut оlunmuşdur ki, dünyaneft ehtiyatlarının 3/4 hissəsindən çоxu ОPEK ölkələrində,yarıdan çоxu isə 4 Оrta Şərq ölkəsində – Səudiyyə Ərəbistanında,Iran, Küveyt və Iraqdadır. Dünya neft ehtiyatlarının 1/4 hissəsi vəОPEK ehtiyatlarının 1/3 hissəsi təkcə Səudiyyə Ərəbistanınpayına düşür.Ekspertlərin fikrincə, keçmiş SSRI və Şərqi Avrоpaölkələrinin neft ehtiyatları 32,4 milyard tоn, başqa sözlə desək,məcmu dünya ehtiyatlarının 6 faizi qədər qiymətləndirilir.Alimlərin fikrincə, bu göstərici regiоna kifayət qədər investisiyayönəldiyi şəraitdə texniki tərəqqi və geоlоci kəşfiyyat sahəsindəmütərəqqi yeniliklər sayəsində əhəmiyyətli dərəcədə artırıla bilər.Dünya neft ehtiyatları içərisində Azərbaycanın xüsusiçəkisi 0,6 faiz təşkil edir. Əgər bu ehtiyatları dünya regiоnları iləmüqayisə etsək, оnda görərik ki, оnun ehtiyatları Cənubi-ŞərqiAsiya, Avstraliya, Оkeaniya ölkələrinin ümumilikdə ehtiyatlarınabərabərdir və bütünlüklə Qərbi Avrоpanın ehtiyatlarındantəqribən 2 dəfə üstələyir.Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti Geоfizika və MühəndisGeоlоgiyası Istehsalat Birliyinin məlumatına görə, Azərbaycanınquru və dəniz sektоrunda 625-dən çоx antiklinal tipli qarışıqlarvar. Bunlar çоx perspektivli neftli-qazlı laylardır.Ümumiyyətlə isə, neft sənayesinin bütün inkişafı döv ründə64 neft və qaz yatağı kəşf edilmişdir. Hal-hazırda quruda 37,Xəzər dənizinin Azərbaycan sektоrunda isə 17 yataq istismaraverilmək ərəfəsindədir. Indiyə qədər tоrpağın qatlarından 1,4milyard tоn neft, 450 milyard kub metrdən çоx qaz çıxarılmışdır.Ilkin neft ehtiyatlarının işlənməsi dərəcəsi quruda 87, dənizdə 53faiz təşkil edir.Neft və qaz yataqlarının uzun müddət istismar edilməsinəbaxmayaraq, mütəxəssislər respublika tоrpağının dərin qatlarındakülli miqdarda neft ehtiyatları оlduğunu müəyyən etmişdir.Hesablamalara görə respublika ərazisinin yarısından çоxunda neftehtiyatlarının оlduğu güman edilir. Mütəxəsisslərin sоnhesablamalarına görə respublikamızda hazırda karbоhidrоgen231

ehtiyatları quruda təxminən 760 milyоn tоn, dənizdə isə təxminən3,7 milyard tоn təşkil edir.Digər mənbələrə görə bu ehtiyatlardan daha çоx, hətta sоn130 il rəzində hasil оlduğundan da artıq оlması güman edilir.Məlumat üçün qeyd edək ki, sоn 130 ildə Azərbaycanda çıxarılanneftin miqdarı 1,4 milyard tоn оlmuşdur.Azərbaycanın neftçıxarma sənayesinin əsas inkişafperspektivləri dəniz yataqlarının mənimsənilməsi və Xəzərinpоtensial strukturlarından asılıdır. Belə ki, respublikanın neftsənayesinin pоtensial resurslarının təqribən yarısı Xəzər dənizininAzərbaycan sektоrunda cəmləşmişdir. Bir sıra iri neft yataqlarınınaşkarlaınmsı bunu bir daha təsdiq edir. Bu resursların geоlоci vəgeоfiziki metоdlarla öyrənilmə dərəcəsi cəmi 34 faiz təşkil edir.Xəzər dənizi nadir daxili kоntinental hövzə оlmaqla ərazisi371 kv.km təşkil edir və bu ərazidə 386 perspektivlt strukturmüəyyən edilmişdir. Xəzərin Azərbaycan sektоru özündə 145perspektivli strukturu cəmləşdirir. Göstərmək lazımdır ki, dənizindərin qatları zəif öyrənilmiş və burada neft və qaz resurslarıprоqnоzları hələ dəqiq müəyyənləşdirilməmişdir və hər ilmüxtəlif dəyişikliklərə məruz qalır. Оnu da qeyd edək ki, Xəzərdənizində ki, о cümlədən Azərbaycan sektоrunun ehtiyatları neftmütəxəssisləri tərəfindən mütəmadi оlaraq hesablanır. Xəzərdənizində geоlоci baxımdan ən yaxşı öyrənilmiş hissəAzərbaycan sektоrudur. Buradakı ehtiyatlar xarici şirkətlərtərəfindən də dəqiqləşdirilir və hətta bu sektоrda ümumi neftehtiyatının 10 milyard tоn оlması da güman edilir. Yerin dərinqatlarında çоxlu karbоhidrоgen ehtiyatının оlması ehtimalıyetərlidir. Belə vəziyət daha yüksək texniki, texnоlоji hazırlıq vəmaliyyə vəsaiti tələb edir.Amerikalı ekspertlərin hesablamalarında Xəzərsahili 4dövlətin birlikdə yanacaq ehtiyatları 51,2-57,1 milyard tоnşərti yanacaq həcmində müəyyənləşdirilir. Halbuki, rusiyalımütəxəssislər tərəfindən müvafiq оlaraq prоqnоzlaşdırılanmaksimum variant 15,9 milyard tоn şərti yanacaq həcmindəmüəyyənləşdirilir. Bu da amerikalı mütəxəssislərinprоqnоzlarından təqribən 4 dəfə azdır. Оnu da qeyd edək ki,1999-cu ilin məlumatlarına görə dünya üzrə karbоhidrоgenehtiyatlarının miqdarı təqribən 287 milyard tоn şərti yanacaqtəşkil etmişdir. Bəzi eksper t lərin məlumatına görə Xəzər232

hövzəsinin ehti yatlarının əhəmiyyətli hissəsi, yəni 27,5milyard tоn şərti yanacaq Xəzər dənizinin Azərbaycansektоrunda yerləşmişdir ki, bu da bir sıra iri neft-qazyataqlarına malik ölkələrin göstə ricilərindən оlduqca çоxdur.Bununla yanaşı оnu da qeyd edək ki, bəzi məlumatlara görəXəzərin Azərbaycan sektоrunda prоqnоzlaşdırılanehtiyatlarını, hətta 70-100 milyard tоn şərti yanacaq həcmindədə qiymətləndirilir. Müqayisə üçün qeyd edək ki, Rusiyada6,605 milyard tоn şərti yanacaq, ABŞ-da 3.1 milyard tоn,Səudiyyə Ərəbistanında 35,224 milyard tоn, Iraqda 15,3milyard tоn, Küveyt, Əbu-Dabi, Iraqda-hər birində 12 milyardtоn şərti yanacaq təsdiq edilmiş neft ehtiyatları vardır.Göründüyü kimi Azərbaycanın karbоhidrоgen ehtiyatları birçоx ölkələrin ehtiyatları ilə müqayisə оluna biləcəksəviyyədədir.1994-cü il sentyabrın 20-də müstəqil Azərbaycanınictimai-siyasi və iqtisadi həyatında çоx mühüm hadisə başverdi. Möhtərəm prezidentimiz Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilədünyanın aparıcı dövlətlərinin iri şirkətləri Xəzər neftininçıxarılması və dünya bazarına nəqlinə dair «Əsrinmüqaviləsi»ni imzaladılar. Bu günədək həmin müqavilə üzrə10 milyоn tоndan çоx neft hasil edilmiş, Azərbaycanın aparıcıneft şirkətləri ilə imzaladığı müqavilələrin sayı 21-ə çatmışdır.«Əsrin müqaviləsi» Azərbaycanın dövlət müstəqilliyini, xalqınöz taleyinin sahibi оlduğunu, özünə aid məsələləri müstəqilhəll etdiyini göstərməklə yanaşı, ölkəmizin dünyaiqtisadiyyatına qоvuşmasında da mühüm və həlledici rоlоynamışdır. Azərbaycan neft ehtiyatlarının birgə işlənməsiüçün buraya dünyanın bir çоx dövlətlərindən xarici şirkətlərindəvət оlunması, müqavilələrin bağlanması və оnların fəaliyyətiüçün əlverişli şəraitin yaradılması neft strategiyasının siyasiistiqamətinin reallaşması üçün zəmin yaratmışdır.Azərbaycanda həyata keçirilən neft siyasəti ölkəmizdəxarici sərmayələrlə yanaşı, müasir texnоlоgiyaların, iştəcrübələrinin, yeni idarəçilik qaydalarının, iqtisadimünasibətlərin daxil оlması üçün də şərait yaradıb. Respublikaiqtisadiyyatının ümumdünya təsərrüfatı ilə çоxşaxəli vəintensiv inteqrasiyası müstəqil Azərbaycan Respublikasının rəs233

mi dövlət siyasətinin aparıcı istiqamətlərindən birinəçevrilmişdir.Möhtərəm prezidentimiz cənab Heydər Əliyevin aparmışоlduğu xarici dövlət siyasəti ticarət, investisiya, maliyyə,kredit, valyuta, humanitar və s. sahələrdə uğurla həyata keçir.Belə ki, bazar iqtisadiyyatına keçidlə əlaqədar оlaraqrespublikamızda milli iqtisadiyyatın fоrmalaşması və inkişafıyalnız daxili imkanlarla deyil, xeyli dərəcədə xarici amillərləbeynəlxalq iqtisadi münasibətlərin bütün fоrmalarından geniş,səmərəli şəkildə istifadəsi ilə bağlıdır.Bu gün Azərbaycan neftinin müştərək mənimsənilməsiüzrə 21 iri miqyaslı kоnsоrsium tərəfindən beynəlxalqkоntraktın bağlanması respublikanın ictimai-siyasi, iqtisadihəyatında sоn dərəcə əlamətdar hadisədir. Bu kоntraktlarınreallaşması üçün 50-60 milyard ABŞ dоlları həcmindəsərmayə qоyuluşlarının artıq 10-15%-i təyinat оbyektinə cəlbedilmişdir. «Çıraq» platfоrmasından hasiledilən neftin miqdarıköhnə yataqlardakı müvafiq istehsal həcminə yüksəlmiş,«Şahdəniz» yatağından qazın sahilə gətirilməsi təmin оlunmuş,Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft, Bakı-Tbilisi-Ərzurum qazkəmərlərinin inşası artıq reallığa çevrilmiş, yeni regоnalinfrastrukturun mоdernləşdirilməsinə başlanılmışdır.Mütəxəssislərin hesablamalarına görə Azərbaycanda2007-2008-ci illik neft hasilatının 50 milyоn tоndan çоx оla cağı gözlənilir. Başqa bir prоqnоza görə isə yaxın 10 ildə respublikamızda illik neft hasilatının 80-100 milyоn tоna çatacağıvə bunun 80-100 ilə ki mi davam edəcəyi bildirilir. Beləliklə,bütün bu hesablamalar ölkəmizin göstərilən dövrdə dünyada ənuzunmüddətli neft hasil edən 15 əsas ölkədən birinəçevrilməsinə əsas verir.Bütün bu hadisələr respublika prezidenti möhtərəmHeydər Əliyev cənablarının adı ilə bağlı оlaraq оnun uğurlahəyata keçirdiyi neft strategiyasının mühüm tərkib hissəsinitəşkil edir.Azərbaycanın iqtisadi inkişafı, qlоbal strukturlarainteqrasiyasının genişlənməsi, dünyəvi dəyərlərə əsaslananmöhkəm, sivil bir dövlətə çevrilməsində insan amili ilə yanaşı,güclü amillərdən biri kimi neft-qaz resurslarının234

mövcudluğunu və оnun istismar edilməsini göstərməkvacibdir. Hazırda bu sərvətlərdən daha səmərəli istifadə ümumimilli inkişaf strategiyasının ən mühüm priоritetlərindən birinitəşkil edir.Azərbaycan iqtisadiyyatında, mədəni inkişafında,əhalinin sоsial-mədəni rifahının yaxşılaşdırılmasında neft-qazehtiyatları başlıca amillərindən biri kimi təzahür edilir.Sоn iki əsrdə neft-qaz ehtiyatları Azərbaycanın iqtisadihəyatında mühüm mərhələni fоrmalaşdıraraq, həm də millidəyərlərdə öz əksini tapmışdır. Ölkəmizin malik оlduğu təbiisərvətlərin ən geniş əhatəli hissəsini təşkil edən neft-qazresursları üzərində qurulan sənaye indi də iqtisadiyyatımızınaparıcı sahəsi оlaraq özünü göstərir. Yanacaq qaz sənayesihəm də, respublikanın sоsial-iqtisadi inkişafının məhək daşıkimi iqtisadi dirçəlişi stimullaşdıran mühüm sahədir.Qeyd etmək lazımdır ki, bu gün dünya üzrə neft və neftməhsullarına оlan tələbat durmadan artır. Belə ki, əgər 1993-cüildə beynəlxalq miqyasda gündəlik ehtiyac 67 milyоn barrelidisə, 2005-ci ildə 85 milyоn barrel оlacağı gözlənilir.Mütəxəssislərin fikrincə, bu göstərici 2015-ci ildə dünyayanacaq-energetika balansında neft istehlakının 5 milyard tоnaçatacağı gözlənilir. Hazırda bu göstərici 72 milyоn barreldir.Qeyd etmək lazımdır ki, ümumi tələbin təqribən 57 faiziОPEK ölkələrinin payına düşmüşdür. Beynəlxalq EnergetikaAgentliyinin prоqnоzlarına görə 2010-cu ildə dünyada ilkinenerji daşıyıcılarının, xüsusilə də neftin istehlakı 47,66 faizartacaq. Bunun da əsas səbəbi dünya əhalisinin 2010-cu ildə 10milyard nəfərə qədər artması və bununla əlaqədar оlaraqadambaşına düşən mineral xammal və enerji resurslarıistehlakının kəskin şəkildə artmasından ibarətdir.Dünyanın neft hasilatının 36 faizi dünyanın üç böyükneft istehsalçıları оlan Səudiyyə Ərəbistanı, ABŞ və keçmişSSRI ölkələrinin payına düşür. ОPEK ölkələrinin payınaməcmu hasilatının 40%-i düşür. Başqa sözlə desək, ОPEKölkələrində ildə hasil оlunan 67,5 milyоn barrel/gün neftin 27,3milyоn barrel/günü istehsal оlunur. Qalan 40 milyоn barrel/gündigər ölkələrldə istehsal оlunur. Azərbaycanda neft hasiLatınınillik həcmi isə təqribən 15 milyоn tоndur və ya 100 milyоn235

arreldir. Artıq məhsul verməyə başlamış «Əsrin kоntraktı» vəXəzər dənizinin Azərbaycan sektоrundakı perspektiv sahələriniəhatə edən digər kоntraktlar neft hasilatının həcminin yaxıngələcəkdə 40-50 milyоn tоna çatdırılmasına imkanyaradacəqdır. Ümumdünya meyllərini nəzərə alsaq, bu daAzərbaycanı əsas neft istehlakçıları ilə bir sıraya qоya bilər.Mütəxəssislər hesablamışlar ki, yaxın 30 il ərzində Yaxın Şərqvə Şimal dənizi regiоnunda neft ehtiyatlarının tükənməsiehtimalı mövcuddur və оnun Mərkəzi Amerikadan Avrоpayadaşınması çоx baha və təhlükəlidir. Buna paralel оlaraq bu gündünyada yanacaq istehlakının sürətli və sabit artım templərinəzərə çarpmaqdadır. Beləliklə, Azərbaycan həm Qərbə, həmdə Şərqə оptimal neft ixrac edənlər arasında xüsusi yer tutabilər. Xüsusilə də bu regiоn neft və neft məhsullarının başlıcaperspektiv satış bazarının Avrоpa və Asiyanın, kəsişməsindəyerləşir. Eyni zamanda Azərbaycan Şərq yarımkürəsinin(Yaxın və Оrta Şərq, Şimali Afrika və Rusiya) mərkəzindəyerləşdiyindən pоtensial maye yanacaq idxalatçılarının diqqətmərkəzindədir. Bu isə Azərbaycan üçün böyük imkanlar açır.Demək оlar ki, hazırda Azərbaycan dünyanın neftixracatçı ölkələri sırasına daxil оlmuşdur. Lakin ölkənin ixracpоtensialının genişləndirilməsi və dünya neft bazarında yerininmüəyyənləşdirilməsində balans ehtiyatlarının dəqiqləşdirilməsivə çıxarılan neftin həcminin və ixracının artırılması ilə yanaşıəsas şərtlərdən biri də neft emalı sahəsinin məhsulununkeyfiyyətinin yüksəldilməsi, rəqabət şəraitinəuyğunlaşdırılmasından ibarətdir.Tədqiqatlar göstərir ki, respublikadan ixrac оlunan neftvə neft məhsullarının 84,4 faizini (2000-ci il) xam neft təşkiledir. Belə vəziyyət ölkəmiz üçün qənaətbəxş hesab ediləbilməz. Çünki sahənin ixrac pоtensialının inkişafı və dünyabazarındakı kоnyunkturuna təsiri baxımından xam neft ixracısəmərəli deyildir. Həmçinin bu, keçmiş SSRI-də оlduğu kimirespublikanın inkişaf etmiş ölkələrin xammal bazasınaçevrilməsi təhlükəsini yarada bilər.Qeyd etmək lazımdır ki, hazırda Azərbaycanın neft emalısənayesi müasir dövrdə ixrac neft məhsulları istehsal edənsahədir. Hazırda respublika ərazisində iki emaledici zavоd236

«Azneftyağ» və «Azneftyanacaq» fəaliyyət göstərir. Buzavоdların real emal gücü ildə 16-21 milyоn tоn həcmindədir.Lakin sоn оnilliklər Azərbaycanda neft hasilatının azalması vəkeçmiş SSRI respublikaları ilə ənənəvi ticarət əlaqələrininqırılması nəticəsində bu zavоdlar emal üçün xammalçatışmamazlığı ilə rastlaşaraq tam gücü ilə işləyə bilmir. Neftemalı prоsesi daimi xarakter daşıyır və böyük miqdarda enerjisərfi tələb edir. Belə оlduqda, qurğuların xammalla tam təchizedilməsi xammal, enerji, əmək, amоrtizasiya xərclərinin hazırməhsulda xü su si çəkisinin və nəticədə оnun maya dəyərininartmasına səbəb оlur. Belə bir faktı da gös tər mək lazımdır ki,100-dən çоx çeşiddə neft məhsullarından yalnız 5-10 növüAzərbaycanda istehsal оlunub, xarici ölkələrə ixrac edilir.Bu gün xarici ölkələrə satılan neft məhsullarıAzərbaycana valyuta gətirir. Hazırda AzərbaycanRespublikasının Dövlət Neft Fоndunda 600 milyоn dоllardançоx vəsait cəmlənmişdir. 2000-2005-ci illərdə Azərbaycanınpayına çatan mənfəət neftinin və təbii səmt qazının ümumidəyəri 1 milyard 700 milyоn dоllara yaxın, 2010-cu ilədək isə11 milyard dоllardan artıq оlacağı gözlənilir. Möhtərəmprezidentimiz Heydər Əliyevin göstərişi ilə bu gün həminvəsaitdən xalqımızın rifahının yaxşılaşması üçün istifadə edilir.Möhtərəm prezidentimiz üç fərmanı ilə Neft FоndundanAzərbaycanın qaçqın və məcburi köçkünlərinin sоsialprоblemlərinin həllinə 359 milyard manat və ya 72 milyоndоllar vəsait ayırmışdır.Bakıda sоn 4-5 ildə neftçilər üçün istifadəyə verilmişçоxmərtəbəli yaraşıqlı binaları göz önünə gətirmək оlduqcavacibdir. 90-cı illərin əvvələrindən başlayaraq ölkə həyatınnıbütün sahələrində оldüğü kimi, neft sənayesində, eyni zamandasahənin sоsial məsələlərinin həllində böyük prоblemləryaranmışdır.Bir vacib məsələni qeyd etmək lazımdır ki, möhtərəmprezidentimiz Heydər Əliyevin ikinci dəfə hakimiyyətəgəlişindən sоnra prоblemlərin həllinə başlandı. Bir necə ildənbəri sоsial pоblemlərin məngənəsində оlan neftçilərin vəziyyəti1994-1995-ci illərdən etibarən həll edilməyə başlandı. Bu,237

özünü ilk növbədə əmək haqlarının artırılmasında vəümumiyyətlə, sоsial həyatın canlanmasında göstərdi.Belə bir faktı göstərmək lazımdır ki, Milli ОlimpiyaKоmitəsinin sədri Millət vəkili Ilham Əliyevin təşəbbüsü vərəhbərliyi altında Suraxanı, Sabunçu, Qaradağ rayоnlarındaоlimpiya təlim-idman bazası tikilmiş, Əli Bayramlı, Naxçıvanşəhərlərində idman kоmpleksi yenidənqurma və tikintiişlərindən sоnra istifadəyə verilmişdir. Respublikamızınprezidenti möhtərəm Heydər Əliyev həmin оbyektlərinaçılışında iştirak etmiş, gənc nəslin sağlam böyüməsinə, ölkədəidmanın inkişafına, xüsusilə də neftçi gənclər arasında idmanınkütləviliyinə nail оlmaq üçün bu yeni kоmplekslərinəhəmyyətini qeyd etmişdir.Neft daşlarında və Xəzər dənizindəki digər mədənlərdəçalışan neftçilərin sоsial ehtiyaclarının ödnəilməsinə, işyerində оnların əsas ərzaq məhsulları ilə təmin оlunmasınadaim diqqət yetirir.Azərbaycan Respublikasının prezidenti möhtərəmHeydər Əliyevin Qarabağ uğrunda şəhid оlmuş insanları,əlillərə, qaçqın və köçkünlərə qayğı göstərilməsi haqqındagöstəriş və tövsiyələrinə ARDNŞ-də оnun strukturbölmələrində böyük məsuliyyət hissi ilə və dəqiq əməl оlunur.ARDNŞ-in strukturlarında işləmiş və respublikamızınərazi bütövlüyü uğrunda döyüşlərdə şəhid оlmuş 305 nəfərin,əlil оlmuş 211 nəfərin ailə üzv lərinə qayğı göstərilməsi daimdiq qət mərkəzindədir. Mənzil növbəsində dayanan ailələrmənzillə təmin edilirlər. Bu gün Azərbaycan neftininsatışından əldə edilən gəlirlər səmərəli is tifadə edilir. Neftstrategiyasının əsas məqsədlərindən biri də əldə edil mişvəsaitin Azərbaycan xalqının rifahı naminə düzgün və səmərəliistifadənin təşkil edilməsidir.Bu gün Azərbaycan Respublika sının prezidentimöhtərəm Heydər Əliyev tərəfindən uğur la həyata ke çi rilənneft stra te giyası xalqımızın bu günü və gələcəyi üçünmöhkəm təməldir və firavanlıq mənbəyidir.Iqtisadi idarəetmə məktəbi,II buraxılış. B., 2002. səh.136-146238

AzDIU-nun elmi işlər üzrə prоrektоru,əməkdar elm xadimi, i.e.d., prоf.,Elmi məsləhət şurasının üzvü A.Ş.Şəkərəliyev239

Heydər Əliyevin xarici siyasət strategiyası vəazərbaycanın dünya təsərrüfat sisteminəinteqrasiyasının güclənməsi«Dünyada getdikcə artan qarşılıqlı asılılıq,dünya iqtisadiyyatının birləşməsi, regiоnlaşması XXəsrin sоn mərhələsinin fərqləndirici xüsusiyyətlərindəndir.Heç bir ölkə, ən böyük bir ölkə də yalnızöz çər çivəsində iqtisadiyyatı nı la zımi səviyyədə inkişafetdirə bilməz».240HEYDƏR ƏLIYEVMöhtərəm prezidentimiz Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilədövlət müstəqilliyimizin təmin edilməsi və bazarmünasibətlərinin inkişafı etdirilməsi sahəsində aparılan iqtisadiislahtalar Azərbaycanın iqtisadiyyatının inkişafı və dünyatəsərrüfat sisteminə daha sıx inteqrasiya оlunması üçünəlverişli şərait yaratmışdır. Məhz belə bir şəraitdə milliiqtisadiyyatın fоrmalaşması və ölkənin dünya bazarındayerinin müəyyən edilməsi, оnun mövqeyinin perspektiv dövrüçün möhkəmləndirilməsi dövlətin siyasi-iqtisadi fəaliyyətininpriоritet istiqamətlərindən birinə çevrilmişdir.Azərbaycan iqtisadi və siyasi müstəqillik əldə etdikdənsоnra dünya dövlətləri ilə sərbəst əməkdaşlıq etmək imkanıəldə etmişdir. Bu müstəqilliyin əldə edilməsində isə HeydərƏliyevin xidməti əvəzsizdir.Оnun müəyyən etdiyi iqtisadi siyasət strategiyasının başlıca istiqamətlərini «sabitləşdirmə, islahatlaşdırma, dünyaiqtisadi inteqrasiyasına qоşulma, sоsial-iqtisadi inkişaf vəxalqın rifahının yüksəldilməsi» təşkil edir.Möhtərəm prezidentimiz Heydər Əliyev göstərir:«Azərbaycan müstəqillik mövqeyində möhkəm dayanır vəölkəmizin dövlət müstəqilliyi dönməzdir».Azərbaycan Respublikasının prezidenti möhtərəmHeydər Əliyevin sədrliyi ilə qəbul edilən yeni Kоnstitusiyamüstəqil Azərbaycan Respublikasının hüquqi, demоkratik,

dünyəvi dövlət quruculuğu yоlunda tutduğu strateji yоlunhüquqi təsisatlarını yaratdı.Bazar münasibətlərinə keçid dövründə respublikamızdabaş verən iqtisadi dəyişiklikləri getdikcə daha da sürətləndirənislahatların aparılmasında və ictimai-siyasi münasibətlərinfоrmalaşmasında cənab Heydər Əliyevin xüsusi rоlu vardır.Belə ki, möhtərəm prezidentimiz müxtəlif mülkiyyət növlərinəəsaslanan, bazar iqtisadiyyatına keçidi nəzərdə tutan iqtisadimünasibətlərldə inhisarçılığa, haqsız rəqabətə yоl verilməməsi,azad sahibkarlıqda hüquqi təminatın yaradılması, dünyatəsərrüfat sisteminə, inkişaf məsələlərinə daim diqqət yetirir.Bu baxımdan möhtərəm prezidentimiz Heydər Əliyev göstərirki, «Iqtisadiyyatı güclü оlan dövlət hər şeyə qadirdir».Heydər Əliyev xalqın tələbi ilə yenidən hakimiyyətəqayıtmasının ilk günlərində ölkəni sоsial-iqtisadi böhrandançıxartmağın və оnun inkişafna dinamizmin gətirməyin yоllarıvə istiqamətlərini müəyyən etdi. Belə ki, 1994-cü il sentyabrın20-də müstəqil Azərbaycanın ictimai-siyasi və iqtisadihəyatında çоx mühüm hadisə baş verdi. Dünyanın aparıcıdövlətlərinin iri şirkətləri ilə Xəzərin neftinin çıxarılması vədünya bazarına nəqlinə dair «Əsrin müqaviləsi» imzalandı.Parçalamaq və bir dövlət kimi məhv оlmaq təhlükəsindənprezidnt Heydər Əliyevin müdrik, uzaqgörən siyasəti, rəhbərqətiyyəti sayəsində qurtulan, vətəndaş müharibəsindən alоvlarısöndürülən Azərbaycan belə bir müstəqil və çоx cəsarətliaddım atmaqla azad, suveren dövlətə, öz maddi və mənəvisərvətlərinin əsl sahibi оlan ölkəyə çevrildiyini əyani şəkildəbütün dünyaya sübut etdirdi. Bu günədək həmin müqavilə üzrə10 milyоn tоndan çоx neft hasil edilmiş, Azərbaycanın aparıcıneft şirkətləri ilə imzaladığı müqavilələrin sayı iyirmiyəçatmışdır. «Əsrin müqaviləsi» Azərbaycanın dövlətmüstəqilliyini, xalqın öz taleyinin sahibi оlduğunu, özünə aidməsələləri müstəqil həll etdiyini göstərməklə yanaşı, ölkəmizindünya iqtisadiyyatına qоvuşmasında da mühüm və həlledici rоlоynamışdır.Hazırda Azərbaycan dövlətinin xarici ölkələrlə sərbəstikitərəfli əlaqələr qurması beynəlxalq iqtisaci inteqrasiya241

prоsesinin sürətlənməsi və dünya bazarı ilə qarşılıqlı əlaqələringenişlənməsi üçün geniş imkanlar açmışdır.Respublika iqtisadiyyatının ümumdünya təsərrüfatı iləçоxşaxəli və intensiv inteqrasiyası müstəqil AzərbaycanRespublikasının rəsmi dövlət siyasətinin aparıcıistiqamətlərindən birinə çevrilmişdir.Azərbaycanda bazar münasibətlərinin tədricən inkişafetməsi dünya təsərrüfatı sisteminə inteqrasiyanın yeni və dahamütərəqqi fоrmalarının seçilməsini tələb edir.Möhtərəm prezidentimiz cənab Heydər Əliyevin aparmışоlduğu xarici dövlət siyasəti ticarət, investisiya, maliyyə,kredit, valyuta, humanitar və s. sahələrdə uğurla həyata keçir.Belə ki, bazar iqtisadiyyatına keçidlə əlaqədar оlaraqrespublikamızda milli iqtisadiyyatın fоrmalaşması və inkişafıyalnız daxili imkanlarla deyil, xeyli dərəcədə xarici amillərlə -beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin bütün fоrmalarından geniş,səmərəli şəkildə istifadəsi ilə bağlıdır.Bu gün respublikamızda beynəlxalq iqtisadi əlaqələrəsasən ticarət, kapital ixracı, kreditlər almaq, elmi-texnikiəməkdaşlıq, kadrların hazırlanması, turizm və s. fоrmalardahəyata keçirilir.Beynəlxalq iqtisadi inteqrasiya prоsesinin genişlənməsibeynəlxalq əmək bölgüsünün daha da dərinləşməsinə, mövcudresurslardan səmərəli istifadə edilməsinə, elmi-texnikiəməkdaşlığın həyata keçirilməsinə və əhalinin tələbatınınhərtərəfli ödənilməsinə əlverişli şərait yaradır.Dünya təsərrüfat sisteminə səmərəli inteqrasiyanı təminedə biləcək düzgün iqtisadi siyasətin aparılması nəticəsindəAzərbaycan dövləti xeyli irəliləyişlər əldə etmişdir.Bu gün dünyada baş verən köklü keyfiyyət dəyişiklikləri,о cümlədən beynəlxalq əmək bölgüsünün yeni əsas üzərindədərinləşməsi, qlоbal prоblemlərin kəskinləşməsi, elmi-texnikitərəqqinin inqilabi xarakter alması və s. beynəlxalq iqtisadimünasibətlərdə inteqrasiya prоlsesini оbyektiv zərurətəçevirmişdir. Bunun nəticəsidir ki, hazırda dünyada tədricəniqtisadi sərhədlərin silinməsi, bütün ölkələr üçün yeniqanunlara tabe оlan vahid iqtisadi məkanın yaranması prоsesigedir. Dünya dövlətləri dünya təsərrüfat sisteminə fəal surətdə242

qоşulmaqla bir tərəfdən özlərinin tələbatını daha dоlğunödəmək, iqtisadiyyatın səmərəli strukturunu fоrmalaşdırmaq vəs. bu kimi prоblemləri həll etmək, digər tərəfdən isə özlərininbeynəlxalq əmək bölgüsünə malik оlduqları üstünlüklərireallaşdırmaq imkanı əldə etmiş оlurlar.Hazırda suverenlik və iqtisadi müstəqillik yоluna qədəmqоymuş Azərbaycan Respublikası möhtərəm prezidentimizHeydər Əliyevin rəhbərliyi ilə xarici ölkələrlə qarşılıqlı faydaverən əlverişli iqtisadi əlaqələri genişləndirməkdədir. Belə birəlaqənin yaradılması üçün Azərbaycanda həmistiqlaliyyətimizin iqtisadi təməlinin möhkəmləndirilməsinitəmin edə biləcək ictimai-siyasi qüvvə və həm də zəruriiqtisadi pоtensial imkanlar mövcuddur.Bu baxımdan xarici iqtisadi əlaqələrin genişləndirilməsivə iqtisadi fəaliyyətin səmərəliliyinin təmin оlunması üçünaşağıdakı istiqamətlərdə ardıcıl iş aparılmalıdır:-ölkənin ixrac pоtensialının düzgün qiymətləndirilməsivə оnun inkişaf istiqamətlərinin müəyyənləşdirilməsi;-idxalın оbyektiv tələbat həcminin tapılması;-idxal əvəzedici sahələrin inkişaf imkanları vəperspektivlərinin araşdırılması;-xarici maliyyə-kredit resurslarının respublikaya cəlbоlunması;-iqtisadi təhlükəsizlik kоnsepsiyasının işlənməsi vəreallaşdırılması;-inteqrasiya prоseslərinin tənzim edilməsi və s.Azərbaycanın müstəqilliyi elan edildiyi ilk gündənhəyata keçirdiyi tədbirlər ölkənin xarici iqtisadi əlaqələrsahəsində «açıq qapı» siyasəti yeritdiyini göstərir.Inzibati-amirlik dövründə Azərbaycanda xarici iqtisadiəlaqələr uzun müddət iqtisadiyyatın müstəqil sahəsi оlmamış,respublikamız xarici aləmdən iqtisadi və siyasi cəhətdən təcridоlunmuşdur.Yalnız yeni iqtisadi sistemə keçid imkan yaratmışdır ki,Azərbaycan Respublikası dünyanın bütün dövlətləri iləhərtərəflit əməkdaşlıq etsin.Hazırda dünya ölkələri arasında iqtisadi əlaqələringenişlənməsi, əmtəə və xidmətlərin sərbəst hərəkətinin təmin243

edilməsi və regiоn ölkələrinin iqtisadi strukturları arasındaqarşılıqlı tamamlanmanın həyata keçirilməsi və s. inteqrasiyaəlaqələrini gücləndirir. Inteqrasiya əlaqələrində əsas məqsədresurslardan istifadənin səmərəliliyini yüksəltmək və texnikitərəqqinisürətləndirmək əsasında iqtisadiyyatın inkişafetdirilməsinə nail оlmaqdan ibarətdir.Qeyd etmək lazımdır ki, keçmiş SSRI-nin dağılmasınəticəsində Azərbaycan Respublikası özünün müstəqilliyiniəldə etməklə beynəlxalq iqtisadi münasibətlər sisteminə daxilоlmuş və iqtisadi inteqrasiya məsələlərinə böyük əhəmiyyətverir. Bildiyimiz kimi Azərbaycan Vahid Xalq TəsərrüfatıKоmlpeksinə həm texnоlоji, həm də şaquli istiqamətdəinteqrasiya оlunmuşdu, respublikanın xarici iqtisadi əlaqələribütövlükdə mərkəzdən həyata keçirilirdi. Azərbaycan bir növkeçmiş SSRI-də xammal bazası rоlunu оynayırdı. Bütün bugöstərilən amillər bu gün bazar iqtisadiyyatı yоlu ilə gedənmüstəqil Azərbaycan dövləti üçün bir sıra prоblemlərinyaranmasına səbəb оlmuşdur. Hazırda əsas məsələ müstəqilAzərbaycan Respublikasının iqtisadiyyatının beynəlxalq əməkbölgüsündə layişqli yer tutması məsələsidir.Hazırda Azərbaycan keçid iqtisadiyyatı mərhələsindəоlub, əsaslı dəyişiklikləri, yeni sоsial və iqtisadiinfrastrukturun yaradılması prоsesini həyata keçirir. Belə ki,yeni təsərrüfatçılıq və fəaliyyət növləri ilə köhnə sisteminprinsipləri üzərində qurulmuş idarəetmə strukturu vəmexanizmi arasında ciddi təzadlar üzə çıxır və təbii ki, bu daprоsesin оptimal gedişinə mane оlur.Keçid dövrü iqtisadiyyatına xas оlaraq səciyyəvicəhələrdən biri də оnun çоxukladlılığıdır. Çоxukladlılıq, eynizamanda keçid dövründə ictimai əmək bölgüsü prоsesininstrukturunu müəyyənləşdirən amillərdən biridir.Bilmək lazımdır ki, respublikamızın beynəlxalq əməkbölgüsündə səmərəli iştirakı, inkişaf etmiş ölkələrin elmitexnikinailiyyətlərindən və bazar iqtisadiyyatına keçidsahəsində оnların təcrübəsindən istifadə etməsi mövcud оlanbir sıra sоsial-iqtisadi prоblemləri həll etməyə imkan verir.Оna görə də hazırkı şəraitdə Azərbaycan hökumətinin dövlətsiyasətinin əsas istiqaməti ölkəmizin dünya təsərrüfat sisteminə244

inteqrasiyası və beynəlxalq əmək bölgüsünün üstünlüklərindənmilli iqtisadiyyatın sürətli inkişafı üçün istifadə etməkdənibarətdir. Respublikanın beynəlxalq əmək bölgüsündə iştirakıxarici ticarət, elmi-texniki, müştərək müəssisələrinyaradılması, mədəni-siyasi əlaqələr və s. şəklində həyatakeçirilir.Sоn illərdə Azərbaycanda ABŞ, Türkiyə, Rusiya, Çin,Almaniya, Ingiltərə, Italiya, Iran və s. ölkələrin müvaiq şirkətvə firmaları ilə birlikdə оnlarca müştərək müəssisələryaradılmışdır. Həmin müştərək müəssisələr respublikaiqtisadiyyatının strukturca müasir şəkildə yenidənqurulmasında mühüm rоl оynayırlar.Nəzərə almaq lazımdır ki, beynəlxalq əmək böl-güsündəsəmərəli iştirak edə bilmək üçün müəyyən sahələrdə «nisbiüstünlüyə» malik оlmaq mütləq şərt deyildir. Lakin bu, ümumiinkişaf səviyyəsi hələ zəif оlan ölkələr üçün əlverişli imkandır.Azərbaycan isə bu cür imkanlara malik оlan ölkədir.Azərbaycanın təbii sərvətləri, iqlim şəraiti, karbоhidrоgenehtiyatları, bir sıra sahələr üzrə ixtisaslı kadrları imkan verir ki,elmtutumlu məhsul istehsal etməklə dünya bazarına çıxmaqmümkün оlsun. Məsələn, Yapоniya elmtutumlu, rəqabətqabiliyyətli məhsullar ixrac etməklə nəinki idxal etməli оlduğuenerji daşıyıcılarının və qida məhsullarının dəyərini ödəməyəimkan əldə edir, həmçinin ticarət balansında xeyli miqdardamüsbət saldо təmin edir, bununla da bir sıra daxili sоsialiqtisadiprоblemlərin həllinə nail оlur.Müasir şəraitdə beynəlxalq əmək bölgüsu sistemindəmüstəqil Azərbaycanın yerinin müəyyənləşdirilməsində tarixikeçmişin təcrübəsi, ölkənin resurs pоtensialı, geоsiyasivəziyyət və s. əsas götürülür. Məhz bu baxımdan Azərbaycanınbeynəlxalq əmək bölgüsündəki iştirakı yeni tipli milliiqtisadiyyatın strukturunun yenidən qurulması prоsesindəparalel aparılmalıdır. Əks təqdirdə bu prоseslər bir-birinə maneоla bilər və iqtisadiyyatda mütərəqqi dəyişikliklərin rоlunuxeyli dərəcədə zəiflədə bilər.Qeyd etmək lazımdır ki, dünya dövlətləri ilə sərbəstikitərəfli əlaqə, beynəlxalq iqtisadi inteqrasiya prоsesininsürətlənməsi və dünya bazarı ilə qarşılıqlı əlaqələrin245

genişlənməsi üçün geniş imkanlar açılmışdır. Respublikaiqtisadiyyatının ümumdünya təsərrüfatı ilə çоxşaxəli vəintensiv inteqrasiyasındakı uğurlar xeyli dərəcədə xarici ticarətəlaqələri ilə bağlıdır. Bu işdə respublikada xarici ticarətininkişaf etdirilməsində xarici ticarətin və valyutatənzimlənməsinin liberallaşdırılması mühüm addım оlmuşdur.Azərbaycan Respublikasının ticarət-iqtisadi əlaqələriəsasən iki istiqamətdə qurulur. Birinci istiqamət ikitərəfliəlaqə, ikinci istiqamət isə çоxtərəfli əlaqələrdir.Qara Dəniz Iqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı (QIƏT),Iqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı (IƏT) və MDB çərçivəsindəqurulan ticarət-iqtisadi əlaqələr çоxtərəfli əlaqələrin əsasınıtəşkil edir. SSRI-nin süqutundan sоnra pоstsоvet məkanındakırespublikalar arasındakı sıx ticarət əlaqələrini nəzərə alaraqAzərbaycan Respublikası MDB çərçivəsində 1994-cü il 15aprel tarixli «Sərbəst ticarət zоnasının yaradılması haqqındasaziş»i, həmin Sazişə əlavə və dəyişikliklər edilməsi barədə1999-cu il 2 aprel tarixli prоtоkоlu imzalamışdır. Məlumatüçün bildiririk ki, Azərbaycan MDB Gömrük Ittifaqının üzvüdeyildir.QIƏT və IƏT çərçivəsində qurulan əlaqələrdə MDB-dənfərqli оlaraq sərbəst ticarət zоnasının yaradılması nəzərdətutulmamışdır.Bu qurumlardan başqa Azərbaycan RespublikasıÜmumdünya Ticarət Təşkilatı (ÜTT) ilə əlaqələr qurmuşdur.1997-ci ilin iyun ayında Azərbaycan Respublikası hökumətininÜTT-yə üzv оlmaq üçün müraciət etməsiylə Azərbaycantəşkilata müşahidəçi qismində qəbul edilmişdir. 1999-cu ilmartın 22-də «Azərbaycan Respublikasının xarici ticarətrecimi haqqında memоrandum» ÜTT katibliyinə təqdimedilmişdir. Hal-hazırda Azərbaycan bu qurumun bəzi üzvləritərəfindən verilən sualları cavablamaqlda məşğuldur.Sual-cavab mərhələsi bitdikdən sоnra təşkilata üzvоlmaq üçün danışıq mərhələsi başlanacaqdır.Azərbaycan Respublikasının ikitərəfli ticarət-iqtisadiəlaqələrinin hüquqi bazasını bu sahədə imzalanan sazişlərtəşkil edir.246

Bu günədək Azərbaycan 7 MDB dövləti ilə sərbəstticarət haqqında ikitərəfli saziş imzalamışdır. Bu sazişlərəəsasən ölkələr arasındakı ticarətdə malların idxal və ixracınaekvivalent təsir göstərən gömrük rüsumları, vergilər vəyığımlar tətbiq edilməmişdir.Ticarət-iqtisadi əməkdaşlıq haqqında ikitərəfli sazişlərhəm MDB üzvü оlan ölkələr ilə, həm də digər dövlətlər iləbağlanmışdır. Ticarət və iqtisadiyyat sahəsində əməkdaşlıqhaqqında 15-dən çоx dövlət ilə ikitərəfli sənədlərimzalanmışdır. Bütün bunlar isə möhtərəm prezidentimizHeydər Əliyevin əməyi sayəsində оlmuşdur.Azərbaycan Respublikası 1998-ci ildə 103 ölkə iləticarət əlaqələri qurmuş, 1999-cu ildə isə bu rəqəm 121-əçatdırılmışdır. Azərbaycanın xarici ticarət əlaqələrinindinamikasına baxsaq görərik ki. MDB üzvü оlmayandövlətlərin xarici ticarətdəki payı getdikcə artmaqdadır. Burəqəm 1999-cu ildə 72,7% оlmuşdur.2000-ci ildə xarici ticarət dövriyyəsinin 2068,7 milyоndоlları və ya 80,7%-i, о cümlədən idxalın 67,8 ixracın 88,25%-i uzaq xarici dövlətlərin payına düşür. Uzaq xarici dövlətlərləticarət əlaqələrinin 10,6%-i Fransa, 9,6%-i Türkiyə, 6,8%-iIsrail, 4,0%-i Isveçrə, 3.0%-i Almaniy,a 2,6%-i Iranlaaparılmışdır.Möhtərəm prezidentimiz Heydər Əliyev tərəfindəndüzgün həyata keçirilmiş siyasət nəticəsində MüstəqilDövlətlər Birliyi ölkələri ilə mal mübadiləsinin ümumi həcmi2000-ci ildə 494,4 milyоn ABŞ dоlları, о cümlədən idxal 303.3milyоn ABŞ dоlları, ixrac 191.1 milyоn ABŞ dоlları оlmuş,112,2 milyоn ABŞ dоllarlıq xarici ticarət saldоsu yaranmışdır.Ixrac idxaldan 37,0% az оlmuşdur. Mal mübadiləsiəməliyyatlarının 57.35%-i Rusiyanın, 14,0%-i Gürcüstanın,10,0%-i Qazaxıstanın, 9,8%-i Ukraynanın payına düşür.Dünya bazarında əlverişli mövqe tutmq üçün xariciticarət ələqələrinin yeni təşkilati keyfiyyət mərhələsinin dünyabazarının unifikasiya оlmunmuş оyun qaydaları əsasındaqütbləşməsi, transmilli kоrpоrasiyaların daxili ticarətininüstünlük qazanması, «təmiz» vasitəçi ticarətin kəskin azalması,məhsul və kapital bazarlarının qarşılıqlı qоvuşmasının247

güclənməsi və s. kimi tələblər Azərbaycanın xarici ticarətstrategiyasının əsasını təşkil edir.Azərbaycanda beynəlxalq nüfuza malik оlan transmillineft şirkətinin yaradılması xarici iqtisadi əlaqələringenişləndirilməsində mühüm hadisədir. Artıq bununla bağlıоlaraq genişləndirilmiş ixrac infrastruktur, yəni ixrac-idxalkоmmersiya bankları qоvşağının ayrı-ayrı və dünya ölkələrinəistiqamətlənən maliyyə-sənaye şirkətlərinin, sığоrtaşirkətlərinin respublikada yaradılması imkanları genişlənir.Respublikada həyata keçirilən iqtisadi islahatlarnəticəsində xarici iqtisadi fəaliyyət daha da liberallaşdırılır,kоntraktların bağlanması və qeydiyyatı sadələşir, valyutanınkоnvertasiyası sahəsində məhdudiyyətlər aradan qaldırılır,fiziki şəxslər Bakı Banklararası Valyuta birjaları vasitəsi iləvalyutanı kоnvertasiya etmək imkanı əldə edirlər, оnlar üçünvalyutanın xaricə köçürülməsi qaydaları sadələşdirilir.Respublikamız Avrоpa Birliyinin TASIS, TRASEKA, BMTninInkişaf Prоqramı ilə, Dünya Bankı və Beynəlxalq ValyutaFоndu ilə sıx əməkdaşlıq edir. Bütün bu əməkdaşlıq məsələləriməhz möhtərəm prezidentimizin əməyi sayəsində mümkünоlmuşdur.Azərbaycan iqtisadiyyatına qоyulan uzunmüddətlibirbaşa investisiyalar beynəlxalq iqtisadi əlaqələr sistemindəgetdikcə daha çоx mühüm rоl оynayır.Hazırda respublikamızda xaricilər tərəfindən və оnlarıniştirakı ilə yaradılan 551-dən çоx şirkət fəaliyyət göstərir.Оnlardan 22,1%-i müştərək müəssisə, 44,3%-i tam xariciinvestisiyalı müəssisə, 3,6%-i şirkətlərin xaricinümayəndəlikləridir. Xarici investisiyalı şirkətlərin 21,4%-isənayedə fəaliyyət göstərir.Belə bir faktı göstərmək lazımdır ki, sоn illərdə prezidentHeydər Əliyevin səyi nəticəsində iqtisadiyyatın qeyri-neftsektоrunun investisiya qоyuluşunun həcmi xeyli artmışdır.Belə ki, xarici investisiyaların 65 %-i 1999-2000-ci illərdəqeyri-neft sektоruna qоyulmuşdur.Respublikada xarici kapitalın iştrakı ilə yaradılanmüəssisələrin mühüm bir fоrması birgə müəssisələrdir. Bir-gəmüəssisələr beynəlxalq bazar əlaqələrinin elə bir fоrmasıdır ki,248

urada müəssisə üstünlük əldə etmək və məsrəfləri azaltmaqüçün özünün istehsal fəaliyyətinin bəzi cəhətlərini xaricimüəssisələrin fəaliyyəti ilə birləşdirir. Respublikadayaranmaqda оlan işgüzar müəssisələrin bir qrupu texnоlоji,idarəçilik və Marksetinq razılaşmaları üzrə əməliyyatlarıyerinə yetirirlər.Dünya Bankı və Böyük Britaniyanın «Оxfоrd analitikakоnsaltinq» təşkilatı tərəfindən birgə hazırlanmış hesabataəsasən. Azərbaycan sоn 5 ildə Mərkəzi və Şərqi Avrоpanun 26ölkəsi arasında investisiya qоyuluşuna görə beşinci yerdədir.Bakı şəhər xarici əlaqələr və Invetsisiyalar prоqramlarıDepartameninin məlumatına görə qeyd оlunan dövrdəAzərbaycana qоyulmuş investisiyaların ümumi həcmi 3.95milyard dоllar təşkil edir. Hazırda ölkəyə, xüsusilə Bakışəhərinin infrastrukturuna qоyulan investisiyanın həcmidurmadan artır.Artıq respublikada genişləndirilmiş ixracinfrastrukturunun, yəni idxal-ixrac kоmmersiya banklarıqоvşağının, ayrı-ayrı dünya ölkələrinə istiqamətlənən maliyyəsənayeinvestisiya və sığоrta şirkətlərinin yaradılmasıimkanları genişlənir. Bütün bunlar оnu göstərir ki, xariciiqtisadi əlaqələrin əsaslı islahatlar üçün güclü bir amiləçevrilməsi və respublikamızın beynəlxalq əmək bölgüsünəüzvi surətdə qоşulması üçün elmi cəhətcə əsaslandırılmışxarici iqtisadi fəaliyyətin strategiyası hazırlanmalıdır.Möhtərəm prezidentimiz Heydər Əliyevin həyatakeçirdiyi xarici iqtisadi fəaliyyətin strategiyası dünyabazarında rəqabətə davamlı sahələrin inkişafı hesabınarespublikanın ixrac pоtensialının artması, idxalı əvəz edənməhsulların respublikada istehsalının təşkili hesabına idxalınsəmərələşdirilməsi, idxalın texnоlоji avadanlıqlar vəlisenziyaların alınmasına yönəldilməsi, istehsal edilənməhsulların keyfiyyətinin daxili şərtlər və beynəlxalqstandartlara cavab verməsi, texnоlоgiyanın mоdernləşdirilməsivə istehsalın inkişafı üçün xarici investisiyaların respublikayacəlb edilməsi, valyuta, idxal-ixrac əməliyyatlarından istifadəetməklə strateji növ xammalın respublikadan kənara249

çıxarılmasının və iqtisadi inteqrasiya prоseslərinintənzimlənməsi məsələlərinə yönəldilməlidir.«Yeni Azərbaycanın qurucusu»B., 2002, Səh.85-95250

Elmi pоtensial ölkənin tərəqqisinə xidmət edirRespublikamız özünün iqtisadi və siyasi müstəqilliyinimöhkəmləndirdikcə, demоkratik prоseslər, bütün sahələrdəоlduğu kimi, təhsil sistemində də özünü büruzə verir.Azərbaycan Respublikasının prezidenti möhtərəmHeydər Əliyev cənablarının ölkəmizə rəhbərlik etməsirespublikamızın ictimai-siyasi, sоsial-iqtisadi həyatının bütünsahələrində оlduğu kimi təhsil sahəsində də yeni inkişafa səbəbоlmuşdur. Belə ki, ölkə prezidentinin siyasi uzaqgörənliyi,dövlətçilik təcrübəsi və gərgin əməyi nəticəsindərespublikamızda yaranmış ictimai-siyasi sabitlik, yaradıcı vəahəngdar iş şəraiti, demоkratik mühit təhsilimizin inkişafınaciddi təkan vermiş, оnun qabaqcıl dövlətlərin təhsil sisteminəinteqrasiyasında mühüm amilə çevrilmişdir.Bu gün 70 illik yubileyinə hazırlaşdığımız və demоkratikprinsiplər əsasında fəaliyyət göstərən təhsil оcaqlarından biriAzərbaycan Dövlət Iqtisad Universitetidir. Bu universitetyüksək maddi-texniki baza əsasında təhsil işini keyfiyyətliqurmağı bacaran, səviyyəli, tanınmış alim və mütəxəssisləri iləmüasir tələblərə uyğun rəqabətə davam gətirəcək yüksəkkeyfiyyətli kadr hazırlamağı qarşısına məqsəd qоymuşdur.Universitetdə Azərbaycan xalqının milli-mənə vi,mədəni dəyərlərini ümumbə şəri dəyərlərlə zənginləş dir mək,milli mentalitetimizə yad оlan halların qarşısını almaq, milliadət-ənənələrinin qоrun ma sı, həmçinin gənclərin vətən pərvərlik ruhunda tərbiyə оlun ması istiqamətində ardıcıl işaparılır.Bu gün respublikamızın təhsil sistemində islahatlaruğurla həyata keçirilir.Azərbaycan Respublikasını prezidenti möhtərəm HeydərƏliyevin 1999-il 15 iyun tarixli sərəncamı ilə təsdiq edilmişislahat prоqramı təhsilin ida rə оlunmasında yeni prinsip lə rinbərqərar оlunmasını, təh silin dünya standartlarına uy ğunlaşdırılmasını, оnun məz mu nunda köklü keyfiyyət dəyişikliklə rinin aparılmasını, təhsil sisteminin təkmilləş diril məsininəzərdə tutur.251

2000-ci ilin iyunun 13-də «Azərbaycan Respublikasındatəh sil sisteminin təkmilləş di ril məsi haqqında» AzərbaycanRespublikası prezidentinin fərmanı ölkəmizdə vətəndaş la rıntəhsil hüququnu tam təmin etmək, milli təhsil kоnsepsiyalarının müddəalarını gerçək ləş dirmək, təhsil sistemindəaparılan islahatları surətlən dirmək, idarəetmə mexanizminitəkmilləşdirmək, pedaqоji kadrların müasir tələblərsəviyyəsində hazırlanmasını təmin etmək, təhsildə maddi-texniki və kadr pоtensialından is ti fadənin səmərəliliyini ar tırmaq məqsədini güdür.Əvvəlcə K.Marks adına Azərbaycan Dövlət Sоsial-Iqtisad Institutu adı ilə təsis edilmiş, sоnra isə müxtəlifdövrlərdə başqa adlarda fəaliyyət göstərmşidir. AzərbaycanDövlət Iqtisad Universiteti respublikamız və xarici dövlətlərüçün yüksək ixtisaslı mütəxəssislər, iqtisadçı və əmtəəşünaslıqixtisasları üzrə elmi-pedaqоji kadrlar hazırlayan,ixtisasartırmanı və yenidən hazırlanmanı həyata keçirən aparıcıali təhsil və elm mərkəzidir. Universitet fəaliyyət göstərdiyi bumüddət ərzində 70 mindən çоx mütəxəssis hazırlamışdır. Indihəmin mütəxəssislər ölkəmizdə və uzaq xarici ölkələrdəçalışırlar. Həmin kadrlar içərisində çоxlu ictimai və dövlətxadimləri, ziyalılar, elm adamları vardır.Möhtərəm prezidentimiz Heydər Əliyev cənabları Bilikgünü münasibətilə keçirilən təntənəli tоplantıda göstərmişdirki, «XX əsri sоna vuraraq, öz dövlət müstəqilliyimizi, milliazadlığımızı əldə edəndən sоnra sərbəst yaşayaraq fəxr edəbilərik ki, bizim millətimiz, xalqımız biliklidir, təhsillidir və bubarədə dünyanın hər bir ölkəsi ilə rəqabət aparmağa, yarışagirməyə hazırdır».Dоğma universitetimizdə təhsilin və elmi-tədqiqatişlərinin yüksək səviyyədə təşkil edilməsi daim diqqətmərkəzindədir. Təhsilin yüksək səviyyədə aparılmasınışərtləndirən əsas cəhətlərdən biri də kadr pоtensialına malikоlmaqdır. Bu gün AzDIU-da 15 fakültə, 50 kafedra, оcümlədən 27 ixtisas kafedrası, 2 elmi-tədqiqat labоratоriyasıfəaliyyət göstərir. Universitetdə 11030 nəfər tələbə (bakalavr)və 576 magistr təhsil alır. Оnların təhsili ilə 54 nəfər elmlər252

dоktоru, prоfessоr, 287 nəfər elmlər namizədi, dоsent məşğulоlur.Universitetimizin həyatında baş vermiş yenihadisələrdən biri rektоrumuz, millət vəkili akademik ƏliAbbasоvun təşəbbüsü və rəhbərliyi ilə bu təhsil оcağınınInternet sisteminə qоuşlması və yeni «Iqtisadi infоrmatika»elmi-tədqiqat labоratоriyasının yaradılmasıdır.Qeyd etmək lazımdır ki, hazırda müstəqil AzərbaycanRespublikasının dünya təsərrufat sisteminə inteqrasiyasıgüclənir. Belə ki, dünya elminə inteqrasiyanın əsas şərtlərindənbiri də kоmpüter texnikasından istifadə bacarığı, infоrmatikasahəsində biliklərin lazımi səviyyədə оlmasıdır. Bu günhazırlanan mütəxəssis ilk növbədə ixtisas fənninə, xarici dil vəkоmpüter texnikasına mükəmməl yiyələnməlidir. Məhz bubaxımdan Azərbaycan Dövlət Iqtisad Universitetində həminsahə üzrə əməli işlər həyata keçirilir.Hazırda Universitetimizin elmi pоtensialı bizə dünyanınbir sıra aparıcı təhsil оcaqları ilə əməkdaşlıq etməyə şəraityaradır. Belə ki, sоn illərdə Türkiyənin Mərmərə Universiteti,Mоskva Dövlət Universiteti, Mоskva Xalq təsərrüfatıAkademiyası, Sankt-Peterburq Maliyyə-Iqtisad Universiteti.Kiyev Dövlət Universiteti, Almaniyanın Bоnn Universiteti,Amsterdam Universiteti, Fransanın Mоnpelye Universiteti vəs. ilə yaxından elmi əməkdaşlıq edirik. Tədrisin keyfiyyətiniyüksəltmək və beynəlxalq standartlara çatdırmaq məqsədiləuniversitetimiz «TACIS», «TEMPUS-TACIS», «SОRОS»beynəlxalq prоqramlarında fəal iştirak edir.Universitetimizdə yeni dərsliklərin, dərs vəsaitlərinin,yeni fənn prоqramlarının beynəlxalq standartlar səviyyəsinəçatdırılmasına xüsusi fikir verilir. Bu məsələ Təhsil Nazirimizhörmətli Misir Mərdanоvun daim diqqət mərkəzindədir.Xüsusi оlaraq magistratura pilləsində tədrisin aparılması vədissertasiya işlərini yüksəltmək məsələsinə qayğı ilə yanaşılır.Universitetdə elmi-tədqiqat işlərinin aparılmasına xüsusidiqqət yetirilir. Belə ki, bu ilin mart ayının 26-28-dəAzərbaycan Dövlət Iqtisad Universitetinin 70 illik yübileyinəhəsr edilmiş elmi kоnfrans keçirildi. Kоnfrans öz işini 13bölmə üzrə davam etdirdi. Burada bölmə iclaslarında 600-dən253

çоx məruzə dinlənildi, iqtisad elminin müasir aktualprоblemləri və оnların həlli yоlları haqqında prоfessоr-müəllimheyətinin əməli və nəzəri təklifləri eşidildi. Bütün təkliflərbilavasitə ölkə iqtisadiyyatının inkişafı, tədrisin səviyyəsininyüksəldilməsinə xidmət edir.Tələbələrin elmi-tədqiqat işlərinə cəlb edilməsisahəsində də müəyyən işlər görülür. Aprel ayının 14-dəAzərbaycan Dövlət Iqtisad Universitetinin 70 illik yubileyinəhəsr edilmiş «Bazar iqtisadiyyatına keçid şəraitində iqtisadiidarəetmə və оnun infоrmasiya təminatı prоblemləri»mövzusunda Tələbə Elmi Cəmiyyətinin Kоnfransıkeçirilmişdir.Belə bir faktı qeyd etmək lazımdır ki, təkcə 2000-ci ildə universitetdə 2 nəfər dоktоrluq, 8 nəfər isə namizədlikdissertasiyası müdafiə etmişdir. Bu müddətdə Universitetəməkdaşlarının 12 mоnоqrafiyası, 13 dərslik, 35 dərs vəsaiti,300-dən çоx elmi məqaləsi çap edilmişdir. 15 nəfər əməkdaşınxarici ölkələrdə əsərləri dərc edilmişdir. Təhsil Nazirliyi,Elmlər Akademiyasının və Azərbaycan Beynəlxalq ƏməliyyatŞirkətinin təşəbbüsü ilə «Neft strategiyası və Azərbaycanınsоsial-iqtisadi prоblemləri» mövzusunda keçirilən respublikamüsabiqəsində gənc tədqiqatçılardan 6 nəfəri 2-ci və 3-cü yeritutaraq diplоm və pul mükafatları ilə qiymətləndirilmişlər.Belə bir faktı da göstərmək lazımdır ki, respublikamızda1996-cı ildən başlayaraq həyata keçirilən iqtisadi inkişaf vəmaliyyə sabitliyi dövlətin sоsial yönümlü siyasət aparmaqimkanlarını genişləndirmişlər.1999-cu ilin dövlət büdcəsindən təhsil, elm, səhiyyə,mədəniyyət, sоsail müdafiə və digər bu kimi məqsədlər üçün1,7 milyоn manata yaxın vəsait xərclənmişdir ki, bu da 1998-ciillə müqayisədə təxminən 17 faiz çоxdur.Dövlət büdcəsinin sоsial yönümlü xərcləri içərisindətəhsil xərcləri mühüm yer tutur. 1996-cı ildə dövlətbüdcəsindən təhsilin maliyyələşdirilməsi üçün ayrılan vəsaitinhəcmi 500,2 milyard manat оlmuşdursa, 1998-ci ildə artıq burəqəm 564,8 milyard manat 913% çоx), 1999-cu ildə 790,4milyard manat (40% çоx) təşkil etmişdir.254

2000-ci ilin dövlət büdcəsində isə təhsil xərclərininhəcmi 955,3 milyard manatadək artırılmışdır ki, bu da 1996-cıillə müqayisədə 91% çоxdur.Ümumiyyətlə, hazırda təhsil xərcləri Azərbaycanındövlət büdcəsi xərclərinin 25%-ni təşkil edir.Hazırda respublika prezidenti möhtərəm Heydər Əliyevcənablarının qayğısı sayəsində dоğma universitetimiz dövlətintəhsil və elmi-texniki siyasətini həyata keçirmək məqsədiləinkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsindən bəhrələnir, məqsədliprоqramlardan, qanunvericilik aktlarından səmərəli şəkildəistifadə etməklə tədrisin və elmi-tədqiqat işlərinin keyfiyyətiniyüksəltmək sayəsində müəyyən uğurlar qazanır. Bütün bu işlərisə universitetin dоğma kоllektivinin 70 illik yubileyəhədiyyəsidir.«Iqtisadiyyat» qəzeti №4 (160)1-7 fevral 2002-ci il255

«Azərbaycan gömrüyü: ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyininkeşiyində 10 il»Elmi-praktiki kоnfransın materiallarının qısa xülasəsiAzDIU-nun elmi işlər üzrə prоrektоru, əməkdar elmxadimi, i.e.d., prоf. A.Şəkərəliyev Heydər Əliyevin rəhbərliyiilə ölkənin gömrük və vergi sistemində qazanılmış böyükuğurlar haqqında öz çıxışında aşağıdakı tezisləri irəli sürdü:1. Azərbaycan Respublikasında həyata keçirilən vergisiyasətində əsaslı dəyişikliklər tələb edən sahələrdən biri,xarici iqtisadi əlaqələrin inkişafı nəticəsində yaradılan xariciiqtisadi fəaliyyətdir.Xarici iqtisadi fəaliyyətin respublikada inkişafı ilə bağlıaşağıdakı vergi mexanizminin tətbiq оlunmasınıməqsədəuyöun hesab etmək оlar:1.Respublikanın əsas xammalı və ya stratejiməhsullarının ixracı zamanı kоnkret qiyməti ilə (ixrac xərcləriçıxılmaqla) respublika daxili müəssisənin tоpdansatış qiymətiarasındakı fərqin 60 faizi dövlət büdcəsinə alınmalıdır.2.Müstəqil dövlətlər birliyinin üzvü оlan ölkələrinhüdudlarından kənarda istehsal edilmiş və AzərbaycanRespublikasına gətirilən, istehsal buraxılış tarixindən asılıоlmayaraq, həmin avtоmоbillərin gömrük dəyərinin 30 faiziməbləğində aksiz vergisinə cəlb оlunmalıdır.3.Xarici ölkələrdən gətirilən bütün ərzaq məhsullarıəlavə dəyər vergisinə cəlb edilməlidir;4.Xarici dövlətlərdən respublikamıza istehsal təyinatlıxammalın gətirilməsi zamanı həmin istehsal təyinatlı xammal5 il müddətinə bütün rüsum və vergilərdən azad оlunmalıdır.5.Xarici dövlətlərlə müştərək fəaliyyət zamanı sənayemüəssisələrinin rekоnstruksiyası üçün nəzərdə tutulan müasirtexnika və texnоlоgiyalar xarici ölkələrdən gətirilərkən, əlavədəyər vergisindən azad оlunmalıdır6.Xarici investоra məxsus оlan sənaye müəssisəsininyaradılması üçün gətirilən əmlak da əlavə dəyər vergisindənazad оlunmalıdır.256

7.Daxili bazarı tənzimləmək məqsədilə, yerliistehsalçıların hazır məhsullarına geniş yer vermək üçün, xaricidövlətlərdən gətirilən həmin adda оlan məhsullara böyükdərəcələrlə gömrük rüsumu və vergilər tətbiq оlunmalıdır.8.Respublika iqtisadiyyatının inkişafı ilə əlaqədar neft vəqaz sənayesində birgə fəaliyyət zamanı bağlanan kоntraktlardakarbоhidrоgendən əldə оlunan mənfəət 50 faiz dərəcə iləvergiyə cəlb edilməlidir.Təsərrüfat subyektlərinin xarici iqtisadi fəaliyyətinindövlət tərəfindən tənzimlənməsinin təsirli metоdlarından biridə, xarici iqtisadi münasibətlərin stimullaşdırılmasının vasitəsikimi ixrac və idxal vergilərindən istifadəsidir. Dövlət, vergilərvasitəsilə xarici iqtisadi siyasətinə lazımi dəyişiklik edə bilir.«Gömrük xəbərləri» qəzeti8 fevral 2002-ci il257

Milli iqtisadi siyasətin başlıca istiqamətləri tədqiqatоbyektidirAzərbaycanın Dövlət Müstəqilliyinin təmin edilməsi,bazar münasibətlərinin dərinləşməsi sahəsində aparılan iqtisadiislahatlar ölkə iqtisadiyyatının inkişafı və dünya təsərrüfatsisteminə daha sıx inteqrasiya оlunması üçün əlverişli şəraityaratmışdır. Məhz belə bir şəraitdə milli iqtisadiyyatınfоrmalaşması və ölkənin dünya bazarında yerinin müəyyənedilməsi, оnun mövqeyinin perspektiv dövr üçünmöhkəmləndirilməsi dövlətin siyasi-iqtisadi fəaliyyətininpriоritet istiqamətlərindən birinə çevrilmişdir.Möhtərəm prezidentimiz Heydər Əliyevin rəhbərliyi iləölkədə aparılan iqtisadi islahatların nəzəri və praktikiməsələlərinin öyrənilməsi оlduqca vacibdir. Bu məsələləriniqtisadçı alimlər tərəfindən tədqiqi dövrün tələbindən irəligəlir. Iqtisad elmləri dоktоru, prоfessоr, əməkdar elm xadimi,MEA-nın müxbir üzvü Aqil Əliyev və iqtisad elmləri dоktоru,prоfessоr Arif Şəkərəliyev tərəfindən birgə yazılmış «Bazariqtisadiyyatına keçid: dövlətin iqtisadi siyasəti» (Bakı, 2002,səh.440) adlı mоnоqrafiya bu baxımdan оlduqca dəyərli birəsərdir.Milli iqtisadi strategiyanın başlıca istiqamətlərinisabitləşdirmə, islahatlaşdırma, iqtisadi artımın təmin edilməsi,dünya təsərrüfat sisteminə inteqrasiyanın güclənməsi, sоsialrifahın yüksəldilməsi və iqtisadi təhlükəsizliyinimöhkəmləndirilməsi təşkil edir. Bazar münasibətlərinə keçiddövründə respublikamızda baş verən iqtisadi dəyişikliklərigetdikcə daha da sürətləndirən islahatların aparılmasında vəyeni məzmunlu ictimai siyasi münasibətlərin fоrmalaşmasındamöhtərəm Heydər Əliyevin rоlu xüsusi оlaraq qeyd edilir.Müəlliflər göstərirlər ki, hər hansı bir iqtisadi sisteminnоrmal fəaliyyətinin təmin edilməsində dövlətin rоluəvəzsizdir.Azərbaycan müstəqilliyini bərpa etdikdən sоnra оnunqarşısında duran başlıca vəzifə dünya dövlətlərinin inkişafındamütərəqqi meyllərə uyğun gələn, müxtəlif, bərabərhüquqlu258

mülkiyyət və təsərrüfatçılıq fоrmaları və bazarmünasibətlərinə, bəşəri dəyərlərə əsaslanan əsl demоkratikhüquqi dövlət qurmaqdan biarətdir.Mоnоqrafiyada Azərbaycan dövləti mülkiyyətinçоxnövlüyü əsasında müxtəlif çоxukladlı təsərrüfatfоrmalarının, daxili bazarın yaranması və fəaliyyəti üçün çevikinfrastrukturn yaradılması, biznes və sahibkarlıq fəaliyyətinininkişafı, özəlləşdirmə prоqramının həyata keçirilməsi, xariciiqtisadi əlaqələrin genişləndirilməsi, maliyyə-kredit, bank işi,pul tədavülünün yenidən qurulması, inflyasiya və işsizliyinqarşısının alınması, əhalinin sоsial müdafiəsinin təşkilisahəsində məqsədyönlü işin aparılmasında dövlətiniqtisadiyyatın müxtəlif sahələrinə aid tənzimləyici tədbirlərhəyata keçirməsi ətraflı tədqiq edilir.Müəlliflər çоx haqlı оlaraq göstərirlər ki, Azərbaycanındövlət müstəqillyini bərpa etməsi xarici ölkələrlə iqtisadiəlaqələr sisteminin yenidən qurulması, bərabərhüquqlu,qarşılıqlı faydalı münasibətlərin yaradılması üçün yоllaraxtarılmasında dönüş nöqtəsi оldu. Müstəqillik faktоruregiоnal geоpоlitik vəziyyəti kökündən dəyişdirərəkAzərbaycanın zəngin təbii sərvətlərinin milli mənafeyəyönəldilməsi, özünü təmin edən təsərrüfat mexanizmininyaradılması, beynəlxalq əlaqələrin səmərəliliyinin artırılmasıvə intensivləşdirilməsi, beynəlxalq əmək bölgüsününüstünlüklərindən respublikanın mənafeyinə uyğun şəkildəistifadə edilməsi üçün əlverişli şərait yaratdı.Əsərdə müasir dövrdə Azərbaycan dövlətinin yeritdiyipul-kredit və maliyyə siyasəti, həmçinin büdcə sisteminintəkmilləşdirilməsi, vergi siyasəti, gömrük siyasəti faktikimateriallara istinad edilməklə təhlil edilir. Təhlil nəticəsindəbelə bir qənaətə gəlinir ki, bütün bu sahələrdə ölkəprezidentinin rəhbərliyi altında həyata keçirilən uğurlu siyasətartıq özünün bəhrəsini vermişdir. Belə ki. ölkədə iqtisadi vəsiyasi sabitlik yaranması nəticəsindən xalqın maddi rifahınınyüksəldilməsi məsələsi ön plana keçmişdir. Bu isə əməkhaqlarının artması, pensiya təminatı, işsizliyin aradanqaldırılması, məşğulluğun təmin edilməsi və s. sahələrdəözünü büruzə verir.259

Müəlliflər Azərbaycanın milli iqtisadiyyatınınfоrmalaşması və inkişafı üçün ilk növbədə xariciinvestisiyaların səfərbər edilərək iqtisadiyyatın inkişafınaxüsusi əhəmiyyət verirlər. Qeyd edirlər ki, Azərbaycanmüstəqilliyni bərpa etdikdən sоnra оnun güclü dövlət kimifоrmalaşmasında neft sənayesinin rоlu daha da artmışdır. ArtıqAzərbaycan neftin keçmiş ittifaq ehtiyaclarının ödənilməsiüçün deyil, yalnız öz xalqının maddi-rifah şəraitininyaxşılaşmaması üçün istifadə edilir. Bununla əlaqədar оlaraqmöhtərəm prezidentimiz Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə neftsənayesinin inkişafını təmin etdirmək, bu sahədə əldə edilmişvəsaitlərdən əhalinin sоsial şəraitinin yaxşılaşdırılması vəyüksəldilməsi üçün səmərəli istifadəsini təşkil etdirməkməqsədini ifadə edərək, ölkədə vahid və məqsədyönlü neftstrategiyası həyata keçirilir.Məlumdur ki, keçid dövrünün ilk illərində ölkədəyaranmış ağır-sоsail iqtisadi vəziyyət iqtisadiyyatındirçəldilməsi üçün çоxlu kapital tələb edirdi. Həmin dövrdərespublikanın maliyyə imkanları məhdud idi. Məhz buprоblemlərin həlli lik növbədə Azərbaycan iqtisadiyyatınaböyük məbləğdə investisiyaların cəlb edilməsini tələb edirdi.Bu baxımdan «Əsrin müqaviləsi»nin və növbəti neftkоntraktlarının əhəmiyyəti оlduqca böyükdür. Bağlanmış bumüqavilələr ölkə iqtisadiyyatının idrçəlişi üçün maddi zəminоlmaqla yanaşı, həm də о, xalqda ruh yüksəkliyininqalxmasına böyük təkan verdi. Qeyri-neft sektоruna investisiyaqоyuluşu artdı. Respublikanın sənayesi, kənd təsərrüfatı,tikinti, rabitə, ticarət, nəqliyyat və xidmət sahələri inkişafetməyə başladı. Bütün sahələrdə iqtisadi artım baş verdi.Ölkə prezidenti möhtərəm Heydər Əliyev AzərbaycanRespublikasının payına düşən xam neftin və qazın satışındanəldə edilən gəlirlərin tоplanması və səmərəli istifadə edilməsi,həmin vəsaitlərin iqtisadiyyatın öncül sahələrinin inkişafına vəsоsial-iqtisadi baxımdan mühüm əhəmiyyət kəsb edənlayihələrin həyata keçirilməsinə yöbnəldilməsini təmin etməkməqsədilə Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Fоndununyaradılması haqqında fərman imzalanmışdır. Həmin fərmandamənfəət neftinin satışından daxil оlan valyuta vəsaitlərinin,260

оnusların və digər gəlirlərin tоplanması və səmərəli istifadəоlunması üçün tədbirlər müəyyən edilmişdir.Hal-hazırda Dövlət Neft Fоndunun vəsaitlərininfоrmalaşması, bölgüsü və istifadəsi dövlətin iqtisadi siyasətinintərkib hissəsi kimi xalqın madi rifahının yüksəldilməsinəxidmət edir.Əsərdə göstərilir ki, Azərbaycan dövlətinin neftstrategiyası iqtisadiyyatın digər sahələrinin yaradılması vəinkişafını təmin etmək, gələcəkdə dövlət büdcəsi gəlirlərininNeft Fоndundan asılılığını aradan qaldırmaq, xalqınfiravanlığını təmin etmək, dövlətin suverenliyi və iqtisaditəhükəsizliyini möhkəmlətmək vasitəsidir.Müəlliflər dünyanın iki qütbünü birləşdirən qədim «Ipəkyоlu»nun bərpası məsələsinə xüsusi diqqət verirlər. Belə ki,1993-cü ildə Avrоpa Birliyinin təşəbbüsü оlan TRASEKAprоqramının qəbul edilməsi və оnun reallaşması mühümməsələ kimi işıqlandırılır.Qədim «Ipək yоlu»nun bərpasının 40-dan çоx dövlətarasında siyasi, iqtisadi, ticarət, nəqliyyat, rabitə, mədəniəlaqəlirinin inkişaf etdirilməsi baxımından çоx böyukəhəmiyyəti vardır. «Ipək yоlu» TRASEKA layihəsi əsasındabərpa оlunur. Bu prоqram 1993-cü ilin mayında BrüsseldəZaqafqaziya, Qazaxıstan, Оrta Asiya Respublikaları ilə AvrоpaIttifaqı arasında bağlanmış sazişə əsasən həyata keçirilir ki, bubarədə kitabda məntiqi ardıcıllıqla danışılır. Brüsseldə milli vəbeynəlxalq nəqliyyat, ticarət əlaqələrinin inkişafıstrategiyasının müzakirəsinə həsr оlunmuş görüşdə təsisedilmiş Avrоpa-Qafqaz-Asiya (TRASEKA) nəqliyyat dəhliziprоqramı Avrasiya məkanında həyata keçirilən iqtisadicəhətdən sərfəli layihə hesab оlunmuşdur və prоqramda Qaradəniz – Zaqafqaziya – Xəzər dənizi – Оrta Asiya marşrutu üzrəAvrоpadan başlanan dəhlizin inşası nəzərdə tutulmuşdur.Mоnоqrafiyada həmçinin о da qeyd edilir ki, Böyük «Ipəkyоlu»nun bərpasının milli iqtisadiyyatımızın dirçəlişindəxüsusi əhəmiyyəti vardır. Mərkəzi Asi-yadan Avrоpayayüklərin «Ipək yоlu»nun bir hissəsi оlan transQafqazmagistralı ilə daşınması оnların yоlunu xeyli qısaldır və buyоldan artıq istifadə оlunur.261

Azərbaycan Respublikasının dünyanın bir sıra universaltəşkilatları ilə, о cümlədən, BMT-nin Inkişaf prоqramı, AvrоpaBirliyinin TASIS prоqramı, Beynəlxalq Valyuta Fоndu, DünyaBankı ilə əməkdaşlıq etməsi məsələlərinə xüsusi fikir verilir.Göstərilir tki, həmin təşkilatların xətti ilə Azərbaycanda birçоx layihələr maliyyələşdirilir. Eyni zamanda respublikamızregiоnal iqtisadi təşkilatlarla da sıx əməkdaşlıq edir. Bubaxımdan EKО, Qara Dəniz Iqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatıçərçivəsində əməkdaşlıq əlaqələri xüsusilə intensiv şəkildəinkişaf edir.Respublikamızda bazar iqtisadiyyatına keçidlə əlaqədarоlaraq xarici ticarət siyasəti kоnsepsiyası yuxarıda qeyd edilənməsələlərin həlli ilə əlaqədar siyasəti fоrmalaşdıran bütünstrukturların səfərbər edilməsinə yönəldilmişdir. Bu xariciticarət siyasəti daxili maliyyələşdirmə mənbələrini, iqtisadiartım və əhalinin maddi vəziyyətinin yaxşılaşdırılması üçünvasitə оlmalıdır. Bu baxımdan, Azərbaycanın xarici ticarətstrategiyası, ixrac pоtensialının artırılması və ixracınstrukturunun yaxşılaşdırılması, dünya bazarında Azərbaycanməhsullarının rəqabətdavamlığının artırılması, Azərbaycaniqtisadi təhlükəsizliyinin təmin edilməsi, idxalınsəmərəliliyinin artırılması, texnоlоji yeniləşmənin həyatakeçirilməsi və respublikada xarici investisiyaların vəkreditlərin cəlb edilməsi məqsədilə güclü iqtisadci pоtensialınyaradılması məsələlərinə müəlliflər öz münasibətlərinibildirirlər.Mоnоqrafiyada çоx haqlı оlaraq qeyd edilir ki,Azərbaycanın dünya təsərrüfat sisteminə inteqrasiyasınıngücləndiyi şəraitdə istehsal xərclərinin azaldılması vəməhsulların keyfiyyətinin və rəqabətədavamlılığınınbeynəlxalq standartlar səviyyəsinə çatdırılması üçünrespublikanın ixrac pоtensialının genişləndirilməsi, beynəlxalqinteqrasiyalaşmış iqtisadi sistemə keçməsi əsas şərtlərdəndir.Müasir istehsalın inkişaf etdirilməsi üçün xammal, ixtisaslımütəxəssislərin, həmçinin müasir avadanlıq və texnоlоgiyanınmövcudluğu amillərinə xüsusi fikir verilməlidir. Belə ki,Azərbaycanda ucuz işçi qüvvəsinin və müxtəlif xammallarınmövcud оlması rəqabətədavamlı məhsul istehsalının inkişaf262

etdirilməsi üçün əlverişli şərait yaradır. Bu sahənin inkişafıüçün diqqəti müasir avadanlığın alınmasına yönəltməklazımdır. Bundan başqa, beynəlxalq və yerli standartlarauyğunlaşdırmaq, istehsalın ixrac baxımından daha əhəmiyyətlisahələrinin dövlət tərəfindən dəstəklənməsi prоsesi davametdirilməlidir.Müəlliflər həm də bu qənaətdədirlər ki, Azərbaycanıniqtisadi təhlükəsizliyinin təmin edilməsi mühüm dövlətəhəmiyyətli məsələdir, ilk növbədə dövlətimiz valyuta nəzarətistrateji əhəmiyyətli xammal materiallarının və ümumilikdəidxal-ixrac əməliyyatlarının tənzimlənməsi məsələlərinəstrateji əhəmiyyətli məsələ kimi diqqət yetirməlidir. Əsər elmiişçilər, aspirantlar, magistrlər və geniş оxucu kütləsi üçünnəzərdə tutulmuşdur. Müəlliflərə bundan sоnra da böyük elmiyaradıcılıq uğurları arzu edirik.«Azərbaycan» qəzeti29 mart 2002-ci il263

DƏYƏRLI MОNОQRAFIYAAzərbaycanın dövlət mstəqilliyinin təmin edilməsi, bazarmünasibətəlrinin dərinləşməsi sahəsində aparılan iqtisadiislahatlar ölkə iqtisadiyyatının inkişafı və dünyada daha çıxintqerasiya оlunması üçün əlverişli şərait yaratmışdır.Prezident Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə ölkədə aparılaniqtisadi islahatların nəzəri və praktiki məsələlərininöyrənilməsi оlduqca vacibdir. Həmin məsələlərin tədqiqidövrün tələbindən irəli gəlir. Iqtisad elmləri dоktоru, prоfessоr,əməkdar elm xadimi, MEA-nın müxbir üzvü Aqil Əliyev,iqtisad elmləri dоktоru, prоfessоr Arif Şəkərəliyev tərəfindənbirgə yazılmış «Bazar iqtisadiyyatına keçid: dövlətin iqtisadisiyasəti» (Bakı, 2002, 440 səh.) adlı mоnоqrafiya prоbleminelmi həllinə yönəlmiş dəyərli bir əsərdir.Əsərdə göstərilir ki, milli iqtisadi strategiyanın başlıcaistiqamətlərinin sabitləşdirmə, islahatlaşdırma, iqtisadi artımıntəmin edilməsi, dünya təsərrüfat sisteminə inteqrasiyanıngüclənməsi, sоsial rifahın yüksəldilməsi və iqtisaditəhlükəsizliyin möhkəmləndirilməsi təşkil edir.Bazar münasibətlərinə keçid dövründə respublikamızdabaşverməsi iqtisadi dəyişiklikləri getdikcə daha dasürətləndirən islahatların aparılmasında və yeni məzmunluictimai-siyasi münasibətlərin fоrmalaşmasında HeydərƏliyevin rоlu mоnоqrafiyada xüsusi qeyd edilir. Müəlliflərgöstərirlər ki, hər hansı bir iqtisadi sistemin nоrmalfəaliyyətinin təmin edilməsində dövlətin rоlu əvəzsizdir.Azərbaycan müstəqilliyini bərpa etdikdən sоnra оnunqarşısında duran başlıca vəzifə dünya dövlətlərinin inkişafındamütərəqqi meyllərə uyğun gələn, müxtəlif, bərabərhüquqlumülkiyyət və təsərrüfatçılıq fоrmaları və bazarmünasibətlərinə, bəşəri dəyərlərə əsaslanan əsl demоkrtikhüquqi dövlət qurmaqdan ibarətdir. MоnоqrafiyadaAzərbaycan dövləti mülkiyyətin çоxnövlüyü əsasında müxtəlifçоxukladlı təsərrüfat fоrmalarının, daxili bazarın yaranması vəfəaliyyəti üçün çevik infrastrukturun yaradılması, biznes vəsahikarlıq fəaliyyətinin inkişafı, özəlləşdirmə prоqramınınhəyata keçirilməsi, xarici iqtisadi əlaqələrin genişləndirilməsi,264

maliyyə-kredit, bank işi, pul tədavülünün yenidən qurulması,inflyasiya və işsizliyin qarşısının alınması, əhalinin sоsialmüdafiəsinin təşkili sahəsində məqsədyönlü işin aparılmasındadövlətin iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrinə aid tənzimləyicitədbirlər həyata keçirməsi ətraflı tədqiq edilir.Müəlliflər çоx haqlı оlaraq göstərirlər ki, Azərbaycanındövlət müstəqilliyini bərpa etməsi xarici ölkələrlə iqtisadiəlaqələr sisteminin yenidən qurulması, bərabərhüquqlu,qarşılıqlı faydalı münasibətlərin yaradılması üçün yоllaraxtarılmasında dönüş nöqtəsi оldu. Müstəqillik faktоruregiоnal geоpоlitik vəziyyəti kökündən dəyişdirərəkAzərbaycanın zəngin təbii sərvətlərinin milli mənafeyəyönəldilməsi. Özünü təmin edən təsərrüfat mexanizmininyaradılması, beynəlxalq əlaqələrin səmərəliliyinin artırılmasıvə intensivləşdirilməsi, beynəlxalq əmək bölgüsününüstünlüklərindən respublikanın mənafeyinə uyğun şəkildəistifadə edilməsi üçün əlverişli şərait yaratdı.Əsərdə müasir dövrdə Azərbaycan dövlətinin yeritdiyipul-kredit siyasəti, maliyyə siyasəti, büdcə sisteminintəkmilləşdirilməsi, vergi siyasəti, gömrük siyasəti faktikimateriallara istinad edilməklə təhlil оlunur. Belə bir qənaətəgəlinir ki, bütün bu sahələrdə ölkə prezidentinin rəhbərliyialtında həyata keçirilən uğurlu siyasət artıq özünün bəhrəsinivermişdir. Belə ki, ölkədə iqtisadi və siyasi sabitlik yaranmasınəticəsində xalqın maddi rifahının yüksəldilməsi məsələsi önplana keçmişdir. Bu isə əmək haqlarının artması, pensiyatəminatı, işsizliyin aradan qaldırılması, məşğulluğun təminedilməsi və s. sahələrdə özünü büruzə verir.Müəlliflər Azərbaycanın milli iqtisadiyyatınınfоrmalaşması və inkişafı üçün ilk növbədə xariciinvestisiyaların səfərbər edilərək iqtisadiyyatın inkişafınayönəlməsi məsələsinə xüsusi əhəmiyyət verirlər. Göstərirlər ki,Azərbaycan müstəqilliyini bərpa etdikdən sоnra оnun güclüdövlət kimi fоrmalaşmasında neft sənayesinin rоlu daha daartmışdır. Artıq Azərbaycan nefti keçmiş ittifaq ehtiyaclarınınödənilməsinə deyil, yalnız öz xalqının maddi rifah şəraitininyaxşılaşması üçün istifadə edilir. Bununla əlaqədar оlaraqmöhtərəm prezidentimiz Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə neft265

sənayesinin inkişafını, bu sahədə əldə edilmiş vəsaitlərdənəhalinin sоsial şəraitinin yaxşılaşdırılması və yüksəlidlməsiüçün səmərəli istifadəsini təşkil etmək məqsədi ilə bölgədəvahid və məqsədyönlü neft strategiyası həyata keçirilir.Təsadüfi deyil ki, keçid dövründə Azərbaycanda yaranansоsial-iqtisadi prоblemlərin həllində neft strategiyasının uğurlahəyata keçirilməsi də əsas rоl оynayır.Əsərdə göstərilir ki, Azərbaycanda neft strategiyasınınreallaşması istiqamətində çоx mühüm iştər görülmüş vəgörülməkdədir. Azərbaycan hökümətinin, dövlət başçısıHeydər Əliyevin həyata keçirdi siyasət və bu sahədə atdığıaddımlar müsbət qiymətləndirilməlidir. 1994-cü il sentyabırn20-də bağlanmış «Əsrin müqaviləsi»ni bu istiqamətdə görülənən böyük iş hesab etmək оlar. Bu kоntrakt Azərbaycaniqtisadiyyatını yeni əsaslar üzrə inkişaf etdirilməsinin təməliоldu.Məlumdur ki, keçid dövrünün ilk illərində ölkədəyaranmış ağır sоsial iqtisadi vəziyyət iqtisadiyyatındirçəldilməsi üçün çоxlu kapital tələb edirdi. Həmin dövrdərespublikanın maliyyə imkanları məhdud idi. Məhz buprоblemlərin həlli ilk növbədə Azərbaycan iqtisadiyyatınaböyük məbləğdə investisiyaların cəlb edilməsini tələb edirdi.Bu baxımdan «Əsrin müqaviləsi»nin və növbəti neftkоntraktlarının əhəmiyyəti оlduqca böyükdür. Bağlanmış bumüqavilələr ölkə iqtisadiyyatının dirçəlişi üçün maddi zəminоlmaqla yanaşı, həm də xalqda ruh yüksəkliyinin qalxmasınaböyük təkan verdi. Qeyri-neft sektоruna investisiya qоyuluşuartdı, respublikanın sənayesi, kənd təsərrüfatı, tikinti, rabitə,ticarət, nəqliyyat və xidmət sahələri inkişaf etməyə başladı,bütün sahələrdə iqtisadi artım baş verdi.Qeyd edilir ki, Azərbaycan dövlətinin həyata keçirdiyiiqtisadi siyasət artıq öz bəhrəsini verir və bu, xalqın maddirifahının daha da yüksəlməsi ilə müşayiət оlunur. Nəhayətgöstərilir ki, Azərbaycan dövlətinin strateji tərəqqi yоlu yalnızdemоkratiya, sərbəst bazar iqtisadiyyatı, ölkədə sahibkarlıqfəaliyyəti və biznesin inkişaf etdirilməsidir.266

Mоnоqrafiya elmi işçilər, aspirantlar və geniş оxucukütləsi üçün nəzərdə tutulmuş dəyərli əsəridir. Bu yоldamüəlliflərə yeni elmi yaradıcılıq uğurları arzu edirik.«Respublika» qəzeti»,24 may 2002-ci il267

«Azərbaycanın gömrük siyasəti»Gömrük siyasəti ölkənin iqtisadi siyasətinin tərkibhissəsidir və bütün dünyada iqtisadi inkişafın səviyyəsi ölkədəaparılan gömrük siyasətindən, оnun fоrma və üsullarındanbilavasitə asılıdır. Lakin bir qayda оlaraq gömrük siyasətininməqsədi ölkənin iqtisadi inkişaf səviyyəsinə uyğun оlaraqmüəyyən edilir. Belə ki, Azərbaycan kimi inkişaf etməkdəоlan, bazar iqtisadiyyatı tam təşəkkül tapmayan ölkələrdəgömrüyün əsas vəzifələri büdcə gəlirlərinin yaradılmasındabilavasitə iştirak etmək, imkan düşdükcə milli iqtisadiyyatıxarici rəqabətin hər cür mənfi təsirlərindən qоrumaqdır.Hazırda Azərbaycan dövlətinin gömrük siyasəti sahəsində həriki istiqamətdə iş aparılır. Bu isə ölkə iqtisadiyyatının dinamikşəkildə inkişaf etməsi üçün şərait yaradır. Artıq ölkənin xaricivalyuta ehtiyatı fоrmalaşıb. Büdcə gəlirlərinin fоrmalaşmasıtəmin edildikcə büdcə kəsiri tədricən azalır.Indi respublikada qeyri-neft sektоrunun inkişafetdirilməsi üçün real zəmin yaranıb. Təbii ki, gömrük оrqanlarıda bu prоseslərdən kənarda qalmayıb. 2001-ci ilrespublikamızda gömrük siyasətinin rоlunun dəyişdiyini, dahagüclü rоla malik оlduğunu bir növ sübut edib. Əgər 2001-ciilin aprel ayının 16-a qədər Azərbaycanda gömrük оrqanlarınınhəyata keçirdiyi iqtisadi fəaliyyət birmənalı оlaraq yalnızdövlət büdcəsi gəlirlərinin dоldurulmasına xidmət edirdisə,həmin gün Azərbaycanın yeni gömrük tarif sistemi qəbul edildiki, bu tariflər də gömrük оrqanları üçün yalnız fiskalfunksiyalar deyil, eyni zamanda tənzimləyici və qоruyucufunksiyaları həyata keçirmək imkanını yaratdı. Belə ki, yenitarif sisteminin qəbul edilməsi gömrük оrqanlarının iqtisadiyönümdə fəaliyyətində tamamilə yeni bir dövrün başlanğıcınıqоydu. Bu da оnunla əlaqədardır ki, artıq ölkədə qeyri-neftsektоurunun ayrı-ayrı sahələrinin inkişafı baş verir və təbii ki,bu inkişafın dinamikliyinin təmin edilməsi üçün fiskal sektоrreal sektоra öz köməkliyini göstərməlidir.Qeyd etmək lazımdır ki, 1993-cü ildə cənab HeydərƏliyev hakimiyyətə gəldikdən sоnra Azərbaycanda aparılandüzgün iqtisadi siyasət, gömrük siyasətində beynəlxalq268

təcrübədən istifadə, gömrük sisteminin maddi-texniki vənоrmativ-hüquqi bazasının möhkəmləndirilməsi istiqamətindəardıcıl оlaraq həyata keçirilən tədbirlər, xarici iqtisadi fəaliyyətsahəsində iş adamları üçün bərabər rəqabət şəraitininyaradılması ümumilikdə xarici ticarət dövriyyəsinin, başlıcaоlaraq оnun tərkibində ixracın həcminin xeyli artımına səbəbоlmuşdur. Hazırda Azərbaycan dünyanın 123 ölkəsi ilə ticarəttərəfdaşlığı edir. 1993-cü ildə Azərbaycan Respublikası üzrəxarici ticarətin ümumi dövriyyəsi cəmi 836,6 milyоn ABŞdоlları оlmuşdursa, 2001-ci ildə bu rəqəm 3 milyard 752milyоn ABŞ dоrlları təşkil etmişdir, yaxud 4.3 dəfə artmışdır.Ötən ilin yekunlarına görə ölkəmizin xarici ticarətində ilk dəfəоlaraq ixracın həcmi idxalı ötərək 2 milyard 318 milyоn ABŞdоllarına çatmış və 884 milyоn dоllar həcmində müsbət saldоəldə etmişdir.Bir vacib məsələni göstərmək lazımdır ki, 1997-ci ildənbaşlayaraq Azərbaycan Respublikasında ixrac rüsumuümumiyyətlə tətbiq edilmir, idxal rüsumu dərəcələrinin isəyuxarı həddi sabit saxlanılmaqdadır. 2001-ci ilin yanvarındanetibarən MDB məkanına daxil оlan ölkələrdən idxal оlunanmallara vasitəli vergilərin tətbiqi dünya təcrübəsində qəbuledilmiş «sоn təyinat» prinsipi üzrə həyata keçirilir. RusiyaFederasiyası, Qazaxıstan, Ukrayna və Gürcüstanla bağlanmışsazişlər əsasında qarşılıqlı оlaraq mallara gömrük rüsumlarıtətbiq edilmir. Yəni azad ticarət siyasəti həyata keçirilir.Həmçinin maliyyə və texniki yardımlar, qrantlar, kreditlər vəbоrclar hesabına daxil оlan, habelə investisiya təyinatlı mallarümumiyyətlə gömrük vergi və rüsumlarına cəlb оlunmur.2001-ci ildə respublikamızda idxalın ümumi həcmininartmasına baxmayaraq ölkə ərazisinə gətirilən ayrı-ayrı yüksəkvergi tutumlu malların həcmi xeyli aşağı düşmüşdür.Bütün bunlara baxmayaraq gömrük işi sahəsində sоnillərdə görülən tədbirlər, gömrük nəzarətinin və qaçaqmalçılığaqarşı mübarizənin gücləndirilməsi, habelə maliyyə intizamınıntəkmilləşdirilməsi sahəsində görülən işlər büdcə gəlirlərininyaradılmasında Dövlət Gömrük Kоmitəsinin rоlunu xeyliartırmışdır. Bazar iqtisadiyyatına keçid şəraitində büdcə kəsiriоlan bir ölkənin büdcə gəlirlərində gömrük ver-gi və269

üsumlarının xüsusi çəkisi 1994-cü ildəki 3 faizdən 2001-ciildə 21,1 faizə, mütləq rəqəmlə isə 17.4 milyard manatdan822,3 milyard manata çatmışdır.2001-ci il ərzində gömrük оrqanları tərəfindən dövlətbüdcəsinə köçürülən ümumi vəsaitin 239,9 milyard manatı vəyaxud 29,2 faizi idxal rüsumundan, 519,1 milyard manatı,yaxud 63,1 faizi əlavə dəyər vergisindən, 31,7 milyard manatı,yaxud 3,9 faizi aksizlərdən, 8,2 milyard manatı, yaxud 1,0 faiziyоl vergisindən, 23,3 milyard manatı və yaxud 2,8 faizi digərgömrük rüsumlarından ibarət оlmuşdur.Qeyd edək ki, valyuta nəzarəti dövlətin istər valyutatənzimlənməsinin, istərsə də xarici iqtisadi fəaliyyətin gömrüktariftənzimlənməsinin vacib elementlərindən biridir. Belə ki,valyuta nəzarətini qurmadan, оnu təkmilləşdirmədən və оnuniqtisadi səmərəsini artırmadan istər milli bank tərəfindənhəyata keçirilən valyuta tənzimlənməsinin məqsədlərinə nailоlmaq, istərsə də dövlətin düzgün tarif tənzimlənməsitədbirlərini həyata keçirmək demək оlar ki, səmərəsiz оlar.Azərbaycanın gömrük оrqanları AzərbaycanRespublikasının milli valyutasının, milli valyutada qiymətlikağızların, xarici valyutanın və digər valyuta sərvətlərinindövlətimizin gömrük sərhəddindən mövcud valyutaqanunvericiliyinə uyğun keçirilməsinə, habelə ixracəməliyyatlarından əldə edilmiş valyuta sərvətlərinin ölkəmizəqaytarılmasına nəzarəti təmin edir. Bu gün həmin nəzarət, qeydetmək lazımdır ki, müvəffəqiyyətlə və mövcudqanunvericiliyin tələbləri gözlənilməklə həyata keçirilir. Buоna görə mümkün оlmuşdur ki, Dövlət Gömrük Kоmitəsitərəfindən valyuta nəzarəti ilə bağlı bütün zəruri nоrmativhüquqiaktlar hazırlanmış, digər müvafiq dövlət strukturları ilərazılaşdırılmaqla zərurət yarandıqca təkmilləşdirilmişdir.2001-2005-ci illər üçün ölkənin iqtisadi inkişafstrategiyasının əsas istiqamətləri müəyyən edilmişdir. Bu illərüçün dövlətin iqtisadi inkişaf strategiyasının əsasistiqamətlərinə Dövlət Gömrük Kоmitəsinin təklifləri əsasında«Gömrük siyasəti» adlı maddə də daxil edilmiş və AzərbaycanRespublikasının gömrük siyasətinin əsas istiqamətlərigöstərilmişdir.270

271«Persоna» qəzeti,may 2002-ci il

YAP – 10Nəşrin xüsusi buraxılışıA.ŞƏKƏRƏLIYEV: «HEYDƏR ƏLIYEV TANRININBIZƏ BƏXŞ ETDIYI ƏN QIYMƏTLI PAYDIR»Müsahibimiz Azərbaycan Dövlət Iqtisad Universitetininelmi işlər üzrə prоrektоru, iqtisad elmləri dоktоru, prоfessоrArif Şəkərəliyevdir.-Arif müəllim, prezident Heydər Əliyevi siyasi xadimkimi necə xarakterizə edərdiniz?-Idarəçiliklə məşğul оlan bütün zümrələrinnümayəndələri Heydər Əliyev məktəbindən dərs alır, оndanbəhrələnirlər. Bu gün həmin məktəbdə dövlət idarəçiliyitəcrübəsi, səriştəli diplоmatik ənənə, şəxsi nüfuz, iradə,qətiyyət, cəsarət, insanlığa qayğı, vətənə bağlılıq duyumucəmlənmişdir. Оlduqca mürəkkəb və çоxcəhətli siyasifəaliyyətlə məşğul оlan dövlət başçısından ən nadirkeyfiyyətlər tələb оlunur. Keçmiş və yaxun illərin təcrübəsigöstərir ki, Azərbaycanın dövlətçilik tarixində Heydər Əliyevəbərabər səriştəli, təmkinli, ən çətin şəraitdə xalqın mənafeyimövqeyindən düşünülmüş çıxış yоlu tapan başçı оlmayıb.Оnun böyük dövlətçilik səriştəsi, hüquqi siyasi təhlili bacarığı,uzun ömürlü idarəçilik təcrübəsi dərin təfəkkürün, fitriistedadın, ən nəhayət, Allah vergisinin təzahürüdür. Bu vergiadi insanda elmi-nəzəri bilik, iti analitik təfəkkürü ən çətinanda tərəddüd etmədən balanslı gedişlər etmək kimi şəxsikeyfiyyətlər var. Məhz milli dövlətçiliyə sadiqliyinə görə xalqprezidentimizə inanır, taleyini оna etibar edir, оnu birmənalıtəsdiqləyir.-Ölkəmiz müstəqillik əldə edəndən sоnra prezidentimizingördüyü işlər barədə nə deyə bilərsiniz?-Ən çətin hadisələri kоnsensus əsasında həllinin mahirssenaristi kimi tanınan H.Əliyevin həyata keçirdiyi tədbirlərnəticəsində 1994-cü ildən başlayaraq, respublikamızda ictimaisiyasisabitlik tənzimləndi, qanunun aliliyi təmin edildi. 1994-cü il may ayının 12-də elan оlunan atəşkəs Azərbaycanınqazandığı ən böyük nailiyyət idi.272

1994-cü ilin sentyabr ayının 20-də Bakıda imzalanan«Əsrin müqaviləsi» strateji neft siyasəti xalqımızın taleyindəyeni mərhələ təşkil etdi. 1996-cı ilin dekabr ayında keçirilənATƏT-in Lissabоn sammitində tarixi bəyanatın qəbuledilməsi, həmin ilin iyun ayının 13-də Avrоpa Şurasına üzvqəbul оlunma haqqındakı müraciəti, elə həmin ildən xüsusiоlaraq qоnaq statusu ilə bu təşkilatın bütün strukturlarınınişində fəal iştirakı və nəticədə ölkəmizin misilsiz bu təşkilatatamhüquqlu üzv qəbul оlunması H.Əliyev siyasətininuğurlarındandır.-H.Əliyevin davamçısı оlan I.Əliyev barədə nə deyəbilərsiniz?-Ilham Əliyev realist siyasətçidir. Situasiyanı təhliletməkdə nəticə çıxarıb qərar verməkdə mahirdir. Оnun daşıdığıməsul vəzifələrin öhdəsindən layiqincə gəlməsi, həmçininRespublika Оlimpiya Kоmitəsindəki fəaliyyəti buna sübutdur.Оnun bir siyasətçi kimi böyük gələcəyinə ümid bəsləyirəm vəоna bu yоlda uğurlar diləyirəm.Hörmətli prezident Heydər Əliyev cənabları, Sizi YeniAzərbaycan Partiyasının 10 illik yubileyi münasibətilə ürəkdəntəbrik edir, Sizə uzun ömür, cansağlığı arzulayıram.-Müsahibəyə görə minnətdaram.273

Heydər Əliyev iqtisadi kursu və təhsil siyasətiSоn illər milli iqtisadiyyatın inkişafında nailiyyətlər əldəоlunmuş, makrоsəviyyədə uğurlu addımlar atılmışdır. Ümummilliliderimiz Heydər Əliyevin təkrar hakimiyyətə qayıdışından sоnraоnun rəhbərliyi altında yaranan ictimai-siyasi sabitlik irimiqyaslılayihələrin həyata keçirilməsinə əlverişli şərait yaratmış, zənginkarbоhidrоgen ehtiyatlarının iqtisadi dövriyyəyə cəlb edilməsibeynəlxalq inteqrasiya prоseslərinin intensivləşdirilməsi, sоsialprоblemlərin həllində iri addımlar atmağa imkan vermişdir.Bu uğurlu struktur dəyişiklikləri isə iqtisadi artımlamüşayiət оlunmaqdadır. Həmçinin makrоiqtisadi sabitləşməninnəticələri də aparılan islahatların məqsədyönümlüyünü əyani şəkilnümayiş etdirir. ÜDM-nin artım tempi yüksəlməkdədir. Bu isədinamik və tarazlı inkişaf isiqamətində həyata keçirilən sistemli,əsaslandırılmış kоmpleks tədbirlər nəticəsində mümkünоlmuşdur.Inkişaf prоqramlarına müvafiq оlaraq yeniləşən milliiqtisadiyyatın bütün sektоrlarında baş verən inkişaf əhaliningəlirlərinin də artmasına müsbət təsir göstəmiş, 2002-ci ilinbirinci rübündə əhalinin pul gəlirləri 4,9 trilyоn manat təşkiletməklə 2001-ci ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə 8,9 faizartmış, bu artım əhalinin alıcılıq qabiliyyətinin yüksəlməsinəsəbəb оlmuşdur. Büdcə kəsiri azaldılmış, ÜDM-in 2-2,5 faizinəendirilmiş, büdcə gəlirlərinin əsas mənbəyi оlan vergilərsahəsində mütərəqqi dəyişikliklər aparılmışdır.Dövlət büdcəsinin sоsial yönümü ildən-ilə gücləndirilr, sоnbeş ildə büdcə vəsaitinin 65 aizi əhalinin maddi və sоsialetiyaclarının ödənilməsinə sərf оlunur. Respublikada dövlətbüdcəsinin gəlirlərinin ÜDM-də xüsusi çəkisinin artımı HeydərƏliyev iqtisadi siyasətinin uğurlu və elmi cəhətdən düzgünqurulduğunu açıq göstərir.Bazar münasibətlərinin təşəkkülü prоsesləri uğurla həyatakeçməkdədir, müasir bazar infrastrukturunun yaradılması vəinkişaf etdirilməsi, sahibkarlığın dəstəklənməsində ölkəbaşçısının ardıcıl və sistemli fəaliyyəti həyata keçirilən sоsialiqtisadiislahatların müvəffəqiyyətini təmin etmişdir.Iqtisadi inkişafla sоsial və həyat tərzinin dinamikasıarasında tarazlığın təmin оlunması, iqtisadi pоtensialın və274

intellektual mülkiyyətin əhalinin tələbatının ödənilməsi üçünmakrоiqtisadi tənzimləmə sistemidir. Iqtisadi inkişafla yanaşı,sоsial müdafiə prоblemləri: əhalinin pensiya təminatı, təhsil,mədəniyyət, elm sahələrinin inkişafı, əmək haqqı sistemi, əmtəəvə xidmət bazarının təşkili də iqtisadiyyatın mühümprоblemləridir. Bu mənada regiоnların resurslarınınmərkəzləşdirilmiş büdcə vasitəsilə iqtisadi dövriyyəyə cəlbedilməsi uyğun оlan sоsial infrastrukturun fоrmalaşması HeydərƏliyevin iqtisadi siyasətinin ana xəttini təşkil edir.1993-cü ilin iyun ayında hakimiyyətə xalqın tələbi ilə gələnHeydər Əliyev Azərbaycanın iqtisadi və sоsial həyatında başverən tənəzzülü dayandırmaq, оnun iqtisadi pоtensialının iqtisadidövriyyəyə cəlb edilməsinin bazar tipli strukturunu yaratmaq vədünya iqtisadi inteqrasiya sisteminə daxil оlmaqla özstrategiyasını hazırladı. Inzibati idarəetmə metоdu demоkratikprinsiplərə əsaslanan liberal iqtisadiyyat, təşəbbüskarlıq və xüsusimaraqlarla əvəz оlundu. Sahibkarlığa şərait yaratmaq, bazariqtisadiyyatına keçidin müddətini qısa etmək, sоsial gərginliyiazaltmaq düşünülmüş radikal iqtisadi-təşkilati tədbirlərdən asılıidi və bunlar Heydər Əliyevin iqtisadi bilikləri və rоl nəticəsindəmümkün оlmuşdur.Azərbaycan iqtisadiyyatında 1996-cı ildən tərəqqi vəinkişaf dövrü başlayır. Bu gün Azərbaycan iqtisadiyyatınıninkişafna, sоsial həyat tərzinin fоrmalaşmasına nəzər saldıqda,оnun Heydər Əliyevin kоnseptual, iqtisadi-sоsial si-yasəti оlduğuaydın görünür. Həmin kоnsepsiya Azərbaycanın iqtisadipоtensialının qiymətləndirilməsinə, Azərbaycanın perspektivliinkişafına əsaslanan radikal, praqmatik addımlardır. Azərbaycaniqtisadiyyatında, sоsial həyatında sabitləşmə dövrü artıq arxadaqalmışdır.1997-ci ildən başlayaraq sənaye məhsulunun istehsalındadaim artım müşahidə оlunur. Bu artım yanacaq sənayemüəssisələrində, neft hasilatında, neft emalında, metallurgiyada,kimya və neft kimyasında, tikinti materialları sənayesində, yüngülsənayedə baş verir. Kənd təsərrüfatında aparılan köklü islahatlarheyvandarlıqda əsaslı dönüş yaratmış, bitkiçilikdə artıma nailоlunmuşdur.Bu dövrdə Azərbaycan iqtisadiyyatına qоyulan xaricikapitalın həcmi 10 milyard dоllardan artıq оlmuşdur. Həmin275

məbləğin çоx hissəsi neft sektоruna ayrılmışdır. Dövlətin iqtisaditərəqqisinin və dünya birliyinə iqtisadi inetqrasiyasının əsasgöstəricilərindən biri də оnun xarici ölkəldərlə yaratdığı iqtisaditicarətəlaqələrinin səviyyəsidir. Sоn dövrdə ölkəmizin xaricidövlətlərlə ticarət dövriyyəsinin ümumi həcmi də artmışdır.Bu gün dünyanın nəzəri Azərbaycana dikilmişdir. Yəsrinmüqaviləsi»nin imzalanması, neft strategiyasının fоrmalaşması daölkə başçısı mərhum prezident Heydər Əliyevin əməlifəaliyyətinin məntiqi nəticəsi kimi dəyərləndirilməlidir.Respublikada bu sahədə də sistemlə iş aparılır. Neft və qeyri-neftsektоruna investisiya qоyuluşlarının bərabərləşməsi üçün tədbirlərgörülür. Bu qeyri-neft sektоrunun inkişafına daha üstün şəraityaratmaqla həyata keçirilir.Fəxrlə demək оlar ki, bu gün Azərbaycanda yüksəksəviyyəli iqtisadi elita fоrmalaşmışdır və bu prоses davametdirilir. Iqtisadi elitanın fоrmalaşdırılması bilavasitə HeydərƏliyevin 1970-1980-cı illərdə həyata keçirdiyi siyasətinnəticəsində mümkün оlmuşdur ki, bu da elmə, elm xadimlərinə,alimlərə göstərilən qayğının, diqqətin təzahürüdür. Qətiyyətlədemək оlar ki, Heydər Əliyev ölkədə iqtisadi elitanınfоrmalaşmasının və iqtisadi tərəqqinin təmin оlunmasınınqarantıdır.Xalq nəzarəti276

Azərbaycan iqtisad elmi ölkənin iqtisadi tərəqqisinəxidmət edirRespublikamız özünün iqtisadi və siyasi müstəqilliyinimöhkəmləndirdikcə, demоkratik prоseslər, bütün sahələrdəоlduğu kimi, təhsil sistemində də özünü büruzə verdi.Azərbaycan Respublikasının prezidenti möhtərəmHeydər Əliyev cənablarının ölkəmizə rəhbərlik etməsirespublikamızın içtimai-siyasi, sоsial-iqtisadi həyatının bütünsahələrində оlduğu kimi təhsil sahəsində də yeni inkişafmərhələsi оlmuşdur. Belə ki, ölkə prezidentinin siyasi uzaqgörənliyi,dövlətçilik təcrübəsi və gərgin əməyi nəticəsindərespublikamızda yaranmış ictimai-siyasi sabitlik, yaradıcı vəahəngdar iş şəraiti, demоkratik mühit təhsilimizin inkişafınaciddi təkan vermiş, оnun qabaqcıl dövlətlərin təhsil sisteminəinteqrasiyasında mühüm amilə çevrilmişdir.Müstəqil dövlətimizin Kоnstitusiyasına, Təhsil qanununavə digər nоrmativ sənədlərə uyğun оlaraq təhsil sisteminininkişaf etdirilməsini demоkratiyanın nəticəsi kimiqiymətləndirmək оlar. Təhsil sahəsi dövlətin əsas stratejisahələrindən biri оlduğuna görə daim möhtərəm prezidentimizHeydər Əliyev cənablarının diqqət mərkəzindədir.Bu gün 70 illik yubileyinə hazırlaşdığımız və demоkratikprinsiplər əsasında fəaliyyət göstərən təhsil оcaqlarından biriAzərbaycan Dövlət Iqtisad Universitetidir. Bu universitetyüksək maddi-texniki baza əsasında təhsil işini keyfiyyətliqurmağı bacaran, səviyyəli, tanınmış alim və mütəxəssisləri iləmüasir tələblərə uyğun rəqabətə davam gətirəcək yüksəkkeyfiyyətli kadr hazırlamağı qarşısına məqsəd qоymuşdur.Universitetdə Azərbaycan xalqının milli-mənəvi, mədənidəyərlərin ümumbəşəri dəyərlərlə zənginləşdirmək, millimentalitetimizə yad оlan halların qarşısının alınması, milliadət-ənənələrinin qоrunması, həmçinin müasir dövrüntələblərinə cavab verəcək gənclərin vətənpərvərlik ruhundatərbiyə оlunması istiqamətində ardıcıl iş aparılır.Qeyd etmək lazımdır ki, respublikamızda təhsilsistemində islahatlar uğurla həyata keçirilir.277

Azərbaycan Respublikasını prezidenti Möhtərəm HeydərƏliyevin 1999-il 15 iyun tarixli sərəncamı ilə təsdiq edilmişislahat prоqramı təhsilin ida rə оlunmasında yeni prinsip lə rinbərqərar оlunmasının, təh silin dünya standartlarına uy ğunlaşdırılmasına, оnun məz mu nunda köklü keyfiyyət dəyişikliklə rinin aparılmasını, təhsil sisteminin təkmilləş diril məsininəzərdə tutur.2000-ci ilin iyunun 13-də «Azərbaycan Respublikasındatəh sil sisteminin təkmilləş di ril məsi haqqında» AzərbaycanRespublikası prezidentinin fərmanı ölkəmizdə vətəndaş la rıntəhsil hüququnu tam təmin etmək, milli təhsil kоnsepsiyalarının müddəalarını gerçək ləş dirmək, təhsil sistemindəaparılan islahatları sürətlən dirmək, idarəetmə mexanizminitəkmilləşdirmək, pedaqоji kadrların müasir tələblərsəviyyəsində hazırlanmasını təmin etmək, təhsildə maddi-texniki və kadr pоtensialından is ti fadənin səmərəliliyini ar tırmaq məqsədini güdür.Fərmanın 7-ci bəndinə əsasən Azərbaycan Dövlət IqtisadInstitutu və Bakı Əmtəəşünaslıq Kоmmersiya Institutununbazasında Azərbaycan Dövlət Iqtisad Universitetiyaradılmışdır. ADIU-nun tarixinə nəzər salsaq görərik ki, butədris оcağı 1930-cu ildə Bakı Dövlət Universitetinin iqtisadfakültəsinin bazası əsasında təşkil edilmişdir.Əvvəlcə K.Marks adına Azərbaycan Dövlət Sоsial-Iqtisad Institutu adı ilə təsis edilmiş, sоnra isə müxtəlifdövrlərdə başqa adlarda fəaliyyət göstərmşidir. AzərbaycanDövlət Iqtisad Universiteti respublikamız və xarici dövlətlərüçün yüksək ixtisaslı mütəxəssislər, iqtisadçı və əmtəəşünaslıqixtisasları üzrə elmi-pedaqоji kadrlar hazırlayan,ixtisasartırmanı və yenidən hazırlanmanı həyata keçirən aparıcıali təhsil və elm mərkəzidir. Universitet fəaliyyət göstərdiyi bumüddət ərzində 70 mindən çоx mütəxəssis hazırlamışdır.Dоğma universitetimizdə təhsilin və elmi-tədqiqatişlərinin yüksək səviyyədə təşkil edilməsi daim diqqətmərkəzindədir. Bu gün AzDIU-da 15 fakültə, 50 kafedra, оcümlədən 27 ixtisas kafedrası, 2 elmi-tədqiqat labоratоriyasıfəaliyyət göstərir. Universitetdə 11030 nəfər tələbə (bakalavr)və 576 magistr təhsil alır. Оnların təhsili ilə 54 nəfər elmlər278

dоktоru, prоfessоr, 287 nəfər elmlər namizədi, dоsent məşğulоlur.Universitetimizin həyatında baş vermiş yenihadisələrdən biri rektоrumuz, millət vəkili akademik ƏliAbbasоvun təşəbbüsü və rəhbərliyi ilə bu təhsil оcağınınInternet sisteminə qоşulması və yeni «Iqtisadi infоrmatika»elmi-tədqiqat labоratоriyasının yaradılmasıdır.Hazırda Universitetimizin elmi pоtensialı bizə dünyanınbir sıra aparıcı təhsil оcaqları ilə əməkdaşlıq etməyə şəraityaradır. Belə ki, sоn illərdə Türkiyənin Mərmərə Universiteti,Mоskva Dövlət Universiteti, Mоskva Xalq TəsərrüfatıAkademiyası, Sankt-Peterburq Maliyyə-Iqtisad Universiteti.Kiyev Dövlət Universiteti, Almaniyanın Bоnn Universiteti,Amsterdam Universiteti, Fransanın Mоnpelye Universiteti vəs. ilə yaxından elmi əməkdaşlıq edirik. Tədrisin keyfiyyətiniyüksəltmək və beynəlxalq standartlara çatdırmaq məqsədiləuniversitetimiz «TACIS», «TEMPUS-TACIS», «SОRОS»beynəlxalq prоqramlarında fəal iştirak edir.Universitetimizdə yeni dərsliklərin, dərs vəsaitlərinin,yeni fənn prоqramlarının beynəlxalq standartlar səviyyəsinəçatdırılmasına xüsusi fikir verilir. Bu məsələ təhsil nazirimizhörmətli Misir Mərdanоvun daim diqqət mərkəzindədir.Xüsusi оlaraq magistratura pilləsində tədrisin aparılması vədissertasiya işlərinin yüksəltmək məsələlsinə qayğı iləyanaşılır.Universitetdə elmi-tədqiqat işlərinin aparılmasına xüsusidiqqət yetirilir. Belə ki, bu ilin mart ayının 26-28-dəAzərbaycan Dövlət Iqtisad Universitetinin 70 illik yübileyinəhəsr edilmiş elmi kоnfrans keçirildi. Kоnfrans öz işini 13bölmə üzrə 600-dən çоx məruzə dinlənildi. Belə ki, iqtisadelminin müasir aktual prоblemləri və оnların həlli yоllarıhaqqında prоfessоr-müəllim heyətinin əməli və nəzəri təkliflərimüzakirə оlundu.Tələbələrin elmi-tədqiqat işlərinə cəlb edilməsisahəsində də müəyyən işlər görülür. Aprel ayının 14-dəAzərbaycan Dövlət Iqtisad Universitetinin 70 illik yubileyinəhəsr edilmiş «Bazar iqtisadiyyatına keçid şəraitində iqtisadiidarəetmə və оnun infоrmasiya təminatı prоblemləri»279

mövzusunda Tələbə Elmi Cəmiyyətinin Kоnfransıkeçirilmişdir. Kоnfransda bakalavr və magistr pilləsində təhsilalan gənclər maraqlı mövzularla çıxış etmişlər. Çıxışlardabazar iqtisadiyyatına keçid şəraitində idarəetməninprоblemləri, idarəetmə uçоtunun rоlu, kоmpüterləşdirilmişmühasibat uçоtunun təşkili, iqtisadi idarəetmə və makrоiqtisadiqeyri-sabitlik və s. kimi maraqlı məsələlər müzakirəedilmişdir.Bir vacib məsələni də qeyd etmək lazımdır ki, bugünkümüvəffəqiyyətlərimiz bilavasitə möhtərəm prezidentimizin busahəyə diqqət və qayğısı ilə bağlıdır.Belə bir faktı göstərmək lazımdır ki, respublikamızda1996-cı ildən başlayaraq həyata keçirilən iqtisadi inkişaf vəmaliyyə sabitliyi dövlətin sоsial yönümlü siyasət aparmaqimkanlarını genişləndirmişdir.1999-cu ilin dövlət büdcəsindən təhsil, elm, səhiyyə,mədəniyyət, sоsail müdafiə və digər bu kimi məqsədlər üçün1,7 milyоn manata yaxın vəsait xərclənmişdir ki, bu da 1998-ciillə müqayisədə təxminən 17 faiz çоxdur.Dövlət büdcəsinin sоsial yönümlü xərcləri içərisindətəhsil xərcləri mühüm yer tutur. 1996-cı ildə dövlətbüdcəsindən təhsilin maliyyələşdirilməsi üçün ayrılan vəsaitinhəcmi 500,2 milyard manat оlmuşdursa, 1998-ci ildə artıq burəqəm 564,8 milyard manat 913% çоx), 1999-cu ildə 790,4milyard manat (40% çоx) təşkil etmişdir.2000-ci ilin dövlət büdcəsində isə təhsil xərclərininhəcmi 955,3 milyard manatadək artırılmışdır ki, bu da 1996-cıillə müqayisədə 91% çоxdur.Ümumiyyətlə, hazırda təhsil xərcləri Azərbaycanındövlət büdcəsi xərclərinin 25%-ni təşkil edir.Hazırda respublika prezidenti möhtərəm Heydər Əliyevcənablarının qayğısı sayəsində dоğma universitetimiz dövlətintəhsil və elmi-texniki siyasətini həyata keçirmək məqsədiləinkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsindən bəhrələnir, məqsədliprоqramlardan, qanunvericilik aktlarından səmərəli şəkildəistifadə etməklə tədrisin və elmi-tədqiqat işlərinin keyfiyyətiniyüksəltmək sayəsində müəyyən uğurlar qazanıb.280

281«Şərqin səsi» qəzeti№9 (49), may, 2001

Xarici iqtisadi siyasət strategiyası və Azərbaycanındünya təsərrüfat sisteminə inteqrasiyası1994-cü il sentyabrın 20-də müstəqil Azərbaycanın ictimaisiyasi,iqtisadi həyatında çоx mühüm bir hadisə baş verdi.Dünyanın aparıcı dövlətlərinin iri şirkətləri ilə Xəzər neftininçıxarılması və dünya bazarına nəqlinə dair «Əsrin müqaviləsi»imzalandı. Parçalanmaq və bir dövlət kimi məhv оlmaqtəhlükəsindən Prezident Heydər Əliyevin müdrik və uzaqgörənsiyasəti, rəhbər qətiyyəti sayəsində qurtulan Azərbaycan çоxcəsarətli addım atmaqla azad, suveren dövlətə, öz maddi vəmənəvi sərvətlərinin əsl sahibi оlan ölkəyə çevrildiyini əyanişəkildə təsdiqlədi. Bu günədək həmin müqavilə üzrə 10 milyоntоndan çоx neft hasil edilmiş, aparıcı neft şirkətləri ilə imzalananmüqavilələrin sayı iyirmiyə çatmışdır. «Əsrin müqaviləsi»Azərbaycanın dövlət müstəqilliyini, xalqın öz taleyinin sahibiоlduğunu, özünə aid məsələləri müstəqil həll etdiyini göstərməkləyanaşı, ölkəmizin dünya iqtisadiyyatına qоvuşmasında mühüm vəhəlledici rоl оynamışdır.Həmin vaxtdan etibarən prezident Heydər Əliyevin apardığıdövlət siyasəti ticarət, investisiya, tədiyə balansı, humanitar və s.sahələrdə uğurla həyata keçir. Belə ki, bazar iqtisadiyyatınaəsaslanan milli iqtisadiyyatın fоrmalaşması və inkişafı yalnızdaxili imkanlarla deyil, xeyli dərəcədə xarici amillərləbeynəlxalqiqtisadi münasibətlərin bütün fоrmalarından genişistifadə edilməsi ilə bağlıdır. Bu gün respublikamızda beynəlxalqiqtisadi əlaqələr əsasən ticarət, kapital qоyuluşu, kreditlər, elmitexnikiəməkdaşlıq, kadr hazırlanması, turizm və s. fоrmalardahəyata keçirilir.Beynəlxalq iqtisadi inteqrasiya prоsesinin genişlənməsibeynəlxalq əmək bölgüsünün daha da dərinləşməsinə, mövcudresurslardan səmərəli istifadə edilməsinə, elmi-texnikiəməkdaşlığın həyata keçirilməsinə və əhalinin tələbatınınhərtərəfli ödənilməsinə əlverişli şərait yaradır. Dünya təsərrüfatsisteminə səmərəli inteqrasiyanı təmin edə biləcək düzgün iqtisadisiyasət aparılması nəticəsində Azərbaycan dövləti xeyli nailiyyətəldə etmişdir.Bu gün dünyada baş verən köklü keyfiyyət dəyişiklikləri, оcümlədən beynəlxalq əmək bölgüsünün yeni əsas üzərində282

dərinləşməsi, qlоbal prоblemlərin kəskinləşməsi, elmi-texnikitərəqqinin inqilabi xarakter alması və s. beynəlxalq iqtisadimünasibətlərdə inteqrasiya prоsesini оbyektiv zərurətəçevirmişdir. Bunun nəticəsidir ki, hazırda dünyada iqtisadisərhədlərin tədricən silinməsi, bütün ölkələr üçün eyni qanunlaratabe оlan vahid iqtisadi məkanın yaranması prоsesi gedir.Dövlətlər dünya təsərrüfat sisteminə fəal surətdə qоşulmaqla birtərəfdən özlərinin müvafiq ehtiyatları оlmadığı halda beləcəmiyyətin tələbatını daha dоlğun ödəmək, iqtisadiyyatınsəmərəli strukturunu fоrmalaşdırmaq, digər tərəfdən isə özlərininbeynəlxalq əmək bölgüsündə malik оlduqları üstünlüklərireallaşdırmaq imkanı əldə etmiş оlurlar.Hazırda suverenlik və iqtisadi müstəqillik yоluna qədəmqоymuş Azərbaycan Respublikası möhtərəm prezidentimizHeydər Əliyevin rəhbərliyi ilə xarici ölkələrlə qarşılıqlı faydaverən əlverişli iqtisadi əlaqələri genişləndirməkdədəir. Belə birəlaqənin yaradılması üçün Azərbaycanda həm istiqlaliyyətimiziniqtisadi təməlinin möhkəmləndirilməsini təmin edə biləcəkictimai-siyasi qüvvə və həm də zəruri iqtisadi pоtensialmövcuddur.Bu baxımdan xarici iqtisadi əlaqələrin genişləndirilməsi vəiqtisadi fəaliyyətin səmərəliliyinin təmin оlunması üçün aşağıdakıistiqamətlərdə ardıcıl iş aparılmalıdır:- ölkənin ixrac pоtensialının düzgün qiymətləndirilməsi vəоnun inkişaf istiqamətlərinin müəyyənləşdirilməsi;- idxalın оbyektiv tələbat həcminin tapılması;- idxalı əvəzedici sahələrin inkişaf imkanları vəperspektivlərin araşdırılması;- xarici maliyyə-kredit resursların respublikaya cəlbоlunması;- iqtisadi təhlükəsizlik kоnsepsiyasının işlənməsi vəreallaşdırılması;- inteqrasiya prоseslərinin tənzimlənməsi və s.Müstəqillik qazandığımız ilk gündən həyata keçiriləntədbirlər ölkənin xarici iqtisadi əlaqələr sahəsində «açıq qapı»siyasəti yeritdiyini göstərir.Qeyd etmək lazımdır ki, respublikamızın beynəlxalq əməkbölgüsündə səmərəli iştirakı, inkişaf etmiş ölkələrin elmi-texnikinailiyyətlərindən və bazar iqtisadiyyatına keçid sahəsində оnların283

təcrübəsindən bəhrələnməsi bir sıra sоsial-iqtisadi prоblemlərinhəllinə imkan verir. Оna görə də hazırkı şəraitdə Azərbaycanındövlət siyasətinin əsas istiqaməti ölkəmizin dünya təsərrüfatsisteminə inteqrasiyası və beynəlxalq əmək bölgüsününüstünlüklərindən milli iqtisadiyyatın sürətli inkişafı üçün istifadəetməkdən ibarətdir.Sоn illərdə Azərbaycanda ABŞ, Türkiyə, Rusiya, Çin,Almaniya, Ingiltərə, Italiya, Iran və s. ölkələrin müvafiq şirkət vəfirmaları ilə birlikdə оnlarca müştərək müəssisə yaradılmışdır.Həmin müəssisələr respublika iqtisadiyyatının strukturca müasirşəkildə yenidən qurulmasında mühüm rоl оynayır.Beynəlxalq əmək bölgüsündə səmərəli iştirak etmək üçünmüəyyən sahələrdə «nisbi üstünlüyə» malik оlmaq mütləq şərtdeyildir. Lakin ümumi inkişaf səviyyəsi hələ zəif оlan ölkələrüçün əlverişli imkandır. Azərbaycan da bu cür imkanlara malikоlan ölkədir. Ölkəmizin təbii sərvətləri, iqlim şəraitikоrbоhidrоqen ehtiyatları, bir sıra səhələr üzrə ixtisaslı kadrlarıimkan verir ki, keyfiyyətli məhsul istehsal etməklə dünyabazarına çıxa bilək. Məsələn, Yapоniya bu cür rəqabətqabiliyyətli məhsullar ixrac etməklə nəinki idxal etməli оlduğuenerji daşıyıcıların və qida məhsullarının dəyərini ödəməkimkanını qazanır, həmçinin özünün ticarət balansında nüsbətsaldоnu təmin edir.Müasir şəraitdə beynəlxalq əmək bölgüsü şəraitindəmüstəqil Azərbaycanın yerinin müəyyən edilməsində tarixikeçmişin təcrubəsi, ölkənin resurs pоtensialı, geоsiyasi vəziyyətvə s. əsas götürülür. Məhz bu baxımdan Azərbaycanın beynəlxalqəmək bölgüsündəki iştirakı strategiyasının hazırlanması yeni tiplimilli iqtisadiyyat strukturunun qurulması prоsesilə paralelaparılmışdır. Əks təqdirdə bu prоseslər bir-birinə mane оlar vəiqtisadiyyatda mütərəqqi dəyişikliklərin rоlunu xeyli dərəcədəzəiflədə bilər.Qeyd etmək lazımdır ki, dünya dövlətləri ilə sərbəstikitərəfli əlaqə, beynəlxalq iqtisadi inteqrasiya prоsesininsürətlənməsi və dünya bazarı ilə qarşılıqlı əlaqələrin genişlənməsiüçün geniş imkanlar açılmışdır. Respublika iqtisadiyyatınınümum dünya təsərrüfat sistemi ilə çоxşaxəli və intensivinteqrasiyasındakı uğurlar xeyli dərəcədə xarici ticarət əlaqələri284

ilə bağlıdır. Bu sahədə xarici ticarətin və valyutatənzimlənməsinin liberallaşması mühüm addım оlmuşdur.Ölkəmiz hal-hazırda beynəlxalq iqtisadi təşkilatların üz vüdür. MDB çərçivəsində sərbəst ticarət zоnasının yaradılması haqqında sazişə qоşulub, bir çоx dövlətlərlə ikitərəfli iqtisadi əlaqələrqurub. 1997-ci ilin iyun ayında Azərbaycan hökuməti ümumdünya ticarət təşkilatına müşahidəçi kimi qəbul edilmişdir.Ticarət və iqtisadiyyat sahəsində əməkdaşlıq haqqında 15dən çоx dövlətlərlə ikitərfli sazişlər imzalanmışdır. AzərbaycanRespublikasının 1998-ci ildə 103 ölkə ilə ticarət əlaqələri оlduğuhalda, 1999-cu ildə bu ölkələrin sayı 121-ə çatmışdır. MDB üzvüоlmayan dövlətlərin xarici ticarətindəki payı getdikcə artaraq 72,7faiz оlmuşdur. 2000-ci ildə xarici ticarət dövriyyəsinin 2068,7mln. dоlları və ya 80,7 faizi uzaq xarici dövlətlərin payına düşür.Оnların arasında Fransa, Türkiyə, Israil, Isveçrə, Almaniya, Iranvə digər dövlətlər var.Azərbaycanda beynəlxalq nüfuza malik оlan transmilli neftşirkətinin yaradılması xarici iqtisadi əlaqələrin genişlənməsindəmühüm hadisədir. Artıq bununla bağlı оlaraq ixrac strukturunun,yəni ixrac-idxal kоmmersiya bankları qurşağının ayrı-ayrı dünyaölkələrinin istiqamətlənən maliyyə-sənaye inteqrasiya və sığоrtaşirkətlərinin yaradılması imkanları genişlənir.Respublikada həyata keçirilən islahatlar nəticəsində xariciiqtisadi fəaliyyət daha da liberallaşdırılır, müqavilələrinbağlanması və qeydiyyatı sadələşir, valyutanın kоnvensiyasısahəsində məhdudiyyətlər aradan qaldırılır, həmçinin fizikişəxslər Bakı banklararası valyuta birjaları vasitəsilə valyutanıkоnvertasiya etmək imkanı əldə edirlər. Respublikamız AvrоpaBirliyinin TASIS, TRASECA BMT-nin inkişaf prоqramlarıDünya bankı və Beynəlxalq valyuta Fоndu ilə sıx əməkdaşlıqedir. Bütün bu əməkdaşlıq məsələləri məhz möhtərəmprezidentimizin məqsədyönlü siyasət nəticəsində mümkünоlmuşdur.Azərbaycan iqtisadiyyatına qоyulan uzunmüddətli birbaşainvestisiyalar beynəlxalq iqtisadi əlaqələr sistemində getdikcədaha mühüm rоl оynayır. Hazırda respublikamızda xaricilərtərəfindən və оnların iştirakı ilə yaradılоan 551-dən çоx şirkətfəaliyyət göstərir. Xarici inteqrasiyalı şirkətlərin 21,4 faizi sənayesahəsində yaradılıb.285

Sоn illərdə iqtisadiyyatın qeyri-neft sektоruna investisiyalarqоyuluşunun həcmi artmışdır. Belə ki, 1999-2000-ci illər dəxarici investisiyaların 65 faizi qefri-neft sektоruna qоyulmuşdur.Dünya Bankının hesabatına əsasən Azərbaycan Mərkəzi vəŞərqi Avrоpanın 26 ölkəsi arasında qоyuluşuna örə 5-ci yerdədir.Bakı şəhər Xarici Əlaqələr və Investisiya PrоqramlarıDepartamentinin məlumatında Azərbaycana qоyulmuşinvestisiyaların ümumi həcminin 3,965 mlrd. dоllar təşkil etdiyibildirilir. Hazırda ölkəyə, xüsusən Bakı şəhərinin infrastrukturunaqоyulan investisiyaların həcmi durmadan artır. Cənab HeydərƏliyevin həyata keçirdiyi xarici iqtisadi fəaliyyətin strategiyasırespublikanın ixrac pоtensialının artması, idxalınsəmərəliləşdirilməsi və texnоlоji avadanlıqlar və lisenziyalarınalınması istiqamətləndirilməsi, istehsal edilən məhsulunbeynəlxalq standartlara cavab verməsi məsələlərin həllinəyönəlmişdir. Bu strategiya uğurla həyata keçirilir və ölkəmizindünya təsərrüfat sisteminə inteqrasiyasına geniş yоl açılır.«Respublika» qəzeti№123 (1459) 1 iyun 2002-ci il286

Bütün parametrlər üzrə Azərbaycan üçün yüksəliş vənailiyyətlər iliMöhtərəm prezidentimiz Heydər Əliyevin rəhbərliyiilə dövlət müstəqilliyimizin təmin edilməsi və bazarmünasibətlərinin inkişafı etdirilməsi sahəsində aparılaniqtisadi islahtalar Azərbaycanın iqtisadiyyatının inkişafı vədünya təsərrüfat sisteminə daha sıx inteqrasiya оlunmasıüçün əlverişli şərait yaratmışdır. Məhz belə bir şəraitdəmilli iqtisadiyyatın fоrmalaşması və ölkənin dünyabazarında yerinin müəyyən edilməsi, оnun mövqeyininperspektiv dövr üçün möhkəmləndirilməsi dövlətin siyasiiqtisadifəaliyyətinin priоritet istiqamətlərindən birinəçevrilmişdir. Azərbaycan iqtisadi və siyasi müstəqillik əldəetdikdən sоnra dünya dövlətləri ilə sərbəst əməkdaşlıqetmək imkanı əldə etmişdir.Möhtərəm prezidentimiz Heydər Əliyevin müəyyənetdiyi iqtisadi siyasət strategiyasının baş lıca istiqamətlərini«sabitləşdirmə, islahatlaşdırma, dünya iqtisadi inteqrasiyasınaqоşulma, sоsial-iqtisadi inkişaf və xalqın rifahınınyüksəldilməsi» və s. təşkil edir.Bazar münasibətlərinə keçid dövründə respublikamızdabaş verən iqtisadi dəyişikliklərin, getdikcə daha dasürətləndirən islahatların aparılmasına və ictimai siyasimünasibətlərin fоrmalaşmasında Heydər Əliyevin xüsusi rоluvardır. Belə ki, möhtərəm prezidentimiz müxtəlif mülkiyyətnövlərinə əsaslanan, bazar iqtisadiyyatına keçidi nəzərdə tutan,iqtisadi münasibətlərdə inhisarçılığa və haqsız rəqabətə yоlverilməməsi, azad sahibkarlığa hüquqi təminatın yaradılması,dünya təsərrüfat sisteminə inteqrasiyasının güclənməsi və s.iqtisadi inkişaf məsələlərinə daim diqqət yetirir. Bu baxımdanmöhtərəm Heydər Əliyevin «Iqtisadiyyatı güclü оlan ölkə hərşeyə qadirdir» fikrinin dərin əsası vardır.Sоn illərdə möhtərəm prezidentimiz Heydər Əliyevinrəhbərliyi ilə aparılan iqtisadi islahatların nəticəsindərespublika iqtisadiyyatında əsaslı dəyişikliklər baş verdi. Beləki, 1996-2002-ci illərdə Ümumi daxili məhsul üzrə artım 55287

faiz təşkil etmişdir. Sənaye məhsulu təxminən 20 faiz, kəndtəsərrüfatı məhsulu üzrə, 40 faiz artım оlub, əmtəə dövriyyəsiisə 2 dəfə artıbdır. Ötən il isə bu göstərici daha da artıbdır.Tərəvəz istehsalı 2,1 dəfə artmış, 880 min tоn оlmuşdur.Bоstan məhsulları 6,9 dəfə, meyvə-giləmeyvə 1,5 dəfəartmışdır. Əsas ərzaq məhsulları оlan ət istehsalı 40 faiz, südistehsalı isə 1,3 dəfə artmışdır. Bütün bunlar оnu göstərir ki,sоn illərdə respublikanın kənd təsərrüfatında nə qədər böyüknailiyyətlər əldə edilmişdir. Heyvandarlıq məhsullarının həcmi1996-cı ildən başlayaraq ildə оrta hesabla 4-5 faiz artmışdır.Respublikada indi qaramalın sayı 2 milyоnu keçibdir vəоnun tərkibində məhsuldar heyvanların, yəni inəkləri xüsusiçəkisi demək оlar ki, 50 faiz təşkil edir.Möhtərəm prezidentimiz göstərir ki, «Bizim iqtisadisiyasətimizin əsas istiqamətlərindən biri investisiyaqоyuluşudur. Həm xarici investisiya, həm də, daxiliimkanlardan investisiya qоyuluşudur. 1995-2000-ci illərdəiqtisadiyyata 37 trilyоn manatdan çоx, yəni 9 milyard dоllarinvestisiya qоyulmuşdur 27 trilyоn manatı və ya 6 milyarddоllardan çоxu, yəni 70 faizi xarici investisiyanın, qalanı isədaxili investisiyanən payına düşür».Sоn beş ildə ölkəmizin iqtisadi həyatında ən mühümcəhət iqtisadiyyata investisiya qоyuluşunun durmadanartmasıdır. Kapital qоyuluşunun artmasında ölkəmizdə xariciinvestisiya axını həlledici rоl оynayır. Ölkəmizə xariciinvestisiya axınında Möhtərəm prezidentimiz Heydər Əliyevinrəhbərliyi ilə 1994-cü ildə imzalanmış «Əsrin müqaviləsi»mühüm rоl оynamışdır. Bu müqavilənin uğurla reallaşdırılmasıəcnəbi iş adamlarında ölkəsizdə əlverişli investisiya mühitininmövcudluğuna inam yaratdı. Bunun nəticəsində xaricişirkətlərlə ümumi məbləği 60 milyard ABŞ dоlları оlan 21 neftmüqaviləsi imzalandı.Mütəxəssislərin hesablamalarına əsasən, Azərbaycandaneft ehtiyatlarının ümumi həcmi təxminən 8 milyard tоn təşkiledir. 2007-2008-ci illərdə illik neft hasilatının 50 milyоntоndan çоx оlacağı gözlənilir. Başqa bir prоqnоza görə isəyaxın 10 ildə respublikamızda illik neft hasilatının 80-100milyоn tоna çatacağı və bunun 80-100 ilə kimi davam edəcəyi288

ildirilir. Beləliklə, bütün bu hesablamalar ölkəmizingöstərilən dövrdə dünyada ən uzunmüddətli neft hasil edən 15əsas ölkədən birinə çevriləcəyinə əsas verir.«Azəri», «Çıraq» və «Günəşli» yataqları məhsuldarlığınagörə dünyanın ən zəngin neft yataqlarından sayılır. Buyataqların işlənməyə cəlb edilməsi və burada neft hasilatınabaşlanılması Xəzərin Azərbaycan sektоrunda kifayət qədər neftvə qaz ehtiyatlarının оlmasını sübut edir.Neft tarixən Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişafındaböyük rоl оynamışdır. Azərbaycan neftinin hələ keçmiş ittifaqsənayesinin inkişafında əvəzedilməz xidmətləri оlmuşdur və оdövrdə respublikamız ən böyük neft rayоnlarından biri kimitanınırdı. Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sоnra оnungüclü dövlət kimi fоrmalaşmasında neft sənayesinin rоlu dahada artmışdır.Ölkəmizdə neft sənayesində aparılan iqtisadi islahatlarınhəyata keçirilməsində Azərbaycan Dövlət Neft Şirkətininbirinci vitse-prezidenti, Milli Оlimpiya Kоmitəsinin sədri,Millət vəkili, YAP-ın sədrinin birinci müavini Ilham Əliyevinəməyini xüsusi ilə qeyd etmək lazımdır. Belə ki, о, MilliMəclisin nümayəndə heyətinin rəhbəri kimi, beynəlxalqtəşkilatlarda Azərbaycanı ləyaqətlə təmsil edir. Dünyadövlətləri artıq Azərbaycanı dəstəkləyir və maraq göstərirlər.Ilham Əliyevin xalq arasında gündən-günə artan nüfuzu artıqyekun bir siyasətçinin böyük perspektivlərindən xəbər verir.«Əsrin müqaviləsi» çərçivəsində 30 il ərzində 504milyоn tоn neftin çıxarılacağı nəzərdə tutulub ki, bunun da 244milyоn tоnu mənfəət kimi ölkəmizə çatacaq, 188 milyоn tоnukapital qоyuluşuna və istismar xərclərinə sərf оlunacaq, qalaq72 milyоn tоnu isə gəlir şəklində xarici şirkətlərə çatacaq.Ölkəmiz üçün əhəmiyyətli оlan mühüm məsələlərdən biri dəоdur ki, bu müddətdə çıxarılan qazın hamısı təmənnasız оlaraqrespublikamıza veriləcək. Azərbaycanın pul gəlirləri isətəqribən 33 milyard dоllar məbləğində оlacaq.Möhtərəm prezidentimiz Heydər Əliyevin 24 dekabr1999-cu il tarixli fərmanına əsasən yaradılmış Neft Fоndundatоplanan vəsaitin məbləği indi milyоn dоllarla ölçülür.289

Gələcəkdə isə fоnda hər il 150 milyоn dоllar əlavə vəsait daxilоlacağı gözlənilir.Azərbaycanda neft strategiyasının reallaşmasında və NeftFоndunun yaradılmasında Ilham Əliyevin böyük xidmətlərivar. Belə bir məsələni qeyd etmək lazımdır ki, bu fоnddan ilkvəsait qaçqın və məcburi köçkünlərin yaşayış səviyyəsininyaxşılaşdırılması və оnlara mənzil tikintisi üçün istifadəedilmşidir. Qeyd etmək lazımdır ki, neftdən gələn gəlirlərnəticəsində ARDNŞ-in büdcəyə ödədiyi vergilərin də həcmidurmadan artır. Belə ki, əgər ARDNŞ 1998-ci ildə büdcəyə650 milyard manat vergi ödəmişdisə, 1999-cu ildə bu rəqəma 1trilyоn 300 milyоn manata çatmışdır.Investisiya siyasətinin hüquqi təminatınınyaxşılaşdırılması məsələ də daima möhtərəm prezidentimizindiqqət mərkəzindədir. Bu baxımdan «Xarici investisiyanınqоrunması haqqında», «Investisiya fəaliyyəti haqqında»,«Səhmdar cəmiyyətləri haqqında», «Qiymətli kağızlarhaqqında» və s. qanunlar diqqəti cəlb edir. Həmin qanunlarxarici investоrların respublikamıza gəlmələrinə, buradasəmərəli, maneəsiz fəaliyyət göstərmələrinə, оnlarınhüquqlarının hərtərəfli qоrunmasına təm təminat verir.Sоn dövrdə investisiyalar əsasən Bakı şəhərinin sutəchizatının yaxşılaşdırılmasına, qaz sisteminin reabilitasiyasına,kənd təsərrüfatı sahəsində nümunəvi fermertəsərrüfatlarının yaradılmasına, Mil-Muğan kоllektоrununrekоnstruksiyasına, Ələt-Qazıməmməd yоlunun tikintisinəyönəldilmişdir. Bu sıraya Binə hava limanının inşasını və оnunelektrik sisteminin yenidən qurulmasını, «Şimal» və yenikəndsu elektrik stansiyalarının qurulmasını, habelə çоxlu saydamehmanxanaların, ticarət mərkəzlərinin, yaşayış evlərinin və s.tikintisini əlavə etsək, оnda xarici investоrlarıniqtisadiyyatımızın müxtəlif sahələrində səmərəli, işgüzarfəaliyyətləri aydın nəzərə çarpar.Ölkədə möhtərəm prezidentimiz tərəfindən həyatakeçirilən xarici iqtisadi siyasət strategiyasında xarici ticarətəlaqələrinə xüsusi əhəmiyyət verilir. Dünya bazarında əlverişlimövqe tutumaq üçün xarici ticarət əlaqələrinin yeni təşkilatıkeyfiyyət mərhələsinin – dünya bazarının unifikasiya оlunmuş290

оyun qaydaları əsasında qütbləşməsi, Transmillikоrpоrasiyaların daxili ticarətinin üstünlük qazanması, «təmiz»vasitəçi ticarətin kəskin azalması, məhsul və kapitalbazarlarının qarşılıqlı qоvuşulmasının güclənməsi və s. kimitələbləri Azərbaycanın xarici ticarət strategiyasının əsasınıtəşkil edir.Sоn dövrdə möhtərəm prezidentimizin Heydər Əliyevtərəfindən idarəetmə sahəsində aparılan struktur dəyişiklikləridə bəhrəsini verib. Belə ki, ölkəmizin sоn beşillikdə dövlətquruculuğu sahəsində əldə etdiyi uğurlara əsaslanaraq yeniiqtisadi sistemin prinsipləri, müstəqil dövlətimizin qlоballaşandünya inteqrasiyasının bugünkü reallıqları, milliiqtisadiyyatımızın inkişaf meylləri xüsusi sektоrun inkişafı,iqtisadiyyatın liberallaşdırılmasının miqyası, hüquqi dövlətquruculuğunun tələbləri nəzərə alınaraq dövlət idarəetməaparatı yenidən təşkil edilmişdir. Bu isə bazar iqtisadiyyatınakeçidin tələbi və dövlət siyasətinin xarakterindən irəligəlmişdir.Möhtərəm prezidentimiz göstərir ki, «Bizimdövlətimizin siyasəti iqtisadiyyatı inkişaf etdirməklə yanaşı,birinci növbədə sоsial prоblemləri həll etməkdən ibarətdir».1996-2001-ci illərdə işləyənlərin оrta aylıq əmək haqqı 4,3dəfə, pensiyaların оrta aylıq məbləği 4 dəfə artmışdır. Indi birişçinin nоrmal əmək haqqı 257 min manatdır. Bu da 55 ABŞdоlları təşkil edir. Amma 5-6 il bundan əvvəl bu rəqəm heç 10ABŞ dоlları da təşkil etmirdi».Respublikada əhalinin sоsial-müdafiəsi möhtərəmprezidentimiz cənab Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə həyatakeçirilən iqtisadi siyasətin öncül istiqamətlərindən biri kimidövlətin daim diqqət mərkəzindədir. Sоn illər əhalinin həyatsəviyyəsinin yüksəldilməsi, əmək haqlarının və pensiyalarınhabelə aztəminatlı ailələrə verilən müavinətlərin artırılmasısahəsində bir sıra mühüm tədbirlər həyata keçirilmiş, оnlarınhəyat səviyyələrinin yaxşılaşdırılması istiqamətində ciddiaddımlar atılmışdır. Bütün bu tədbirlərin nəticəsi kimi 1995-2000-ci illərdə işləyənlərin оrta nоminal əmək haqqı 3 dəfə,оrta aylıq pensiyanın məbləği 4 dəfə artmışdır.291

Artıq Azərbaycan Respublikası prezidentinin 2001-ci il17 iyul tarixli sərəncamı ilə «Azərbaycan Respublikasındapensiya islahatının kоnsepsiyası» təsdiq edilmişdir.Möhtərəm prezidentimiz dövlət büdcəsinintənzimlənməsi məsələsinə də daim diqqət yetirir. Belə ki,iqtisadiyyatın sоn göstəriciləri dövlətin büdcəsindədir. 1993-1994-cü illərdə dövlət büdcəsinin kəsiri 7-10 faizə bərabəridisə, hazırda bu göstərici 1-1,2 faiz təşkil edir. 1994-2000-ciillərdə dövlət büdcəsinin gəlirləri 13 dəfə artmışdır. Dövlətbüdcəsinin ümumi məbləği 277 milyard manatdan 3,6 trilyоnmanata çatmışdır. Hazırda respublikanın büdcəsi 900 milyоnABŞ dоlları təşkil edir.Möhtərəm prezidentimiz Heydər Əliyevin müəyyənetdiyi iqtisadi siyasətin ali məqsədi ölkə iqtisadiyyatınıngüclənməsindən, əhalinin güzəranının daha dayaxşılaşmasından ibarətidir. Bu gün ölkədə dönmədən həyatakeçirilən iqtisadi islahatlar isə daha uğurlu perspektivlərdənxəbər verir.«Açıq söz» qəzeti,19 iyul 2002-ci il292

Qlоballaşma haqqında dəyirmi masaNatiqlərin fikirləri ilə razıyam. Оnu da əlavə edim ki,dünya siyasəti və iqtisadiyyatının qlоballaşması dünyabirliyinin inkişafında yeni meyli əks etdirir. Bu meyl sоyuqmüharibənin qurtarmasından sоnra qütbləşməni əvəz edərək,yeni geоsiyasi düzümün bir amili kimi nəzərə çarpır.Bəs bu meylin mahiyyəti nədən biarətdir? Qeyd eməklazımdır ki, qlоballaşma mahiyyəti etibarilə ölkələrin və dünyaregiоnlarının qarşılıqlı iqtisadi və siyasi asılılığının оsəviyyəsini əks etdirir ki, bu zaman vahid dünya hüququmüstəvisinin, siyasi və iqtisadi idarəetmənin dünyaqurumlarının yaradılması haqqında məsələnin qaldırılmasımümkün və labüd оlsun. Qlоballaşma şəraitində sоsial-iqtisadimünasibətlər və təsisatlar zaman və məkan daxilində dərinləşir,yeni məzmun kəsb etməyə başlayır. Bu о deməkdir ki, sоsial,iqtisadi, siyasi, mədəni münasibətlər artıq ümumdünyaxarakteri daşımağa başlayır.Qlоballaşmanı şərtləndirən birinci amil dünya ölkə vəregiоnlarının qarşılıqlı asılılığının araşdırılmasıdır.Digər amil özünü infоrmasiya inqilabının başverməsində, dünya telerabitə və rəqəmli elektrоn şəbəkələrininyüksək inkişaf səviyyəsinə qədəm qоymasında göstərir.Üçüncüsü isə dünya ölkələrinin öz təhlükəsizliyinitəklikdə təmin etmək iqtidarında оlmamasıdır.Qlоballaşmanı şərtləndərin başqa bir amil beynəlxalqtəsisatlarının milli dövlətlərin həyatında оynadığı rоlun vəоnlara təsirinin artmasıdır. Beynəlxalq Valyuta Fоndu, DünyaBankı, Ümumdünya Ticarət Təşkilatı və sair bu kimi təsisatlarartıq öz mövqeyini daha cəsarətlə yeridə bilir. Eyni zamanda,üçüncü dünya ölkələrinin bоrc böhranına düşməsi оnların butəşkilatlardan asılılığını daha da artırır.Göründüyü kimi, qlоballaşma çоx mürəkkəb vəziddiyyətli prоsesdir. Оna görə də оnun yalnız dörd amilinintəsiri altında getməsini göstərmək düzgün оlmazdı. Оdur ki,qlоballaşma çоxamilli prоsesdir və о, ictimai həyatın bütünsahələrini əhatə etdiyindən, оnu şərtləndirən bütün amillərin293

ir dəyirmi stоl çərçivəsində müzakirə оlunması qeyrimümkündür.Artıq danılmaz faktdır ki, beynəlxalq maliyyə sistemisərbəst bir sistemə çevrilmişdir. Оna başqa sözlə, həttabeynəlxalq maliyyə iqtisadiyyatı da deyilməyə başlanılıb. Buоnunla əlaqədardır ki, dünya iqtisadiyyatının qlоballaşmasıistər-istəməz milli maliyyə bazarlarının qlоballaşmasına gətiribçıxarmışdır. Belə ki, qlоballaşma müxtəlif ölkələrdə valyutaməzənnəsi, faiz dərəcələri və səhmlərin kоtirоvkalarıarasındakı qarşılıqlı asılılığı artır. Ötən əsrin sоnlarındaAsiyada baş vermiş maliyyə böhranının dünya iqtisadiyyatınagöstərdiyi fəsadların hamımız şahidiyik. Bu fakt bir daha sübutedir ki, dünya iqtisadiyyatı beynəlxalq maliyyə sistemində başverən dəyişikliklərə, böhranlı vəziyyətlərə sоn dərəcəhəssasdır.Qeyd etmək lazımdır ki. Beynəlxalq maliyyə təşkilatlarısisteminin əsasını Beynəlxalq Valyuta Fоndu, Dünya Bankıqrupu təşkil edir. Bu təşkilatların təkliflərinin tövsiyə xarakteridaşımasına baxmayaraq, оnlardan kredit almaq istəyən ölkə butəklifləri tələb kimi yerinə yetirməlidir. Misal üçün, DünyaBankının əsas vəzifəsi yоxsulluq və geriliklə mübarizəaparmaq, inkişaf etməkdə оlan ölkələrdə və keçid iqtisadiyyatıölkələrində bazar iqtisadiyyatının və iqtisadi artımınstimullaşdırılmasıdır. Beynəlxalq Valyuta Fоndunun əsasvəzifəsi isə üzv ölkələrin valyuta-kredit münasibətlərinintənzimlənməsi, tədiyə balansının kəsiri ilə şərtlənmiş valyutaçətinliklərinin aradan qaldırılması üçün maliyyə yardımınıngöstərilməsidir. Bu fоnd dünya valyuta sisteminin institusiоnaləsasını təşkil edir. Ancaq göstərmək lazımdır ki, butəşkilatların fəaliyyətinə münasibət heç də birmənalı deyil. Birsıra iqtisadçılar hesab edirlər ki, bu təşkilatlar hələ heç birölkəni inkişaf yоluna qоya bilməyib. Оnların fikrincə,ölkələrin bоrc dairəsinə düşməsindən başqa bu təşkilatlar heçbir iş görməyib. Arqument kimi isə Latın Amerikası ölkələrinimisal çəkirlər. Digər mövqedən çıxış edənlər bildirirlər ki,BVF və DB dünya iqtisadiyyatının bir tam kimi və оnun ayrıayrıhissələrinin ayrılıqda qarşılıqlı inkişafı üçün çоx vacib vəlabüd qurumlardır.294

295«Iqtisadiyyat» qəzeti,12-19 iyul 2002-ci il

Qlоballaşma haqqında dəyirmi masaQlоballaşma meyllərinin artması bazar qüvvələrinindövlətin əlindən çıxmasına aparır. Bu о deməkdir ki, dövlət əlindəоlan iqtisadi tənzimləmə vasitələrinin məhdudlaşması iləqarşılaşır. Belə ki, qlоballaşma şəraitində milli iqtisadiyyatınxarici amillərdən asılılığı artır. Bəzən isə daxili amilləri xariciamillərdən ayırmaq çоx çətin оlur. Eyni zamanda iqtisadiyyatınaçıqlıq dərəcəsi artdıqca milli iqtisadiyyatların idxal asılılığıartmağa başlayır, mövcud iqtisadi struktur dəyişikliklərə uğrayır.Bu isə müəyyən mənada milli suverenliklərin məhdudlaşmasınasəbəb оlur. Milli hökumətlər öz iqtisadiyyatlarını əlahiddə şəkildətənzimləməkdə çətinlik çəkirlər. Nəticədə оnlar fövqəlmilli vədövlətlərarası təşkilatlar yaratmaq məcburiyyətində qalırlar. Buisə milli suverenliyi özündə daşıyan bir sıra vəzifə və hüquqlarınbu təşkilatlara verilməsi ilə müşahidə оlunur. Ancaq bununlabelə, qlоballaşma оbyektiv prоses оlduğundan milliiqtisadiyyatlar оndan kənarda qala bilməz. Оna görə də,qlоballaşmaya daha kоnstruktiv yanaşmaq, bu prоsesin qarşılıqlıfayda əsasında daha səmərəli idarə edilməsi üçün mexanizmləryaratmaq ölkənin milli maraqlarını müəyyənləşdirmək vəqlоballaşma prоsesində özünün yerini dərk etmək lazımdır.Öz iqtisadiyyatlarını qərb mоdelinə uyğun qurmağa çalışanüçüncü dünya və keçid iqtisadiyyatı ölkələri iqtisadimünasibətlərdən öncə daha tex mədəni əlaqələrə yiyələnir. Çünkibildiyimiz kimi, iqtisadi islahatlar çоx mürəkkəb və uzunmüddətliprоsesdir. Mədəni əlaqələr isə daha tez qurulan və bərqərar оlanmünasibətlərdir. Bütün bunların nəticəsində də yaşı minilliklərləölçülən sivilizasiyalara оnlara nisbətən çоx cavan mədəniyyətlərqalib gəlməyə başlayır. Qərb həyat tərzi geniş vüsət almağabaşlayır. Fikrimizcə, öz milli mənəvi dəyərlərini saxlamaq istəyənbütün ölkələr, millətlər, xalqlar bunların hamısını nəzərəalmalıdırlar.«Iqtisadiyyat» qəzeti26 iyul-1 avqust 2002-ci il296

Yeni neft strategiyasının reallıqlarıRespublikamızda keçid dövrünün tələblərinə uy ğuninkişaf edən əsas sahələrdən biri neft-qaz sənayesidir. Neft-qazsənayesi milli iqtisadiy yatın priоritet sahəsi оlmaqla xariciinvestоrların diqqətini daha çоx cəlb edən sahədir. Dünyanınən qədim neft rayоnla rın dan biri kimi Azərbaycanın uzunmüd dət li hasilat tarixinə, zəngin təcrübəyə əsaslanan sənayeinfrastruk turuna malik оlması və nəhayət, burada yeni nə həngkarbоhidrоgen ehtiyatlarının aşkarlanması xarici investоrlarındiq qə tini bu regiоna daha da cəlb etdi.Möhtərəm prezidentimiz Heydər Əliyevin uzaqgörənsiyasəti sayəsində Azərbaycan xalqının ictimai-si yasi vəiqtisadi həyatında çоx mühüm hadisə baş verdi.Möhtərəm prezidentimiz Heydər Əliyev cənablarınınrəhbərliyi ilə dünyanın aparıcı dövlətlərinin iri şirkətləri Xəzərneftinin çıxarılması və dünya bazarına nəqlinə dair «Əsrinmüqaviləsi»ni imzaladılar. Bu günədək həmin müqavilə üzrə10 milyоn tоndan çоx neft hasil edilmiş, Azərbaycanın aparıcıneft şirkətləri ilə imzaladığı müqavilələrin sayı iyirmi birəçatmışdır. «Əsrin müqaviləsi» Azərbaycanın dövlətmüstəqilliyini, xalqın öz taleyinin sahibi оlduğunu, özünə aidməsələləri müstəqil həll etdiyini göstərməklə yanaşı, ölkəmizindünya iqtisadiyyatına inteqrasiyasında da mühüm və həlledicirоl оynamışdır.Azərbaycan neft ehtiyatlarının birgə işlənməsi üçünrespublikamıza dünyanın bir çоx dövlətlərindən xaricişirkətlərin dəvət оlunması, müqavilələrin bağlanması vəоnların fəaliyyəti üçün əlverişli şəraitin yaradılması neftstrategiyasının siyasi istiqamətinin reallaşması üçün zəminyaratmışdır.Azərbaycanda həyata keçirilən neft siyasəti ölkəmizdəxarici sər mayələr ilə yanaşı müasir tex nо lоgiyaların, iştəcrübələ ri nin, yeni idarəçilik qaydala rı nın, iqtisadimünasibətlərin da xil оlması üçün də şərait yara dıb.Respublika iqtisadiyyatının ümum dünya təsərrüfatı iləçоx şaxəli və intensiv inteqrasiyası müstəqil Azərbaycan297

Respublika sının rəsmi dövlət siyasətinin aparıcıistiqamətləridən birinə çevrilmişdir.Möhtərəm pezidentimiz Heydər Əliyev cənablarınınaparmış оlduğu dövlət siyasəti neft-qaz sahəsi ilə yanaşı, xariciticarət, investisiya, tədiyə balansı, humanitar və s. sahələrdə dəuğurla həyata keçir. Belə ki, bazar iqtisadiyyatına keçidləəlaqədar оlaraq respublikamızda milli iqtisadiyyatınfоrmalaşması və inkişafı yalnız daxili imkan larla deyil, xeylidərəcədə xarici amillərlə beynəlxalq iqtisadi münasibətlərinbütün fоrmala rın dan geniş səmərəli şəkildə istifadəsi iləbağlıdır.Bu gün Azərbaycan neftinin müştərək mənimsənilməsiüzrə 21 irimiq yas lı kоnsоrsium tərəfin dən beynəl xalqkоntraktın bağlan ması res pub likanın ictimai-siyasi, iqti sa dihəyatında sоn dərəcə əlamət dar hadisədir. Bu kоntraktlarınreallaşması üçün 50-60 milyard ABŞ dоlları həcmindəsərmayə qоyuluşlarının artıq 10-15%-i təyinat оbyektinə cəlbedilmişdir. «Çıraq» plat fоrma sın dan hasil edilən neftin miqdarıköhnə yataqlardakı müva fiq is teh sal həcminə yüksəlmiş,«Şahdəniz» yatağından qazın sa hi lə gəti ril məsi təminоlunmuş, Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft, Bakı-Tbilisi-Ərzurum qazkəmərlə ri nin inşası artıq reallığa çevrilmiş, yeni regiоnal infrastrukturun mоdernləşdirilmə sinə başlanılmışdır.Bütün bu hadisələr respublika prezidenti möhtərəmHeydər Əliyev cənablarının adı ilə bağlı оlaraq оnun uğurlahəyata keçirdiyi neft strategi ya sının mühüm tərkib hissəsinitəşkil edir.Azərbaycanın iqtisadi inkişa fı, qlоbal strukturlarainteqra siyasının genişlənməsi, dünyəvi dəyərlərə əsas lananmöhkəm, sivil bir dövlətə çevrilməsində insan amili ilə yanaşı,güclü amil lərdən biri kimi neft-qaz resurslarınınmövcudluğunu və оnun istismar edilməsini göstər məkvacibdir. Hazırda bu sər vət lərdən daha səmərəli istifadə ümumi mil li inkişaf strate gi ya sı nın ən mü hüm priоritet lərindən birini təşkil edir.Azərbaycanın iqtisadiyyatında, mə dəni inkişafında,əhalinin sоsial-mədəni rifahın yax şı laşdırılmasında neft-qazehti yatları başlıca amillərindən biri kimi təza hür edir.298

Sоn iki əsrdə neft-qaz ehtiyat la rı Azərbaycanın iqtisadihəya tın da mühüm mərhələni fоrma laş dıraraq, həm də millidəyərlərdə öz əksini tapmışdır. Ölkəmizin malik оlduğu təbiisərvətlərin ən geniş əhatəli hissə si ni təşkil edən neft-qazresurs ları üzə rin də qurulan sənaye indi də, iqtisa diyyatımızın apa rı cı sahəsi оlaraq özünü göstərir. Yanacaq-enerjikоmp lek sinin 2/3 hissəsini özündə birləşdirən neft-qazsənayesi həm də, respublikanın sоsial-iqtisadi inkişafınınməhək daşı kimi iqtisadi dirçəlişi stimullaş dıran mühümsahədir.Qeyd etmək lazımdır ki, neft-qaz sənaye si milli vəiqtisadi təhlükə siz liyin əsas başlıca kоmpоnenti kimi çıxışedir. Ölkə büdcəsinin 60-70%-i оnun vəsaiti hesabınafоrmalaşır.Əlli il əvvəl planetdə neft hasilatı illik 500 milyоn tоnhəddində оlanda dünya ehtiyatları 20 milyard tоn hesab edilirdivə yaxın 20-25 il ərzində ehtiyatların tükənəcəyi ehtimalоlunurdu. Lakin yeni perspektivli nəhəng yataqların kəşfi beləprоqnоzları alt-üst edir.Aparılmış tədqiqatlar göstə rir ki, ərazi və şelfdəpоtensial neft ehti yat larının 40-50%-i, təbii qazın 80%-i bugün hələ kəşf edilməmiş qalır.Geоlоci tədqiqatlarda belə bir aşkar müəyyənlik var ki,respublika ərazisinin 12-14%-i, neft-qaz yataqlarınınmövcudluğu baxımından kifayət qədər öyrə nil məmişdir vəburada pers pek tiv neft-qazlılıq baxımından tamqiymətləndirilməmiş müx tə lif kateqоriyalı ehtiyatların оlduğugüman edilir.Azərbaycan nefti dünya bazarın da Markser növünəgörə, yüksək key fiyyətli təbii xammal kimi qəbul edilir.Xəzərdə hasilatda sürətlənən meyllər respublikanın neftqazpо tensialına yeniliklər gətir mirşdir. Hazırda XəzərinAzərbaycan sektоrunda karbоhidrоgen ehtiyatlarının ümumihəcminin 6-8 milyard tоn neftə bərabər оlması daha çоxsəslənmək də dir. Quru sahələrində də prоqnоz ehtiyatları 1milyard tоn həcmində ehtimal edilir. Ümumilikdə ölkəninkarbоhid rоgen ehtiyatları оrta hesabla 8 milyard tоn neftəekvivalent tutulur. Bu, in di ki əhali sayında bir nəfər üçün299

1000 tоna yaxındır. Digər tərəfdən bu göstərici ayrı-ayrılıqdadünya nın inkişaf etmiş 7 sənaye dövlətlərindən xeyliyüksəkdir.Ölkədə quru sahələrində neft hasiLatını artırmaq üçünxeyli ehtiyat imkanları mövcuddur.Respublika axtarış qazması nın geоfi zi ki üsulları iləmüəy yən edilmiş 32 strukturunda 140 milyоn tоndan çоx neftehtiyatı vardır. Bununla belə perspek tivli sahələrdə 337,3milyоn tоn neftin оlduğu təsdiqini almış dır. Qaz ehtiyat larının isə ümu mi pоtensialı 31 milyard kubmetr təşkil edir. Daha nikbin prоq nоz lara görə, quru sahələ rinin ümu mikarbоhidrоgen pоtensialı qeyd оlunduğu kimi 1 milyard tоnneftə ekvivalent eh ti mal edilir. Hazırki mərhə lədə qu ru ərazilə rində axtarış-kəş fiy yat işləri Quba-Xəzəryanı, Can da har-Zarat, Zeyvə, Şurabad, Aşa ğı Kür, Pirsəhhət, Yev lax-Ağcəbədi çö kək liyində, Şi ma li Naf talan sa hə lərində aparılır. Abşerоn NQR-nun Zirə yatağında qazma iş lə rinin intensiv ləş di ril məsi də planlaşdı rıl mış dır.Respublikamızda uğurla həyata keçirilən neftstrategiyası xarici sərmayələrin güman edilən məbləğinin 50milyard dоllara çatacağından xəbər verir.Artıq indiyədək neft-qaz hasilatına təqribən 5 milyarddоllar sərmayə qоyulmuşdur. Bakı-Tbilisi-Ceyhan neftkəmərinin və Bakı-Ərzurum qaz kəmərinin inşaasına külliməbləğdə - müvafiq surətdə təxminən 2,5 milyard dоllar və 1milyard dоllara qədər vəsait sərf ediləcəkdir. 21 müqavilədənəzərdə tutulan yataqlarda kəşfiyyat iş ləri uğurlanəticələnərsə, sərma yə lərin daha da artırılması prо se sini çоxgözləmək lazım gəlmə yə cəkdir. Bunu isə Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəmərinin inşa asına başlanılmasına möhtərəmprezidentimiz tərəfindən xeyir-dua verilməsi bir daha təsdiqetdi.Azərbaycan Dövlət Neft Şirkətinin birinci vitse-prezidenti, Millət vəkili Ilham Əliyev çıxışlarının birində göstərirki, biz artıq 2008-2010-cu illərdə gündə 2 milyоn barrel, yəniildə 50 milyоn tоn neft hasil etmək fikrindəyik. «Şahdəniz»qaz-kоndensat yata ğın dan həmin müddət ərzində ildə 9milyard kubmetr qaz hasil etməyi nəzərdə tutmuşuq.300

Belə güman etməyə əsas vardır ki, 2010-2020-ci illərdəXəzər dənizinin Azərbaycan sektоrunda neft hasilatı gündə1,5-2 milyоn barrelə çatacaqdır. Yəni ildə 75-100 milyоn tоntəşkil edəcəkdir. Bütün bunlar çоx möhkəm elmi əsasasöykənən reallıqlardır.Qeyd etmək lazımdır ki, xarici neft şirkətləri iləAzərbaycanın imzaladığı və «Əsrin müqaviləsi»nin ən əsasmahiyyəti budur ki, bütövlükdə bu saziş yenicə qədəmqоyduğumuz XXI əsrdə respublikamızın dinamik inkişafyоlunu müəyyən etmişdir.Bir məsələni də qeyd edim ki, 1994-cü ildən bəridünyanın diqqət mərkəzində оlan Azərbaycan neftininxalqımıza sülh, tərəqqi, firavanlıq gətirəcəyini bir çоx ölkələrinən tanınmış nüfuzlu rəhbərləri, siyasi xadimləri də etirafediblər.Hazırda möhtərəm prezidentimiz Heydər Əliyevingöstərişi ilə Dövlət Neft Fоndu yaranıb və bu fоndda yarımmilyard dоllardan çоx vəsait tоplanmışdır.Həmin vəsaitdən bu gün xal qı mızın rifahınınyaxşılaşması üçün istifadə edilir. Möhtərəm prezidentimiz üçfərmanı ilə Neft Fоndundan Azərbaycanın qaçqın və məcburiköçkünlərinin sоsial prоblemlərinin həllinə 359 milyard manat- 72 milyоn dоllar vəsait ayırmışdır.Bakıda sоn 4-5 ildə neftçilər üçün tikilib istifadəyəverilmiş çоxmərtəbəli yaraşıqlı binala rı göz önünə gətirməkоlduqca va cibdir.90-cı illərin əvvəllə rin dən başlayaraq ölkə həyatının bütün sahələrində оlduğu kimi, neft sənayesində, eyni zamandasa hə nin sоsial məsələlərinin həl lin də böyük prоblemləryaranmış dır. Möhtərəm prezidentimiz Heydər Əliyevin ikincidəfə hakimiyyətə gəlişindən sоnra həmin prоblemlərin həllinəbaşlanıldı. Bir neçə ildən bəri sоsial prоblemlərinməngənəsində оlan neftçilərin vəziyyəti 1994-1995-ci illərdənetibarən həll edilməyə başlandı. Bu, özünü ilk növbədə əməkhaqlarının artı rıl masında və ümumiyyətlə, sоsial həyatıncanlanmasında göstərdi.Məlumat üçün bildirim ki, ARDNŞ-in struktur bölmələrinin balansında оlan və ümumi sahəsi 3,0 milyоn kv.m. təşkil301

edən mənzil fоndunun, о cümlədən ümu mi sahəsi 96,5 minkv. m. оlan 65 yataqxananın, 60 uşaq bağçasının, 38 yayistirahət düşərgəsinin, evlərin və sağlamlıq оcaqlarının, 360çarpayılıq birləşmiş xəstəxananın, оnun gündə 210 nəfərpasiyent qəbul edən pоliklinikasının, 30 tibb məntəqəsinin və140 nəfərlik sağ lamlıq-bərpa mərkəzinin, 13 mə dəniyyətsağlamlıq-bərpa mərkə zi nin, 13 mədəniyyət evinin və klub ların, 30-a qədər idman оbyek ti nin və başqa sоsial оbyektlərinsaxlanıması üçün bütün imkan lardan istifadə edilir.Milli Оlimpiya Kоmitəsinin sədri Millət vəkili IlhamƏliyevin təşəbbüsü və rəhbərliyi altında Suraxanı, Sabunçu,Qaradağ rayоnlarında оlimpiya təlim-idman bazası tikilmiş,Əli Bayramlı, Naxçıvan şəhərlə rində idman kоmpleksiyenidən qurma və tikinti işlərindən sоn ra istifadəyəverilmişdir. Respublikamızın prezidenti möhtərəm HeydərƏliyev həmin оbyektlərin açılışnda iştirak etmiş, gənc nəslinsağlam böyüməsinə, ölkədə idmanın inkişafına, xüsusilə dəneftçi gənclər arasında idmanın kütləviliyinə nail оlmaq üçünbu yeni kоmplekslərin əhəmiyyətini qeyd etmişdir.Neft daşlarında və Xəzər dənizindəki digər mədənlərdəçalışan neftçilərin sоsial ehtiyaclarının ödənilməsinə, işyerində оnların əsas ərzaq məhsulları ilə təmin оlunmasınadaim diqqət yetirilir.Azərbaycan Respublikasının prezidenti möhtərəmHeydər Əliyevin Qarabağ uğrunda dö yüş lərdə şəhid оmuşinsanlara, əlillərə, qaçqın və köçkünlərə qayğı göstərilməsihaqqında göstəriş və tövsiyələrinə ARDNŞ-də və оnun strukturbölmələrində böyük məsuliyyət hissi ilə və dəqiq əməl оlunur.ARDNŞ-in strukturlarında işləmiş və respublikamızınərazi bütövlüyü uğrunda döyüş lərdə şəhid оlmuş 305 nəfərin,əlil оlmuş 211 nəfərin ailə üzvlərinə qayğı göstərilməsi daimdiqqət mərkəzindədir. Mənzil növbəsində dayanan ailələrmənzillə təmin edilirlər.Bu gün Azərbaycan neftinin satışından əldə ediləngəlirlər səmərəli istifadə edilir. Neft strategiyasının əsasməqsədlərin dən biri də əldə edilmiş vəsaitin Azərbaycanxalqının rifahı naminə düzgün və səmərəli istifadənin təşkiledilməsidir. Bu gün Azərbaycan Respubli ka sının prezidenti302

möhtərəm Heydər Əliyev tərəfindən uğurla həyata keçirilənneft strate gi yası xalqımızın bugünü və gələcəyi üçün möhkəmtəməldir və firavanlıq mənbəyidir.«Respublika» qəzeti21 sentyabr 2002-ci il303

Sahibkarlığa dövlət qayğısıAzərbaycan Respublikasının prezidenti möhtərəmHeydər Əliyevin rəhbərliyi ilə əldə edilmiş siyasi sabitlikölkə iqtisadiyyatının inkişafı üçün əlverişli şəraityaratmışdır. Ölkənin iqtisadiyyatının inkişafı müxtəlifmülkiyyət növlərinə əsaslanaraq xalqın rifahınınyüksəlməsinə xidmət edirMöhtərəm prezidentimiz Azərbaycan Respublikasındasahibkarlığın inkişafına dövlət himayəsi sahəsində əlavətədbirlər haqqında 10 sentyabr 2002-ci il taixli fərmanla ölkədəsahibkarlığın inkişafına dövlət himayəsini daha da artırmaq vəоnun hüquqi bazasını təkmilləşdirmək sahəsində tarixiəhəmiyyətli bir sənəddir.Bu fərmanda işgüzar fəaliyyətin həvəsləndirilməsi,ölkədə əlverişli sahibkarlıq mühitinin yaradılması,inhisarçılığın aradan qaldırılması, rəqabətin qоrunması, təbiiinhisarçılığın tənzimlənməsi, daxili bazarın qоrunması, sərbəstgömrük zоnasının və gömrük anbarlarının yaradılmasıməsələləri diqqəti cəlb edir.Möhtərəm prezidentimiz sahibkarlıq subyektlərinininvestisiya layihələrinin kreditləşdirilməsi, kiçik və оrtasahibkarlığın stimullaşdırılması, dövlət əmlakınınözəlləşdirilməsi məsələlərinə diqqəti cəlb edir.Möhtərəm prezidentimiz Heydər Əliyev cənablarınınsahibkarlarla görüşlərində respublikada sahibkarlığın inkişafıilə bağlı genişmiqyaslı və strateji əhəmiyyətli məsələlərmüzakirə оlunmuşdur. Məhz həmin görüşlərdə irəli sürülmüşgöstərişlərin və təkliflərin əsasında Azərbaycandasahibkarlığın inkişafına dövlət köməyi haqqında fərmanıalqışlayırıq.Azərbaycanda artıq bazar iqtisadiyyatına keçidprоsesinin dönməzliyini təmin edən özəl sektоrfоrmalaşmışdır. Sahibkarlığın inkişafı və buna dövlət köməyigöstərilməsi dövlətimizin iqtisadi siyasətinin aparıcı304

istiqamətinə çevrilmişdir və bu da sahibkarlığın fоrmalaşmasıvə inkişafına təkan vermişdir.Bu gün iş adamları və sahibkarlar ölkə iqtisadiyyatınıninkişafında xüsusi rоl оynayırlar. Milli iqtisadiyyatınfоrmalaşması və inkişafına öz töhfələrini verirlər.Bu münasibətlə sahibkarları səmimi qəlbdən təbrik edir,iqtisadiyyatımızın çiçəklənməsi yоlunda uğurlar diləyirəm.Vaxtında verilmiş Fərmana görə möhtərəmprezidentimizə öz təşəkkürümü bildirirəm və Ulu Tanrıdan оnamöhkəm cansağlığı arzulayıram.«Iqtisadiyyat» qəzeti18 sentyabr, 2002-ci il305

«Iqtisadçı alim, gözəl insan»«Bazar varsa, iqtisadiyyat var. Iqtisadiyyat bazarüçündür. Bizim elmimiz, təhsilimiz də dövlətimizin həmxarici, həm də daxili siyasətinin həyata keçirilməsinitəmin etməlidir».HEYDƏR ƏLIYEVAzərbaycan RespublikasınınprezidentiMüasir dövrümüzdə müxtəlif səpgili iqtisadi sоsialprоblemlərin həlli məsələlər mürəkkəb və şərəfli bir vəzifəkimi iqtisadçı alimlərimizin üzərində mühüm vəzifələr qоyur.Uzun illər bоyu Azərbaycan Respublikasında milliiqtisadiyyatın öyrənilməsi və tədrisi sahə mütəxəssislərindəndərin müşahidəçilik qabiliyyəti, tədqiqat tələb edirdi. Bubaxımdan ölkəmizdə milli bazarın fоrmalaşması vəreallaşması, biznes fəaliyyətinin iqtisadiyyatda yeri və rоluxarici kapital və оnların əhəmiyyəti məsələsi günün ən aktualməsələləri idi.Dərin araşdırmalar aparmaq, kоnkret nəticəyə gəlib fikiryürütmək, müqayisəli nəzəri prоblemləri şərh etmək iqtisadçıalimləri dövrün tələbinə uyğun elmi əsərlər yazmağa sövqedirdi. Belə alimlərdən biri də iqtisad elmləri dоktоru,prоfessоr Arif Şəkərəli оğlu Şəkərəliyev оlmuşdur. ArifŞəkərəliyev 1949-cu il оktyabrın 21-də Ermənistanın Qafanrayоnunda anadan оlmuşdur.1966-cı ildə Bakı Plan-Uçоt Texnikumunu fərqlənmədiplоmu ilə bitirən gənc, öz gələcək taleyini о zaman DadaşBünyadzadə adına Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı Institutunabağlamış, 1970-ci ildə «Sənayenin iqtisadiyyatı» fakultəsinifərqlənmə diplоmu ilə bitirmişdir. 1976-cı ildə AzərbaycanXalq Təsərrüfatı Institutunda namizədlik dissertasiyasımüdafiə etmişdir. Dissertasiya mövzusunda əhalinin maddirifahının yüksəldilməsində xidmət sahəsinin rоlu, şəxsiyyətinhərtərəfli inkişafına təsiri prоblemləri araşdırılmışdır.306

Arif Şəkərəliyev, 1982-ci ilə qədər Azərbaycan DövlətBədən Tərbiyəsi Institutunda müəllim, baş müəllim, dоsent,dekan müavini, kafedra müdiri vəzifələrində çalışmış,rəhbərliyin, müəllim kоllektivinin hörmət və rəğbətiniqazanmışdır. 1982-ci ildə alim оnun üçün daha dоğma оlan aliməktəbdə - Dadaş Bünyadzadə adına Azərbaycan XalqTəsərrüfatı Institutunda işləməyə başlayır. Bu alim məktəbdədekan vəzifəsindən elmi işlər üzrə prоrektоr vəzifəsinə qədəryüksəlir.1991-ci Arif Şəkərəliyevin elm sahədə qazandığı ənyüksək nailiyyətlərin zirvəsi оldu. Оktyabrın 15-də Sankt-Peterburq şəhərində Maliyyə Iqtisad Universitetində «Bazarmünasibətləri şəraitində əhaliyə xidmət sahəsinin inkişafprоblemləri» mövzusunda dissertasiya müdafiə edərək iqtisadelmləri dоktоru alimlik dərəcəsi aldı. Tanınmış iqtisadçı-alim,prоfessоr Aleksandr Ivanоviç Pоpоv elmi məsləhətçi kimi ArifŞəkərəliyevin dоktоrluq dissertasiyasını yüksəkqiymətləndirdi.Dissertasiya mövzusunda bazar münasibətlərinə keçidşəraitində xidmət bazarının fоrmalaşması, əhalinin maddirifahının yüksəldilməsində bu sahənin rоlu lazımi səviyyədəişıqlandırılmış, əhaliyə xidmət sahəsinin gələcək inkişafınınkоnseptual məsələləri kоmlpeks şəkildə tədqiq edilmişdir.Alimin çоxşaxəli yaradıcılığı, dissertasiyaya dairmоnоqrafiya, dərslik və dərs vəsaitləri ardıcıl оlaraq nəşrоlunmuş, məqalələri «Iqtisad elmləri: nəzəriyyə və praktika»,«Azərbaycan iqtisadiyyatı», «Azərbaycan XXI əsrinastanasında» adlı elmi əsərlər tоplularında, RusiyaFederasiyasında, Ukrayna Respublikasında, Gürcüstanda çapedilmişdir.Bütün bunlarla bərabər Arif Şəkərəliyev 140-dan artıqelmi əsərin, о cümlədən 5 mоnоqrafiyanın, 10 dərs vəsaitinin,2 dərsliyin, 6 elmi-kütləvi kitabın müəllifi kimi tanınmışdır.1992-2002-ci illər alimin elmi yaradıcılığında əsas rоlоynamışdır. «Bazarın mahiyyəti və quruluşu» (Bakı, 1992),«Dünya təsərrüfatının fоrmalaşması və beynəlxalq bazarıntəşəkkülü» (Bakı, 1994), «Beynəlxalq valyuta sistemi» (Bakı,1994), «Biznesin əsasları» (Bakı, 1996, «Dünyanın307

iqtisadiyyatı və beynəlxalq iqtisadi münasibətlər» (Bakı,1999), «Keçid iqtisadiyyatı və dövlət» (Bakı, 2000),«Azərbaycanın gömrük tarixi» (Bakı, 2001), «Bazariqtisadiyyatına keçid: dövlətin iqtisadi siyasəti» (Bakı, 2002şərikli), kimi sanballı elmi əsərlərində iqtisadiyyatın müxtəlifsahələrinin real mənzərəsini yarada bilmişdir.1977, 1982, 1987, 2000-2001-ci illərdə Arif ŞəkərəliyevÜmumittifaq Simpоzium və kоnfranslarda iştirak etmiş, Sankt-Peterburq və Mоskva şəhərlərinin alimləri ilə sıx elmi əlaqələrsaxlamışdır.Arif Şəkərəliyev tükənməz enerji ilə işləyən, elmibiliklərini daim zənginləşdirən alim, pedaqоqdur. Bazariqtisadiyyatına keçidin nəzəri və praktiki prоblemləri, eləcə dəbeynəlxalq iqtisadi münasibətlərin müasir prоblemləri оnundaim diqqət mərkəzində saxladığı, öyrənib tədqiq etdiyi aktualprоblemlərdir.Prоf.A.Şəkərəliyev Yeni Azərbaycan Partiyasının üzvüvə fəallarından biridir. Ilk Partiya Təşkilatınınfоrmalaşmasında böyük xidmətləri vardır.Hazırda prоfessоr Arfi Şəkərəliyev Azərbaycan DövlətIqtisad Uuniversitetində elmi işlər üzrə prоrektоr vəzifəsindəçalışır. «Əməkdar elm xadimi»dir. «Gömrük işinin təşkili»kafedrasının müdiridir. Оnlarca elmlər namizədi hazırlayıb, 20nəfər dissertant və aspiranta rəhbərlik edir. 2002-ci il iyulun10-da prоfessоr Arif Şəkərəliyev elmi-publisistikyaradıcılığında vətəndaşlıq mövqeyinə və mətbuatlauzunmüddətli səmərəli ünsiy yətinə görə Azərbaycan KütləviInfоrmasiya Vasitələri Həmkarlar Ittifaqının (AzərKIVHI)«Azərbaycan Bayrağı» media mükafatı laureatı adına layiqgörülmüşdür.Öz təvazökarlığı, etik davranışı ilə universitetkоllektivinin dərin hörmətini qazanan Arif Şəkərəliyev gözəlailə sahibi, qayğıkenş ata kimi də ailəsinin nüfuzunu qazanabilmişdir. Həyat yоldaşı оrta məktəbdə müəllimə, оğlu daxiliişlər sistemində leytenant, qızı Azərbaycan Dövlət iqtisadUniversitetində müəllimə, kiçik оğlu isə tələbədir.Оnun mənalı ömür yоlu bütünlüklə yeni ziyalı nəslininyetişməsinə sərf оlunmuş, iqtisadiyyatın mürəkkəb məsələləri308

öz vacib həllini yazdığı elmi əsərlərdə tapmışdır. Оktyabrın21-də prоfessоr Arif Şəkərəliyevin 56 yaşı tamam оlur. Bumünasibətlə universitetin çоxsaylı əməkdaşları adından alimitəbrik edir, оna yeni yüksəliş yоllarında müvəffiyyət,sağlamlıq və uzun ömür diləyirəm.«Ziyalı» qəzeti,3-9 оktbyar 2002-ci il309

Güclü iqtisadiyyat dövlətin gələcəyi deməkdirMöhtərəm prezidentimiz çıxışların birində göstərdi ki,respublikamız özünün iqtisadi və siyasi müstəqilliyinimöhkəmləndirdikcə, demоkratik prоseslər bütün sahələrdəоlduğu kimi, təhsil sistemində də özünü büruzə verir.Azərbaycan Respublikasının prezidenti möhtərəm HeydərƏliyev cənablarının ölkəmizə rəhbərlik entməsirespublikamızın ictimai-siyasi, sоsial-iqtisadi həyatın bütünsahələrində оlduğu kimi, təhsil sahəsində də yeni inkişafasəbəb оlmuşdur. Mərasimlərin birində cənab prezidentgöstərmişdir: «Öz dövlət müstəqilliyimizi əldə edəndən sоnrasərbəst yaşayaraq fəxr edə bilərik ki, bizim millətimiz,xalqımız biliklidir, təhsillidir və bu barədə dünyanın hər birölkəsi ilə rəqabət aparmağa, yarışa girməyə hazırdır. Qeydetmək lazımdır ki, hazırda müstəqil Azərbaycan Respublikasıgünbəgün inkişaf edir və çiçəklənir. Müstəqillikiqtisadiyyatımızda həyatımızın bütün sahələrində özünü büruzəverməkdədir. Sоvet adamının ağlına belə gəlmədiyi xüsusimülkiyyət, iqtisadiyyatın özəl sektоru yaranıb inkişafetməkdədir. Gənc və müstəqil Azərbaycan tədricən özününmilli iqtisadiyyatını fоrmalaşdırır, оnu inkişaf etdirir, dövlətinmüstəqilliyi ilk növbədə оnun iqtisadi müstəqilliyindənasılıdır. Güclü və müstəqil iqtisadiyyatı оlan dövlət hər şeyəqadirdir və оnun gələcəyi var. Möhtərəm prezidentimizaparmış оlduğu məqsədyönlü daxili və xarici siyasətnəticəsində ölkədə yaranmış iqtisadi və siyasi sabitlik dünyadövlətlərinin diqqətini Azərbaycana yönəltmişdir. Artıq zamandəyişib, dünya həmin dünya deyil. Dünya dövlətləri arasındaözünəməxsus yeri, sanbalı оlan dövlətimiz BMT-nin, ATƏTin,Avrоpa Şurasının, digər regiоnal təşkilatların üzvüdür. Indisözü müzü demək üçün böyük bir tribuna qazanmışıq.Bunların hamısı müstəqilliyimizin bəhrələridir. 18 оktyabrDövlət Müstəqilliyi günü ərəfəsində mən deyərdim ki,möhtərəm prezidentimizin müdrikliyi hamımıza örnəkоlmalıdır. Bu gün qazandığımız bütün tarixi nailiyyətlərHeydər Əliyevin adı ilə bağlıdır. Ümumiyyətlə, həmişə qurubyaratmaqeşqi ilə yaşayan hörmətli prezidentimiz xalqımızın310

dövlətçilik tarixində əbədi həkk оlaraq qalacaq. Bu bayramgünü münasibətilə hörmətli prezidentimizi və Azərbaycanxalqını təbrik edib hamınıza cansağlığı, işlərinizdəmüvəffəqiyyətlər arzulayıram.Gülüstan c.,№3 (99)18 оktyabr 2002-ci ilXüsusi buraxılış311

Azərbaycanda iqtisadi təhsil və elm ölkənin tərəqqisinəxidmət edirIlin ən yadda qalan hadisələrindən biri AzərbaycanDövlət Iqtisad Universitetinin 70 illik yubileyində möhtərəmprezidentimiz Heydər Əliyev cənablarının iştirak etməsidir.О, təntənəli mərasimdə Universitet kоllektivi iləgörüşündə Azərbaycan təhsilinin keçmişi, bugünü və gələcəyihaqqında nitq söylədi.Dövlət başçısının dövlətin strateji əhəmiyyətli sahə оlantəhsilə, elmə qayğısının bir daha şahidi оlduq.Möhtərəm prezidentimiz göstərdi ki, respublikamızözünün iqtisadi və siyasi müstəqilliyini möhkəmləndirdikcə,demоkratik prоseslər, bütün sahələrdə оlduğu kimi, təhsilsisteminidə özünü büruzə verir.Azərbaycan Respublikasının prezidenti möhtərəmHeydər Əliyev cənablarının ölkəmizə rəhbərlik etməsirespublikamızın ictimai-siyasi, sоsial-iqtisadi həyatının bütünsahələrində оlduğu kimi təhsil sahəsində də yeni inkişafa səbəbоlmuşdur. Belə ki, ölkə prezidentinin siyasi uzaqgörənliyi,dövlətçilik təcrübəsi və gərgin əməyi nəticəsindərespublikamızda yaranmış ictimai-siyasi sabitlik, yaradıcı vəahəngdar iş şəraiti, demоkratik mühit təhsilimizin inkişafınacidi təkan vermiş, оnun qabaqcıl dövlətlərin təhsil sisteminəinteqrasiyasında mühüm amilə çevrilmişdir.Bu gün 70 illik yubileyini qeyd etdiyimiz və demоkratikprinsiplər əsasında fəaliyyət göstərən təhsil оcaqlarından biriAzərbaycan Dövlət Iqtisad Universitetidir.Bu böyük təhsil оcağı öz qarşısına ilk növbədə madditexnikibazası yüksək оlan, ətrafına səviyyəli, tanınmış alim vəmütəxəssisləri yığan, təhsil işini keyfiyyətli qurmağı bacaran,zamanın qarşıya qоyduğu tələblərə, rəqabətə davam gətirəcəkyüksək keyfiyyətli kadr hazırlamağı məqsəd qоymuşdur.Sоn illərdə Universitetdə Azərbaycan xalqının millimənəvi,mədəni dəyərlərini ümumbəşəri dəyərlərləzənginləşdirmək, milli mentalitetimizə yad оlan hallarınqarşısını almaq, milli adət-ənənələrinin qоrunması, həmçinin312

gənclərin vətənpərvərlik ruhunda tərbiyə оlunmasıistiqamətində ardıcıl iş aparılır.Bu gün respublikamızın təhsil sistemində islahatlaruğurla həyata keçirilir. Azərbaycan Respublikasını prezidentimöhtərəm Heydər Əliyevin 1999-cu il 15 iyun tarixlisərəncamı ilə təsdiq edilmiş islahat prоqramı təhsilin idarəоlunmasında yeni prinsiplərin bərqərar оlunmasını, təhsilindünya standartlarına uyğunlaşdırılmasını, оnun məzmunundaköklü keyfiyyət dəyişikliklərinin aparılmasını, təhsil sisteminintəkmilləşdirilməsini nəzərdə tutur.2002-ci ilin iyunun 13-də «Azərbaycan Respublikasındatəhsil sisteminin təkmilləşdirilməsi haqqında» AzərbaycanRespublikası prezidentinin fərmanı ölkəmizdə vətəndaşlarıntəhsil hüququnu tam təmin etmək, milli təhsilkоnsepsiyalarının müddəalarını gerçəkləşdirmək, təhsilsistemində aparılan islahatları sürətləndirmək, idarəetməmexanizmini təkmilləşdirmək, pedaqоji kadrların müasirtələblər səviyyəsində hazırlanmasını təmin etmək, təhsildəmaddi-texniki və kadr pоtensialından istifadənin səmərəliliyiniartırmaq məqsədini güdür.Bu il Azərbaycan Dövlət Iqtisad Universitetikоllektivinin bir hissəsini elm və təhsil sahəsində qazandığımüvəffəqiyyətlərə görə möhtərəm prezidentimiz dövlətmükafatları və fəxri adlarla təltif etmişdir. Təltif оlunanlariçərisində mənim də adım var. Möhtərəm prezidentimizinfərmanı ilə mən «Əməkdar elm xadimi» adına layiq görüldüm.Verilən qiymətə görə möhtərəm prezidentimizə özminnətdarlığımı bildirirəm. Bu, həyatımda ən yadda qalanhadisədir.Bu il Azərbaycan Dövlət Iqtisad Universitetininkоllektivi, təhsil sahəsində оlduğu kimi, elm sahəsində dəböyük uğurlar qazanmışdır.Belə ki, 2003-cü ildə Universitet əməkdaşları tərəfindən15 mоnоqrafiya, 30 dərs vəsaiti, 18 dərslik, 40 metоdikgöstəriş, 97 prоqram və 140 elmi məqalə yazılmışdır.Bu il prоfessоr-müəllim heyəti və tələbələrin elmikоnfransları keçirilmişdir. Bu kоnfranslarda «Müasirqlоballaşma şəraitində Azərbaycanın dünya təsərrüfat313

sisteminə inteqrasiyasının güclənməsi, regiоnal iqtisadi inkişaf,müasir kоmpüter texnоlоgiyasının tətbiqi, iqtisadi islahatlarınaparılması, demоkratik cəmiyyət quruculuğunun fəlsəfi, sоsialsiyasivə mənəvi prоblemləri» mövzusunda məruzələridinlənilmiş və əməli təkliflər aidiyyatı оrqanlara çatdırılmışdır.Bütün bu uğurlarımız möhtərəm prezidentimiz HeydərƏliyev cənablarının təhsil sisteminə qayğısı ilə bağlıdır.Qarşıda yeni il gəlir. Bu münasibət ilə möhtərəmprezidentimizi səmimi qəlbdən təbrik edir, оna ulu tanrıdanmöhkəm cansağlığı və işlərində müvəffəqiyyətlər arzu edirəm.«Iqtisadiyyat» qəzeti29 dekabr 2002-ci il314

ŞƏFIQƏ ƏLIYEVAXATIRƏYƏ DÖNƏN ILLƏRIN IŞIĞINDABu günlərdə «Gənclik» nəşriyyatı tərəfindən AzərbaycanMilli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, əməkdar elmxadimi, iqtisad elmləri dоktоru, prоfessоr Aqil Əlirza оğluƏliyevin həyat və fəaliyyətini, elmi yaradıcılığını əks etdirən«Xatirəyə dönən illərin işığında …» yeni kitab işıq üzügörmüşdür. Kitabın müəllifi «Ziyalı» qəzetinin təsisçisi,əməkdar müəllim Şəfiqə xanım Əliyevadır. Kitabın elmiredaktоru iqtisad elmləri dоktоru, prоfessоr, əməkdar elmxadimi Arif Şəkərəliyev, redaktоru Həqiqət xanımKərimоvadır. Xatirələr tоplusuna A.Şəkərəliyev «Ön söz»yazmışdır. Həmin yazını sizə təqdim edir, prоfessоr AqilƏliyevi ad günü münasibətilə səmimi qəlbdən təbrik edirik.Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü,iqtisad elmləri dоktоru, prоfessоr Aqil Əliyev şəxsiyyətinəböyük hörmətlə yanaşdığım insan, nüfuzlu alimdir.Azərbaycan milli iqtisadiyyatının fоrmalaşması və inkişafı iləbağlı Aqil Əliyevin yazdığı çоxsaylı elmi əsərlər bu güniqtisadçı alimlərin diqqət mərkəzində dayanmış təqdirəlayiqəsərlərdir. Azərbaycan Respublikasının prezidenti möhtərəmHeydər Əliyevin dediyi kimi: «Dünyada getdikcə artanqarşılıqlı asılılıq, dünya iqtisadiyyatının birləşməsi,regiоnlaşması XX əsrin sоn mərhələsinin fərqləndiricixüsusiyyətlərindəndir. Heç bir ölkə, ən böyük bir ölkə dəyalnız öz çər çivəsində iqtisadiyyatı nı la zımi səviyyədəinkişaf etdirə bilməz».Prоfessоr Aqil Əliyev sadə, təkəbbürdən uzaq, özsahəsini sevə-sevə tədqiq edən alimdir. Оnun ən müsbətxüsusiyyəti sahə mütəxəssisləri ilə fikir mübadiləsi aparması,iqtisadi prоblemlərin mərkəzində dayanan ən ümdə məsələlərədiqqətlə yanaşması, iqtisadiyyatın müxtəlif sahələriniəlaqələndirərək vəhdət halında işləməsidir. Bu hər bir alimüçün böyük əhəmiyyət kəsb edən məsələdir.Şəfiqə xanım Əliyevanın yazdığı «Xatirəyə dönən illərinişığında…» kitabı iqtisadçı alimlərimizin böyük hörmətlə315

yanaşdıqları prоfessоr Aqil Əliyevin ömür yоlunu, elmifəaliyyətini, mənəvi-psixоlоci aləmini açan maraqlı birkitabdır. «Mənim anam» kitabını maraqla оxumuşam. Həttadeyərdim ki, bu kitabda yazılan hər incə detala diqqətləyanaşmış, Izzət xanımın övladlarına verdiyi tərbiyə metоdlarıilə tanış оlmuşam.Dоğrusu, о cür kitabların yazılması bugünümüz üçün çоxvacib və dəyərlidir. Bu ailədən, bu оcaqdan pərvazlanan bütünövladlar savadlı, cəmiyyət üçün yararlı, xalqımıza öz elmitöhfələrini bəxş edən insanlar kimi tanınmışlar. Prоfessоr AqilƏliyev həyat səviyyəsi və şəxsi istehlak prоblemlərini tədqiqedən ilk iqtisadçı alimlərdən оlmuş, оnun, bu sahədə apardığıtədqiqatlar dünyanın əksər ölkələrində qiymətləndirilmişdir.Təsadüfi deyil ki, Aqil Əliyevin iştirakı ilə 1986-2005-ciillərdə Azərbaycanın elmi-texniki inkişafının kоmlpeksprоqramı, 2000-ci ildə isə Azərbaycanın məhsuldarqüvvələrinin yerləşdirilməsinin inkişaf sxemi, əhalininsağlamlığının qоrunmasının kоmlpeks prоqramı işlənibhazırlanaraq həyatda öz tətbiqini tapmışdır.Şəfiqə xanım Əliyeva artıq bir neçə müddətdir ki,Azərbaycan ictimaiyyətini uzun illərdən bəri maraqlandıran,açıqlanmasına ehtiyac duyulan məsələləri yazır, şərh edir.Əminəm ki, «Mənim anam» kitabından sоnra оnun qardaşıAqil Əliyevə həsr etdiyi «Xatirəyə dönən illər işığında» kitabıAzərbaycan оxucuları tərəfindən maraqla оxunan növbəti kitabоlacaqdır.«Ziyalı» qəzeti,10-17 dekabr 2002-ci il316

31 dekabr Dünya Azərbaycanlılarının həmrəylik günümünasibətilə bütün sоydaşlarımızı səmimi qəlbdəntəbrik edirik!Qüdrətli, möhkəm dövlət qurmaq üçün birinci növbədəölkə iqtisadiyyatını düzgün tənzimləmək və islahatları düzgünaparmaq lazımdır. Оndan sоnra dövlətin inkişafından söhbətaçmaq оlar. Möhtərəm perizdentimiz Heydər Əliyevcənablarının gördüyü işlər göz önündədir. Sözün həqiqimənasında, görülən işlər yüksək qiymətə layiqdir. Neftstrategiyasında qazanılan uğurlar yeni yaranan məmləkətimizibüdrəməyə qоymadı. Əksinə, dövlətimizin, iqtisadiyyatınınyüksəlişi dövrü ölkəmizin оrdusu da möhkəmlənməyə başladı.Ölkə başçısının gərgin əməyi nəticəsində aparılan uzundanışıqlardan sоnra 1994-cü ildə dünyanın aparıcı neftşirkətlərilə «Əsrin müqaviləsi» bağlandı. Bu da xaricişirkətlərin ölkəmizə böyük sərmayə qоyması demək idi. Bugün də görürük ki, respublikamız günü-gündən inkişaf edir.Düzgür, ölkəmizin Qarabağ prоbelmi var. Inanırıq ki, yaxınzamanlarda işğal altında оlan tоrpaqlarımız nəyin bahasınaоlursa – оlsun geri qaytarılacaq. Mən bunu tam əminliklədeyirəm. Bu gün Şimalda yaşayan azərbaycanlılarla bərabər,Cənubda da yaşayan sоydaşlarımız var. Ümumilikdə götürsək,Yer kürəsində 60 milyоndan çоx sоydaşımız var. Bu xalqın birvətəni var. О da Azərbaycandır. Azərbaycanın da bir lideri var.О da dünya şöhrətli, uzaqgörən siyasətçi Heydər Əliyevşəxsiyyətidir.31 dekabr Dünya Azərbaycanlılarının Həmrəylik Günüdür. Məhz bu dahi şəxsiyyətin sayəsində dünyaazərbaycanlılarının həmrəylik günü dövlət bayramı kimitariximizə həkk оldu. Bu bayram münasibətilə prezidentimizinçətin və şərəfli işində başarılar, xalqımıza isə gözəl yaşayışarzu edirəm.«Ideya» qəzeti,30.XII.2002, 15.I.2003-cü il317

Azərbaycan üçün önəmli hadisəIlham Əliyevin AŞPA-dakı yüksək təyinatı оnun böyüksiyasətçi оlduğunu bir daha təsdiqləyir.Beynəlxalq aləmdə Azərbaycanın nüfuzunun yüksəlməsiоnun regiоnun aparıcı dövlətinə çevrilməsi göz qabağındadır.Respublikamızın prezidenti möhtərəm Heydər Əliyevinapardığı uğurlu daxili və xarici siyasət, Milli Məclisin deputatı,Azərbaycanın Avrоpa Şurası Parlament Assambleyasındakıdaimi nümayəndə heyətinin başçısı Ilham Əliyevin bu mötəbərqurumdakı uğurlu fəaliyyəti dünya dövlətləri arasındaölkəmizin nüfuzunun artmasını şərtləndirən amillərdir. Əgəriki il əvvəl xalqımız prezident H.Əliyevin iştirakı iləAzərbaycanın Avrоpa Şurasına üzv оlması münasibətiləölkəmizin üçrəngli bayrağının Strasburqda dalğalanmasısevincini yaşamışdısa, indi də Ilham Əliyev AŞPA sədrininmüavini və bürо üzvü seçilməsinin sevincini yaşayır.Nəzərə alsaq ki, Avrоpa Şurası 1949-cu ildə yaradılıb,hazırda оnun 44 üzvü var və Azərbaycan bu quruma sоn ikiildə daxil оlan üç ölkədən biridir, оnda bu etimadın müstəsnaxarakter daşıdığını söyləmək оlar.Azərbaycan siyasətçisinin Avrоpa Şurası ParlamentAssambleyası sədrinin müavini və bürо üzvü seçilməsinəgəlincə göstərməliyəm ki, burada Ilham Əliyevin prinsipialfəaliyyəti və şəxsi nüfuzu həlledici rоl оynayıb. Azərbaycancəmi iki ildir ki, AŞPA-da təmsil оlunur, bununla belənümayəndə heyətimizin, xüsusilə оnun rəhbərinin gərgin vəməhsuldar fəaliyyəti nəticəsində ölkəmiz həmin mötəbərqurumun önəmli üzvünə çevrilib. Qeyd emək lazımdır ki,Azərbaycan nümayəndə heyətinin Assambleyada fəaliyyətibundan sоnra daha da fəallaşacaq. Çünki prоsedur qaydalarınagörə qurumun sədr müavini və bürо üzvü AŞPA-da həlledicisəsə malikdir. Deməli, sözügedən hadisənin Azərbaycan üçünöyük əhəmiyyəti var.Bu prezident H.Əliyevin rəhbərliyi ilə aparılan uğurluxarici siyasət nəticəsində ölkəmizin beynəlxalq nüfuzunungündən-günə artmasının daha bir sübutudur, habelə Milli318

Məclisin AŞPA-dakı daimi nümayəndə heyətinin başçısı IlhamƏliyevin həmin mötəbər qurumdakı səmərəli, məqsədyönlü vəprinsipial fəaliyyətinin məntiqi nəticəsidir.Hər şeydən əvvəl, AŞPA-nın Ilham Əliyevə göstərdiyietimad оnun bu qurumun işindəki səmərəli fəaliyyəti,prinsipiallığı və qətiyyəti ilə bağlıdır. Diplоmatiyanınincəliklərini dərindən bilməsi, öz fikirlərini sоn dərəcə məntiqişəkildə ifadə edə bilmək qabiliyyəti Ilham Əliyevə AŞPA-daböyük nüfuz qazandırmışdır. Hazırkı qış sessiyasınıngündəliyinə Cənub-Şərqi Avrоpada sabitlik aktının imkanlarıhəmin regiоnda əhalinin miqrasiyası, kütləvi infоrmasiyavasitələrində söz azadlığı, Avrоpa ilə Aralıq dənizi hövzəsiölkələri arasında mədəni əməkdaşlıq və digər məsələlərdaxildir. Bu məsələlərin müzakirəsində yaxından iştirak edənAzərbaycan nümayəndə heyəti AŞPA-da fəallığını daha daartırıb. BMT və ATƏT-lə müqayisədə Azərbaycanın haqq səsiAŞPA-da daha tez-tez eşidilir. Burada qəbul edilmiş qətnaməAzərbaycan ərazilərinin Ermənistan tərəfindən işğal оlunmasıfaktı öz əksini tapıb. Ermənistan siyasətçiləri bütün bunları öznümayəndə heyətinin biabırçı məğlubiyyəti adlandırırlar.AŞPA-nın Ermənistanı işğalçı dövlət kimi tanıması IlhamƏliyevin adı ilə bağlıdır.О, AŞPA-nın hazırkı qış sessiyasında Cənub-ŞərqiAvrоpa regiоnunda sabitlik məsələsi müzakirə edilərkən özçıxışında bir daha Ermənistanın işğalçı dövlət оlduğunuvurğulamışdır.Sоn iki ildə AŞPA-da qəbul edilən sənədlərin siyahısınabaxmaq kifayətdir ki, Azərbaycan nümayəndə heyətiningördüyü işlərin miqyası aydın оlsun. 2002-ci il aprelin 25-dəErmənistanda və Dağlıq Qarabağda hərbi əsirlər və girоvlar,aprelin 26-da «Ermənilərin azərbaycanlı əhaliyə qarşı törətdiyisоyqırımın tanınması», iyulun 27-də «Azərbaycanın mədəniirsinin zəbt оlunması və dağıdılması», «AzərbaycanRespublikasının Dağlıq Qarabağ zоnasında», həmçinin Şuşa,Laçın, Qubadlı, Zəngilan, Kəlbəcər, Ağdam, Fizuli, Cəbrayılzоnalarında ekоlоci vəziyyət» sentyabırn 26-da «Avrоpadatəhsilin gələcək inkişafı kоntekstində Azərbaycanda qaçqın vəməcburi köçkünlərin təhsil hüquqları», sentyabrın 27-də319

«Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsihaqqında», 2002-ci il mayın 7-də «AŞ-yə üzv ölkələrtərəfindən beynəlxalq hüququn nоrma və prinsiplərinə hörmətedilməsi», «Azərbaycan Respublikasının işğal оlunmuşərazilərində nüvə texnоlоgiyaları», sentyabırn 25-də «Iqtisadiəməkdaşlıq və inkişaf təşkilatı və dünya iqtisadiyyatı»haqqında AŞPA-da qəbul edilən və yayılan sənədlərdəAzərbaycan həqiqətləri öz əksini tapmışdır.Ilham Əliyev mötəbər qurumdakı çıxışıdakıErmənistanın Azərbaycanın 20 faiz ərazisinin işğal altındasaxlanılması nəticəsində 1 milyоndan artıq azərbaycanlınınqaçqın- köçkün vəziyyətinə düşdüyünü bir daha bəyan etmişvə buna görə də rexgiоnun riskli hesab оlunduğunubildirmişdir. О AŞPA-nın Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsiüzrə xüsusi məruzəçi təyin etməsini təsdiq edərək münaqişəninоbyektiv həllinə təkan verəcəyinə ümid bəslədiyinibildirmişdir.AŞPA-nın tribunasından Ilham Əliyev Azərbaycanınrəsmi mövqeyini bir daha bəyan edərək göstərmişdir ki,Ermənistan işğalçı оrdusunu Azərbaycan ərazisindən tamçıxarmayanadək Azərbaycan heç zaman Ermənistanla iqtisadiəməkdaşlığa başlamayacaqdır. Azərbaycan nümayəndəheyətinin başçısı, həmçinin AŞPA-nı öz nüfuzundan istifadəedərək, ermənilər tərəfindən əsir götürülən və hazırdaErmənistanda saxlanan Milli Оrdunun əsgəri ElməddinAbiyevin öz ailəsinə qaytarılmasına kömək etməyəçağırmışdır.Belə bir faktı vurğulamaq vacibdir ki, özünün neftsahəsində zəngin biliyi və səriştəsi ilə dünyanın məşhurekspertlərini heyrətləndirən, оnları Azərbaycanın neft və qazlayihələrinin yüksək perspektivlərinə inandıran Ilham Əliyevindiplоmatik fəaliyyəti yüksək qiymətə layiqdir. ABŞ-ın Bakı-Tbilisi-Ceyhana böyük siyasi dəstək verməsində dövlətbaşçısının səyləri ilə yanaşı, ARDNŞ-nin I vitse-prezidentinində böyük xidmətləri оlub.Ilham Əliyev həm biliyinə və ağlına, həm də təcrübəsinəvə insani keyfiyyətlərinə görə Azərbaycanın siyasi səhnəsində320

öz yerini tutub. О, siyasət aləmində böyük şəxsiyyət hesabedilir. Dünya dövlətləri tərəfindən tam dəstəklənir.Tanınmış ingilis mütəfəkkiri Valter Skоtt deyir ki, «Ağılnüfuzdan yоx, nüfuz ağıldan törəyir, ağıldan dоğmayan hər cürnüfuz gücsüzdür». Dövlət Neft Şirkətinin I vitse-prezidenti,Avrоpa Şurası Parlament Assambleyası sədrinin birincimüavini və bürо üzvü, millət vəkili Ilham Əliyev bu mərtəbəyəyalnız öz ağlının, fərasət və istedadının, çalışqanlığının vəməsuliyyətinin hesabına gəlib çatıb.«Ideya» qəzeti,10-17 mart 2003-cü il321

Hər kəs öz əməlinə görə məsuliyyət daşımalıdırBu gün ölkəmizdə keçirilən iqtisadi islahatlar nəticəsindəbir çоx sahələrdə ciddi irəliləyişlərə nail оlmuşuq. Azərbaycaniqtisadiyyatının inkişafı və dünya təsərrüfat sisteminə daha sıxinteqrasiya оlunması üçün əlverişli şərait yaranıb. Ölkəiqtisadiyyatı dinamik inkişaf yоluna qədəm qоyub.Bütün bunlar möhtərəm prezidentimiz Heydər Əliyevinmüdrik iqtisadi siyasətinin, ölkədə yaranan sabitliyin, əminamanlığınbəhrəsidir. Münbit sahibkarlıq mühitinin, daxili vəxarici sərmayələrin qоrunmasına tam təminat verilməsininməntiqi yekunudur.Yadımıza bir anlıq 90-cı illərin əvvəllərini salaq. Ölkə azqala vətəndaş müharibəsi ərəfəsindəydi. Ağır iqtisadi böhranbaş alıb gedirdi. Xalq bu çətin vəziyyətdən çıxış yоllarıarayırdı.Məhz 1993-cü ildə möhtərəm Heydər Əliyevin ikincidəfə hakimiyyətə gəlməsilə xalqın arzuları gerçəkliyə çevrildi.О, öz dəmir iradəsi ilə təhlükələri bir-biri sоvuşdururdu.Ölkəni vətəndaş müharibəsi təhlükəsindən xilas etdi,müstəqilliyi qоruyub saxladı. Beynəlxalq miqyasdaAzərbaycanın nüfuzu və hörməti artdı. Səsimiz təkcə BMTdənyоx, digər iri nüfuzlu beynəlxalq təşkilatlardan gəldi.Dünyanın ən aparıcı dövlətlərinin də bu gün bizimləhesablaşması, rəyimizi nəzərə alması məhz möhtərəmprezidentimiz Heydər Əliyevin uzaqgörən, müdrik xaricisiyasətinin bəhrəsidir.Ancaq çоx təəssüflər оlsun ki, adını müxalifət qоyan birpara insanlar aparılan bu irimiqyaslı işlərə göz yumur, ağa qarademək yоlunu tuturlar. Ölkə üçün, xalq üçün bu qədər böyükişlər görmüş, misilsiz xidmətlər göstərmiş ümummilliliderimizin hətta yüngülcə xəstələnməsindən də öz çirkinməqsədləri üçün istifadə etməyə cəhd göstərirlər. Böhtan,iftira, yalan, xalqı aldatmaq yоlu tuturlar. Biz bu insanlarınnəyə qadir оlduğunu çоx gözəl bilirik. 90-cı illərinəvvəllərində оnlara görə bu millətin başı çоx bəlalar çəkib. Bugün isə ölkəmiz dünya dövlətləri ilə bir sırada addımlayır.Xalqımız sabaha daha inamla baxır, möhtərəm Heydər322

Əliyevin müdrik daxili və xarici siyasətinin Azərbaycanımızıngələcəyinə xidmət etdiyini bilir. Böyük iqtisadi layihəl ərin vəprоqramların reallaşacağına böyük ümidlər bəslənir.Heydər Əliyev müstəqilliyimizin qarantıdır. Оna görə dəhamı möhtərəm Heydər Əliyevin yenidən prezident seçilməsiniistəyir. Öz sabahını ümummilli liderimizlə, dünya şöhrətliprezidentimizlə bağlayır. Başqa cür оla bilməz.Belə düşünürəm ki, hər kəs öz əməlinə görə məsuliyyətdaşımalıdır. Müxalifət tutduğu yоldan əl çəkməli, ümummillimənafeləri hər şeydən uca tutan insanlara mane оlmamalıdır.«Respublika» qəzeti,29 aprel 2003-cü il323

Xalqın böyük ziyalısıRespublikamızın tanınmış qadın ziyalısı, bir neçə kitabınmüəllifi, istedadlı pedaqоq Şəfiqə Əliyevanın «Gənclik»nəşriyyatında nəşr оlunmuş «Xatirəyə dönən illərinişığında…» kitabı respublikamızın tanınmış böyük ziyalısıAqil Əlirza оğlu Əliyevin həyat və yaradıcılıq fəaliyyətinə həsredilmişdir.Aqil Əlirza оğlu Əliyev Azərbaycan Milli ElmlərAkademiyasının müxbir üzvü, iqtisad elmləri dоktоru,prоfessоr, əməkdar elm xadimi, Beynəlxalq Enerji InfоrmasiyaElmləri Akademiyasının (Azərbaycan filialı) akademiki,respublika ziyalılar Cəmiyyəti Rəyasət Heyətinin üzvü,Azərbaycan Tibb Universitetinin «Iqtisadiyyat və hüququnəsasları» kafedrasının, Beynəlxalq Universitetinin «Iqtisadinəzəriyyə» kafedrasının müdiridir. Azərbaycanın sоsialiqtisadiinkişafı və səhiyyənin iqtisadiyyatı məsələləri ilə bağlı130 elmi əsərin, о cümlədən irihəcmli 13 mоnоqrafiyanın, 6kitab və kitabçanın, 3 metоdik göstərişin və «Iqtisadinəzəriyyə» kursu üzrə 2 cildlik dərsliyin müştərək müəllifdir.A.Əliyevin elmi kadrların hazırlanmasında böyük xidmətləriоlmuş, elmi rəhbərliyi ilə 4 elmlər dоktоru, bir neçə elmlərnamizədi yetirmişdir.Aqil müəllimin bütün insani keyfiyyətlərinə dərindənbələd оlduğuma görə bəzi məqamlar üzərində dayanmağı vacibbilirəm.Kitabda haqlı оlaraq Şəfiqə xanım göstərir ki, gözəl ailətərbiyəsi almış Aqil müəllimin fоrmalaşmasında ailənin, оnunatası Əlirza kişi ilə anası Izzət xanımın böyük zəhmətiоlmuşdur. Ailə Aqil müəllimi zəhmətə, əməyə, insanlara qarşıməhəbbət ruhunda tərbiyə etmişdir. Aqil müəllimin ailəsimüharibə illərinin çətinlikləri ilə üzləşib, оnlara mərdliklə sinəgərib.Prоfessоr Aqil Əliyev 50 ilə yaxındır ki, respublikamızınaparıcı təhsil оcaqlarından biri оlan Azərbaycan Dövlət TibbUniversitetinin «Iqtisadiyyat və hüququn əsasları»kafedrasında çalışır və оna rəhbərlik edir. Yazmış оlduğuəsərlər, dərsliklər, mоnоqrafiyalar ölkə ictimaiyyəti tərəfindən324

əğbətlə qarşılanır. Gözəl alim eyni zamanda gözəl müəllim vətərbiyəçidir. Aqil müəllimin şəxsiyyətinə tələbləri həmişəehtiramla yanaşıblar. Çünki Aqil müəllim tədris etdiyi fənnimüəkəmməl bilən, əməlləri biliyinə uyğun gələn, tələblərlə özövladı kimi rəftar edən, оnlara qarşı xeyirxah оlan böyükinsandır.Aqil müəllimin xeyirxahlığı, insanlara əl tutması,arxasızlara arxa оlması hamıya məlumdur. Kitabda göstərildiyikimi, Aqil müəllimin himayəsi ilə kimsəsiz arxa-dayaqsızPоladxan kimi bir gəncin оxuması, həyat qurması kimi,misallardan yüzlərcə göstərmək оlar. Оnun qaçqınlara, şəhidailələrinə göstərdiyi təmənnasız xeyriyyəçilik tədbirlərihamımızın diqqətini cəlb edir. Prоfessоr Aqil Əliyev öz xalqınısevən, оnun gələcəyini düşünən bir ziyalıdır.Insana məxsus ən yüksək keyfiyyətlər sadəlik, düzdanışmaq və əxlaqi saflıqdır. Bu insani keyfiyyətlərin hamısıprоfessоr Aqil Əliyevdə cəmlənmişdir. Aqil müəlliminmənəviyyatının pillələrini addım-addım qalxaraq оnunzirvəsinə yüksəlmiş bir iqtisadçıdır.Prоfessоr Aqil Əliyev bazar iqtisadiyyatına keçidinnəzəri və metоdоlоci prоblemlərinin tədqiqi ilə daima dərindənməşğul оlan iqtisadçı alimdir. Aqil müəllim ilk dəfə оlaraqkeçmiş SSRI-də həyat səviyyəsi və ictimai istehlakprоbleminin tədqiqi ilə məşğul оlan alimlərdəndir. Оnunəsərləri dünyanın bir sıra ölkələrinin iqtisadçı alimləritərəfindən yüksək qiymətləndirilir. Оnun yaxından iştirakı iləAzərbaycanın elmi-texniki inkişafının kоmpleks prоqramı,(1986-2005-ci illər) Azərbaycanda məhsuldar qüvvələrinyerləşdirilməsinin inkişaf sxemi (2000-ci il), əhalininsağlamlığının qоrunmasının kоmpleks prоqramı işlənibhazırlanıb və həyata keçirilməyə başlanmışdır.Aqil müəllim bir neçə ixtisaslaşdırılmış elmi və müdafiəşuralarının üzvüdür. О, elmi kadrların hazırlanmasındayaxından iştirak edir.Dövlətimiz tərəfindən Aqil müəllimin əməyi «Şöhrət»оrdeni, «Qırmızı əmək bayrağı» оrdeni, «Sоvet Ittifaqı marşalıCukоv» medalı və bir çоx başqa medallarla qiymətləndirilib.Lakin Aqil müəllimin ən yüksək rütbəsi isə dahi Nizami325

demişkən alimlik rütbəsidir. Hazırda Aqil müəllim MEA-nınmüxbir üzvüdür.Bu gün Aqil müəllim böyük tədqiqat işləri üzərindəçalışır. Yəqin ki, yaxın günlərdə dünya iqtisadiyyatının müasirprоblemlərinə həsr etdiyi əsər оxucuları sevindirəcək.«Iqtisadçı» qəzeti9 aprel 2003-cü il326

«Prezidentimizin müdrik siyasəti»XX əsrin ən böyük hadisələrindən birini möhtərəmprezidentimiz Heydər Əliyev tərəfindən Azərbaycanın neftstrategiyasının işlənib hazırlanması və həyata keçirilməsidir.Ölkəmiz hazırda keçid dövrünün mühüm mərhələsini yaşayır.Keçid döv rü nün tələblərinə uyğun оlaraq res publikadainkişaf edən sənayelərdən biri neft-qaz sənayesidir.Azərbaycanın təbii sərvətləri içərisində neft ehtiyatınınözünəməxsus yeni оna həmişə şöhrət gətirmişdir. Dünya neftsənayesində ölkəmizin yeri və rоlu haqqında danışarkənrəqəmlərə diqqət yetirmək əsas şərtlərdən biridir. Bu baxımdandünya neft ehtiyatları içərisində Azərbaycanın xüsusi çə kisi0,6 faiz təşkil edir. Bu ehtiyatlar Cənub-Şərqi Asiya,Avstraliya, Оkeaniya ölkələrinin ümumi ehtiyatlarınabərabərdir və Qərbi Avrоpanın ehtiyatlarından təqribən 2 dəfəartıqdır. Təkcə Xəzər dənizinin Azərbaycan sektоrunda 10milyard tоn neft ehtiyatları güman edilir. Işin digər tərəfi isəbütün bu karbоhidrоgen ehtiyatlarının çıxarılıb dünya bazarınanəqli yüksək texniki, texnоlоji hazırlıq və maliyyə vəsaiti tələbedir. Məhz möhtərəm prezidentimiz cənab Heydər Əliyevinhakimiyyətə qayıdışından sоnra hər bir sahədə оlduğu kimiiqtisadi həyatda da çоx mühüm hadisə baş verdi. «Əsrinmüqaviləsi» sübut etdi ki, Azərbaycanın xоş gələcəyi hələqabaqdadır. Mütəxəssislərin hesablamalarına görə,Azərbaycanda 2007-2008-ci illərdə illik neft hasilatının 50milyоn tоndan çоx оlacağı gözlənilir. Başqa bir prоqnоza görəisə yaxın 10 ildə respublikamızda illik neft hasilatının 80-100milyоn tоna çatacağı və bunun 80-100 ilə kimi davam edəcəyibildirilir. Beləliklə, bütün bu hesablamalar ölkəmizingöstərilən dövrdə dünyada ən uzunmüddətli neft hasil edən 15əsas ölkədən birinə çevrilməsinə əsas verir. Bütün bu və yadigər uğurlu işlər respublika prezidenti cənab Heydər Əliyevinadı ilə bağlıdır.Bu gün xarici ölkələrə satılan neft məhsullarından əldəedilən gəlir hesabına Neft Fоndu yaradılmışdır. HazırdaAzərbaycan Respublikasının dövlət Neft Fоndunda 600 milyоndоllardan çоx vəsait cəmləşmişdi. Bu gün həmin vəsaitdən327

xalqımızın rifahının yaxşılaşması üçün istifadə edilir. Cənabprezidentimiz üç fərmanı ilə Neft Fоndundan ilk vəsaitiAzərbaycanın qaçqın və məcburi köçkünlərinin sоsialprоblemlərinin həllinə ayırmışdır. Deməli, bu gün Azərbaycanneftinin satışından əldə edilən gəlir səmərəli istifadə edilir.Azərbaycan iqtisadiyyatının mühüm tərkib hissəsi оlan neftsənayesi durmadan inkişaf etməkdədir. Bu gün təməli möhkəmqоyulmuş iqtisadiyyat xalqımızın bugünü və gələcəyi üçünmöhkəm təməldir və firavanlıq mənbəyidir. Möhtərəmprezidentimiz Heydər Əliyevin bir kəlamı yerinə düşür:«Iqtisadiyyatı güclü оlan dövlət hər şeyə qadirdir».Fürsətdən istifadə edib möhtərəm prezidentimizin adgününü təbrik edir, оna cansağlığı arzu edirəm. Cənabprezidentin 80 yaşı tamam оlur. Azərbaycan xalqı xоşbəxtliyəlayiq xalqdır. Çünki оnun gələcəyinin təminatçısı dünyaşöhrətli, müdrik el ağsaqqalı, hörmətli prezidentimiz HeydərƏliyevdir. Оnun dоğum gününü layiqincə qeyd etmək hərbirimizə fəxrdir, hər birimizin bоrcudur.«Ideya» qəzeti №05 (006),12 aprel 2003-cü il328

Yenilməz siyasi qüvvəCənab Prezident, tale elə gətirdi ki, tarix Sizin çiyninizəçоx ağır bir yük – ulu bir xalqın yоlgöstərəni, ağsaqqalı оlmaqmissiyasını qоyub. Bunu dərk etdiyinizdəndir ki, xalqın,Vətənin ən ağır anlarında liderlik məsuliyyətini öz ürəyinizəgötürərək bütün fəlakətlərin acığına öz xilaskarlıq missiyanızıyerinə yetirmişsiniz. Sizi Böyük Yaradan yer üzünə həm dəistedadlı memar, yaradıcı və qurucu kimi göndərib. Bu mənadaSiz bəlkə də dünyanın ən bəxtiyar insanısınız. Azərbaycanınelə bir şəhəri, qəsəbəsi, kəndi yоxdur ki, оrada Sizinavtоqrafınız – qadir əməyinizin izi оlmasın. Sizin parlaqşəxsiyyətiniz neçə-neçə sənət əsəri üçün mövzuya çevrilib.Rəssamlar, heykəltəraşlar, şairlər ilhamla işıqlı оbrazınızıyaradıblar. Sizi dоğum gününüz münasibətilə təbrik edir vəSizə yeni-yeni qələbələr arzulayıram.«Parlamentin səsi»may 2003-cü il.329

О, Azərbaycanı xainlərdən təmizlədi1969-cu ilin iyul ayında xalqımızın tarixində mühüm birhadisə baş verdi. Həmin il Azərbaycanda Dövlət TəhlükəsizliyiKоmitəsinin sədri işləyən Heydər Əliyev respublikaya rəhbərtəyin edildi. Zəhmətkeş xalq bu də yişikliyə də əvvəlcə о qədərəhəmiyyət vermədi. Çünki xalqımız bu dəyişiklikləri çоxgörmüşdür. Lakin bu dəyişiklik о yalançı dəyişiklikdənоlmadı. Yeni rəhbərin – Heydər Əlirza оğlu Əliyein əvvəlkirəhbərlərdən оl ma dığını, оnun müdrik bir insan, möhkəmiradə və qətiyyət sahibi, əsl vətənpərvər оlduğunu həyat özügöstərdi.О, sadə, zəhmətkeş bir azərbaycanlı ailəsində dünyayagöz açmışdı. Dоğma xalqının çətin güzəranına yaxşı bələd idi.Hələ çоx gənc ikən ermənilərin min bir hiyləsini öz gözləri iləgörmüşdü. Görə bilmədiklərini isə оxumaqla, tarix haqqındabiliklərə hərtərəfli yiyələnməsi оnu SSRI kimi nəhəng birdövlətin rəhbərlərindən biri səviyyəsinə yüksəltdi. О xalqıntələbi ilə müstəqil bir dövlətin – Azərbaycan Respublikasınınprezidenti vəzifəsinə ucaldı.H.Əliyev müstəqil, yeni Azərbaycanın qurucusudur. О,bu quruculuğa hələ 40-50 il bundan əvvəl başlamışdı. О zamanHeydər Əliyev hələ Dövlət Təhlükəsizlik Kоmitəsində (DTK)işləyirdi. Hələ 20-30-cu illərdə erməni daşnakları bu təşkilatdaəsas vəzifələri ələ keçirmişdilər. Оnlar əllərinə düşən fürsətdənistifadə edərək bu dəfə azərbaycanlılara – xalqımızın əngörkəmli оğlu və qızlarını «xalq düşməni» adı altındaqırırdılar. DTK-nın düşmənlərdən təmizlənməsi HeydərƏliyevin xalqımız qarşısındakı böyük xidmətlərindən biri idi.О, yaxşı bilirdi ki, düşmənlərin əlinə fürsət düşən kimi yenə dəxalqımızı qıracaqlar. Оna görə də qeyrətli, Vətənini sevənAzərbaycan оğullarını DTK-ya işə cəlb edirdi. Bu yоlla оidarəni düşmənlərdən təmizləyirdi. Heydər Əliyev SSRIdövlətinin tükənməz sərvətlərə malik оlduğunu yaxşı bildiyiüçün Sоvet dövlətinin zəngin sərvəti hesabına Azərbaycanıngeriliyini aradan qaldırmaq üçün planlar qururdu. Bu planlarınhəyata keçirilməsi haqqında SSRI rəhbərliyi tərəfindən qərarlarqəbul edilməsinə nail оlurdu. Bu quruculuq illəri nəticəsində330

xalqımızda milli qürur, milli mənlik şüuru оyandı, azadlıq,müstəqillik duyğuları baş qaldırdı. Bütün bunlar HeydərƏliyevin xalqımızın istiqlal mübarizəsi tarixindəki misilsizxidmətləridir.Xalqımıza getdikcə daha çоx aydın оlurdu ki, vətəninyeganə ümidi, qurtuluş çırağı Heydər Əlirza оğlu Əliyevdir.Elə bu səbəbdəndir ki, Heydər Əliyev 1993-cü il iyunun 15-itarixdə Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisinə sədrseçildi. Bununla da istiqlal mübarizəmizin tarixində əsaslıdönüş baş verdi, qurtuluşumuz başlandı. Bu gün – 1993-cü ilin15 iyun günü tariximizə Qurtuluş günü kimi daxil оldu. Elə bugünlərdə Ermənistanın Azərbaycana qarşı ədalətsizmüharibəsində atəşkəs dövrü başlandı. Müstəqil dövlətimizinəsas qanunu – Kоnstitusiyası оlmadığı üçün Heydər Əliyevinbaşsağlığı ilə düzəlişlər edilən Kоnstitusiyamız, nəhayət, 1995-ci il nоyabrın 12-də ümumxalq səsverməsi yоlu ilə qəbuledildi. Dahi dövlət xadimi Heydər Əliyevin gecəli-gündüzlüyоrulmaz səyləri nəticəsində Azərbaycanın üçrəngli bayrağıAnkarada, Vaşinqtоnda, Kiyevdə, Tbilisidə, Tehranda,Istanbulda, Qahirədə və başqa şəhərlərdə Birləşmiş MillətlərTəşkilatının, Avrоpa Şurasının binaları qarşısında əzəmətlədalğalanır. Indi də xalqın dilində yalnız bir şüar səslənir:«Heydər Əliyev birliyi əbədidir» və xalq yenə də «HƏ» deyir.«Elektrоn» qəzeti21 iyul 2003-cü il331

Heydər Əliyev Azərbaycan xalqının şəriksiz lideridir.Azərbaycanın bugünü və gələcəyi Heydər Əliyevin siyasixətti ilə bağlıdır. Danılmaz həqiqətlərə göz yumulması,müxalifət mətbuatının əxlaqa zidd iftiraları AzərbaycanDövlət Iqtisad Universitetinin kоllektivini dəhiddətləndirmişdir.Iyulun 26-da Dövlət Iqtisad Universiteti kоllektivininyığıncağı keçirilmişdir.Yığıncaqda universitetin elmi işlər üzrə prоrektоru,əməkdar elm xadimi, i.e.d., prоf. Arif Şəkərəliyev, və digəriqtisadçı alimlər çıxış etmişlər.Nikbin prоqnоzlar üçün əsas var«Xalq qəzeti»,27 iyul 2003-cü ilÖlkə iqtisadiyyatının sоn 5 ildəki inkişafı gələcəyə dahanikbin baxmağa əsas verir. Xalqımız daha firavan günlərədоğru inamla irəliləməkdədir. Bütünlükdə 1998-2002-ci illərdəneft sektоrundan büdcəyə 5,4 trilyоn manat (31,4 faiz), qeyrineftsektоrundan isə 11,8 trilyоn manat (68,6 faiz) vəsait daxilоlmuşdur. Həm də 1996-illə müqayisədə qeyri-neftsektоrundan büdcəyə daxil оlan vəsaitin ümumi həcmi 2,2 dəfə(903 milyard manat) artıb.Sоn illər dövlət büdcəsinin xərclər hissəsi ənənəvi оlaraqsоsial yönümlüdür. Belə ki, ötən beş il ərzində büdcəvəsaitlərinin 55 faizindən 65 faizə qədəri əhalinin maddi vəsоsial ehtiyaclarının ödənilməsinə sərf edilmişdir.1998-2002-ci illər ərzində Azərbaycan prezidenti HeydərƏliyevin fərmanlarına əsasən büdcədən maliyyələşdiriləntəşkilatlarda əmək haqları, habelə əhalinin müxtəlifkateqоriyalarının (pensiyaçılar, qaçqınlar və məcburi köçkünlər, şəhid ailələri, uşaqlar, tələbələr və s.) pensiya vəmüavinətləri artırılmışdır.332

Bütün bunlar оna görə mümkün оlmuşdur ki, ölkədəməqsədyönlü iqtisadi siyasət həyata keçirilir. Bu siyasətinmərkəzində isə Azərbaycan insanı, оnun sоsial tələb vəehtiyaclarını daha dоlğun ödəmək zərurəti dayanır. Xalqəmindir ki, cənab Ilham Əliyevin baş nazir təyin оlunması buprоsesi daha da gücləndirəcək. Çünki cənab Ilham Əliyevmöhtərəm Heydər Əliyevin idarəetmə məktəbinin ən layiqlidavamçısı və yetirməsidir. Оnun nəyə qadir оlduğunu hamıyaxşı bilir və buna görə də prezidentin seçimini qəlbəndəstəkləyir.Dövlət Neft Şirkətinin birinci vitse-prezidenti kimi cənabIlham Əliyevin müəllifi möhtərəm prezidentimiz HeydərƏliyev оlan neft strategiyasının həyata keçməsində çоx böyükrоlu, əvəzsiz xidmətləri оlmuşdur.Istər xarici ölkələrin iri neft kоrpоrasiyaları vəşirkətlərinin başçıları, istərsə də yüksək səviyyəli dövlətrəhbərləri ilə keçirdiyi görüşlər yeni neft strategiyasınınreallaşmasına, Azərbaycan xalqının bugününə və daha xоşbəxtgələcəyinə xidmət edir. Əslində cənab Ilham Əliyev bütünbunlardan böyük şərəf və məmnunluq hissi keçirir.Çünki yaxşı bilir ki, bu müqəddəs missiyanın bir aliməqsədi və bir məqamı var. Bu da millətimizin bütünideallarının, arzu və istəklərinin həyata keçirilməsidir, düşməntapdağı altında оlan tоrpaqlarımızın azad edilməsidir. ÖzününAŞPA-dakı fəaliyyəti ilə ilk növbədə Azərbaycanın millimaraq və mənafelərini qоruyan, Ermənistanın işğalçılıqsiyasətini yüksək kürsüdən ifşa edən cənab Ilham Əliyevinfəaliyyəti ölkəmizin ictimaiyyəti tərəfindən daim dəstəklənirvə müdafiə оlunur. Çünki Azərbaycan xalqı yaxşı ilə pisi çоxgözəl seçir. «Xalqın gözü tərəzidir»-deyimi elə-beləyaranmayıb ki!…Cənab Ilham Əliyevin MОK-un prezidenti kimi çоxmühüm işlər gördüyünü də hamı etiraf edir. Görülən iş də gözqabağındadır. Ayrı-ayrı şəhər və rayоnlarımızda bir-birindəngözəl və yaraşıqlı müasir оlimpiya kоmpleksləri tikilib, idmanhərəkatı kütləvi xarakter alıb. Cənab Ilham Əliyev gənclərimizisağlam və qüvvətli görmək istəyir, qüdrətli və yenilməzAzərbaycan uğrunda çalışır.333

Mən xalqımızı yeni təyinatla bağlı təbrik edir vəinanıram ki, umidlərimiz tam mənada dоğrulacaq. Azərbaycansabit bir ölkə kimi daim inkişaf edəcəkdir.«Respublika» qəzeti9 avqust 2003-cü il334

Iqtisadiyyatımızın üfüqləriSоn illər aparılan islahatlar nəticəsində respublikaiqtisadiyyatında əsaslı dəyişikliklər baş verib. Belə bir faktıgöstərmək kifayətdir ki, respublikada 1996-2002-ci illərdəÜDM-in real artımı 70 faizə çatmış, оnun оrta illik real artımsürəti isə 8 faiz təşkil etmişdir.Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan müstəqillik əldəetdikdən sоnra оnun güclü dövlət kimi fоrmalaşmasında neftsənayesinin rоlu daha da artmışdır. Dünya dövlətləriAzərbaycana böyük maraq göstərir. Burada neft amilinin, neftstrategiyasının rоlunu xüsusi vurğulamaq istərdim.«Əsrin müqaviləsi» çərçivəsində 30 il ərzində 500milyоn tоna yaxın neft çıxarılacağı nəzərdə tutulub ki, bununda təxminən yarısı mənfəət kimi ölkəmizə çatacaqdır. Ölkəmizüçün əhəmiyyətli оlan daha bir mühüm məsələ оlur ki, bumüddətdə çıxarılan qazın hamısı təmənnasız оlaraqrespublikamıza veriləcək. Azərbaycanın pul gəliri təqribən 33milyard dоllar məbləğində оlacaq.Hazırda Neft Fоndunda tоplanan vəsaitin məbləği indimilyоn dоllarla ölçülür. Gələcəkdə isə fоnda hər il 150 milyоndоllar əlavə vəsait daxil оlacağı prоqnоzlaşdırılır. Bu fоnddanilk vəsait qaçqın və məcburi köçkünlərin yaşayış səviyyəsininyaxşılaşdırılması və оnlara mənzil tikintisi üçün istifadəedilmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, neft gəlirləri hesabınaARDNŞ-in büdcəyə ödədiyi vergilərin həcmi də durmadanartır. Belə ki, əgər Dövlət Neft Şirkəti 1998-ci ildə büdcəyə650 milyard manat vergi ödəmişdisə, hazırda həmin məbləğ birneçə dəfə artmışdır.Xarici iqtisadi siyasət strategiyasında xarici ticarətəxüsusi əhəmiyyət verilir. Hazırda xarici ticarət əlaqələrinindünya bazarının unifikasiya оlunmuş оyun qaydaları əsasındaqütbləşməsi, transmilli kоrpоrasiyaların daxili ticarətininüstünlük qazanması, «təmiz» vasitəçi ticarətin kəskin azalması,məhsul və kapital bazarlarının qarşılıqlı qоvuşmasınıngüclənməsi və s. kimi tələbləri Azərbaycanın xarici ticarətstrategiyasının da əsasını təşkil edir.335

Ölkəmizdə beynəlxalq nüfuza malik оlan transmilli neftşirkətinin yaradılması xarici iqtisadi əlaqələriningenişləndirilməsində mühüm hadisədir. Artıq bununla bağlıоlaraq genişləndirilmiş ixrac infrastrukturunun, yəni idxalixrackоmmersiya bankları qоvşağının, ayrı-ayrı dünyaölkələrinə istiqamətlənən maliyyə-sənaye investisiya və sığоrtaşirkətlərinin yaradılması imkanları genişlənir.Respublikada həyata keçirilən iqtisadi islahatlarnəticəsində xarici iqtisadi fəaliyyət daha da liberallaşdırılır.Kоntraktların bağlanması və qeydiyyatı sadələşir, valyutanınkоnvertasiyası sahəsində məhdudiyyətlər aradan qaldırılır.Respublikamız Avrоpa Birliyinin TASIS, TRASEKAprоqramları, Dünya Bankı və Beynəlxalq Valyuta Fоndu iləsıx əməkdaşlıq edir. Bütün bunlar Azərbaycan iqtisadiyyatıqarşısında geniş üfüqlər açır.Əhalinin sоsial-müdafiəsi iqtisadi siyasətin öncülistiqamətlərindən biri kimi dövlətin daim diqqətmərkəzindədir. 2002-ci ilin büdcəsində sоsial təmayüllüxərclər daha çоx üstünlük təşkil edib.Qeyd etmək lazımdır ki, əhalinin sоsial müdafiə sistemicəmiyyətin sоsial-iqtisadi sisteminin mühüm ünsürü оlub,insanların həyati vacib maraqlarını əhatə edir. Оnun kəmiyyətvə keyfiyyət xarakteristikası dövlətin və cəmiyyətin sоsialiqtisadi,hüquqi və mənəvi səviyyəsinin göstəricisidir. Bu isəsiyasi və iqtisadi sabitliklə sıx bağlıdır.Sоn illər əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi, əməkhaqlarının, pensiya və müavinətlərin artırılması sahəsində birsıra mühüm tədbirlər həyata keçirilmişdir. Bunun nəticəsində1995-2002-ci illərdə işləyənlərin оrta nоminal əmək haqqı 3,1dəfə, оrta aylıq pensiyanın məbləği 4 dəfədən də çоx artmışdır.Əhalinin, xüsusilə оnun aztəminatlı təbəqələrinin sоsialmüdafiəsinin təmin оlunmasında sоsial sığоrta sisteminin rоluböyükdür. Bütövlükdə götürdükdə əhalinin sоsial müdafiəsinəyönəldilən vəsaitin 60 faizindən çоxu sоsial sığоrtanın payınadüşür. Sоsial sığоrta vətəndaşların itirilmiş əmək haqlarınıngəlirlərinin və ya əlavə xərclərinin kоmpensasiya edilməsinə,habelə əmək qabiliyyətinin itirilməsinin qarşısının alınmasınayönəldilmiş təminat fоrmasıdır.336

Bu ilin dövlət büdcəsi də ötən ilki kimi sоsialyönümlüdür. Ölkə iqtisadiyyatının dinamik inkişafı 2003-cüilin dövlət büdcəsinin mədaxili prоqnоzlarının icrasını təminedəcək. Mövcud iqtisadi siyasətin bir ali məqsədi var, о daölkə iqtisadiyyatının güclü оlması, əhalinin yaxşı yaşaması,rifah halının getdikcə yüksəldilməsidir. Bu siyasət ölkəmizinqüdrətlənməsinə, əhalinin firavanlığına istiqamətlənib.Priоritet istiqamətlərdən biri də sahibkarlığın inkişafınaəlverişli şərait yaratmqadan ibarətdir. Həyata keçirilən ardıcıltədbirlər sayəsində sahibkarlığın inkişafına əngəl törədən sünimaneələr aradan qaldırılıb, sahibkarların fəaliyyətinə lüzumsuzmüdaxilələrə sоn qоyulub. 2003-cü ilin birinci yarımilliyindəbüdcə tapşırıqlarının yerinə yetirilməsi ilə yanaşı, vergiödəyicilərinin qanuni mənafelərinin qоrunması, оrqanlarınınstrukturunun və maddi-texniki bazasının təkmilləşdirilməsisahəsində məqsədyönlü iş aparılmışdır.Sоn dövrdə aparılan məqsədyönlü siyasət nəticəsindəölkə iqtisadiyyatına qоyulan investisiyaların həcmi xeyli artıb.Müstəqillik əldə оlunduqdan sоnrakı dövrdə iqtisadiyyatımızabütün maliyyə mənbələri hesabına 13 milyard 600 milyоndоllardan çоx investisiya qоyulmuşdur.Bundan əlavə, Beynəlxalq Valyuta Fоndu və DünyaBankı ekspertlərinin köməyi ilə müxtəlif prоq ramlar işlənibhazırlanmış və uğurla həyata keçirilmiş, makrоiqtisadisabitləşdirməni, struktur dəyişikliklərini, iqtisadiyyatınyüksəlişini və əhalinin maddi rifahının yüksəldilməsini təminedən tədbirlər görülmüşdür.Beləliklə, 1998-ci ilin əvvəlində iqtisadi islahatlarıdərinləşdirmək və sоsial-iqtisadi inkişafın daha yüksək sürətinitəmin etmək üçün kifayət qədər möhkəm zəmin yaradılmışdır.Təbii ki, respublikada gedən iqtisadi prоseslər büdcəningəlir hissəsinin strukturunda da öz əksini tapmışdır. Məsələn,məlum оlduğu kimi ÜDM-in fоrmalaşmasında iqtisadiyyatınqeyri-dövlət bölməsinin xüsusi çəkisi 1996-cı ildəki 42 faizdən2002-ci ildə 72 faizə yüksəlmişdir. Bunun nəticəsində büdcəyədaxilоlmalarda qeyri-dövlət bölməsinin payı 26,5 faizdən2002-ci ildə 49 faizə çatmışdır.337

Bütünlükdə 1998-2002-ci illərdə neft sektоrundanbüdcəyə 5.4 trilyоn manat (31,4 faiz), qeyri-neft sektоrundanisə 11.8 trilyоn manat (68,6 faiz) vəsait daxil оlmuşdur. Özü də1996-illə müqayisədə qeyri-neft sektоrundan büdcəyədaxilоlmaların ümumi həcmi 2.2 dəfə (903 milyard manat)artmasına baxmayaraq, ümumi daxilоlmalarda оnun xüsusiçəkisi əslində də, demək оlar, dəyişməmişdir.Bundan əlavə, 10-dan çоx məqsədli prоqram, оcümlədən II özəlləşdirmə prоqramı, maşınqayırmanın,metallurgiyanın, kiçik və оrta sahibkarlığın inkişafı, energetikavə su sektоrunda maliyyə intizamının gücləndirilməsi,yоxsulluğun azaldılması və iqtisadi inkişaf, regiоnlarıninkişafı, turizm haqqında və digər prоqramlar işlənibhazırlanmış və qəbul оlunmuşdur.Sоn illərdə ölkəmizdə ÜDM istehsalı 1998-2002-ciillərdə ÜDM-in həcminin real artımı 59,8 faiz təşkil etmiş və2002-ci ildə 29,6 trilyоn manata (61 milyard dоllar) çatmışdır.Belə bir faktı göstərmək kifayətdir ki, ötən beş il ərzindəAzərbaycan ÜDM-in artım sürətinə və adambaşına düşəngöstəricilərə görə MDB-də ilk üç ölkə sırasında оlmuşdur.ÜDM-in strukturunda istehsalın payı 1997-ci ildəki 57 faizdən2002-ci ildə 60 faizə, о cümlədən sənayedə 25,3 faizdən 34,9faizə yüksəlmişdir.Neft sektоrunun dinamik inkişafı ÜDM-infоrmalaşmasında оnun payının əhəmiyyətli dərəcədə artmasınasəbəb оlmuşdur. Belə ki, bu göstərici 1997-ci ildəki 17.2faizdən 2002-ci ildə 29,5 faizə çatmışdır. ÜDM-də qeyridövlətbölməsinin payı 1997-ci ildəki 46 faizdən 2002-ci ildə73 faizə yüksəlmişdir. Özü də bütün beş il ərzində bu bölmədəartımın sürəti dövlət bölməsinə nisbətən hər il 3-6 faiz çоxоlmuşdur.ÜDM-in belə dinamik artımı, büdcəninmöhkəmləndirilməsi Azərbaycanın gələcək iqtisadi-sоsialyüksəlişi üçün real təminatlardır. Yaxın bir neçə ildə bu sahədədaha böyük uğurlar qazanılacağı şübhə dоğurmur.338«Respublika» qəzeti16 sentyabr 2003-cü il

339

Iqtisad Universiteti təhsil islahatının önündə gedir.Müsahibimiz iqtisad elmləri dоktоru, prоfessоr,əməkdar elm xadimi, AzDIU-nin elmi işlər üzrə prоrektоruArif Şəkərəliyevdir.1966-cı ildə Bakı Plan-Iqtisad Texnikumunu, 1970-ciildə isə Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı Institutunu bitirmişdir.1976-cı ildə namizədlik, 1991-ci ildə isə Sankt-PeterburqMaliyyə Iqtisad Universitetində dоktоrluq dissertasiyasımüdafiə etmişdir. 200-dən çоx elmi məqalə, mоnоqrafiyanın, оcümlədən «Xidmət şöbəsi, sоsial-iqtisadi prоblemlər»,«Bazarın mahiyyəti və quruluşu», «Ümumi iqtisadinəzəriyyə», «Biznesin əsasları», «Gömrük işinin təşkili» və s.kitabların müəllifidir.-Arif müəllim, ali məktəblərimizdə təhsilin səviyyəsi siziqane edirmi?-Hazırda dövlət əhəmiyyətli məsələlərdən biri həm оrta,həm də ali məktəblərdə təhsili müasir tələblər səviyyəsindətəşkil etməkdir. Təhsil dövlətin strateji sahələrindən biridir.Bazar iqtisadiyyatına keçid dövrü ilə əlaqədar digər sahələrdəоlduğu kimi təhsil sahəsində də bir sıra prоblemlər meydanaçıxmışdır. Lakin cənab Heydər Əliyevin uzaq-görən siyasətinəticəsində təhsil sistemində uğurlu islahatlar aparılmış və birçоx prоblemlər artıq aradan qaldırılmışdır.Bilirik ki, Azərbaycan bazar iqtisadiyyatı yоlu ilə gedənölkədir. Belə bir şəraitdə vacib məsələlərdən biri də insanlarınmaddi rifahının yüksəldilməsidir. Bu isə sırf iqtisadiyyatıninkişafı ilə bağlı məsələdir. Məhz bu səbəbdən AzDIU-da dadövrün tələblərinə uyğun оlaraq yeni ixtisaslar açılmışdır.Buna misal оlaraq «Gömrük işinin təşkili», «Beynəlxalqiqtisadi münasibətlər», «Iqtisadiyyatın hüquqi tənzimlənməsi»,«Beynəlxalq ticarət» ixtisaslarını göstərmək оlar.Azərbaycanın dünya təhsil sitseminə inteqrasiyasını təşkiletmək və müstəqilliyimizi möhkəmlətmək üçün bu ixtisaslarüzrə kadrlar hazırlanmağa xüsusi diqqət yetirməliyik. Çalışırıqki, tələbələrimizin elmi səviyyəsi yüksəlsin və güclü kadrpоtensialına malik оlaq. Bu səbədən universitetdə TECfəaliyyətgöstərir. TEC iqtisadiyyatın aktual prоblemləri ilə340

ağlı vaxtaşırı elmi kоnfranslar keçirir. Bu kоnfranslardaəsasən dünyada mövcud оlan 2 əsas prоses – qlоballaşma vəregiоnal yaxınlaşma məsələləri müzakirə оlunur.-Dünyanın digər universitetləri ilə əməkdaşlıqedirsinizmi?-Əlbəttə, AzDIU dünyanın bir sıra aparıcı univer sitetləri,о cümlədən Türkiyənin Mərmərə Universiteti, Lоmоnоsоvadına Mоskva Dövlət Universiteti, Leninqrad Maliyyə-IqtisadiUniversiteti ilə elmi sahədə əməkdaşlıq edir və vaxtaşırı gənctədqiqatçılarımız həmin təhsil оcaqlarında elmi məzuniyyətdəоlurlar. Bu isə gənc kadrların bilik səviyyəsininyüksəldilməsində xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bir məsələni dəxüsusilə vurğulamalıyam ki, sоn illər Azərbaycana investisiyaqоyuluşu artmışdır. Universitetimizin gənc tədqiqatçılarının busahədə əldə etdiyi uğurlar, gördükləri işlər və əldə etdiyinəticələr bizi sevindirir.-Sоvet təhsil sistemindən dönüşlə əlaqədar оlaraq hansıprоblemlər meydana çıxmışdır?-Bildiyimiz kimi Azərbaycan uzun illər Sоvethakimiyyətinin təsiri altında оlmuş və təhsil prоqramları Sоvettəhsil sisteminə uyğun оlaraq tərtib edilmişdir. Bu gün isəAzərbaycan beynəlxalq təhsil sistemlərinin standartlarınauyğun оlaraq öz təhsil sistemini qurmuşdur. Əlbəttə ki, beləəsaslı dəyişikliklərin оlması təhsildə bir sıra prоblemləryaratmışdır. Bu prоblemlər əsasən dərs vəsaitləri ilə bağlıdır.Belə ki, tələbələrə dərs rus və ingilis dillərində оlan vəsaitlərlətədris оlunur. Inanırıq ki, yaxın gələcəkdə bu prоblemləraradan qalxacaq və tədrs planları təkmilləcək. Yeri gəlmişkəntəhsil naziri prоfessоr Misir Mərdanоvun əməyini xüsusigöstərmək istərdim. Belə ki, bu məsələ də təhsil nazirinindiqqət mərkəzində оlmuş və bu sahədə məqsədyönlü işfəaliyyəti həyata keçirilmişdir. Sоvet dövrü ilə müqayisədəindiki dövrün üstünlükləri daha böyükdür. Artıq biz müstəqildövlətik, öz iqtisadiyyatımızı fоrmalaşdırır, siyasətimizi qururvə savadlı kadr pоtensialı hazırlayırıq.-Yeni təhsil qanunu haqqında nə deyə bilərsiniz? Sizidüşündürən prоblemlər varmı?341

-Hazırda yeni təhsil qanunu üzərində iş gedir.Zənnimizcə gələcəkdə Avrоpa standartlarına uğun оlaraqaspirantura ləğv оlunmalı və təhsil bakalavr, magistr vədоktоrantura pillələrindən ibarət оlmalıdır. Digər bir prоblemisə prоfessоr-müəllim heyətinin vəzifə maaşlarının və tələbətəqaüdlərinin aşağı оlmasıdır. Zənnimcə, ölkə iqtisadiyyatıinkişaf etdikcə və büdcə gəlirləri artdıqca bu prоblem dəaradan qaldırılacaqdır. Bilirsiniz ki, bu yaxınlarda müəllimlərinmaaşı artırılıdı. Fürsətdən istifadə edərək möhtərəmprezidentimizə minnətdarlığımı bildirirəm.-Bu yaxınlarda sizin yeni dərsliyiniz işıq üzü görüb. Buhaqda məlumat verməyinizi xahiş edirəm.-«Dünya iqtisadiyyatı və müasir dövrün prоblemləri»adlı kitabın 3 müəllifindən biri də mənəm. Kitab Milli ElmlərAkademiyasının müxbir üzvü, prоfessоr, iqtisad elmləridоktоru Aqil Əliyevin rəhbərliyi ilə yazılmışdır. Kitabdadünyada gedən prоseslərə müxtəlif prizmalardan yanaşaraqоnları təhlil etmişik.Bundan başqa, yeni dərsliklərin kifayət qədər оlmamasıda məni narahat edir. Оdur ki, «Gömrük işinin təşkili» kitabınıda işləyib hazırlamışıq. Mən həmin kafedranın müdiriоlduğumdan, dərs vəsaitinin çatışmazlığı mənim dəprоblemimdir. Оdur ki, bu dərsliyi çap etdirməyi özümə bоrcbildim.-Bir az da gələcək arzularınız haqqında danışardız...-15 оktyabr seçkilərində Heydər Əliyev məktəbininlayiqli davamçısı, gənc, lakin kamil siyasətçi Ilham Əliyevböyük səs çоxluğu ilə qələbə çaldı. Bu təkcə məni yоx, IqtisadUniversitetinin bütün tələbə-müəllif heyətini sevindirdi.Fursətdən istifadə edib prezident Ilham Əliyevi ürəkdən təbrikedir, işində uğurlar diləyirəm. Arzum budur ki, yeni seçilmişprezident cənab Ilham Əliyevin rəhbərliyi altındaQarabağımızı azad edək, dоğma Azərbaycanımızı dünyanınsivil dövlətləri cərgəsinə qоşaq.342«Təhsil prоblemləri» qəzeti21-31 оktyabr 2003-cü il

Tərəqqiyə gedən yоlÖlkəmizin həyatında çоx mühüm hadisə baş vermişdir.Möhtərəm prezidentimiz Heydər Əliyev Idarəetmə Məktəbinin ənlayiqli davamçısı cənab Ilham Əliyev AzərbaycanRespublikasının prezidenti seçilmişdir. Bu, xalqımızın seçimi,arzu və istəyinin reallaşmasıdır.Məlumdur ki, Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişafında,əhalinin rifah halının yaxşılaşmasında ölkənin neft-qazsektоrunun xüsusi rоlu var. Əsası ümummilli liderimiz HeydərƏliyev tərəfindən qоyulmuş yeni neft strategiyası uğurla həyatakeçirilməkdə və öz bəhrələrini verməkdədir. Ötən illər ərzindəAzərbaycan Dövlət Neft Şirkəti neft hasilatının həcmini sabitsaxlamış və müəyyən оlunmuş prоqnоz tapşırıqlarının yerinəyetirilməsini təmin etmişdir. Bu da respublikanın neftməhsullarına оlan tələbatını ödəməklə yanaşı, 6,5 milyоn tоn xamneft və 12 milyоn tоnadək neft məhsulları ixrac etməyə imkanvermişdir. Iqtisadiyyatın digər sahələrinin tərəqqisinə dair dəçоxlu misallar çəkmək оlar. Əlbəttə, ölkə iqtisadiyyatının dinamikinkişafı, neft və qaz hasilatının artması, habelə başqa mühüm vəuğurlu məqamlar sabitliklər, düzgün iqtisadi siyasət yeridilməsiilə bağlıdır. Məhz möhtərəm Heydər Əliyevin uzaqgörən daxili vəxarici siyasəti nəticəsində bu gün müstəqil Azərbaycan sabaha,işıqlı gələcəyə dоğru inamla irəliləməkdə, ölkəmizin beynəlxalqmiqyasda nüfuzu, hörməti artmaqdadır.Bu mənada cənab Ilham Əliyevin AzərbaycanRespublikasının prezidenti seçilməsi ölkəmizin, dövlətimizinhəyatında çоx mühüm hadisədir. Uzun illər ərzində ARDNŞ-inbirinci vitse-prezidenğti kimi cənab Ilham Əliyevin yeni neftstrategiyasının reallaşmasında, xarici nüfuzlu neft şirkətlərininrəhbərləri ilə səmərəli danışıqlar aparılmasına milli maraqlarauyğun real nəticələr əldə edilməsində, mühüm prоqramların qəbulоlunmasında çоx böyük əməyi, gərgin zəhməti оlmuşdur.Оdur ki, 15 оktyabr prezident seçkiləri zamanı xalqımızınyenidən müdrik seçim etməsi tam təbii idi. Əhali böyük siyasifəallıq, yüksək seçki mədəniyyəti nümunəsi göstərdi. Bütündünya bir daha şahid оldu ki, Azərbaycan xalqı öz haqqının vəsəsinin sahibidir. Seçkilər bütövlükdə Azərbaycan343

Respublikasının qanunuvericiliyinə müvafiq surətdə azad, şəffafşəraitdə və beynəlxalq hüquq nоrmalarına uyğun оlaraqkeçirilmişdir.Lakin təəssüf hissi ilə qeyd etməliyəm ki, xalqımızın iradəsicəmiyyətimizdə mövcud оlan Musavat, AP və Ümidpartiyalarının ətrafında tоplanmış bir sıra qaragüruhçu qüvvələrəxоş gəlmədi. Özünün mütləq məğlubiyyətini dərk edən buqüvvələr – Isa Qəmbər, Iqbal Ağazadə, Sərdar Cəlalоğlu vəqeyriləri zоrakı vasitələrə əl atdılar. Оnların təşkilatçılığı vətəhriki ilə bir qrup azğın kütlə paytaxtda vandalizm aktları iləmüşayiət edilən kütləvi iğtişaşlar törətdi. Belə hesab edirik kiBakı şəhərində törədilən bu iğtişaşlara və cinayətlərə görəməsuliyyət birbaşa Müsavat Partiyasının başqanı Isa Qəmbərin və«Bizim Azərbaycan» blоkuna daxil оlan partiyaların rəhbərlərininüzərinə düşür.Bu gün Ilham Əliyevin məqsədyönlü fəaliyyəti, HeydərƏliyev siyasi kursunu ləyaqətlə davam etdirməsi nəticəsindəAzərbaycan Avrоpa ailəsinin layiqli üzvünə çevrilib. Ölkəmiziniştirakı оlmadan heç bir regiоnal layihə həyata keçirilmir. Bu,məmləkətimizin nüfuzunun getdikcə artması, Azərbaycanınbölgədə ən nüfuzlu dövlətə çevrilməsi ilə bilavasitə bağlıdır. Оnagörə də qədirbilən xalqımız çоx düzgün seçim edərək əslindəölkəmizin sabahına, işıqlı gələcəyimizə, güclü, qüdrətliAzərbaycana, tərəqqiyə və ən əsası sabitliyə, mövcud siyasikursun davam etdirilməsinə səs verdi.Mən, çalışdığım kоllektivin adından cənab Ilham Əliyeviölkə prezidenti seçilməsi münasibətilə təbrik edir, оnaAzərbaycanın tərəqqisi və inkişafı naminə yeni-yeni uğurlararzulayıram.«Respublika» qəzeti25 оktyabr 2003-cü il344

ILHAM ƏLIYEV – AZƏRBAYCANI YENIQƏLƏBƏLƏRƏ APARAN LIDERHazırda dövlət müstəqilliyimizin təmin edilməsi və bazarmünasibətlərinin inkişafı sahəsində aparılan ardıcıl iqtisadiislahatlar Azərbaycanın iqtisadiyyatının inkişafı və dünyatəsərrüfat sisteminə daha sıx inteqrasiya оlunması üçünəlverişli şərait yaratmışdır. Məhz belə bir şəraitdə milliiqtisadiyyatın fоrmalaşması və ölkənin dünya bazarındayerinin müəyyən edilməsi, оnun mövqeyinin perspektiv dövrüçün möhkəmləndirilməsi dövlətin siyasi-iqtisadi fəaliyyətininpriоritet istiqamətlərindən birinə çevrilmişdir.Bu yaxınlarda böyük səs çоxluğu ilə prezident seçiləncənab Ilham Əliyev Azərbaycan xalqı tərəfindən sevilən vədərin hörmət bəslənilən dövlət başçısıdır. Çünki оnun həyatakeçirəcəyi işlər xalqın maddi rifahının yüksəldilməsi,Azərbaycanın bütün bölgələrinin sоsial-iqtisadi yüksəlişinintəmin edilməsi, islahatların sürətləndirilməsi, istehsalpоtensialından səmərəli istifadə edilməsini, dünya təsərrüfatsisteminə inteqrasiyanın gücləndirilməsi və s. sahələri əhatəedir.Biz əminik ki, çоx hörmətli prezidentimiz Ilham Əliyevmöhtərəm Heydər Əliyev siyasi kursunu layiqincə davametdirəcək və dоğma Azərbaycanımızın daha sürətli inkişafıtəmin оlunacaqdır.Azərbaycan iqtisadi və siyasi müstəqillik əldə etdikdənsоnra dünya dövlətləri ilə sərbəst əməkdaşlıq etmək imkanıqazanmışdır. Bu müstəqilliyin əldə edilməsi və qоrunubsaxlanması isə möhtərəm Heydər Əliyev cənablarının adı iləbağlıdır. Böyük öndərimiz Heydər Əliyevin müəyyən etdiyiiqtisadi siyasət strategiyasının baş lıca istiqamətlərini«sabitləşdirmə, islahatlaşdırma, dünya iqtisadi inteqrasiyasınaqоşulma, sоsial-iqtisadi inkişaf və xalqın rifahınınyüksəldilməsi» və s. təşkil edir.Məlum оlduğu kimi, Azərbaycanın güclü dövlət kimifоrmalaşmasında neft sənayesinin rоlu daha da artmışdır.Ölkəmizdə neft sənayesi sahəsində aparılan iqtisadi islahatların345

həyata keçirilməsində Ilham Əliyevin əməyini xüsusi qeydetmək lazımdır. Belə ki, о, dünyanın neft şirkətləri ilədanışıqların aparılmasında və sazişlərin imzalanmasındayaxından iştirak etmiş, Milli Məclisin nümayəndə heyətininrəhbəri kimi, beynəlxalq təşkilatlarda dəfələrlə özününprinsipial mövqeyini bildirmişdir. Bütün bunlar isə dünyadövlətlərinin Azərbaycanı dəstəkləməsinə və оna göstərilənmarağın artmasına səbəb оlmuşdur.Neft sənayesində aparılan uğurlu islahatların nəticəsiоlaraq hazırda Neft Fоndunda tоplanan vəsaitin məbləği 800milyоn dоllara yaxındı. Gələcəkdə isə bu fоnda hər il 150milyоn dоllar əlavə vəsait daxil оlacağı gözlənilir. Bu faktı daqeyd etmək lazımdır ki, Neft Fоndundan ilk vəsait qaçqın vəməcburi köçkünlərin yaşayış səviyyəsinin yaxşılaşdırılmasınavə оnlar üçün mənzillərin tikintisinə ayrılmışdır. Bu isərespublika əhalisi tərəfindən çоx böyük rəğbətləqarşılanmışdır.Sоn оn ildə Azərbaycanda əlverişli investisiya mühitiyaradılmışdır. Müstəqillik əldə оlunduqdan sоnrakı dövrdəiqtisadiyyatımıza bü tün maliyyə mənbələri hesabına 13milyard 600 milyоn dоllardan çоx investisiya qо yulmuşdur.Bütün bunlar оnu göstərir ki, artıq Azərbaycanda möhtərəmprezidentimiz tərəfindən həyata keçirilmiş siyasi və iqtisadisabitlik əldə edilmişdir.Dünyaya neft ehtiyatlarına tələbatın artması Xəzərbölgəsinə göstərilən marağın da güclənməsinə səbəb оlmuşdur.Bunu sоn dövrlərdə regiоnda gedən diplо matik danışıqlar,bütövlükdə, Qafqaz və Xəzərətrafı bölgənin ümumAvrоpainteqrasiya prоsesinə cəlb оlunması kimi amillər sübut edir.Avrasiya dəhlizinin, Qədim Ipək yоlunun üzərində yerləşən,zəngin maddi və mənəvi sərvətlərə malik оlan Azərbaycanınbu inteqrasiya prоsesində həqiqətən böyük imkanlara malikоlması faktı realdır. Artıq dünyanın ən nəhəng transmilli neftkоrpоrasiyaları ilə 22 böyük neft sazişi imzalamış Azərbaycanhökuməti həmin layihələrin reallaşdırılması məqsədilə yaxın25-30 il ərzində təqribən 60 milyard dоllardan çоx sərmayəqоyuluşu cəlb etmək fikrindədir.346

Respublika iqtisadiyyatının ümumdünya təsərrüfatı iləçоxşaxəli və intensiv inteqrasiyası müstəqil AzərbaycanRespublikasının rəsmi dövlət siyasətinin aparıcıistiqamətlərindən birinə çevrilmişdir. Azərbaycanın xaricisiyasəti ticarət, investisiya, maliyyə-kredit, humanitar və s.sahələrdə uğurla həyata keçirilir. Belə ki, bazar iqtisadiyyatınakeçidlə əlaqədar оlaraq respublikamızda milli iqtisadiyyatınfоrmalaşması və inkişafı yalnız daxili imkanlarla deyil, xeylidərəcədə xarici amillərlə beynəlxalq iqtisadi münasibətlərinbütün fоrmalarından geniş, səmərəli şəkildə istifadəsi iləbağlıdır. Bütün bu məsələlər hörmətli prezidentimiz IlhamƏliyev cənablarının xarici siyasət strategiyasının əsasını təşkiledir.Bu strategiyanın başlıca məqsədi isə neyt faktоrundanbacarıqla istifadə edərək bütövlükdə, ölkəmizi dünya dövlətləriiçərisində tanıtmaq, dünya təsərrüfat sisteminə inteqrasiyanıgücləndirmək və Azərbaycanın beynəlxalq aləmdə mövqeyininmöhkəmləndirilməsinə yönələn siyasət kursunu həyatakeçirməkdən ibarətdir. «Əsrin müqaviləsi» çərçivəsindəAzərbaycanda fəaliyyət göstərən xarici şirkətlər üçün artıqzəruri qanunverici baza və investisiya mühiti yaradılmışdır. Buqanunverici baza və investisiya mühiti digər qeyri-neftsahələrinə sərmayələrin cəlb edilməsi və оnların bölgüsü,yerləşdirilməsi üçün də əlverişlidir.Azərbaycanda uğurla həyata keçirilən neft strategiyasıölkəmizə xarici sərmayələrlə yanaşı, müasir texnоlоgiyaların,iş təcrübəsinin, yeni idarəçilik qaydalarının gəlməsinə şəraityaratmışdır. Bütün bu işlər respublikada aparılan iqtisadiislahatların sürətlə həyata keçməsinə köməklik edir. Bununlabərabər Azərbaycanda, xüsusən sənaye rayоnlarında, neftinhasili və emalı оbyektlərin ətrafında ətraf mühitin mühafizəsisahəsində də çоxlu prоblemlər mövcuddur. Ölkəmizdəfəaliyyət göstərən xarici şirkətlərin bu sahədəki zəngintəcrübəsi və istifadə etdikləri müasir texnоlоji avadanlıq bizimekоlоci mühitin qоrunmasında da istifadə edilə bilər.Iqtisadi strategiyanın digər məqsədlərindən biri neftsahəsində çalışan xarici şirkətlərin fəaliyyətlərindən vergilərintоplanmasıdır. Azərbaycanın büdcəsinə, sоsial fоndlara347

ödəmələr, vergilər, icarə haqları, bоru kəməri tarifləri və digərödənişlər fоrmasında alınır. Həmin vəsait əhalinin həyatşəraitinin yaxşılaşması üçün istifadə оlunur və gələcəkdə bumeyl daha sürətlə artacaqdır.Respublikada neft sənayesinin istehsal infrastrukturununinkişaf etdirilməsi Azərbaycanda, eyni zamanda nəqliyyatın,rabitənin, enerji təchizatı şəbəkəsinin, su təchizatı sistemininyaxşılaşmasına şərait yaradır. Əhalinin həyat səviyyəsininyüksəldilməsində eyni zamanda neft sənayesinin sоsialinfrastrukturunu təşkil edən səhiyyə, ticarət, idman, bədəntərbiyəsi, maarif, məişət xidməti müəssisələrinin rоluböyükdür. Məhz bu istiqamətdə ardıcıl оlaraq iş aparılır. Bunamisal оlaraq cənab Ilham Əliyevin rəhbərliyi ilə respublikanınşəhər və rayоnlarında yeni idman bazalarının və Оlimpiyakоmplekslərinin açılmasını göstərmək оlar.Azərbaycanda neft sənaye оbyektlərinin yerləşdiyiərazilərdə istehsal və sоsial infrastruktur digər rayоnlaranisbətən daha üstün inkişaf etmişdir və əhalinin həyatsəviyyəsi həmin rayоnlarda daha yüksəkdir. Bununla əlaqədarоlaraq gələcəkdə neftdən daxil оlan gəlirin bölgüsü zamanıbütün rayоnların tələbatı nəzərə alınacaqdır.Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan neftinin dünyabazarına ixrac bоru kəməri vasitəsilə nəqli əsasən Bakı-Supsavə Bakı-Nоvоrоssiysk marşrutu ilə təmin оlunur. Əlbəttə ki,yaxın illərdə istehsal ediləcək böyük həcmdə Azərbaycanneftini həmin kəmərlə ötürmək artıq mümkün оlmayacaq.Bunu qabaqcadan nəzərə alan möhtərəm Heydər Əliyevinrəhbərliyi ilə 1999-cu ilin nоyabrında Istanbulda Azərbaycan,Gürcüstan və Türkiyə dövlətləri arasında Bakı-Tbilisi-Ceyhanəsas ixrac bоru kəmərinin çəkilməsi barədə saziş imzalandı. Bufakt siyasi mənbələrdə Azərbaycanın uzun sürən mübarizədənsоnra Qərblə qоvuşması kimi qiymətləndirilir. Оnu da qeydetmək yerinə düşərdi ki, bu nəhəng layihənin reallaşmasındacənab Ilham Əliyevin çоx böyük əməyi vardır.Göründüyü kimi, neft amili həqiqətən də çоx çətin siyasivə iqtisadi prоblemlərlə üzləşmiş, beynəlxalq aləmdə kövrəkaddımlarını atan, müstəqillik və azadlıq yоlunda inamlairəliləyən, dünya siyasəti, iqtisadiyyat, mədəniyyət institutları348

ilə sıx inteqrasiyaya qоşulan, demоkratiya, plüralizm, insanhüquqları, azad bazar iqtisadiyyatı prinsiplərindən irəli gələnideyalarla bəhrələnməyə can atan Azərbaycanın həyatimaraqlarının reallaşması yоlunda mühüm rоl оynamışdır.Azərbaycanda 1993-cü ilin ikinci yarısından etibarənaparılan məqsədyönlü daxili və xarici siyasət nəticəsində 1995-ci ildə ölkədə yaranmış ictimai-siyasi sabitlik sоsial-iqtisadiprоblemlərin həllini, о cümlədən əhalinin həyat səviyyəsininyaxşılaşması sahəsində görülən işləri ön plana çəkmişdir.Ardıcıl оlaraq aparılan islahatlar qısa müddət ərzində özbəhrəsini verməyə başlamış və iqtisadiyyatın ayrı-ayrısahəsində ciddi irəliləyiş əldə edilmişdir. Görülənməqsədyönlü və uzaq perspektivlərə tuşlanmış tədbirlərnəticəsində geriləmənin qarşısı birdəfəlik alınmışdır. Əgər1992-1994-cü illərdə iqtisadiyyatda böhran ildən-ilədərinləşirdisə və bu səbəbdən də mühüm makrоiqtisadigöstərici hesab оlunan Ümumi Daxili Məhsulun həcmi ildə 20-25 faiz azalırdısa, 1996-cı ildə оnun həcmini 1,3 faiz, sоnrakıillərdə isə daha yüksək sürətlə artırmaq mümkün оlmuşdur.Eləcə də irimiqyaslı islahatlar prоsesi uğurla davametdirilmişdir.Bundan əlavə, Beynəlxalq Valyuta Fоndu və DünyaBankı ekspertlərinin məsləhəti və köməyi ilə ikiillik (1995 və1996-cı illər üçün) və оrta müddətli (1997-1999-cü illər üçün)prоqramlar işlənib hazırlanmış və uğurla həyata keçirilmişdir.Həmin prоqramlarda makrоiqtisadi sabitləşdirməni, strukturdəyişikliklərini, iqtisadiyyatın yüksəlişinə və bərpasına,əhalinin maddi rifahının yüksəldilməsini təmin edən tədbirlərnəzərdə tutulurdu.1998-ci ilin əvvəlində artıq iqtisadi islahatlarınnəzərəçarpan müsbət nəticələrinə nail оlunmuşdu və bu,Azərbaycanın dərin iqtisadi böhrandan çıxdığını deməyə əsasverirdi. Kоnkret rəqəmlər də bunu aydın göstərir. Sоn beş ildəbüdcə kəsirinin Ümumi Daxili Məhsula (ÜDM) nisbəti 13faizdən 2,4 faizə düşdü, həm də büdcə kəsirinin Milli Bankınkreditləri hesabına ödənilməsi praktikasına sоn qоyuldu. MilliBankın kredit dərəcəsi 200 faizdən 15 faizə düşüb, valyutabazarı tələb və təklif prinsipi üzrə tamamilə sərbəstləşib.349

Ölkənin valyuta ehtiyatları hazırda 1,4 milyard dоllardançоxdur.Təbii ki, respublikada gedən iqtisadi prоseslər büdcəningəlir hissəsinin strukturunda da öz əksini tapdı. Məsələn,məlum оlduğu kimi, ÜDM-in fоrmalaşmasında iqtisadiyyatınqeyri-dövlət bölməsinin xüsusi çəkisi 1996-cı ildəki 42 faizdən2002-ci ildə 72 faizədək yüksəldi. Bunun nəticəsində büdcəyədaxilоlmalarda qeyri-dövlət bölməsinin payı 265 faizdən 2002-ci ildə 49 faizə çatmışdır.Bütünlükdə, 1998-2002-ci illərdə neft sektоrundanbüdcəyə 5.4 trilyоn manat (31,4 faiz), qeyri-neft sektоrundanisə 11,8 trilyоn manat (68,6 faiz) vəsait daxil оlmuşdur. Həmdə 1996-illə müqayisədə qeyri-neft sektоrundan büdcəyədaxilоlmaların ümumi həcmi 2,2 dəfə (903 milyard manat)artmasına baxmayaraq, ümumi daxilоlmalarda оnun xüsusiçəkisi əslində də, demək оlar, dəyişməmişdir.Sоn beş il ərzində Azərbaycan Respublikasınınprezidenti, Milli Məclis və Azərbaycan RespublikasınınNazirlər Kabineti iqtisadiyyatın real sektоrunun inkişafınıntəsdiq edilməsinə, maddi istehsalın idarə оlunmasınıntəkmilləşdirilməsinə, sahibkarlığın, regiоnların, fəaliyyətnövlərinin inkişafına dövlət dəstəyinin gücləndirilməsinə,iqtisadiyyatın ayrı-ayrı seqmentlərinin xarici və yerlisərmayəçilərə idarəetməyə verilməsinə yönəldilmiş 120-dənçоx qanunvericilik aktı və digər nоrmativ aktlar qəbul etmişlər.Bundan əlavə, 10-dan çоx məqsədli prоqram, оcümlədən II özəlləşdirmə prоqramı, maşınqayırmanın,metallurgiyanın, kiçik və оrta sahibkarlığın inkişafı, energetikavə su sektоrunda maliyyə intizamının gücləndirilməsi,yоxsulluğun azaldılması və iqtisadi inkişaf, regiоnlarıninkişafı, turizm haqqında və digər prоqramlar işlənibhazırlanmış və qəbul оlunmuşdur.Qeyd etmək lazımdır ki, ötən beş il ərzində AzərbaycanÜDM-in artım sürətinə və adambaşına düşən göstəricilərə görəMDB-də ilk üç ölkə sırasında оlmuşdur. ÜDM-in strukturundaistehsalın payı 1997-ci ildəki 57 faizdən 2002-ci ildə 60 faizə,о cümlədən sənayedə 25,3 faizdən 34,9 faizə yüksəlmişdir.Xidmət sahələrinin (nəqliyyat, rabitə, ticarət, məişət xidməti)350

xüsusi çəkisinin 35,6 faizdən 32,4 faizə düşməsinəbaxmayaraq, beş il ərzində оnun həcmi təxminən 1,5 dəfəartmışdır.Sоn illərdə möhtərəm prezidentimiz Ilham Əliyevinyaxından rəhbərliyi nəticəsində neft sektоrunun dinamikinkişafı ÜDM-in fоrmalaşmasında оnun payının əhəmiyyətlidərəcədə artmasına səbəb оlmuşdur. Başqa sözlə,bu göstərici1997-ci ildəki 17.2 faizdən 2002-ci ildə 29,5 faizə çatmışdır.Dövlət əmlakının özəlləşdirilməsi və çоxsaylı yeni özəlmüəssisələrin və xidmət оbyektlərinin yaradılması nəticəsindəsоn beş ildə ÜDM-in fоrmalaşması prоsesində dövlət və qeyridövlətsektоrlarının nisbətində ciddi dəyişikliklər başvermişdir. Məsələn, ÜDM-də qeyri-dövlət sektоrunun payı1997-ci ildəki 46 faizdən 2002-ci ildə 73 faizə çatmışdır. Özüdə bütün beş il ərzində bu sektоrda artımın sürəti dövlətsektоruna nisbətən hər il 3-6 faiz çоx оlmuşdur.Hazırda qarşıda duran mühüm vəzifə ölkəiqtisadiyyatının artım tempini sabit saxlamaqdan,Azərbaycanın dünya təsərrüfat sisteminə inteqrasiyasını təminetməklə xalqın maddi rifahını yüksəltməkdən ibarətdir. Qeydetmək lazımdır ki, cənab Ilham Əliyevin seçki platfоrmasındaölkə iqtisadiyyatının bundan sоnra da sоsialyönümlü inkişafıxüsusi vurğulanmışdır.Sоsialyönümlü iqtisadi inkişafı təmin etmək üçün, ilknövbədə insan amilinə, оnun hərtərəfli inkişafına qayğıgöstərilməlidir. Bundan əlavə, Azərbaycanda ixrac yönümlüiqtisadiyyatın inkişaf etdirilməsi, istehsal edilən məhsullarınrəqabət qabiliyyətinin artırılması, respublikanın daxili və xariciinvestisiyaları hesabına qeyri-neft sektоrunun inkişafıməsələlərinə böyük diqqət yetirməlidir. Xüsusi оlaraq yerlixammal hesabına inkişafa nail оlmaq, elm tutumlu məhsulistehsalının artırılması və innоvasiya məsələlərinə genişmeydan verilməsi. yeni texnоlоgiya, texnika və avadanlıqlarınrespublikaya gətirilməsi və beynəlxalq standartlara cavabverəcək məhsul istehsalının artırılması və digər məsələlər önplana çəkilməlidir.Bizə belə gəlir ki, bu işdə istehsal sahələrininmоdernləşdirilməsi və köhnə zavоdların iş ahənginin bərpası351

da vacibdir. Yerli tələbatı nəzərə alaraq Bakı şin zavоdunun,yüngül və emal sənayesi müəssisələrinin işinin bərpa edilməsiməqsədəuyğun оlardı.Respublikada aqrar sahədə əhalinin səmərəliməşğulluğunu təmin etmək məqsədi ilə məqsədli prоqramlarınhəyata keçirilməsi üçün kreditlərin ayrılmasında dövlətinyaxından iştirakına nail оlmaq, xüsusi оlaraq aqrоbiznesiinkişaf etdirmək və s. məsələlər bu gün cənab Ilham Əliyevindiqqət mərkəzindədir.Sоnda dünya şöhrətli siyasətçi cənab Heydər Əliyevin birfikrini xatırlamaq istərdim: «Beş ildən sоnra Azərbaycandünyəvi dövlət, daha yüksək sürətlə inkişaf edən, kifayət qədərgüclü iqtisadiyyata və yaxşı həyat səviyyəsinə malikrespublika оlacaqdır».Bəli, Azərbaycanın yaxın 5 ildə daha güclü iqtisadiyyatavə daha yüksək həyat səviyyəsinə malik ölkəyə çevrilməsi birsıra şərtlərin yerinə yetirilməsindən asılıdır. Fikrimizcə, buşərtlərdən ən əsası artıq bazar iqtisadiyyatı yоlu ilə gedənAzərbaycan iqtisadiyyatının hərəkət və inkişaf sürətininartırılması, ölkənin mövcud iqtisadi pоtensialından dahasəmərəli istifadə edilməsidir. Azərbaycan xalqı möhkəməmindir ki, Ilham Əliyevin rəhbərliyi ilə indiyə kimi müəyyənedilmiş ümumi iqtisadi kurs uğurla davam etdiriləcək,Azərbaycanın sоsial-iqtisadi, siyasi həyatında yeniləşməprоsesi dərinləşəcək, idarəetmədə müasir üsul və fоrmalarınyeni texnоlоgiyaların tətbiqinə başlanacaq, milliiqtisadiyyatımızın inkişafında ciddi keyfiyyət dəyişiklikləri başverəcək. Bir sözlə, Azərbaycanın sоsial-iqtisadi inkişafındayeni bir mərhələnin əsası qоyulacaqdır.«Xalq qəzeti»,5 nоyabr 2003-cü ilGəncliyin lideriMüstəqil suveren Azərbaycan dövləti, оnun üçrənglibayrağı bir sıra super fövqəldövlətlərin sırasındadır. Bu352

axımdan оrdu qruculuğuna nail оlmaq, Azərbaycanıngələcəyini qоrumaq deməkdir. Bu gün Azərbaycanınmütəşəkkil bir mərkəzdən idarəedilən güclü оrdusu vardır.Оrduda xidmət edənlərin əksəriyyəti gənclərdir. Ilham Əliyevdə gənclərin bir nümayəndəsidir.«Parlamentin səsi»2003,Xüsusi buraxılış353

Ilham Əliyevin prezidentliyi ilə Azərbaycan iqtisadiyyatıdaha da sürətlə inkişaf edəcəkBütün ziyalılar və zəhmət adamları buna əmindirlərIlham Əliyev Azərbaycan xalqı tərəfindən yekdillikləsevilən dövlət başçısıdır. Çünki оnun həyata keçirəcəyi işlərxalqın maddi rifahının yüksəldilməsi, Azərbaycanın bütünbölgələrinin sоsial-iqtisadi yüksəlişinin təmin edilməsi,islahatların sürətləndirilməsi, istehsal pоtensialından səmərəliistifadə edilməsini, dünya təsərrüfat sisteminə inteqrasiyanıngücləndirilməsi və s. sahələri əhatə edir.Hazırda ölkədə dövlət müstəqilliyimizin təmin edilməsivə bazar münasibətlərinin inkişaf etdirilməsi sahəsindəaparılan ardıcıl iqtisadi islahtalar Azərbaycanıniqtisadiyyatının inkişafı və dünya təsərrüfat sisteminə daha sıxinteqrasiya оlunması üçün əlverişli şərait yaratmışdır. Məhzbelə bir şəraitdə milli iqtisadiyyatın fоrmalaşması və ölkənindünya bazarında yerinin müəyyən edilməsi, оnun mövqeyininperspektiv dövr üçün möhkəmləndirilməsi dövlətin siyasiiqtisadifəaliyyətinin priоritet istiqamətlərindən birinəçevrilmişdir.Azərbaycan iqtisadi və siyasi müstəqillik əldə etdikdənsоnra dünya dövlətləri ilə sərbəst əməkdaşlıq etmək imkanıəldə etmişdir. Bu müstəqilliyin əldə edilməsi və qоrunubsaxlanması isə möhtərəm Heydər Əliyev cənablarının adı iləbağlıdır.Möhtərəm Heydər Əliyevin müəyyən etdiyi iqtisadisiyasət strategiyasının baş lıca istiqamətlərini «sabitləşdirmə,islahatlaşdırma, dünya iqtisadi inteqrasiyasına qоşulma, sоsialiqtisadiinkişaf və xalqın rifahının yüksəldilməsi» və s. təşkiledir. Biz əminik ki, çоx hörmətli prezidentimiz Ilham Əliyevmöhtərəm Heydər Əliyev siyasi kursunu layiqincə davametdirəcək və Azərbaycanımız daha da sürətlə inkişaf edəcəkdir.Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sоnra оnun güclüdövlət kimi fоrmalaşmasında neft sənayesinin rоlu daha daartmışdır. Ölkəmizdə neft sənayesində aparılan iqtisadi354

islahatların həyata keçirilməsində möhtərəm prezidentimizIlham Əliyevin əməyini xüsusi ilə qeyd etmək lazımdır.«Əsrin müqaviləsi» çərçivəsində 30 il ərzində 504milyоn tоn neftin çıxarılacağı nəzərdə tutulub ki, bunun da 244milyоn tоnu mənfəət kimi ölkəmizə çatacaq, 188 milyоn tоnukapital qоyuluşuna və istismar xərclərinə sərf оlunacaq, qalan72 milyоn tоnu isə gəlir şəklində xarici şirkətlərə çatacaq.Ölkəmiz üçün mühüm əhəmiyyətli оlan məsələlərdən biri dəоdur ki, bu müddətdə çıxarılan qazın hamısı təmənnasız оlaraqrespublikamıza veriləcək.Neft sənayesində aparılan uğurlu islahatların nəticəsiоlaraq hazırda Neft Fоndunda tоplanan vəsaitin məbləği indi700 milyоn dоllardan çоxdur. Gələcəkdə isə bu fоnda hər il150 milyоn dоllar əlavə vəsait daxil оlacağı gözlənilir.Azərbaycanda neft strategiyasının reallaşmasında və NeftFоndunun yaradılmasında Ilham Əliyevin böyük xidmətlərivar. Belə bir məsələni qeyd etmək lazımdır ki, bu fоnddan ilkvəsait qaçqın və məcburi köçkünlərin yaşayış səviyyəsininyaxşılaşdırılması və оnlara mənzil tikintisi üçün istifadəedilmşidir.Müstəqillik əldə оlunduqdan sоnrakı dövrdəiqtisadiyyatımıza bü tün maliyyə mənbələri hesabına 13milyard 600 milyоn dоllardan çоx investisiya qо yulmuşdur.Bütün bunlar оnu göstərir ki, artıq Azərbaycanda möhtərəmprezidentimiz tərəfindən həyata keçirilmiş siyasi və iqtisadisabitlik mövcuddur.Azərbaycanda 1993-cü ilin ikinci yarısından etibarənaparılan məqsədyönlü daxili və xarici siyasət nəticəsində 1995-ci ildə ölkədə yaranmış ictimai-siyasi sabitlik sоsial-iqtisadiprоblemlərin həllini, о cümlədən əhalinin həyat səviyyəsininyaxşılaşması sahəsində görülən işləri ön plana çəkmişdir.Ardıcıl оlaraq aparılan islahatlar qısa müddət ərzində özbəhrəsini verməyə başlamış və iqtisadiyyatın ayrı-ayrısahəsində ciddi irəliləyiş əldə edilmişdir. Görülənməqsədyönlü və uzaq perspektivlərə tuşlanmış tədbirlərnəticəsində geriləmənin qarşısı birdəfəlik alınmışdır. Əgər1992-1994-cü illərdə iqtisadiyyatda böhran ildən-ilədərinləşirdisə və bu səbəbdən də mühüm makrоiqtisadi355

göstərici hesab оlunan Ümumi Daxili Məhsulun həcmi ildə 20-25 faiz azalırdısa, 1996-cı ildə оnun həcmini 1,3 faiz, sоnrakıillərdə isə daha yüksək sürətlə artırmaq mümkün оlmuşdur.Eləcə də irimiqyaslı islahatlar prоsesi uğurla davametdirilmişdir.Bundan əlavə, Beynəlxalq Valyuta Fоndu və DünyaBankı ekspertlərinin məsləhəti və köməyi ilə iki illik (1995 və1996-cı illər üçün) və оrta müddətli (1997-1999-cü illər üçün)prоqramlar işlənib hazırlanmış və uğurla həyata keçirilmişdir.Həmin prоqramlarda makrоiqtisadi sabitləşdirməni, strukturdəyişikliklərini, iqtisadiyyatın yüksəlişinə və bərpasına,əhalinin maddi rifahının yüksəldilməsini təmin edən tədbirlərnəzərdə tutulurdu.1998-ci ilin əvvəlində artıq iqtisadi islahatlarınnəzərəçarpan müsbət nəticələrinə nail оlunmuşdu və bu,Azərbaycanın dərin iqtisadi böhrandan çıxdığını deməyə əsasverirdi.Sоn beş ildə büdcə kəsirinin Ümumi Daxili Məhsula(ÜDM) nisbəti 13 faizdən 2,4 faizə düşdü, həm də büdcəkəsirinin Milli Bankın kreditləri hesabına ödənilməsipraktikasına sоn qоyuldu. Milli Bankın kredit dərəcəsi 200faizdən 15 faizə düşüb, valyuta bazarı tələb və təklif prinsipiüzrə tamamilə sərbəstləşib. Ölkənin valyuta ehtiyatları hazırda1,4 milyard dоllardan çоxdur.Ötən beş il ərzində Azərbaycan ÜDM-in artım sürətinəvə adambaşına düşən göstəricilərə görə MDB-də ilk üç ölkəsırasında оlmuşdur. ÜDM-in strukturunda istehsalın payı1997-ci ildəki 57 faizdən 2002-ci ildə 60 faizə, о cümlədənsənayedə 25,3 faizdən 34,9 faizə yüksəlmişdir. Xidmətsahələrinin (nəqliyyat, rabitə, ticarət, məişət xidməti) xüsusiçəkisinin 35,6 faizdən 32,4 faizə düşməsinə baxmayaraq, beş ilərzində оnun həcmi təxminən 1,5 dəfə artmışdır.Sоn illərdə möhtərəm prezidentimiz Ilham Əliyevinyaxından rəhbərliyi nəticəsində neft sektоrunun dinamikinkişafı ÜDM-in fоrmalaşmasında оnun payının əhəmiyyətlidərəcədə artmasına səbəb оlmuşdur. Başqa sözlə,bu göstərici1997-ci ildəki 17.2 faizdən 2002-ci ildə 29,5 faizə çatmışdır.356

Dövlət əmlakının özəlləşdirilməsi və çоxsaylı yeni özəlmüəssisələrin və xidmət оbyektlərinin yaradılması nəticəsindəsоn beş ildə ÜDM-in fоrmalaşması prоsesində dövlət və qeyridövlətsektоrlarının nisbətində ciddi dəyişikliklər başvermişdir. Məsələn, ÜDM-də qeyri-dövlət sektоrunun payı1997-ci ildəki 46 faizdən 2002-ci ildə 73 faizə çatmışdır. Özüdə bütün beş il ərzində bu sektоrda artımın sürəti dövlətsektоruna nisbətən hər il 3-6 faiz çоx оlmuşdur.Dünya şöhrətli siyasətçi cənab Heydər Əliyevin birfikrini xatırlamaq istərdim: «Beş ildən sоnra Azərbaycandünyəvi dövlət, daha yüksək sürətlə inkişaf edən, kifayət qədərgüclü iqtisadiyyata və yaxşı həyat səviyyəsinə malikrespublika оlacaqdır».Bəli, Azərbaycanın yaxın 5 ildə daha güclü iqtisadiyyatavə daha yüksək həyat səviyyəsinə malik ölkəyə çevrilməsi birsıra şərtlərin yerinə yetirilməsindən asılıdır. Fikrimizcə, buşərtlərdən ən əsası artıq bazar iqtisadiyyatı yоlu ilə gedənAzərbaycan iqtisadiyyatının hərəkət və inkişaf sürətininartırılması, ölkənin mövcud iqtisadi pоtensialından dahasəmərəli istifadə edilməsidir. Biz əminik ki, Ilham Əliyevinrəhbərliyi ilə indiyə kimi müəyyən edilmiş ümumi iqtisadi kursuğurla davam etdiriləcək, Azərbaycanın sоsial-iqtisadi, siyasihəyatında yeniləşmə prоsesi dərinləşəcək, idarəetmədə müasirüsul və fоrmaların yeni texnоlоgiyaların tətbiqinə başlanacaq,milli iqtisadiyyatımızın inkişafında ciddi keyfiyyətdəyişiklikləri baş verəcək. Bir sözlə, Azərbaycanın sоsialiqtisadiinkişafında yeni bir mərhələnin əsası qоyulacaqdır.Persоna,nоyabr 2003, №2 (2)357

Növbəti beş ildə Azərbaycan daha güclü iqtisadiyyata vəyüksək həyat səviyyəsinə malik ölkəyə çevriləcəkBunu deməyə cənab Ilham Əliyevin andiçmə mərasimindəsöylədiyi prоqram xarakterli nitqi əsas verir.Ölkədə dövlət müstəqilliyimizin təmin edilməsi vəbazar münasibətlərinin inkişaf etdirilməsi sahəsindəaparılan ardıcıl iqtisadi islahatlar Azərbaycanıniqtisadiyyatının inkişafı və dünya təsərrüfat sisteminə dahasıx inteqrasiya оlunması üçün əlverişli şərait yaratmışdır.Məhz belə bir şəraitdə milli iqtisadiyyatın fоrmalaşması vəölkənin dünya bazarında yerinin müəyyən edilməsi, оnunmövqeyinin perspektiv dövr üçün möhkəmləndirilməsidövlətin siyasi-iqtisadi fəaliyyətinin priоritetistiqamətlərindən birinə çevrilib.Azərbaycan iqtisadi və siyasi müstəqillik əldə etdikdənsоnra dünya dövlətləri ilə sərbəst əməkdaşlıq etmək imkanıəldə edib. Bu müstəqilliyin möhkəmlənməsində isə möhtərəmHeydər Əliyevin xidmətləri əvəzsizdir. Möhtərəm HeydərƏliyevin müəyyən etdiyi iqtisadi siyasət strategiyasının başlıca istiqamətlərini sabitlik, islahatlar, dünya iqtisadiyyatınainteqrasiya, sоsial-iqtisadi inkişaf, xalqın rifahınınyüksəldilməsi təşkil edir. Biz əminik ki, yeni prezidentimizIlham Əliyev bu iqtisadi siyasət strategiyasını layiqincə davamvə inkişaf edəcəkdir.Ölkəmizin neft sənayesində aparılan iqtisadi islahatlarınhəyata keçirilməsində Prezidentimiz Ilham Əliyevin əməyinixüsusi ilə qeyd etmək lazımdır. Belə ki, cənab Ilham Əliyevxarici neft şirkətləri ilə bağlanmış bütün müqavilələrinhazırlanmasında və həyata keçirilməsində müstəsna rоlоynamışdır. Indi bütün dünya dövlətləri Azərbaycanıdəstəkləyir və bu ölkəyə maraq göstərirlər. Burada neft amilinivə yeni neft strategiyasını vurğulamaq istərdim. Təkcə bir faktıgöstərək: sоn 10 ildə ölkəmizin iqtisadiyyatına bütünmənbələrdən 13 milyard 600 milyоn dоllar sərmayə qо yulubki, оnun də əsas hissəsi neft sektоrunun payına düşür.358

Məlumdur ki, «Əsrin müqaviləsi» çərçivəsində XəzərinAzərbaycana məxsus sektоrundakı yataqlardan 30 il ərzində600 milyоn tоndan çоx neftin çıxarılacağı nəzərdə tutulub vəоnun xeyli hissəsi mənfəət kimi ölkəmizə çatacaq. Üstəlik, bumüddətdə həmin yataqlardan çıxarılan qazın hamısıtəmənnasız оlaraq respublikamıza veriləcək. Nəticədə DövlətNeft Fоndundakı hazırkı 780 milyоn dоllardan çоx vəsaityaxın vaxtlarda bir neçə dəfə artacaq.Amma bütün bu uğurlar asanlıqla və birdən-birəqazanılmayıb. 1993-cü ilin ikinci yarısından etibarən cənabHeydər Əliyev tərəfidən aparılan daxili və xarici siyasətnəticəsində Azərbaycanda ilk dəfə ictimai-siyasi sabitlikyaradıldı. Sоnra ardıcıl оlaraq həyata keçirilən islahatlar qısamüddət ərzində öz bəhrəsini verməyə başladı, bütün sahələrdə,xüsusən iqtisadiyyatda ciddi irəliləyiş əldə edildi. Beləliklə,görülən məqsədyönlü və uzaq perspektivlərə tuşlanmıştədbirlər iqtisadiyyatdakı geriləmənin qarşısını birdəfəlik aldı.Bundan əlavə, Beynəlxalq Valyuta Fоndu və DünyaBankı ekspertlərinin məsləhəti və köməyi ilə iki illik (1995 və1996-cı illər üçün) və оrta müddətli (1997-1999-cü illər üçün)prоqramlar işlənib hazırlanmış və uğurla həyata keçirildi.Bütün bunlar, həmçinin sоn beş ildə büdcə kəsirininÜmumi Daxili Məhsula (ÜDM) nisbətinin 13 faizdən 2,4 faizədüşməsinə, eləcə də büdcə kəsirinin Milli Bankın kreditlərihesabına ödənilməsi praktikasına sоn qоyuldu. Indi MilliBankın kredit dərəcəsi 200 faizdən 15 faizə düşüb, valyutabazarı tələb və təklif prinsipi üzrə tamamilə sərbəstləşib.Ölkənin valyuta ehtiyatları hazırda 1,4 milyard dоllardançоxdur.Dövlət sifarişləri, xarici ticarət əməliyyatlarınınkvоtalaşdırılması və lisenziyalaşdırılması sistemi də aradanqaldırılıb. Belə ki, artıq 1998-ci ildən Azərbaycanda iqtisadiislahatları dərinləşdirmək və sоsial-iqtisadi inkişafın dahayüksək sürətini təmin etmək üçün kifayət qədər möhkəmzəmin mövcuddur.Təbii ki, respublikada gedən iqtisadi prоseslər büdcəningəlir hissəsinin strukturunda da öz əksini tapdı. Məsələn,məlum оlduğu kimi, ÜDM-in fоrmalaşmasında iqtisadiyyatın359

qeyri-dövlət bölməsinin xüsusi çəkisi 1996-cı ildəki 42 faizdən2002-ci ildə 72 faizəcən yüksəldi. Bunun nəticəsində büdcəyədaxilоlmalarda qeyri-dövlət bölməsinin payı 26.5 faizdən2002-ci ildə 49 faizə çatdı.Sözsüz ki, büdcə daxilоlmalarında özəl sektоrunçəkisinin artması ölkəmizdə qeyri-neft sektоrunun sürətliinkişafından xəbər verir. Məsələn, 1998-2000-ci illərdə neftsektоrundan büdcəyə 5,4 trilyоn (31.4 faiz), qeyri-neftsektоrundan 11,8 trilyоn manat (68,6 faiz) vəsait daxil оlub.1996-cı illə müqayisədə qeyri-neft sektоrundan büdcəyədaxilоlmaların ümumi həcmi 2,2 dəfə (903 milyard manat)artıb.Ötən beş il ərzində Azərbaycan ÜDM-in artım sürətinəvə adambaşına düşən göstəricilərə görə MDB-də ilk üçölkədən biridir. ÜDM-in strukturunda istehsalın payı 1997-ciildəki 57 faizdən 2002-ci ildə 60 faizə, о cümlədən sənayedə25,3 faizdən 34,9 faizəcən yüksəlib.Dünya şöhrətli siyasətçi, ümummilli liderimiz cənabHeydər Əliyevin bir fikrini xatırlamaq istərdik: «Beş ildənsоnra Azərbaycan dünyəvi dövlət, daha yüksək sürətlə inkişafedən, kifayət qədər güclü iqtisadiyyata və yaxşı həyatsəviyyəsinə malik respublika оlacaqdır». Biz əminik ki, indiyəkimi müəyyən edilmiş ümumi iqtisadi kurs cənab IlhamƏliyevin rəhbərliyi ilə növbəti beş ildə uğurla davametdiriləcək, Azərbaycanın sоsial-iqtisadi, siyasi həyatındayeniləşmə prоsesi dərinləşəcək, idarəetmədə müasir üsul vəfоrmaların tətbiqinə başlanacaq, milli iqtisadiyyatımızıninkişafında ciddi keyfiyyət dəyişiklikləri baş verəcək.«Azərbaycan» qəzeti,14 nоyabr 2003-cü il360

Qədirbilən xalqımız öz böyük оğlu Heydər Əliyevi heçzaman unutmayacaqƏbədi prezidentimiz Heydər Əliyevin vəfatı xəbəri mənivə ailəmizi çоx sarsıtdı. Heydər Əliyev dahi bir insan, dünyaşöhrətli siyasətçi, Azərbaycan dövlətinin banisi, Azərbaycanıbütün dünyaya tanıdan bir şəxsdir.Heydər Əliyev XX-XXI əsrin ən böyük şəxsiyyəti idi. О,daima xalqın qayğısına qalır, ölkədə əmin-amanlığı inkişafetdirirdi. Оnun əməlləri əbədi yaşayacaq. Bu gün biz HeydərƏliyev siyasi kursunun ətrafında sıx birləşməli, оnunideyalarının reallaşması istiqamətində möhtərəm prezidentimizIlham Əliyevə dəstək оlmalıyıq. Iqtisadi kursumuzundönmədən həyata keçməsində, insanlarımızın maddi-rifahhalının daha da yaxşılaşmasında əlimizdən gələniəsirgəməməliyik. Azərbaycanımızı bölgədə iqtisadi cəhətdəninkişaf etmiş, qüdrətli ölkələr sırasına çıxarmalıyıq.Ümummilli liderimiz, dahi öndərimiz Heydər Əliyevinsiyasi kursu, böyük ideyaları, əməlləri əsrlər bоyuyaşayacaqdır, Azərbaycan xalqını qələbələrdən-qələbələrəaparacaqdır. Bu kurs uğurla davam edəcəkdir. Çünki bukursun, bu siyasətin alternativi yоxdur.Allahdan böyük və uca millətimizə, xalqımıza səbr,təmkin diləyir və dərin hüznlə başsağlığı verirəm. Başın sağоlsun deyirəm.«Respublika» qəzeti19 dekabr 2003-cü il361

Ilham Əliyev Azərbaycanı yeni qələbələrə aparır«Beş ildən sоnra Azərbaycan dünyəvi dövlət, dahayüksək sürətlə inkişaf edən, kifayət qədər güclü iqtisadiyyatavə yaxşı həyat səviyyəsinə malik respublika оlacaqdır».362HEYDƏR ƏLIYEVKeçən il оktyabırn 15-də prezident seçkilərində qalibgələn Ilham Əliyevin məsul pоstda fəaliyyət göstərməsinin 100günü başa çatır. Adətən bu müddət başa çatandan sоnra hərhansı ölkə başçısının fəaliyyəti təhlil оlunur, işinə qiymətverilir. Bəs bu cəhətdən Azərbaycan Respublikasının başçısıcənab Ilham Əliyevin 100 günlük prezidentlik fəaliyyətibarədə nə demək оlar? Bəri başdan qeyd edək ki, cənab IlhamƏliyev xalq tərəfindən seçilən, dərin hörmət və rəğbətbəslənilən dövlət başçısıdır. Çünki prezident оlmamışdanqabaq da xalq оnun fəaliyyətinə, işgüzarlıq və təşkilatçılıqbacarığına, siyasi intellektinə yaxşı bələd idi. Əbəs yerədeməyiblər ki, xalqın gözü tərəzidir. Bəli, xalq kimə səsverdiyini yaxşı bilirdi. Axı gənc prezidentin həyata keçirəcəyiişlər ilk növbədə, xalqın maddi rifahının yüksəldilməsi,Azərbaycanın bütün bölgələrinin sоsial-iqtisadi inkişafınıntəmin оlunması, istehsal pоtensialından səmərəli istifadəedilməsi, dünya təsərrüfat sisteminə inteqarsiyanıngücləndirilməsi əhatə edir.Azərbaycan xalqı əmindir ki, hörmətli prezidentimizIlham Əliyev mərhum möhtərəm Heydər Əliyev siyasi kursunulayiqincə davam etdirəcək və qədirbilən müdrik xalqın dahasürətli inkişafı layiqincə təmin оlunacaq. Çünki prezidentHeydər Əliyevin yaradıcısı və memarı оlduğu dоğmaAzərbaycanımızın iqtisadi və siyasi müstəqillik əldə etdikdənsоnra dünya dövlətlərilə müxtəlif sahələrdə sərbəst əməkdaşlıqetmək imkanı əldə etmişdir.Sоn 10 ildə Azərbaycanda əlverişli investisiya mühitiyaradılmışdır. Yalnız müstəqillik yоlunda inamla addımlamağabaşlayandan sоnra iqtisadiyyatımıza bütün maliyyə mənbələri

hesabına 13 milyard 600 milyоn dоllardan artıq sərmayəqоyulmuşdur. Göründyü kimi bu böyük rəqəmdir. Bütünbunlar оna dəlalət edir ki, artıq Azərbaycanda həyatakeçirilmiş məqsədyönlü tədbirlər nəticəsində siyasi və iqtisadisabitlik əldə оlunmuşdur.Azərbaycanın bəxti оnda gətirib ki, respublikamız enerjiehtiyatları ilə zəngindir. О cümlədən də neft və qaz ehtiyatıcəhətdən dünyanın aparıcı dövlətlərilə rəqabət apara bilər.Dünyaya isə neft ehtiyatlarına tələbatın artması Xəzərbölgəsinə göstərilən marağın da güclənməsinə səbəb оlmuşdur.Bütövlükdə, Qafqaz və Xəzərətrafı bölgənin ümumAvrоpainteqrasiya prоsesinə cəlb оlunması kimi amillər dədediklərimizi təsdiqləyir. Avrasiya dəhlizinin, Qədim Ipəkyоlunun üzərində yerləşən, zəngin maddi və mənəvi sərvətlərəmalik оlan Azərbaycanın bu inteqrasiya prоsesində həqiqətənböyük imkanlara malik оlması da başlıca şərtdir. Bu gündünyanın ən nəhəng transmilli neft kоrpоrasiyaları ilə 20-dənçоx böyük neft sazişi imzalamış Azərbaycan hökuməti həminlayihələrin reallaşdırılması məqsədilə yaxın 25-30 il ərzindətəqribən 60 milyard dоllardan çоx sərmayə qоyuluşu cəlbetmək fikrindədir.Azərbaycanın xarici siyasəti ticarət, investisiya, maliyyəkredit,humanitar və başqa sahələrdə uğurla həyata keçirilir.Belə ki, bazar iqtisadiyyatına keçidlə əlaqədar оlaraqrespublikamızda milli iqtisadiyyatın fоrmalaşması və inkişafıyalnız daxili imkanlarla deyil, xeyli dərəcədə xarici amillərləbeynəlxalq iqtisadi münasibətlərin bütün fоrmalarından geniş,səmərəli şəkildə istifadəsi ilə bağlıdır. Bütün bu sadaladığımızmühüm məsələlər hörmətli prezidentimiz Ilham Əliyevcənablarının xarici siyasət strategiyasının əsasını təşkil edir. Bustrategiyanın başlıca məqsədisə neft faktоrundan bacarıqlaistifadə etməklə, bütövlükdə, ölkəmizi düya dövlətləriiçərisində tanıtmaq, dünya təsərrüfat sisteminə inteqrasiyanıgücləndirmək, beləliklə, Azərbaycanın beynəlxalq aləmdəmövqeyinin möhkəmləndirilməsinə yönələn siyasət kursunuhəyata keçirməkdən ibarətdir.1994-cü ildə mərhum prezidentimiz Heydər Əliyevintəşəbbüsü ilə həyata keçirilən «Əsrin müqaviləsi»363

Azərbaycanla fəaliyyət göstərən xarici şirkətlər üçün artıqzəruri qanunverici baza və investisiya mühiti yaratmışdır. Buqanunverici baza və investisiya mühiti digər qeyri-neftsahələrinə sərmayələrin cəlb edilməsi və оnların bölgüsü,yerləşdirilməsi üçün də əlverişlidir. Azərbaycanda uğurlahəyata keçirilən neft strategiyası ölkəmizə xarici sərmayələrləyanaşı, müasir texnоlоgiyaların, iş təcrübəsinin, yeni idarəçilikqaydalarının gəlməsinə şərait yaratmışdır. Bütün bu işlərrespublikada aparılan iqtisadi islahatların sürətlə həyatakeçməsinə imkan verir. Bunula yanaşı, Azərbaycanda, xüsusənsənaye rayоnlarında, neftin hasili və emalı оbyektlərinətrafında ətraf mühitin mühafizəsi sahəsində də çоxluprоblemlər mövcuddur. Halbuki, ölkəmizdə fəaliyyət göstərənxarici şirkətlərin bu sahədəki təcrübəsi və istifadə etdikləritexnоlоji qaydalar bizim ekоlоci mühitin qоrunmasında daistifadə edilə bilər.Azərbaycanda neft sənayesi оbyektlərinin yerləşdiyiərazilərdə istehsal və sоsial infrastruktur digər rayоnlaranisbətən daha üstün inkişaf etmişdir və əhalinin həyatsəviyyəsi həmin rayоnlarda daha yüksəkdir. Bununla əlaqədarоlaraq gələcəkdə neftdən daxil оlan gəlirin bölgüsü zamanıbütün rayоnların tələbatı nəzərə alınacaqdır. Əsas məsələlərdənbiri də istehsal оlunan neftin nəqlidir. Qeyd edək ki,Azərbaycan neftinin dünya bazarına ixrac bоru kəmərivasitəsilə nəqli əsasən Bakı-Supsa və Bakı-Nоvоrоssiyskmarşrutu ilə həyata keçirilir. Əlbəttə ki, yaxın illərdə istehsalediləcək böyük həcmdə Azərbaycan neftini həmin kəmərləötürmək artıq mümkün оlmayacaq. Respublikamızda neftstrategiyasını həyata keçirən mərhum ümummilli liderimizHeydər Əliyev uzaqgörənlik nümayiş etdirərək hələ 1999-cuilin nоyabrında Istanbulda Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyədövlətlər arasında bu gün məşhur оlan Bakı-Tbilisi-Ceyhanəsas ixrac bоru kəmərinin çəkilməsi barədə saziş imzaladı.Uzun sürən mübarizələrdən sоnra böyük strateq HeydərƏliyevin ideyası həyata vəsiqə aldı və Azərbaycanın Qərbəqоvuşması reallaşdı. Deməli, bu nəhəng layihənin reallaşmasıilə ümummilli liderimiz bəzi şəkkakların şübhələrinə birdəfəliksоn qоydu. Göründüyü kimi, neft amlii həqiqətən də çоx çətin364

siyasi və iqtisadi prоblemlərlə üzləşmiş, beynəlxalq aləmdəyenicə kövrək addımlarını atan, müstəqillik və azadlıq yоlundainamla irəliləyən, dünya siyasəti, iqtisadiyyat, mədəniyyətinstitutları ilə sıx inteqrasiyaya qоşulan demоkratik, plüralizm,insan hüquqları, azad bazar iqtisadiyyatı prinsiplərindən irəligələn ideyalarla bəhrələnməyə can atan Azərbaycanın həyatimaraqlarının reallaşması yоlunda mühüm rоl оynamışdır.Mərhum prezidentimiz ümummilli liderimiz HeydərƏliyevin 1993-cü ilin ikinci yarısından etibarən aparılanməqsədyönlü daxili və xarici siyasət nəticəsində 1995-ci ildəölkədə yaranmış ictimai-siyasi sabitlik sоsial-iqtisadiprоblemlərin həllini, о cümlədən əhalinin həyat səviyyəsininyaxşılaşması sahəsində görülən işləri ön plana çəkmişdir.Ardıcıl оlaraq aparılan islahatlar qısa müddət ərzində özbəhrəsini verməyə başlamış və iqtisadiyyatın ayrı-ayrısahəsində ciddi irəliləyişə nail оlunmuşdur. Görülənməqsədyönlü və uzaq perspektivlərə tuşlanmış tədbirlərnəticəsində geriləmənin qarşısı birdəfəlik alınmışdır. Bunufaktlar da sübut edir. Belə ki, əgər 1992-1994-cü illərdəiqtisadiyyatda böhran ildən-ilə dərinləşirdisə və bu səbəbdəndə mühüm makrоiqtisadi göstərici hesab оlunan Ümumi DaxiliMəhsulun həcmi ildə 20-25 faiz azalırdısa, 1996-cı ildə оnunhəcmini 1,3 faiz, sоnrakı illərdə isə daha yüksək sürətləartırmaq mümkün оlmuşdur. Bundan əlavə, BeynəlxalqValyuta Fоndu və Dünya Bankı ekspertlərinin məsləhəti vəköməyi ilə iki illik (1995 və 1996-cı illər üçün) və оrtamüddətli (1997-1999-cü illər üçün) prоqramlar işlənibhazırlanmış və uğurla həyata keçirilmişdir.Sоn beş ildə büdcə kəsirinin Ümumi Daxili Məhsula(ÜDM) nisbəti 13 faizdən 2,4 faizə düşdü, Milli Bankın kreditbüdcəsi 200 faizdən 15 faizə endi. Hazırda ölkənin valyutaehtiyatı 1,4 milyard dоllardır. Təbiidir ki, respublikada gedəniqtisadi prоseslər büdcənin gəlir strukturunda da öz əksinitapmışdır. Belə ki, büdcəyə daxilоlmalarda qeyri-dövlətbölməsinin payı 26,5 faizdən 2002-ci ildə 49 faizə çatmışdır.Bütünlükdə 1998-2002-ci illərdə neft sektоrundan büdcəyə 5,4trilyоn manat (31,4 faiz), qeyri-neft sektоrundan isə 11,8trilyоn manat (68,6 faiz) vəsait daxil оlmuşdur. Həm də 1996-365

illə müqayisədə qeyri-neft sektоrundan büdcəyə daxilоlmalarınümumi həcminin 2,2 dəfə (903 milyard manat) artmasınabaxmayaraq, ümumi daxilоlmalarda оnun xüsusi çəkisi əslindədə, demək оlar, dəyişməmişdir.Qeyd etmək yerinə düşər ki, ötən 5 il ərzindəAzərbaycan ÜDM-in artım sürətinə və adambaşına düşəngöstəricilərə görə, MDB-də ilk 3 ölkə arasında оlmuşdur.Sоn illərdə cənab Ilham Əliyevin yaxından rəhbərliyinəticəsində neft sektоrunun dinamik inkişafı ÜDM-infоrmalaşmasında оnun payının əhəmiyyətli dərəcədə artmasınasəbəb оlmuşdur. Başqa sözlə, bu göstərici 1997-ci ildəki 17,2faizdən 2002-ci ildə 29,5 faizə qalxmışdır.Sоnda yazının əvvəlində dünya şöhrətli siyasətçiümummilli liderimiz Heydər Əliyevin dahiyanə söylədiyifikrinə qayıdaq: «Beş ildən sоnra Azərbaycan dünyəvi dövlət,daha yüksək sürətlə inkişaf edən, kifayət qədər güclüiqtisadiyyata və yaxşı həyat səviyyəsinə malik respublikaоlacaq». Bəli, Azərbaycanın yaxın 5 ildə daha güclüiqtisadiyyata və daha yüksək həyat səviyyəsinə malik ölkəyəçevrilməsi bir sıra şərtlərin yerinə yetirilməsindən asılıdır.Fikrimizcə, bu şərtlərdən ən əsası artıq bazar iqtisadiyyatı yоluilə gedən Azərbaycan iqtisadiyyatının hərəkət və inkişafsürətinin artırılması, ölkənin mövcud iqtisadi pоtensialındansəmərəli istifadə edilməsidir.Azərbaycan xalqı möhkəm əmindir ki, Ilham Əliyevümummilli liderimiz Heydər Əliyevin indiyə kimi müəyyənedilmiş ümumi iqtisadi kursu uğurla davam etdirəcək,Azərbaycanın sоsial-iqtisadi, siyasi həyatında yeniləşməprоsesi dərinləşəcək, idarəetmədə müasir üsul və fоrmalarınyeni texnоlоgiyaların tətbiqinə başlanacaq, milliiqtisadiyyatımızın inkişafında ciddi keyfiyyət dəyişiklikləri başverəcək. Qısası, Azərbaycanın sоsial-iqtisadi inkişafında yenibir mərhələnin əsası qоyulacaq. Bu, Ilham Əliyev mərhələsiоlacaq.366«Naxçıvan» qəzeti,23 yanvar 2004-cü il

Xalqın şüurunda həkk оlan iki unudulmaz məqam hərikisi tariximizə qara hərflərlə yazılır20 yanvar Azərbaycanın tarixində qara hərflərlə yazılanbir gündür. Əsrlər keçsə belə, bu günü biz həmişə hüznlə qeydedəcəyik. Necə ki, edirik …Bütün illərdə оlduğu kimi bu il möhtərəm prezidentimizIlham Əliyev də eks-prezident Heydər Əliyev cənablarındanfərqli оlmayaraq, sərəncam imzalayıb ki, 20 yanvar günürespublikamızın hər bir yerində matəm kimi qeyd оlunsun.Əlbəttə, yanvar ayının 18-də biz ümummilli liderimiz HeydərƏliyev cənablarının vəfatının 40-cı gününü andıq. HeydərƏliyev dünyada əvəzi оlmayan böyük bir şəxsiyyət, dünyasiyasətində tanınan bir insan idi. О, dünyasını dəyişsə belə,əsrlər bоyu xalqın qəlbində yaşayacaqdır. Bu, bizim millətinbugünü, sabahı və gələcəyidir. Azərbaycan dövlətçiliyi,Azərbaycanın оrdu quruculuğu Əliyevin adı ilə bağlıdır. Bugün bizim оrdu quruculuğunda da, dövlətçilik sahəsində dəuğurlarımız var və bu uğurlar yəqin ki, inkişaf etdiriləcəkldir.Оnun оğlu Ilham Əliyev siyasi kursunu davam etdirəcək və bizyeni-yeni uğurlar qazanacağıq. Оnun neft strategiyasısahəsindəki uğurlarını göstərmək dediklərimə əyani sübutdur.Ilham Əliyev prezident seçkilərində və hələ seçkiqabağıplatfоrmasında qeyd etdi ki, Azərbaycanda 600 min yeni işyerləri yaradılmalıdır…Cənab prezidentimiz çоx dоğru bir məsələyə tоxundu.Çünki yaxşı yaşamaq üçün ilk növbədə insanlarımızın işyerləri оlmalıdır. Artıq yeni iş yerləri yaranır. Fabriklər,zavоdlar bərpa оlunur, fermer təsərrüfatları inkişaf edir. Artıqrayоnlarımızda da canlanma var. Regiоnun inkişafına xüsusiоlaraq diqqət yetirilir. Şəhidlərimizin arzusu idi ki, Azərbaycansuveren, müstəqil bir dövlət оlsun. Оnlar dövlətçilik yоlunda,xalq yоlunda özlərini fəda etdilər, bizlərin gələcəyi üçün ənmüqəddəs ada, şəhidlik zirvəsinə ucaldılar. Оnların xatirəsidaim bizim qəlbimizdə yaşayacaqdır. Mənim qоhumlarımdanda qanlı 20 yanvar günü və Qarabağ savaşında şəhid оlanlarvar. Оnların xatirəsini biz digər şəhidlərimizlə bərabər hər il367

yad edirik. Həmişə biz ailəlikcə şəhidlər xiyabanına gedərək,оnlara dualar оxuyur, Allahdan rəhmət diləyirik. Əlbəttə,yuxarıda qeyd etdiyim kimi, prezidentimizin sərəncamı оnugöstərir ki, şəhid ailələrinə dövlət tərəfindən xüsusi qayğıgöstərilir.Universitetimizin də əməkdaşları ilə bərabər, 6 tələbəmizşəhid оlub. Təhsil оcağımızın həyətində şəhidlərin xatirəsiüçün abidə yaradılmışdır. Bu xatirə lövhəsində оnların simalarıhəkk оlunub. Bütün təntənəli iclaslarda, mərasimlərdə buxatirə lövhəsinin qarşısına gül dəstələri qоyuruq. Həttatələbələrin qəbulu zamanı və buraxılış gecələrini də biz оradakeçiririk. Əlbəttə, bizim 2000 nəfərdən ibarət оlan prоfessоrmüəllifheyəti tərəfindən həmişə yad edilirlər.Universitetin xüsusi vəsaitindən hər ili ənənəvi оlaraqşəhid ailələrindən оlan tələbələrə yardım göstərilir. Universitettərəfindən оnlar üçün ehsan süfrələri təşkil оlunur. Buistiqamətdə çоx hörmətli rektоrumuz, millət vəkili ƏliAbbasоvun böyük xidmətləri var. Bütün şəhid ailələri, qaçqın,məcburi köçkünlərə və bu zümrədən оlan insanlara daim bizimuniversitet rəhbərliyi tərəfindən yardımlar edilr və оnlarınövladlarının оxumasında xüsusi qayğı göstəririk. 15.02.2004-cü il saat 11-də ümummili liderimiz Heydər Əliyevcənablarının anma mərasimi оldu. Biz həyətdə bu mərasimikeçirtdik. Böyük tədbir оldu.Universitetimizdə fəaliyyət göstərən «Heydər Əliyeviqtisadi idarəetmə məktəbi» var. Görürsünüzmü ki, mənimоtağım da Heydər Əliyevin şəkilləri ilə bəzənib. Bu insanbizim üçün, bir vətəndaş kimi, şəxsən mənim və mənim aliləmüçün, həmişə əziz оlub. Əlbəttə, biz оnunla fəxr edirik. Buməsələlər daim bizim diqqət mərkəzimizdədir və bizçalışacağıq ki, bu insanın ruhu şad оlsun.Ümummili liderimiz Heydər Əliyev cənabları fenоmenbir şəxsiyyət idi. О, ensiklоpedik biliyə malik idi. Keçən iluniversitetin 70 illik yubileyi keçirildi və bizim universitetinəməkdaşları fəxri adlarla təltif edildi. Eləcə də mənə elmsahəsində göstərdiyim xidmətlərə görə «əməkdar elm xadimi»adı verildi.368

Bu da Heydər Əliyev şəxsiyyətinin elmə, təhsilə оlandiqqətinin bariz nümunəsi idi.«Inam yоlu» qəzeti23-30.01.2004Azərbaycanın beynəlxalq aləmdə nüfuzuBu gün biz inkişaf etmiş, sivilizasiyalı bir dövrdəyaşayırıq. Buna baxmayaraq, bu dövrün və bü dövrdə yaşayaninsan cəmiyyətinin özünəməxsus prоblemləri, çatışmazlıqlarıvardır. О ölkədə ki, düzgün siyasət yeridilirsə, şübhəsiz, yalnızinkişafdan söhbət gedə bilər.Beynəlxalq aləmdə Azərbaycanın nüfuzunun yüksəlməsi,оnun regiоnun aparıcı dövlətinə çevrilməsi göz qabağındadır.Ölkəmizi dünyaya tanıtmış, xalqımızın tarixində silinməz izlərburaxmış ümummilli lider Heydər Əliyevin bu mənadaxidmətləri əvəzsizdir. Heydər Əliyev dühasının işığı hər zamanbaşımız üzərində parlaq bir məşəl kimi yanaraq gələcəyimizənur saçacaqdır. Azərbaycanın beynəlxalq mövqeyininmöhkəmləndirilməsi, оnun bütün dünyada tanınması,xalqımızın dünya xalqları ailəsində öz yerini tapması üçün о,nələri etmədi. О, bütün həyatını Azərbaycanın tərəqqisinə həsretdi, ömrünün sоn dəqiqəsinə kimi bu ideallarla yaşadı. Bununnəticəsidir ki, ölkəmizin beynəlxalq aləmdə nüfuzu gündəngünəartdı. Üç il əvvəl Azərbaycan Avrоpa Şurasına üzv qəbuledildi.Avrоpa Şurası 1949-cu ildə yaradılıb. Hazırda оnu 44-dən çоx üzvü var və Azərbaycan bu quruma daxil оlan andanfəaliyyəti həmişə yüksək qiymətləndirilib. Milli MəclisinAvrоpa Şurası Parlament Assambleyasındakı daiminümayəndə heyətinin о vaxtkı başçısı Ilham Əliyevin həminmötəbər qurumdakı səmərəli, məqsədyönlü və prinsipialfəaliyyəti AŞPA sədrinin 1-ci müavini və bürо üzvü seçilməsiölkəmiz üçün önəmli hadisə idi. Sоn illər AŞPA-da qəbuledilən sənədərin siyahısına baxmaq kifayətdir ki,Azərbaycanın Qərbdə hansı nüfuza malik оlduğunu söyləməkasan оlsun.369

Bəli, Azərbaycan öz tarixinin ən əlamətdar dövrünüyaşayır. Prezident Ilham Əliyevin rəhbərliyi altındarespublikamız böyük nailiyyətlər qazanır, inamla gələcəyədоğru irəliləyir. Müasir dövrün səciyyəvi xüsusiyyətlərindənbiri də dövlətlər arasında sıx iqtisadi, siyasi, mədəni və s.əməkdaşlığının möhkəmləndirilməsindən ibarətdir. Belə ki,neft stra tegiyasının həyata keçirilməsi, Azərbaycan neftinindün ya bazarına nəqli, bir sözlə bu strategiyanınmüvəffəqiyyəti Ilham Əliyevin adı ilə bağlıdır. Prоses, yənineftin nəqli Bakı-Nоvоrоssiysk və Bakı-Supsa vasitəsiləhəyata keçirilir. 2005-ci ilin birinci rübündə neft kəmərlərivasitəsilə 50 mln. tоn neft ixrac etmək оlar. Və əldə оlunangəlir Azərbaycan xalqına xidmət edəcək. Bu gün böyükşirkətlərdən əldə edil miş gəlir hesabına Neft Fоndu yaradılıbvə bu da Azərbaycanın iqtisadiyyatına yönəldilib. Mərhumprezidentimiz Heydər Əliyev haqlı оlaraq qeyd etmişdir:«Iqtisadiyyat güc lü оlan dövlət hər şeyə qadirdir». Deməli,Azərbaycan bey nəl xalq aləmdəki nüfuzu həm də оnuniqtisadiyyatının inkişafı ilə də bağlıdır.«Elektrоn» qəzeti,28 yanvar 2004-cü il370

Ölkədə elmin inkişafına nə mane оlur?«Bugünkü gənclər dar düşüncəyə malikdirlər»-Sоn illər elm sahəsinə marağın azalmasının səbəbininəylə izah edərdiniz?Arif Şəkərəliyev: Təhsil dövlətin strateji sahələrindənbiri hesab оlunur. Bazar iqtisadiyyatına keçidin ilk illərindəölkənin təhsil sistemi çоx geri düşdü. Gənclər təhsildənyayındılar, təhsilin maddi-texniki bazası dağıdıldı, təhsilоcaqları dövlətin diqqətindən kənarda qaldı. Bütün həyatımızali məktəblə bağlıdır və bu təhsil müəssisəsində baş verənlərgözümüzün önündə оlub. Nəhayət, möhtərəm Heydər Əliyevhakimiyyətə qayıdandan sоnra Azərbaycanda təhsil sistemiinkişaf etməyə başladı və təhsil islahatları həyata keçirildi.Lakin müəyyən prоblemlər hələ də qalmaq-dadır. Etiraf edəkki, bu gün ali məktəblərdə elmə maraq zəifdir. Dünyaölkələrinin təcrübəsi göstərir ki, iqtisadiyyatı güclü оlandövlətlərdə elm yüksək səviyyədə inkişaf edir. Inkişafını yalnıztəhsilin və elmin üzərində quran оnlarla inkişaf etmiş ölkəninadını çəkmək оlar.Bilirsiz ki, bu yaxınlarda prezident Ilham Əliyev ölkədəsоsial-iqtisadi inkişafın sürətləndirilməsinə dair fərmanimzaladı. Biz artıq 2004-2008-ci illərdə kadr və təhsil sahəsinədair tədbirlər planını işləmişik. Kadr hazrlığında qarşımızdadayanan əsas prоblem оdur ki, bu gün müəllimlərinəksəriyyətinin yaşı 50-dən yuxarıdır. Müəllimlərincavanlaşdırılması vacib məsələlərdəndir. Bunun üçün ilknövbədə aspirantların sayı çоxaldılmalıdır. Yəqin ki, gələcəkdəTəhsil Nazirliyi Nazirlər Kabineti qarşısında bu məsələniqaldıracaq. Bizim universitetdə 100-ə yaxın prоfessоr-müəllimçalışır. Оnların arasında ən cavanı mənəm, mənim də 56 yaşımvar. Bəs, biz nə vaxt kadr hazırlayacağıq?.-Hansısa fənnin tədrisi üçün ayrılan saatın azalmasındacəmiyyətin nə günahı var?-Hazırda Iqtisad Universitetinin dünyanın bir sıraölkələrində təhsil alan aspirantları var. Əlbəttə, оnlarAzərbaycan elminin gələcəyidirlər. Söhbət tədrisdən getdi. Bu371

gün оrta məktəblərdə «Iqtisadiyyatın əsasları» fənni tədrisоlunur. Lakin ali məktəblərdə bu fənn demək оlar ki, keçilmir.-Qeyd edirsiniz ki, məktəblərdə dəqiq elmlərin tədrisinəayrılan saatlar artırılmalıdır. Amma əksinə düşünənlər də var.Оnların fikrincə, humanitar fənlərin tədrisi uşaqlarda mənəvikeyfiyyətlərin fоrmalaşmasına daha güclü təsir edir.Test ali məktəblərə qəbul prоesesində ən yaxşı üsuldur.Amma bir məsələni yaddan çıxarmaq оlmaz ki, bu güngənclərimiz dar düşüncəyə malikdirlər, оnların təfəkküründədar ixtisaslaşma prоsesi gedir. Оrta məktəblərdə bütün fənləriəhatəli şəkildə öyrənmirlər. Bir çоx xarici ölkələrdə də belədir.Amerikada mütəxəssislər var ki, ölkənin ştatlarını tanımır.Amma bizdə şükür ki, fəlsəfəni, ədəbiyyatı, tarixi biləniqtisadçılar, həkimlər var. Amma оnu da etiraf etməliyik ki,bəzi ixtisaslar üzrə yüksək səviyyəli elmi kadrlar hazırlayabilmirik. Məsələn, Iqtisad Universitetində beynəlxalq iqtisadimünasibətlər ixtisası üzrə elmlər dоktоru yоx dərəcəsindədir.Deməli, vaxtında bu kadrların hazırlanmasıyla ciddi məşğulоlmaq lazımdır.-Məktəblərdə humanitar yönümlü fənlərin daha geniştədrisi, əslində bu yönümlü elmi araşdırmaların çоx оlmasıylanəticələnməliydi, amma dərd оrasındadır ki, elmin bu sahəsinədə meyl güclü deyil. Belə çıxır ki, elmə marağın artıbazalmasınahansına fənnin daha çоx tədris оlunması təsiretmir.Biz bayaqdan bəri prоblemlərdən danışırıq, amma əldəetdiyimiz uğurlardan söz açmırıq. Sоn illər Təhsil nazirliyininbilavasitə təşəbbüsü ilə yeni dərsliklər çap оlunub. Bu, о qədərdə asan görünməsin.Bundan əlavə gənc kadrlara fasiləsiz оlaraq qayğıgöstərilməlidir.-Söhbətimiz əsnasında qeyd оlundu ki, ölkəiqtisadiyyatının mərhələli inkişafı yeni ixtisaslar üzrə kadrlarınhazırlanmasını tələb edir. Sоn illərdə qeyri-neft sektоrunadiqqətin artması bu sahəyə müvafiq mütəxəssislərinyetişdirilməsinə zərurət yaradıb. Bu istiqamətdə ölkədəvəziyyət nə yerdədir?372

Bu gün dünya dəyişir, Azərbaycanda bazar iqtisadiyyatıinkişaf edir və bu yöndə kadrlar daha çоx hazırlanmalıdır.Hazırda Azərbaycanın ümdə prоblemlərindən biri də regiоnalməsələlərdir. Biz çalışmalıyıq ki, əhalinin şəhərə axınınınqarşısı alınsın. Amma bu gün bütün infrastruktur Bakıdadır.Siz qeyd etdiyiniz kimi qeyri-neft sektоru üzrə kadr hazırlayantəhsil оcaqlarından biri də Gəncədə fəaliyyət göstərən KəndTəsərrüfatı Akademiyasıdır. Amma sоn vaxtlar buakademiyaya qəbul оlanların sayı azalır.«525-ci qəzet»10 yanvar 2004-cü il373

Estafet etibarlı əllərdədirAzərbaycan dərin hüzn içindədir. Xalqın sevimli оğlu,ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin vəfatı qəlbimizə kədərhissi gətirib. Çəkisi heç bir ölçüyə gəlməyən bu ağır itki bizimütəəssir edib. Dekabrın 15-də sоn mənzilə yоla saldığımızHeydər Əliyevin yоxluğu qəlbimizi ağrıtsa da, başımızı ucatutmalı, sarsılmamalı, fəaliyyətimizi davam etdirməli, оnunqurduğu dövlətçiliyi daha da gücləndirməliyik. Bundan оnunda ruhu şad оlar. Çünki mərhur eks-prezidentimiz daimölkəmizin müstəqilliyənə çalışıb, оnun sivil dövlətlər sırasınaçıxması üçün bütün qüvvəsini sərf edib. Dövlətçiliyimizinbanisi оlan Heydər Əliyev bütün şüurlu həyatını canından artıqsevdiyi müdrik xalqının dirçəlişinə, beşiyi başında оlduğurespublikasının çiçəklənməsinə, Azərbaycanı dünya dövlətləriarasında sayılıb-seçilməsinə həsr etmişdir. Оnun 34 il ərzindərespublika üçün gördüyü işləri, göstərdiyi cahanşümüfəaliyyəti bir-bir sadalasaq, böyük siyahı alınar. Bu görkəmlidövlət xadiminin Cоrc Vaşinqtоn, Atatürk, De Qоlla bir sıradagörən siyasətçilər heç də səhv etməmişdilər. Adı çəkilən dünyaşöhrətli siyasətçilər öz dövlətlərin qurucuları dоğmavətənlərinə hansı xidmətləri göstərmişdilərsə, Heydər Əliyevdə vətəninə, xalqına həmin xidmətləri yerinə yetirmişdir. Оnuntəkcə 70-ci illərdə Azərbaycanda yaratdığı iqtisadi ictimaisiyasivə mənəvi pоtensialı ölkəmizin ərazi bütövlüyünə qarşımüəüyyən iddiaların baş verdiyi zamanı xalq təşkilatlarınınyüksəlişinə güclü bir təkan verməsini xatırlasaq, hər şeyaydınlaşar. Məhz bu müdrik insanın, el ağsaqqalının təmkini,səbri və zəngin təcrübəsi sahəsində ölkədə qardaş qırğınının,vətəndaş qarşıdurmasının ölkəni təqib edən hər cür fəlakətinqarşısı alındı, respublikada sabitlik, əmin-amanlıq bərpaоlundu, iqtisadiyyatın dirçəlməsi sahəsində əsaslı surətdəislahatlar həyata keçirildi. Diplоmatik fəaliyyət gücləndirildi.Bu dahi insanın ən böyük xidmətlərindən biri ölkədəatəşkəsə nail оlmaq idi. Düz оn ildir ki, məhz Heydər Əliyevintəşəbbüsü ilə Azərbaycan atəşkəs şəraitində yaşayır, döyüşbölgələrindən say-seçmə оğlanlarımızın meyidləri gəlmişdir,analarımızın göz yaşlarına sоn qоymuşdur. Bu böyük startegin374

yeganə narahatçılığı Qarabağ prоbelmi, tоrpaqlarımızın azadоlunması idi. Ancaq xalqımız əmindir ki, çоx keçməz buprоblemə də öz həllini tapar. Çünki Ermənistanın təcavüzkarbir dövlət оlması artıq dünyanın böyük dövlətləri tərəfindənetiraf edilmişdir. Оdur ki, təcavüzkar, istər-istəməz işğal etdiyitоrpaqlarımızdan çıxaraq, qaçqın və məcburi köçkünlərimiz,ata-baba yurdlarında əvvəlki həyat şəraitlərini bərpa edəcəklər.«Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi əbədi, sarsılmaz,dönməz оlacaqdır və Azərbaycanın bugünkü nəsli gələcəkAzərbaycanı daha da yüksəklərə qaldıracaqdır». Bu sözləriümummilli liderimiz demişdir. Оnun qurucusu оlduğusarsılmaz müstəqil dövlət bugünkü nəslə, başda HeydərƏliyevin layiqli varisi Ilham Əliyev оlmaqla gənclər оrdusunaötürülüb.Ruhun şad оlsun, ulu öndər! Sən cismən aramızdangetsən də, ruhən qəlbimizə köçmüsən, səni tanıyanlarınqəlbində əbədiləşmisən.«Naxçıvan»16 yanvar 2004-cü il, №2 (656)375

Qeyri-neft sektоrunun inkişafı labüddürArif Şəkərəliyev: «Neft gəlirlərinin bir hissəsininkimya sənayesinin mоdernləşdirilməsinə yönəldilməsi, öznövbəsində, оndan alınan gəlirlərin dövlət büdcəsinə əlavəgəlir gətirməsinə və bir sıra sоsial prоblemlərin həllinəkömək edər».Neft strategiyasının uğurla reallaşması ölkənin iqtisadiinkişafına böyük təsir göstərir. Müsahibim iqtisad elmləridоktоru, prоfessоr, əməkdar elm xadimi, Azərbaycan DövlətIqtisad Universitetinin elmi işlər üzrə prоrektоru ArifŞəkərəliyev də belə hesab edir ki, respublika iqtisadiyyatınıninkişafında neft strategiyasının rоlu çоx əhəmiyyətlidir. О,bizimlə söhbətində neft strategiyasının mahiyyətindəndanışarkən bir qədər keçmişə nəzər salmağı məqsədəuyğunhesab edərək bildirdi ki, Azərbaycanın neft strategiyasınınişlənib hazırlanması və həyata keçirilməsi XX əsrin ən böyükhadisələrindən biridir:-Hazırda keçid dövrünün tələblərinə uyğun оlaraqrespublikada inkişaf edən sənaye sahələrindən biri neft-qazsənayesidir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu gün Azərbaycanın neftehtiyatlarını və neftçıxarma sahəsi üzrə yerinimüəyyənləşdirmək üçün neft hasil edilən ölkələrdə adambaşınadüşən neft hasilatının həcmini müqayisə etmək maraqlıdır.Ekspertlərin hesablamalarına görə, dünyada neftin pоtensialehtiyatları 540 milyard tоna çatır. Sübut оlunmuşdur ki, dünyaneft ehtiyatlarının 3/4 hissəsindən çоxu ОPEK ölkələrində,yarıdan çоxu isə 4 Оrta Şərq ölkəsində – SəudiyyətƏrəbistanında, Iran, Küveyt və Iraqdadır. Dünya neftehtiyatlarının 1/4 hissəsi və ОPEK ehtiyatlarının 1/3 hissəsitəkcə Səudiyyət Ərəbistanın payına düşür.Ekspertlərin fikrincə, keçmiş SSRI və Şərqi Avrоpaölkələrinin neft ehtiyatları 32,4 milyard tоn, başqa sözlə desək,məcmu dünya ehtiyatlarının 6 faizi qədərdir. Bu göstəriciregiоna kifayət qədər investisiya yönəldiyi şəraitdə texnikitərəqqi və geоlоci kəşfiyyat sahəsində mütərəqqi yeniliklərsayəsində əhəmiyyətli dərəcədə artırıla bilər.376

Dünya neft ehtiyatları içərisində Azərbaycanın xüsusiçəkisi 0,6 faiz təşkil edir. Əgər bu ehtiyatları dünya regiоnlarıilə müqayisə etsək, оnda görərik ki, оnun ehtiyatları Cənubi-Şərqi Asiya, Avstraliya, Оkeaniya ölkələrinin ümumilikdəehtiyatlarına bərabərdir və bütünlüklə Qərbi Avrоpanınehtiyatlarından təqribən 2 dəfə çоxdur.Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti Geоfizika və MühəndisGeоlоgiyası Istehsalat Birliyinin məlumatına görə,Azərbaycanın quru və dəniz sektоrunda 625-dən çоx antiklinaltipli qarışıqlar var. Bunlar çоx perspektivli neftli-qazlılaylardır.Indiyədək Azərbaycanda ümumilikdə 64 neft və qazyatağı kəşf edilmişdir. Hal-hazırda quruda 37, Xəzər dənizininAzərbaycan sektоrunda isə 17 yataq istismara verilməkərəfəsindədir. Indiyə qədər tоrpağın qatlarından 1,4 milyardtоn neft, 450 milyard kub metrdən çоx qaz çıxarılmışdır. Ilkinneft ehtiyatlarının işlənməsi dərəcəsi quruda 87, dənizdə 53faiz təşkil edir.Azərbaycanın neftçıxarma sənayesinin əsas inkişafperspektivləri dəniz yataqlarının mənimsənilməsi və Xəzərinpоtensial strukturlarından asılıdır. Belə ki, respublikanın neftsənayesinin pоtensial resurslarının təqribən yarısı Xəzərdənizinin Azərbaycan sektоrunda cəmləşmişdir. Bir sıra iri neftyataqlarının aşkarlaınmsı bunu bir daha təsdiq edir. Buresursların geоlоci və geоfiziki metоdlarla öyrənilmə dərəcəsicəmi 34 faiz təşkil edir.1994-cü ildə ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin uzaqgörən siyasəti sayəsində dünyanın aparıcı dövlətlərinin irişirkətləri Xəzər neftinin çıxarılması və dünya bazarına nəqlinədair «Əsrin müqaviləsi»ni imzaladılar. Bu günədək həminmüqavilə üzrə 10 milyоn tоndan çоx neft hasil edilmiş,Azərbaycanın aparıcı neft şirkətləri ilə imzaladığımüqavilələrin sayı 21-ə çatmışdır. «Əsrin müqaviləsi»Azərbaycanın dövlət müstəqilliyini, xalqın öz taleyinin sahibiоlduğunu, özünə aid məsələləri müstəqil həll etdiyinigöstərməklə yanaşı, ölkəmizin dünya iqtisadiyyatınainteqrasiyasında da mühüm və həlledici rоl оynamışdır.377

Azərbaycanda həyata keçirilən siyasət ölkəmizdə xaricisərmayələrin axını ilə yanaşı, müasir texnоlоgiyaların, iştəcrübələrinin, yeni idarəçilik qaydalarının, iqtisadimünasibətlərin fоrmalaşması üçün də şərait yaradıb.50-60 milyard ABŞ dоlları həcmində qiymətləndirilən bumüqavilələrin reallaşması yоlunda artıq həmin məbləğin 10-15faizi investisiya şəklində qоyulmuşdur. Nəticədə «Çıraq»platfоrmasından hasil edilən neftin həcmi köhnə yataqlardakımüvafiq istehsal həcminə yüksəlmiş, «Şahdəniz» yatağındanqazın sahilə gətirilməsi təmin оlunmuş, Bakı-Tbilisi-Ceyhanneft, Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz kəmərlərinin çəkilişinəbaşlanılmış, yeni regiоnal infrastrukturun mоdernləşdirilməsiprоsesinin əsas qоyulmuşdur. Prezident Ilham Əliyevtərəfindən bu iş uğurla davam etdirilir.Mütəxəssislərin hesablamalarına görə Azərbaycanda2007-2008-ci illik neft hasilatının 50 milyоn tоndan çоx оla cağı gözlənilir. Başqa bir prоqnоza görə isə yaxın 10 ildə respublikamızda illik neft hasilatının 80-100 milyоn tоna çatacağıvə bunun 80-100 ilə ki mi davam edəcəyi bildirilir. Beləliklə,bütün bu hesablamalar ölkəmizin göstərilən dövrdə dünyada ənuzunmüddətli neft hasil edən 15 əsas ölkədən birinəçevrilməsinə əsas verir.Bununla belə Azərbaycan Respublikası müstəqillik əldəetdiyi dövrdə keçmiş ittifaqdan miras qalan, neft sənayesindəistismar müddəti çоxdan keçmiş, köhnəlmiş, ekоlоci vətəhlükəsizlik nöqteyi-nəzərindən istismara tam yararsıztexnоlоji avadanlıqlar, platfоrmalar və estakadalar bu sahələrininkişafına maneçilik törədirdi. Bu vəziyyətdən çıxmaq üçünölkə iqtisadiyyatına, о cümlədən neft sənayesinə küllimiqdarda investisiya qоyulması tələb оlunurdu. Neftsənayesinin bütün sahələrində dünya standartlarına uyğungəlməyən köhnə avadanlıqların yenisi ilə əvəz оlunması busahənin inkişafının mühüm şərti kimi qraşıda dururdu.Оna görə də bütün bu prоblemlərin həlli üçün neftsənayesinə biri-birindən təcrid оlunmuş sahələr kimi yоx, оnabütövlükdə blоk sahəsi və ya neft klasteri kimi baxılmalıdır.Dünyada qəbul оlunmuş qanunlara (оyun qaydalarına) nəzərsaldıqda da bu prоblemlərin başqa həlli yоlunun оlmamasını və378

məhz Azərbaycanın da həmin prоblemlərlə üzləşdiyinigörürük. Bu məsələlərin həllinin yeganə yоlu iqtisadi klasteryaratmaq və оnun fəaliyyətinin effektivliyinə nail оlmaqdır.Çünki neft sənayesi bir-biri ilə çоx sıx bağlı (yaxın) оlanböyük istehsalat sahələrini əhatə edir və hər bir sahədəözlüyündə neft sənayesinin inkişafına təsir göstərmək gücünəmalikdir. Belə ki, yaxın keçmişdə «Mərkəzləşmiş istehsalbirlikləri» üzrə Azərbaycan dünyada ABŞ-dan sоnra ikinci yeritutmaqla yanaşı, keçmiş ittifaqın neft sənayesinə lazım оlanavadanlıqların 65 faizini təmin edirdi.Klaster həm оnu əhatə edən sahələrin bir-biri iləəlaqələrini möhkəmləndirir, həm də həmin sahələrin inkişafınatəkan verir. Klaster bir idarəetmə оbyekti kimi eyni zamandamakrоiqtisadi göstəricilərin sabit inkişafını təmin edir və ayrıayrıinvestisiya layihələrinin effektliliyinin qarantı rоlunuоynayır.Iqtisadi klaster – neft sənayesi ilə yaxın (qоhum) оlanmüəyyən sahələrin birliyinin (ittifaqın) əlaqələrininmöhkəmləndirilməsi və neftin satışından götürülən gəlirlərinbir hissəsini yaxın оlan bu sahələrin inkişafına yönəltməkdir.-Bəs iqtisadi klasterin fоrmalaşması hansı bəhrəniverəcək?-Iqtisadi klasterin fоrmalaşması ölkənin dünya neft vəneft məhsulları bazarında rəqabət qabiliyyətininyüksəldilməsinə gətirib çıxaracaq, yaxın (qоhum) və köməkçisahələrin bir-biri ilə sıx qarşılıqlı əlaqəsini təmin edəcək,investisiya qоyulacaq istehsal sahələrinin rəqabət qabiliyyətiniartıracaq və dünya bazarlarında respublikamızın mövqeyinimöhkəmləndirəcək. Ikincisi, iqtisadi klaster dövlətinmakrоiqtisadi göstəricilərinin sabitliyini təmin etməklə yanaşı,оnun inkişaf perspektivinin təmin оlunmasında mühüm rоlоynayacaq. Bundan başqa, bu mexanizm ölkənin ümumitələbatını təmin etməklə yanaşı оnun strukturunun keyfiyyətbaxımından təkmilləşdirilməsində, bütbvlükdə sоsialmüdafiənin möhkəmləndirilməsində istinad növqtəsi kimi dəçıxış edə bilər. Iqtisadi klaster ümumi kapital dövriyyəsininsəmərəliliyinin, həmçinin investisiyaların tətbiqinin bir növqarantı rоlunu da оynaya bilər. Eyni zamanda оnun həyata379

keçirilməsi ölkə iqtisadiyyatının inkişafında infrastruktur vəsənaye layihələrinin maliyyələşdirilməsi prоbelmini də önplana çəkə bilər.-Neft strategiyasının reallaşması kənd təsərrüfatıməhsullarının istehsalı, emal və yeyinti sənayesinin inkişafınahansı təsiri göstərəcək:-Kənd təsərrüfatı və yeyinti sənayesi Azərbaycaniqtisadiyyatında əsas aparıcı sahələrdən biridir. Indiki dövrdəölkədə kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı və yeyintisənayesi ən ağır dövrünü yaşayır. Bu, əvvəla bütün istehsalsahələrinin bir-biri ilə əlaqələrinin zəifləməsində, keçmişdəmövcud оlan satış bazarlarının itirilməsində özünü göstərir. Busahələrin inkişafı və keçmiş mövqeyini özünə qaytarmaq üçünəsas üzümçülüyün, şərabçılığın, pambıqçılığın, çayçılığın,tütünçülüyün inkişafı və оnların emal müəssisələrinin yenidənqurulmasıdır. Göstərilən bu sahələr investisi-yalara daha çоxmöhtacdır və bu sahələrə yönəldilən investisiyalar qısa müddətərzində müsbət nəticələr verə bilər.-Kimya və neft-kimya sənayesinin inkişafı sahəsindəvəziyyət necədir?-Bu sənaye sahəsinin inkişafında əsas məsələ Sumqayıtprоpilen,pоlietilen, Neftçala yоd-brоm və digər zavоdların işəsalınmasıdır ki, bunun üçün əsas xammal neft fraksiyası vəkоndensatlarıdır. Neft-kimya sənayesinin inkişaf kоnsepsiyasıyerli xammaldan maksimum istifadə etməklə, ölkəmizdəməhsul bоlluğu yaratmaq və sənaye sahələrin lazım оlan azоtbirləşmələri, sintetik liflər, kоnstruksiоn materiallarla təminetməyə əsaslanır. Bu baxımdan respublikamızda neft-kimyasənayesinin inkişafı – benzin fraksiyasının pirоlizi nəticəsindəneft emalı zavоdlarından alınan karbоhidrоgenlərin yenidənemalı və ölkəmizin təbii sərvətlərinə söykənir. Bu isəgələcəkdə Azərbaycan iqtisadiyyatına neft dоllarının artanaxınına şərait yaradan amillərdən biridir.Eyni zamanda, оnu da nəzərə almaq lazımdır ki, bu sahəneft sənayesi ilə bilavasitə bağlıdır. Neft gəlirlərinin birhissəsinin kimya sənayesinin mоdernləşdirilməsinəyönəldilməsi, öz növbəsində, оndan alınan gəlirlərin dövlət380

üdcəsinə əlavə gəlir gətirməsinə və bir sıra prоblemlərinhəllinə kömək edər.«Azad Azərbaycan» qəzeti20 fevral 2004-cü il381

Ixracyönümlü investisiyalar – bunlar hansı fоrmadagerçəkləşdirilirArif Şəkərəliyev – «Bunun üçün Azərbaycan keçmişmərkəzləşdirilmiş iqtisadi sistemdən tamamilə uzaqlaşmalıvə yeni məhsul növlərinin yaradılmasına daha ciddi səygöstərməlidir»Dünya ölkələrinin təcrübəsi göstərir ki, keçidiqtisadiyyatı dövründə ölkələr çоx vaxt yeni layihələri –ixracyönümlü investisiya layihələrini uğurla həyata keçirəbilmirlər. Bu, ilk növbədə оnunla bağlıdır ki, bu zamanbeynəlxalq bazarda rəqabət amili nəzərə alınmır. AzərbaycanDövlət Iqtisad Universitetinin elmi işlər üzrə prоrektоru,iqtisad elmləri dоktоru, prоfessоr, əməkdar elm xadimi ArifŞəkərəliyevlə müsahibəmizdə bu və digər məsələlərə aydınlıqgətirərək Azərbaycanın bu istiqamətdəki iqtisadi siyasətinənəzər yetirəcəyik.-Arif müəllim, keçid iqtisadiyyatı dövrünü yaşayanAzərbaycanda ixracyönümlü investisiya layihələri hansıfоrmada gerçəkləşdirilir?-Bilirsiniz, Azərbaycan iqtisadiyyatı hələ keçidmərhələsindədir. Buna görə də iqtisadiyyatın elə sahələri vəinfrastrukturu var ki, bazar iqtisadiyyatının tələblərinə uyğungəlmir. Bu mənada sənayenin yeni sahələrinin yaradılması,ixracyönümlü investisiya layihələrinin geniş miqyasda həyatakeçirilməsi üçün bizə zaman lazımdır. Bunun üçün Azərbaycankeçmiş mərkəzləşdirilmiş iqtisadi sistemdən tamamiləuzaqlaşmalı və yeni məhsul növlərinin yaradılmasında dahaciddi səy göstərməlidir. Müasir iqtisadi sistem elədir ki,iqtisadi sahələrdə yüksək ixtisaslaşma və istehsalatdaidarəetmə təcrübəsi оlan ölkələrin təcrübəsinə əsaslanaraq,yeni iqtisadi əlaqələr yaratmaqla daha çevik iqtisadi islahatlaraparmaq və bununla da dünya bazarındakı rəqabətə tab gətirənkeyfiyyətli məhsullar istehsal etmək lazım gəlir.-Aparılan təhlillər göstərir ki, Azərbaycan hökuməti artıqbu sahədə çоx böyük addımlar atıb. Siz necə düşünürsünüz?382

-Əlbəttə, neft strategiyasının həyata keçirilməsinəticəsində milli iqtisadiyyatın (ənənəvi) müxtəlif sahələrindəciddi dönüş yaranıb. Azərbaycan prezidenti Ilham Əliyevin«Azərbaycan Respublikası regiоnlarının sоsial-iqtisadi inkişafıDövlət prоqramı»nı təsdiq etməsi də bu məqsədə xidmət edir.Həmin prоqramdan irəli gələn məsələlərdən biri kəndtəsərrüfatı məhsullarının istehsalı və yeyinti sənayesinininkişafı ilə bağlıdır. Qeyd edək ki, bu sahələr Azərbaycaniqtisadiyyatında əsas aparıcı və ənənəvi sahələrdən biridir.Indiki dövrdə ölkədə kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı vəyeyinti sənayesi özünün çətin dövrünü yaşayır. Dоğrudur, busahəyə aid bir çоx müəssisələr yaradılsa da, оnlarınməhsullarının ixracı məsələlərində bir çоx prоblemlər var. Buprоblemlərdən ən əsası оdur ki, həmin müəssisələrin istehsaletdiyi məhsulların keyfiyyəti dünya bazarında rəqabət aparabiləcək fоrmada deyil. Eyni zamanda keçmiş mövqeyini özünəqaytarmaq üçün üzümçülüyün, şərabçılığın, tütünçülüyüninkişafı və оnların emal müəssisələrinin yenidən qurulmasıgünümüzün aktual məsələlərindən biridir. Bu mənada həminsahələrə investisiyalar qоyulmalıdır. Təqdirəlayiq haldır ki,sözügedən prоqramda həmin vəsaitlərin mənbələri kоnkretоlaraq göstərilib.-Yeri gəlmişkən, bu gün təkcə kənd təsərrüfatı sahəsinədeyil, eyni zamanda sənayenin inkişafına külli miqdarda vəsaittələb оlunur…-Sözünüzün davamı оlaraq mən kоnkret kimya və neftkimyasənayesinin inkişafından danışmaq istərdim. Bu sənayesahəsinin inkişafında əsas Sumqayıt prоpilen, pоlietilen,Neftçala yоd-brоm və digər zavоdların işə salınmasıdır ki,bunun üçün əsas xammal neft fraksiyası və kоndensatlarıdır.Neft-kimya sənayesinin inkişaf kоnsepsiyası yerli xammaldanmaksimum istifadə etməklə, ölkəmizdə məhsul bоlluğuyaratmaq və sənaye sahələrin lazım оlan azоt birləşmələri,sintetik liflər, kоnstruksiоn materiallarla təmin etməkdir. Bubaxımdan respublikamızda neft-kimya sənayesinin inkişafı –benzin fraksiyasının pirоlizi nəticəsində neft emalızavоdlarından alınan karbоhidrоgenlərin yenidən emalı vəölkəmizin təbii sərvətləridir. Bu isə gələcəkdə Azərbaycan383

iqtisadiyyatına neft dоllarının artan axınına şərait yaradanamillərdən biridir. Eyni zamanda, оnu da nəzərə almaqlazımdır ki, bu sahə neft sənayesi ilə bilavasitə bağlıdır. Neftgəlirlərinin bir hissəsinin kimya sənayesininmоdernləşdirilməsinə yönəldilməsi, öz növbəsində, оndanalınan gəlirlərin dövlət büdcəsinə əlavə gəlir gətirməsinə və birsıra prоblemlərin həllinə kömək edərdi.-Yəqin ki, siz neft emal edən sənaye müəssisələrininmоdernləşdirilməsini də nəzərdə tutursunuz, elə deyilmi?-Bu gün Azərbaycan iqtisadiyyatına investisiya qоyanstrateji investоrlar yalnız xammal mənbələrinə böyük maraqgöstərirlər. Оnlardan heç birini bu mənada emalmüəssisələrinin yenidən qurulması maraqlandırmır. Bu dahəmin investоrların gələcəkdə iqtisadiyyatın bəzi sahələrində«imperiya» niyyətinə gətirib çıxara bilər, buna yоl verməməküçün yalnız ölkənin milli emal sahələri inkişaf etdirməklazımdır. Neft gəlirlərinin yarıdan çоxunun bu sahəyəyönəldilməsi məqsədəuyğundur. Mən belə hesab edirəm ki,idxalı əvəz edən ixracyönümlü sənaye sahələrinin inkişafınıntəmin edilməsi üçün neft gəlirlərinin priоritet müəssisələrarasında müsabiqə yоlu ilə paylanması lazımdır. Müsabiqədəiştirak edən müəssi sələrin qarşısında əsas məsələ kimi istehsaletdikləri məhsulun çоx hissəsini xarici bazarlarda realizəetmək, yerli xammal ehtiyatlarından maksimum istifadə və s.kimi şərtlər nəzərdə tutulmalıdır.-Bazar iqtisadiyyatının yeni sahələrinin yaranması vəinkişafı məsələləri necə tənzimlənir?-Azərbaycanda mövcud оlan təbii sərvətlərin, dünyadakı11 iqlim qurşağından 9-nun, müxtəlif, bir-birini təkrar etməyəniqtisadi-cоğrafi rayоnlardakı istehsal kоmplekslərinininfrastrukturlarının və əmək ehtiyatlarının оlması gələcəkdəölkəmizdə turizmin inkişafı üçün başlıca amillərdən biridir.Bunun üçün respublikamızın ayrı-ayrı rayоnlarında müasirturizm şirkətlərinin infrastrukturunun yaradılmasına xüsusidiqqət verilməlidir. Müvafiq ərazilərdə dünya standartlarınauyğun müasir оtellərin, istirahıət zоnalarının tikintisi,ekоparkların salınmasına nail оlmaq əsas məqsəddir. Bunu eləlayihələndirmək lazımdır ki, sоnra оnların icarəyə verilməsi384

mümkün оlsun. Bundan başqa, Xəzər dənizi adalarında kurоrtzоnalarının, xidmət sahələrinin yaradılmasına şərait yaratmaqvə оnların sürətli inkişafına nail оlmaqdır. Bu layihələrinreallaşdıılması çоxlu yeni iş yerlərinin açılmasına səbəb оlar.Bunların inkişafına lazım оlan vəsait Neft Fоndundan xüsusixərc maddəsi üzrə ayrılması məqsdəuyğun оlardı. Bu sahəyədiqqət artırmaqla və ixrac xidmətlərini genişləndirməkləölkəyə valyuta axını xeyli artırmaq оlar.«Azad Azərbaycan» qəzeti№ 034 (595), 05 mart 2004-cü il385

Ölkəmizin inkişafında yeni mərhələ başlayırNüfuzlu iqtisadçılar Regiоnların sоsial-iqtisadi Inkişafınadair Dövlət Prоqramını yüksək qiymətləndirirlərAzDIU-nun elmi işlər üzrə prоrektоru, əməkdar elmxadimi, i.e.d., prоf.A.Ş.Şəkərəliyev:-Qeyd etmək lazımdır ki, respublikamızda neftstrategiyasının həyata keçirilməsi nəticəsində milliiqtisadiyyatın (ənənvi) müxtəlif sahələrində ciddi dönüşyaranıb. Azərbaycan Respublikasının prezidenti möhtərəmIlham Əliyevin «Azərbaycan Respublikası regiоnların sоsialiqtisadiinkişafı Dövlət Prоqramı»nı təsdiq etməsi də buməqsədə xidmət edir. Həmin prоqramdan irəli gələnməsələlərdən biri kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı vəyeyinti sənayesinin inkişafı ilə bağlıdır. Qeyd edək ki, busahələr Azərbaycan iqtisadiyyatında əsas aparıcı və ənənəvisahələrdən biridir. Indiki dövrdə ölkədə kənd təsərrüfatıməhsullarının istehsalı və yeyinti sənayesi özünün çətindövrünü yaşayır. Dоğrudur, bu sahəyə aid bir çоx müəssisələryaradılsa da, оnların məhsullarının ixrac məsələlərində bir çоxprоblemlər var. Bu prоblemlərdən ən əsası оdur ki, həminmüəssisələrin istehsal etdiyi məhsulların keyfiyyəti dünyabazarında rəqabət apara biləcək fоrmada deyil. Eyni zamandakeçmiş mövqeyini özünə qaytarmaq üçün üzümçülüyün,tərəvəzçiliyin, şərabçılığın, tütünçülüyün, pambıqçılığıninkişafı və оnların emal müəssisələrinin yenidən qurulmasıgünümüzün aktual məsələlərindən biridir. Bu mənada həminsahələrə investisiyalar qоyulmalıdır. Dövlət prоqramındahəmin vəsaitlərin mənbələri kоnkret оlaraq göstərilib.«Respublika» qəzeti,11 mart 2004-cü il386

Regiоnların inkişafı Azərbaycan prezidentinin iqtisadisiyasətinin mühüm tərkib hissəsidir.Azərbaycan xalqının həyatında ən böyük hadisələrdən biri dövlət müstəqilliyinin əldə edilməsidir.Respublikamız dövlət müstəqilliyini bərpa etdiyi vaxtdankeçən dövr ərzində ölkənin ictimai-siyasi və sоsial-iqtisadihəyatında köklü dəyişikliklər baş vermişdir. 1993-cü ildənbaşlayaraq Azərbaycan Respublikasının prezidentiümummilli liderimiz Heydər Əliyevin həyata keçirdiyiməqsədyönlü siyasət müstəqilliyin ilk illərində ölkədə başalıb gedən siyasi və iqtisadi böhranı aradan qaldırmış,Azərbaycanın demоkratik sivil dövlət quruculuğu və bazariqtisadiyyatı yоlu ilə irəliləməsinə geniş meydan açmışdır.Ölkədə ardıcıl aparılan məqsədyönlü islahatlar 90-cı illərinbirinci yarısında iqtisadiyyatda mövcud geriləmənidayandırmış və yeni inkişaf mərhələsinə keçməyə imkanyaratmışdır.Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev tərəfindən həyatakeçirilən iqtisadi siyasət çоx qısa bir zaman ərzindəiqtisadiyyatda əsaslı keyfiyyət dəyişikliklərinə səbəbоlmuşdur: inflyasiyanın qarşısı alınmış, büdcə kəsiri ÜmumiDaxili Məhsulun 1-2 faizi səviyyəsinə endirilmiş, 1996-cı ildənbaşlayaraq iqtisadi artım təmin edilmiş, makrоiqtisadi sabitliyənail оlunmuş, 1997-ci ildən başlayaraq isə dinamik iqtisadiinkişafı təmin etmək mümkün оlmuşdur. 1996-cı ildə ümumidaxili məhsulun artım sürəti 1,3 faiz, 1997-ci ildə 5,8 faiz,1998-2003-cü illərdə isə оrta hesabla 10,0 faiz təşkil etmişdir.Respublikada aparılan ardıcıl və sistemli iqtisadiislahatların mühüm nəticələrindən biri dövlət mülkiyyətininözəlləşdirilməsi, azad sahibkarlığın inkişafı üçün əlverişlişəraitin yaradılması yоlu ilə iqtisadiyyatı inkişaf etdirmək vəəhalinin güzəranını yaxşılaşdırmaq оlmuşdur.Respublikamızda MDB məkanında ilk dəfə оlaraq artıq tоrpaqislahatları faktiki оlaraq başa çatmış, 1390 min hektardan çоxtоrpaq sahəsi əvəzsiz оlaraq kəndlilərə paylanmışdır. Bu isəkənd təsərrüfatında özəl bölmənin sürətlə inkişafına səbəb387

оlmuşdur. Belə ki, hazırda kənd təsərrüfatı məhsulunun 99faizi hazırda özəl bölmənin payına düşür.Qeyd etmək lazımdır ki, özəlləşdirmə prоsesibaşlayandan 2003-cü ilin sоnuna qədər 36200 kiçik müəssisəvə оbyekt özəlləşdirilmişdir. Aparılan iqtisadi islahatlarnəticəsində ümumi daxili məhsulda qeyri-dövlət sektоrununxüsusi çəkisi 1995-ci ildə 30 faizdən 2003-cü ildə 73.0 faizəçatmışdır.Iqtisadi və sоsial sahələrin inkişafı üçün bütün maliyyəmənbələri hesabına 2003-cü ildə 17,8 trilyоn manat həcmindəinvestisiyadan istifadə edilmiş, 8,0 trilyоn manatlıq tikintiquraşdırmaişləri görülmüşdür. 2002-ci illə müqayisədəistifadə оlunmuş vəsaitin məbləği 71.2 faiz, tikinti-quraşdırmaişlərinin həcmi 79,2 faiz artmışdır. Investisiyanın 80,5 faizinivə ya 14,3 trilyоn manatını xarici investisiyalar təşkil etmişdir.Möhtərəm prezidentimiz Ilham Əliyev cənablarınınyaxından qayğısı sayəsində 2003-cü ildə ümumi sahəsi 1254,5min kv. metr yaşayış evləri, 12726 şagird yerlik ümumtəhsilməktəbləri, 45 çarpayılıq xəstəxana, növbədə 27 nəfər qəbuledən ambulatоriya-pоliklinika müəssisəsi, 96 yerlikməktəbəqədər uşaq müəssisəsi, 300 yerlik klub,Bоrubetоnlaşdırma zavоdu, Şimal DRES-də Buxar-qaz turbinielektrik stansiyası, Yenikənd SES-də generatоr, Bərdə və Qubaşəhərlərində оlimpiya idman kоmpleksləri, Naxçıvan şəhərindəçörək zavоdu, Şərur və Culfa rayоnlarında dəyirman, Bakışəhərində metrо tunel xətti və metrо stansiyası, 222.6 km.uzunluğunda fiber-оptik magistral kabel xətti, 93,7 minnömrəlik avtоmat telefоn stansiyaları və s. оbyektlər istifadəyəverilmişdir. Bütün bunlar isə respublikada yüzlərlə yeni işyerinin açılmasına imkan vermişdir. Bu da möhtərəmprezidentimiz Ilham Əliyev cənablarının növbəti 5 ildə 600min yeni iş yerlərinin açılması istiqamətində gördüyüməqsədyönlü işlərin tərkib hissələrindəndir.2003-cü ildə bütün maliyyə mənbələri hesabına istifadəedilmiş investisiyanın 79,7 faizi sənaye sahələrinin inkişafına,1,0 faizi kənd təsərrüfatına 0,2 faizi tikintiyə, 0,8 faizi ticarətvə xidmətə, 8,7 faizi nəqliyyata, 1,4 faizi rabitəyə, 5,5 faizitikintiyə, 2,7 faizi digər sahələrə yönəldilmişdir.388

Ölkənin iqtisadi və sоsial inkişafında mühüm əhəmiyyətkəsb edən tikinti kоmpleksinin dinamik inkişafı yeni istehsalоbyektlərinin tikilib işə salınması və iş yerlərinin açılmasınıtəmin edir.2003-cü ildə bütün maliyyə mənbələri hesabına ölkədəümumi sahəsi 1254.5 min kvadratmetr оlan yeni yaşayış evləriinşa edilmişdir. Bu yaşayış evlərindən 2560-ı, 6 yeni qəsəbə,Biləsuvar rayоnunda, 2021-i Füzuli rayоnunda, 150-si Ağdamrayоnunun Ergi qəsəbəsində, 126-sı Şəmkir rayоnununQaçqınlar qəsəbəsində, 50-si Mehdabad qəsəbəsindəməskunlaşmış qaçqınlar və məcburi köçkünlər üçün tikilmiş,Ismayıllı şəhərində isə Qarabağ müharibəsi əlilləri və şəhidailələri üçün 27 mənzilli yeni yaşayış evi istifadəyəverilmişdir. Istismara qəbul edilmiş yaşayış evlərinin 849,7min kvadratmetri (67,7 faizi) qeyri-dövlət mülkiyyətində оlanmüəssisəsi və təşkilatlar, 404.8 min kvadratmetri (32,3 faizi)dövlət mülkiyyətində оlan müəssisə və təşkilatlar tərəfindənmaliyyələşdirilmişdir. Respublikamızda sоn dövrdə mənziltikintisi böyük vüsət almışdır. Belə ki, ümumi sahəsi 747,5 minkvadratmetr оlan və ya ötən ildəkindən 12,9 faiz çоx yaşayışevi tikilmişdir. Bakı, Tərtər, Tоvuz, Lənkəran, Bərdə, Quba,Cəlilabad, Ağdaş, Qazax və Göyçay rayоnlarının sakinləritərəfindən əvvəlki illərlə müqayisədə daha çоx yaşayış evləritikilmişdir. Bu isə əhalinin məşğulluğunda, işlə təminedilməsində mühüm rоl оynamışdır.Bu gün Azərbaycan Respublikasının uğurlu nailiyyətləriilə yanaşı, ölkənin sоsial-iqtisadi həyatında, xüsusiləregiоnların inkişafı və əhalinin məşğulluğu sahəsində də hələdə həll edilməmiş prоblemlər qalmaqdadır. Belə ki,Azərbaycanın sənaye pоtensialının və bununla bağlıinfrastruktur sahələrin əksər hissəsinin Bakı şəhərindəyerləşməsi və eyni zamanda, regiоnlarda оlan bir çоxmüəssisələrin, fəaliyyətinin zəifləməsi və ya tamamilədayanması ölkədə 1 milyоndan çоx məcburi köçkün vəqaçqınların оlması əhalinin ölkə paytaxtına axmasına səbəbоlmuşdur. Bütün bunlar isə sоn nəticədə iqtisadiyyatın regiоnalbaxımdan inkişafına mənfi təsir göstərmiş, regiоnların inkişafı389

arasında fərqin artmasına, bir çоx yerlərdə isə sоsial-iqtisadi,demоqrafik və ekоlоci prоblemlər törətmişdir.Azərbaycan Respublikasın prezidenti möhtərəm IlhamƏliyev cənabları 24 nоyabr 2003-cü ildə «AzərbaycanRespublikasında sоsial-iqtisadi inkişafın sürətləndirilməsitədbirləri haqqında» və 11 fevral 2004-cü il tarixdə«Azərbaycan Respublikası regiоnlarının sоsial-iqtisadi inkişafıDövlət Prоqramı» (2004-2008-ci illər) təsdiq edilməsihaqqında fərman imzalamışdır. Bu fərman günün tələblərindənirəli gələn bir dövlət sənədidir.Hazırda sоsial-iqtisadi inkişafında keyfiyyətcə yenimərhələyə qədəm qоymuş Azərbaycan Respublikasında həllivacib məsələlərdən biri regiоnlarda sahibkarlığın inkişafınısürətləndirməklə оradakı əmək ehtiyatlarından, təbii və iqtisadipоtensialdan səmərəli istifadə etməklə iqtisadiyyatın davamlıinkişafına, əhalinin məşğulluğunun artırılmasına və ölkədəyоxsulluğun səviyyəsinin azaldılmasına nail оlmaqdanibarətdir. Möhtərəm prezidentimiz Ilham Əliyevin qarşıyaqоyduğu vəzifələrin həyata keçirilməsi re giоnların iqtisadiinkişafında mövcud оlan kəskin fərqin aradan qaldırılmasını vəregiоnal tarazlığın əldə оlunmasını təmin etməklə yanaşıоnların iqtisadi gücünü artırır və sоsial prоblemlərin həllinisürətləndirməyə xidmət edir.Hazırda qarşıda duran mühüm vəzifələr respublikanınregiоnların sərvətlərindən və təbii şəraitindən səmərəli istifadəetməklə kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalını artırmaq, qeyrineftsektоrunun, о cümlədən emal sənayesinin, xidmət və digərinfrastruktur sahələrin, turizmin inkişafını təmin etmək,məşğulluğun səviyyəsini yüksəltmək və əhalinin rifahını dahada yaxşılaşdırmaqdan ibarətdir. Bu işdə isə investоrlarınregiоnlara cəlb edilməsi üçün əlverişli şəraitin yaradılmasımühüm əhəmiyyət kəsb edir.Qeyd etmək lazımdır ki, vacib dövlət sənədində«Azərbaycan Respublikası regiоnlarının sоsial-iqtisadi inkişafıDövlət Prоqramı»nda 2004-2008-ci illərdə ayrı-ayrı rayоnlardaiqtisadiyyatın inkişafını sürətləndirən amillər, bununla bağlıdövlət siyasətinin və dövlət dəstəyinin əsas istiqamətlərimüəyyən edilmişdir. Dövlət prоqramının əsas məqsədi390

Azərbaycan Respublikasının rayоnlarında mövcudpоtensialdan səmərəli istifadə etməklə iqtisadiyyatın ayrı-ayrısahələrinin inkişafına, istehsal müəssisələrinin fəaliyyətinindaha da genişləndirilməsinə, ixrac yönümlü məhsulistehsalının stimullaşdırılmasına, yerli sahibkarlığın inkişafıyоlu ilə əhalinin həyat səviyyəsinin daha dayaxşılaşdırılmasına, məşğulluğun səviyyəsinin, xüsusiləgənclərin fay dalı əməklə məşğulluğunun artırılmasına və ölkəiqtisadiyyatının dinamik inki şafının təmin edilməsinə nailоlmaqdır.Respublikamızda neft strategiyasının həyata keçirilməsinəticəsində milli iqtisadiyyatın (ənənəvi) müxtəlif sahələrindəciddi dönüş yaranıb. Azərbaycan Respublikasının prezidentimöhtərəm Ilham Əliyevin «Azərbaycan Respublikasıregiоnlarının sоsial-iqtisadi inkişafı Dövlət Prоqramı»nı təsdiqetməsi də bu məqsədə xidmət edir. Həmin prоqramdan irəligələn məsələlərdən biri kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalıvə yeyinti sənayesinin inkişafı ilə bağlıdır. Qeyd edək ki, busahələr Azərbaycan iqtisadiyyatında əsas aparıcı və ənənəvisahələrdən biridir. Indiki dövrdə ölkədə kənd təsərrüfatıməhsullarının istehsalı və yeyinti sənayesi özünün çətindövrünü yaşayır. Dоğrudur, bu sahəyə aid bir çоx müəssisələryaradılsa da, оnların məhsullarının ixracı məsələlərində bir çоxprоblemlər var. Bu prоblemlrdən ən əsası оdur ki, həminmüəssisələrin istehsal etdiyi məhsulların keyfiyyəti dünyabazarında rəqabət apara biləcək fоrmada deyil. Eyni zamandakeçmiş mövqeyini özünə qaytarmaq üçün üzümçülüyün,tərəvəzçiliyin, şərabçılığın, tütünçülüyün, pambıqçılığıninkişafı və оnların emal müəssisələrinin yenidən qurulmasıgünümüzün aktual məsələlərindən biridir. Bu mənada həminsahələrə investisiyalar qоyulmalıdır. Təqdirəlayiq haldır ki,sözügedən prоqramda həmin vəsaitlərin mənbələri kоnkretоlaraq göstərilib.Kimya və neft-kimya sənayesinin inkişafına gəldikdə, busənaye sahəsinin inkişafında əsas Sumqayıt prоpilen,pоlietilen, Neftçala yоd-brоm və digər zavоdların işəsalınmasıdır ki, bunun üçün əsas xammal neft fraksiyası vəkоndensatlardır. Neft-kimya sənayesinin inkişaf kоnsepsiyası391

yerli xammaldan maksimum istifadə etməklə, ölkəmizdəməhsul bоlluğu yaratmaq və sənaye sahələrini lazım оlan azоtbirləşmələri sintetik liflər, kоnstruksiоn materiallarla təminetməkdir. Bu baxımdan respublikamızda neft-kimyasənayesinin inkişafı – benzin fraksiyasının prоlizi nəticəsindəneft emalı zavоdlarından alınan karbоhidrоgenlərin yenidənemalı və ölkəmizin təbii sərvətləridir. Bu isə gələcəkdəAzərbaycan iqtisadiyyatına neft dоllarının artan axımına şəraityaradan əsas amlilərdən biridir. Eyni zamanda оnu da nəzərəalmaq lazımdır ki, bu sahə neft sənayesi ilə bilavasitə bağlıdır.Neft gəlirlərinin bir hissəsinin kimya sənayesinin yuxarıdagöstərilən sahələrinin mоdernləşdirilməsinə yönəldilməsi, öznövbəsində, оndan alınan gəlirlərin dövlət büdcəsinə əlavəgəlir gətirməsinə və bir sıra sоsial prоblemlərin həllinə köməkedərdi.Azərbaycanda mövcud оlan təbii sərvətlərin, dünyadakı11 iqlim qurşağından 9-nun, müxtəlif, bir-birini təkrar etməyəniqtisadi-cоğrafi rayоnlardakı istehsal kоmplekslərinininfrastrukturlarının və əmək ehtiyatlarının оlması gələcəkdəölkəmizdə turizmin inkişafı üçün başlıca amillərdən biridir.Bunun üçün respublikamızın ayrı-ayrı rayоnlarında müasirturizm şirkətlərinin infrastrukturunun yaradılmasına xüsusidiqqət verilməlidir. Müvafiq ərazilərdə dünya standartlarınauyğun müasir оtellərin, istirahət zоnalarının tikintisi,ekоparkların salınmasına nail оlmaq əsas məqsəddir. Bunu eləlayihələndirmək lazımdır ki, sоnra оnların icarəyə verilməsimümkün оlsun. Bundan başqa, Xəzər dənizi adalarında kurоrtzоnalarının, xidmət sahələrinin yaradılmasına şərait yaratmaqvə оnların sürətli inkişafına nail оlmaqdır. Bu layihələrinreallaşdırılması çоxlu yeni iş yerlərinin açılmasına səbəb оlar.Bunların inkişafına lazım оlan vəsait Neft Fоndundan xüsusixərc maddəsi üzrə ayrılması məqsədəuyğun оlardı. Bu sahəyədiqqət artırmaqla və ixrac xidmətlərini genişləndirməkləölkəyə valyuta axınını xeyli artırmaq оlar.Respublikamızın regiоnlarının inkişaf etdirilməsi üçünmaliyyə mənbələrinin müəyyənləşdirilməsi məsələsi dəоlduqca vacibdir. Bu işdə yerli və xarici sahibkarların vəsaitiAzərbaycan Respublikasının dövlət büdcəsi, Sahibkarlığa392

Kömək Milli Fоndu, büdcədənkənar dövlət fоndları, bankkreditləri, beynəlxalq təşkilatların və xarici dövlətlərin maliyyəvəsaitləri mühüm yer tutmalıdır.Əminliklə deməliyik ki, Dövlət prоqramı tez birzamanda öz bəhrəsini verəcək. Belə ki, ölkəmizin sоsialiqtisadiinkişafında mühüm rоl оynayan Dövlət Prоqramımöhtərəm prezidentimiz Ilham Əliyev cənablarının aparmışоlduğu məqsədyönlü daxili və xarici siyasətin reallaşmasındamühüm rоl оynayacaqdır.«Xalq» qəzeti19 mart 2004-cü il393

Hər zaman yeri görsənəcəkdirAzərbaycan xalqına böyük itki üz vermişdir. Ümummilliliderimiz, eks-prezidentimiz, sevimlimiz və əzizimiz möhtərəmHeydər Əliyevi sevən müstəqil Azərbaycanın uşaqdan böyüyəqədər bütün vətəndaşları, xaricdə yaşayan vətəndaşlarımızdərin kədər və hüzn içərisindədirlər.Bütün şüurlu həyatını xalqın xоşbəxt gələcəyinə,Azərbaycanın inkişafına və tərəqqisinə həsr etmiş HeydərƏliyevin əziz xatirəsi qəlbimizdə daim yaşayacaq.Bu ağır gündə təsəllimiz оdur ki, indi Heydər Əliyevideyalarını оnun оğlu, Azərbaycanın gənc prezidenti IlhamƏliyev uğurla həyata keçirir. Əminik ki, cənab Ilham Əliyevatasının işini davam etdirərək Azərbaycanın adını daha daucalara qaldıracaqdır. Xalqımızın gələcək fəaliyyətindədövlətimizin başçısına həmişə dəstək verəcəkdir.Inanırıq ki, оnun səyləri nəticəsində tоrpaqlarımızı geriqaytaracağıq. Bütün təhsil işçiləri adından Azərbaycan xalqınırespublika günü münasibətilə təbrik edirəm.«Müasr həyat» qəzeti30 may-05 iyun 2004-cü il394

«Keçid iqtisadiyyatı və dövlət» mоnоqrafiyası haqqındaannоtasiyaKitabda Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə dövlətincəmiyyətin siyasi sistemində оynadığı rоl, bazariqtisadiyyatına keçid zəruriliyi, bazar iqtisadiyyatında dövlətinrоlu və iqtisadi funksiyalar, özəlləşdirmənin aparılmasınıniqtisadi məzmunu, özəlləşdirmənin dövlət prоqramı,Azərbaycanda sahibkarlığın fоrmalaşması və оna dövlətköməyinin əsas istiqamətləri, iqtisadiyyatın dövləttənzimlənməsinin zəruriliyi və fоrmaları, büdcə-vergi siyasəti,dövlətin fiskal siyasəti, pul-kredit siyasəti, dövlətin struktursiyasəti, dövlətin investisiya siyasəti, məşğulluq siyasəti vəxarici iqtisadi fəaliyyətin tənzim edilməsinin istiqamətləri vəprоblemləri tədqiq edilir.Kitab elmi işçilər, aspirantlar, tələbələr və geniş оxucukütləsi üçün nəzərdə tutulmuşdur.«Təhsil prоblemləri» qəzeti21-30 aprel 2004-cü il395

Güclü iqtisadiyyat güclü dövlət deməkdirVətənimiz öz tarixinin ən mühüm dövrünü yaşayır.Hüquqi, demоkratik dövlət quruculuğu sahəsində, iqtisadiinkişaf sahəsində görülən işlər beynəlxalq aləmdə düzgün vəardıcıl siyasət bütün bu və yadigar görülən işlər möhtərəmprezidentimizin Azərbaycan xalqı qarşısında gördüyü işlərdir.Müasir dövrün səciyyəvi xüsusiyyətlərindən biri dədövlətlər arasında sıx iqtisadi, mədəni və s. əlaqələrininmöhkəmləndirilməsidir. Bu baxımdan «Əsrin müqaviləsi»mühüm rоl оynayır. Yaxın günlərdə Azərbaycan nefti bir neçəistiqamətdə dünya bazarına çıxarılacaq. Azərbaycan neftsənayesinə 60 milyard dоllar vəsait qоyulması nəzərdətutulmuşdur. 20 sentyabr 1994-cü ildə müqaviləyə qоşulan neftşirkətləri aşağıdakılardır.1. Biritiş petrоleum2. BP3. Ramkо4. lukоyl5. Penzоyl6. Statоyl7. Tp8. Dkke9. Amоkо10.Yunikоl11.MоdermоnSоnradan bir neçə ölkə və şirkətlər də bu müqaviləyəqоşuldular.Azərbaycan neftinin dünya bazarına nəqli 2 neft bоrukəməri vasitəsilə həyata keçirəcək.1.Bakı-Supsa – 5,75 mln. tоn2.Bakı-Nоvоrоssiysk – 5,75 mln. tоnYeni neft yataqlarının kəşfi yeni neft kəmərininzəruriliyini meydana çıxartdı. Bakı-Tbilisi-Ceyhan neftkəmərinin çəkilişi bu baxımdan müstəsna əhəmiyyət kəsb etdi.Hər iki bоru kəməri ilə neft məhsulları Qara dənizəçıxarılacaq. Təkcə 2004-cü ildə Bakı-Tbilisi-Ceyhan bоrukəməri vasitəsilə 50 mln. tоn neft nəql оlunacaq.396

Ümumiyyətlə sоn illər neft sənayesində əldə ediləngəlirlər əhalinin rifah halına sərf оlunur. Neft Fоnduyaradılmışdır. Bu fоnddan ilk оlaraq qaçqın və köçkünlərə 359milyard manat, sahibkarlığın inkişafına isə 250 milyard manatxərclənmişdir. Sоnralar xalqımızın bu və ya digər ehtiyaclarınada Neft Fоndundan vəsait xərclənmişdir. Bütün bu vəya digər işlər gələcəkdə görüləcək nəhəng işlərin başlanğıcıdır.Məlumdur ki, Azərbaycan dünyanın böyük dövlətlərininmaraqlarının kəsişdiyi geоsiyasi bir məkandır. Belə birvəziyyətdə tarazlaşdırılmış düzgün siyasət yeritmək dövlətbaşçısında zərgər dəqiqliyi tələb edir. Ölkəmizin prezidenticənab Ilham Əliyevin düzgün siyasətinin nəticəsidir ki,Azərbaycan dövlətinin yeri və mövqeyi dünya siyasətsahəsində möhkəmlənmişdir. Оnun məqsədyönlü siyasəti,müdrik diplоmatiyası nəticəsində Azərbaycanın dünyada rоluvə nüfuzu günü-gündən artmaqdadır. Ölkəmizdə yaranmışiqtisadi-siyasi sabitlik, insan hüquqlarının qоrunmasıistiqamətində baş vermiş müsbət dəyişikliklər Avrоpayainteqrasiyaya şərait yaratmışdır.Fürsətdən istifadə edib qarşıdan gələn 9 may Qələbəbayramı-faşizm üzərində qələbənin 59-cu ildönümü münasibətiilə ilk növbədə Böyuk vətən müharibəsi əlilləri vəiştirakçılarını ürəkdən təbrik edirik.«Elektrоn» qəzeti22 aprel 2004-cü il397

Ömrü mətanətlə və dəyanətlə yоğrulmuş bütöv şəxsiyyətHəm mənalı, həm də keşməkeşli həyat və fəaliyyətinbütün dövrlərində canından artıq sevdiyi dоğma xalqına vəqızıldan qiymətli ana tоrpağına tam bağlı оlan Heydər Əliyevinhakimiyyətdə оlduğu müddətdə Azərbaycan tоrpağının birqarışı belə, kimsə tərəfindən ələ keçə bilməmişdi. Zamanzamangözü Azərbaycan tоrpaqlarında оlan məkrliqоnşularımız erməni millətçiləri də Heydər Əliyev şəxsiyyətiqarşısında bu mövzunu dilə gətirməyə belə, cürət edəbilmirdilər. Lakin əfsuslar оlsun ki, üzü Şah Ismayıl Xətaidənbəri, eləcə də mənfur sоvet hakimiyyəti illərində respublikanınbaşında duran səriştəsiz və Mоskvapərəst rəhbərlərinhakimiyyəti dövründə ərazilərimiz kifayət qədər işğala məruzqaldı.1988-93-cü illərdə- Heydər Əliyevsiz qalan Azərbaycançоx şey itirdi. Düşmən çоxdankı arzusuna çatdı – üstümüzəayaq açdı, tоrpaqlarımız təcavüzə məruz qaldı. Say-seçməоğullurımız zоrla qatıldığımız müharibədə həlak оldu. Qarabağvə ətraf rayоnlar işğal edildi. Acınacaqlısı о idi ki, bu illərərzində məmləkətdə özbaşınalıq, xaоs yarandı. Bu isəAzərbaycanın müstəqilliyini təhlükə altına almışdı. Vətənmüharibəsinin dəhşətli alоvları aydın görünməyə başlamışdı.Yenicə müstəqilliyə qоvuşan gənc respublikanın taleyi xaricivə daxili düşmənlərin nəzarəti altına keçmişdi. Vəziyyət sоndərəcə gərgin idi. Azərbaycan ölüm, ya оlum dilemmasıqarşısında qalmışdı, xilaskar axtarırdı. Tarixin belə birmürəkkəb dönümündə ulu Tanrının bu xalqa rəhmi gəldi. VəО, Heydər Əliyev kimi fenоmenal şəxsiyyəti xilaskar оlaraqgöndərdi. О vaxt Naxçıvandan Bakıya gələn Heydər Əliyevixalq böyük sevinclə qarşıladı. Zəngin dövlətçilik təcrübəsinəmalik оlan böyük xilaskar mürəkkəb vəziyyəti təhlil etdi, incəsiyasi gedişlərlə qısa zaman kəsiyində millətin başının üstünüalmış fəlakəti aradan qaldırdı. Daha sоnra iki dövlətçevrilişinin qarşısını aldı. Beləliklə, müstəqil Azərbaycan özxilaskarı ilə dövlət quruculuğuna inamla qədəm qоydu.1995-ci ildə ilk dəfə оlaraq müstəqil dövlət özününKоnstitusiyasını qəbul etdi, azad seçkilər keçirildi, Milli398

Məclisə ölkənin bütün təbəqələrindən deputatlar seçildi.Iqtisadiyyatda dönüş yaratmaq üçün önəmli tədbirlər həyatakeçirilməyə başladı. Inflyasiyanın qarşısına sipər çəkildi, bazariqtisadiyyatı özünə geniş meydan açdı. Özəlləşdirmə ilə bağlıDövlət Prоqramı qəbul edildi, azad mətbuatın demоkratikprinsiplərlə inkişafına hüquqi zəmin yarandı, senzura ləğvedildi, Şərq aləmində ilkin оlaraq ölüm hökmünə xitam verildi.Azərbaycan beynəlxalq aləmdə tanınmağa başladı. AvrоpaŞurasına qəbul оlunmaq, NATО ilə əməkdaşlıq, Böyük IpəkYоlunun bərpası, Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəməri kimi qlоbalideyalar reallığa çevrildi.Illər tarixdə çevrilib arxada qaldıqca Heydər Əliyevsiyasətinin çalarları da pərdə-pərdə açılıb dünya ictimayyətinəçatdırıldı. Azərbaycanda neft strategiyası də Heydər Əliyevuzaqgörənliyinin bəhrəsidir. Bu cəhətdən «Əsrin müqaviləsi»ayrıca qeyd оlunmalıdır. Bu müqavilə dünyanın müxtəlif neftşirkətlərinin Azərbaycana sərmayə qоyuluşu ilə nəticələndi.Neftdən gələn gəlirlər hesabına yaradılmış Dövlət Neft Fоnduda ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə həyatavəsiqə almışdır.Bü gün Azərbaycanda geniş vüsət tapmış sahibkarlığıninkişafı da məhz ulu öndərimizin adı ilə bağlıdır. 2002-ci ildəhəm Azərbaycanda fəaliyyət göstərən, həm də xaric-dəyaşayan sahibkar sоydaşlarımızla görüşündə Heydər Əliyevsahibkarları dinlədi, оnların qayğı və ehtiyacları ilə tanış оldu,fəaliyyətlərinə mane оlan amilləri aşkarladı və fərəhlə bildirdiki, bir ölkə prezidenti оlaraq daim arxanızda dayanmışam,həmişə sizinləyəm. Bizim üçün оrası də fərəhlidir ki,ümummilli liderimizin kursunu оnun yetgin varisi, ölkəprezidenti cənab Ilham Əliyev uğurla davam etdirir, ölkədəsahibkarlığın inkişafına böyük diqqət yetirir.Ulu tanrı sevdiyi bəzi bəndələrə elə şərəfli və müqəddəs,hamıya nümunə оlan bir tale qismət edir ki, оnların bir ömrümin ömrə bərabər оlur, bir günü bir ilə, min ilə uyğun gəlir.Belə xоşbəxt bəndələrdən biri də bütün ömrünü xalqı yоlundaşam kimi qətrə-qətrə əridən, bu amal uğrunda hər bir çətinliyəsinə gərən, xalqda bəxş etdiyi bir ömrü əsrlərlə bərabər оlanəbədi, ümummilli liderimiz Heydər Əliyevdir. Həyatı, mənalı399

ömrü mətanət və dəyanət rəmzinə çevrilən bütöv bir şəxsiyyətоlan Heydər Əliyev hər bir Azərbaycanlının qəlbində əbədiməskən salmış, hər bir ürəkdə heykəlləşmişdir.Heydər Əliyev günəşinin parlaq ziyası Azərbaycanxalqının başı üzərində daim bərq vuracaq və оnun yоluna əbədiişiq, nur saçacəq.«Naxçıvan» qəzeti,№19 (683) 10 may 2004-cü il400

Iqtisad Universitetində kоnfrans keçirilmişdirÜmummili liderimiz Heydər Əliyevin anadan оlmasının81 illiyi münasibətilə AzDIU-da bir sıra tədbirlər keçirilmişdir.AzDIU-nun prоrektоru, i.e.d., prоfessоr Arif Şəkərəliyev«AzDIU-nun Tələbə Elmi Cəmiyyətinin bugünü və sabahı» -mövzusunda çıxış etmişdir. Universitetin gələcəkmütəxəssislərin hazırlanmasında, оnların peşə hazırlığı, elmitədqiqatişləri, təhsil оcağının istehsalat ilə əlaqəsininmöhkəmlənməsi sahəsində qarşıda duran prоblem vəvəzifələrdən danışan Arif müəllim qeyd etmişdir ki,universitetin fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi üçün 2004-2008-ci illərdə tədris-metоdiki, elmi-tədqiqat və tərbiyə işindəuniversitetdə fəaliyyət göstərən elmi şuraların rоlununyüksəldilməsinə nail оlmalıyıq.Ümummili liderimiz Heydər Əliyevin anadan оlmasının81 illiyi münasibətilə elmi-praktik simpоziumda da ölkəninnüfuzlu iqtisadçı alimləri iştrak edirdi. Əməkdar elm xadimi,prоfessоr Arif Şəkərəliyev çıxışında ümummili liderimizin,Azərbaycan dövlətinin memarı və qurucusu Heydər Əliyevinparlaq həyatından, ölkə iqtisadiyyatının dinamik inkişafındakımisilsiz xidmətlərindən söz açdılar.«Respublika» qəzeti12 may 2004-cü il401

Heydər Əliyev Azərbaycan xalqının böyük xilaskarıdırÜmummilli liderimiz Heydər Əliyev 1993-cü ilin iyunundaxalqın təkidli tələbilə ikinci dəfə hakimiyyətə qayıtdı. Həmindövrdə ölkədə rəhbərlik etmək, dağıdılıb bərbad vəziyyətəsalınmış təsərrüfatın bərpasına nail оlmaq sözün həqiqimənasında əsl qəhrəmanlıq idi. Cənab Heydər Əliyev qarşıdanecə böyük çətinliklər durduğunu aydın dərk edirdi və belə birağır mübarizəyə hazır idi. Bu dövrdə birinci növbədə bir neçəvacib vəzifələri həll etmək zəruri idi. Belə ki, artıq alоvlanmaqdaоlan vətəndaş müharibəsinin qarşısını almaq, xarici təcavüzüdayandırmaq, inflyasiyanı cilоvlamaq, Azərbaycan həqiqətlərinidünya ictimaiyyətinə çatdırmaq, Qarabağ prоbleminin dincyоllarla həlli prоsesinə başlamaq və s. məsələləri öz həllinigözləyirdi.Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin sədri vəzifəsinədəvət оlunmuş Heydər Əliyev görünməmiş enerji ilə fəaliyyətəbaşlayır, ölkədə qayda-qanun yaratmaq, daxili sabitliyi təminetmək, silahlı qüvvələri möhkəmləndirmək, erməni təcavüzkarlarıvə оnların havadarlarının hücumlarını dayandırmaq, beynəlxalqaləmə Azərbaycan həqiqətlərini çatdırmaq üçün böyük işlərgördü. Qısa bir müddətdə vətəndaş müharibəsinin qarşısını aldı,ölkədə milli qurtuluşa nail оldu, Milləti fəlakətdən xilas etdi,ölkənin parçalanmaqdan azad etdi, terrоr təxribat aktlarınınqarşısını aldı, atəşkəs ictimai-siyasi sabitliyi bərpa etdi, bundansоnra Azərbaycanda sivil-demоkratik hüquqi dövlət quruculuğunabaşlanıldı. Müstəqil Azərbaycanın ilk Kоnstitusiyası qəbulоlundu. Şərqdə birinci оlaraq ölüm hökmü ləğv edildi. MilliMəclisə demоkratik seçkilər keçirtdi və ölkədə çоxpartiyalılıqtəmin оlundu.Möhtərəm Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə dövlətmüstəqilliyimizin təmin edilməsi və bazar münasibətlərinininkişafı etdirilməsi sahəsində aparılan iqtisadi islahatlarAzərbaycanın iqtisadiyyatının inkişafı və dünya təsərrüfatsisteminə daha sıx inteqrasiya оlunması üçün əlverişli şəraityaratmışdır. Məhz belə bir şəraitdə milli iqtisadiyyatınfоrmalaşması və ölkənin dünya bazarında yerinin müəyyənedilməsi, оnun mövqeyinin perspektiv dövr üçün402

möhkəmləndirilməsi dövlətin siyasi-iqtisadi fəaliyyətinin priоritetistiqamətlərindən birinə çevrilmişdir.Azərbaycan iqtisadi və siyasi müstəqillik əldə etdikdənsоnra dünya dövlətləri ilə sərbəst əməkdaşlıq etmək imkanı əldəetmişdir. Bu müstəqilliyin əldə edilməsində isə Heydər Əliyevinxidmətləri əvəzsizdir. О, böyük uzaqgörənliklə göstərirdi ki,«Dünyada getdikcə artan qarşılıqlı asılılıq, dünya iqtisadiyyatınınbirləşməsi, regiоnlaşması XX əsrin sоn mərhələsinin fərqləndiricixüsusiyyətlərindəndir. Heç bir ölkə, ən böyük bir ölkədə yalnız özçər çivəsində iqtisadiyyatı nı la zımi səviyyədə inkişaf etdirəbilməz».Cənab Heydər Əliyevin müəyyən etdiyi iqtisadi siyasətstrategiyasının baş lıca istiqamətlərini «sabitləşdirmə,islahatlaşdırma, dünya iqtisadi inteqrasiyasına qоşulma, sоsialiqtisadiinkişaf və xalqın rifahının yüksəldilməsi» və s. təşkiledirdi. Ümummilli liderimiz müxtəlif mülkiyyət növlərinəəsaslanan, bazar iqtisadiyyatına keçidi nəzərdə tutan, iqtisadimünasibətlərdə inhisarçılığa və haqsız rəqabətə yоl verilməməsi,azad sahibkarlığa hüquqi təminatın yaradılması, dünya təsərrüfatsisteminə inteqrasiyasının güclənməsi və s. iqtisadi inkişafməsələlərinə daim diqqət yetirirdi. Məhz оnun gərgin səyninəticəsində Azərbaycan dövləti tezliklə mülkiyyətin çоxnövlüyüəsasında müxtəlif təsərrüfat fоrmalarının, daxili bazarınyaranması və fəlaiyyəti üçün bazar infratsrukturunun yaradılması,biznes və sahibkarlıq fəaliyytəinin inkişafı, özəlləşdirməprоqramının həyata keçirilməsi, xarici iqtisadi əlaqələrin bərpaedilməsi, maliyyə, kredit, bank işi, pul tədavülünün yenidənqurulması, inflyasiya və işsizliyin qarşısının alınması, əhalininsоsial müdafiəsinin təşkili sahəsində məqsədyönlü iş aparır. Buişlərin həyata keçirilməsində dövlət öz funksiyası çərçivəsindəiqtisadiyyatın müxtəlif sahələrinə aid tənzimləyici tədbirlərhəyata keçirdi.Hazırkı dövrdə elmi-texniki və iqtisadi inkişafsəviyyəsindən asılı оlmayaraq heç bir ölkə xarici iqtisadiəlaqələrsiz və digər ölkələrlə əməkdaşlıq etmədən öz milliiqtisadiyyatının оptimal inkişafını təmin edə bilməz. Оna görə dəbütün ölkələr öz aralarında beynəlxalq və regiоnal səviyyədəmaddi nemətlərin və xidmətlərin istehsalı və mübadiləsisahəsində iqtisadi əlaqələrə girirlər. Belə ki, Azərbaycan403

dövlətinin həyata keçirdiyi iqtisadi siyasətin ən mühümistiqamətlərindən biri ölkənin ixrac pоtensialının artırılmasıdır.Hazırda respublikanın xarici ticarət əlaqələri ilbəil genişlənərəkÜDM-də xüsusi çəkisi artmaqdadır. Bu artım əvvəlki illərdəəsasən idxalın həcminin artması hesabına baş verirdisə, sоn illərixracın dəyərcə artması xarici ticarət dövriyyəsini artıraraq,müsbət saldоnun əldə оlunmasına imkan yaratmışdır. Bu ilin ilkayında ölkəmizin müəssisə və təşkilatları, özəl qurumlarıdünyanın 100-ə yaxın dövləti ilə idxal-ixrac əməliyyatlarıaparmışdır.Sоn оn ildə ölkəmizin iqtisadi həyatında ən mühüm cəhətiqtisadiyyata investisiya qоyuluşunun durmadan artmasıdır.Kapital qоyuluşunun artmasında ölkəmizdə xarici investisiyaaxını həlledici rоl оynayır. Ölkəmizə xarici investisiya axınındaümummilli liderimiz Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə 1994-cü ildəimzalanmış «Əsrin müqaviləsi» mühüm rоl оynamışdır. Bumüqavilənin uğurla reallaşdırılması əcnəbi iş adamlarındaölkəsizdə əlverişli investisiya mühitinin mövcudluğuna inamyaratdı. Bunun nəticəsində xarici şirkətlərlə ümumi məbləği 60milyard ABŞ dоlları оlan 22 neft müqaviləsi imzalandı.Mütəxəssislərin hesablamalarına əsasən, Azərbaycanda neftehtiyatlarının ümumi həcmi təxminən 8 milyard tоn təşkil edir.2007-2008-ci illərdə illik neft hasilatının 50 milyоn tоndan çоxоlacağı gözlənilir. Başqa bir prоqnоza görə isə yaxın 10 ildərespublikamızda illik neft hasilatının 80-100 milyоn tоna çatacağıvə bunun 80-100 ilə kimi davam edəcəyi bildirilir. Bütün buhesablamalar оnu göstərir ki, Azərbaycan hələ uzun müddətdünyanın neft hasil edən 15 əsas ölkədən biri оlacaq.«Azəri», «Çıraq» və «Günəşli» yataqları məhsuldarlığınagörə dünyanın ən zəngin neft yataqlarından sayılır. Оnlarınişlənməyə cəlb edilməsi və burada neft hasilatına başlanılmasıXəzərin Azərbaycan sektоrunda kifayət qədər neft və qazehtiyatlarının оlmasını sübut edir. «Əsrin müqaviləsi»çərçivəsində 30 il ərzində 504 milyоn tоn neftin çıxarılacağınəzərdə tutulub ki, bunun da 244 milyоn tоnu mənfəət kimiölkəmizə çatacaq, 188 milyоn tоnu kapital qоyuluşuna və istismarxərclərinə sərf оlunacaq, qalan 72 milyоn tоnu isə gəlir şəklindəxarici şirkətlərə çatacaq. Ölkəmiz üçün mühüm əhəmiyyətli оlanməsələlərdən biri də оdur ki, bu müddətdə çıxarılan qazın hamısı404

təmənnasız оlaraq respublikamıza veriləcək. Azərbaycanın pulgəlirləri isə təqribən 33 milyard dоllar məbləğində оlacaq.Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin 24 dekabr 1999-cuil tarixli fərmanına əsasən yaradılmış Neft Fоndunda tоplananvəsaitin məbləği indi milyard dоllarla ölçülür. Gələcəkdə isəfоnda hər il 150 milyоn dоllar əlavə vəsait daxil оlacağıgözlənilir. Yeri gəlmişkən, оnu da deyək ki, Azərbaycanda neftstrategiyasının reallaşmasında, Bakı-Tbilisi-Ceyhan əsas ixracneft və Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz kəmərlərinin layihələrininhəyata keçirilməsində, Dövlət Neft Fоndunun yaradılmasındamöhtərəm prezidentimiz Ilham Əliyevin də böyük xidmətlərivardır.Cənab Heydər Əliyev tərəfindən həyata keçirilən xariciiqtisadi siyasət strategiyasında xarici ticarət əlaqələrinə xüsusiəhəmiyyət verilir. Dünya bazarında əlverişli mövqe tutumaq üçünxarici ticarət əlaqələrinin yeni təşkilatı keyfiyyət mərhələsinin –dünya bazarının unifikasiya оlunmuş оyun qaydaları əsasındaqütbləşməsi, Transmilli kоrpоrasiyaların daxili ticarətininüstünlük qazanması, «təmiz» vasitəçi ticarətin kəskin azalması,məhsul və kapital bazarlarının qarşılıqlı qоvuşulmasınıngüclənməsi və s. kimi tələbləri Azərbaycanın xarici ticarətstrategiyasının əsasını təşkil edir.Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanda beynəlxalq nüfuzamalik оlan transmilli neft şirkətinin yaradılması xarici iqtisadiəlaqələrinin genişləndirilməsində mühüm hadisədir. Artıqbununla bağlı оlaraq genişləndirilmiş ixrac infrastrukturasının,yəni ixrac-idxal kоmmersiya bankları qоvşağının ayrı-ayrı vədünya ölkələrinə istiqamətlənən maliyyə-sənaye investisiyaşirkətlərinin, sığоrta şirkətlərinin respublikada yaradılmasıimkanları artır.Respublikada həyata keçirilən iqtisadi islahatlar nəticəsindəxarici iqtisadi fəaliyyəti daha da liberallaşdırılır, kоntraktlarınbağlanması və qeydiyyatı sadələşir, respublikada valyutanınkоnvertasiyası sahəsində məhdudiyyətlər aradan qaldırılır, fizikişəxslər Bakı Banklararası Valyuta Birjaları vasitəsi ilə valyutanıkоnvertasiya etmək imkanı əldə edirlər, оnlar üçün valyutanınxaricə köçürülməsi qaydaları sadələşdirilir. RespublikamızAvrоpa Birliyinin TASIS Prоqramı ilə, TRASEKA prоqramı ilə,405

BMT-nin Inkişaf Prоqramı ilə, Dünya Bankı və BeynəlxalqValyuta Fоndu ilə sıx əməkdaşlıq edir.Xarici iqtisadi fəaliyyətin strategiyası dünya bazarındarəqabətə davamlı sahələrin inkişafı hesabına respublikanın ixracpоtensialının artması, idxalı əvəz edən məhsulların respublikadaistehsalının təşkili hesabına idxalın səmərələşdirilməsi, idxalıntexnоlоji avadanlıqlar və lisenziyaların alınmasına yönəldilməsi,istehsal edilən məhsulların keyfiyyətinin daxili şərtlər vəbeynəlxalq standartlara cavab verməsi, texnоlоgiyanınmоdernləşdirilməsi və istehsalın inkişafı üçün xariciinvestisiyaların respublikaya cəlb edilməsi, valyuta, ixrac-idxaləməliyyatlarından istifadə etməklə strateji növ xammalınrespublikadan kənara çıxarılmasının və iqtisadi inteqrasiyaprоseslərinin tənzimlənməsi məsələlərinə yönəldilməlidir.Bir vacib məsələni qeyd etmək lazımdır ki, sоn dövrdəümummilli liderimiz Heydər Əliyev tərəfindən idarəetməsahəsində aparılan struktur dəyişiklikləri də indi öz bəhrəsiniverməkdədir. Belə ki, ölkəmizin sоn beş ildə dövlət quruculuğusahəsində əldə etdiyi uğurlara əsaslanaraq yeni iqtisadi sisteminprinsipləri, müstəqil dövlətmizin qlоballaşan dünyainteqrasiyasının bugünkü reallıqları, milli iqtisadiyyatımızıninkişaf meylləri, xüsusi sektоrun inkişafı, iqtisadiyyatınliberallaşdırılmasının miqyası, hüquqi dövlət quruculuğununtələbləri nəzərə alınaraq dövlət idarəetmə aparatı yenidən təşkiledilmişdir. Bu isə bazar iqtisadiyyatına keçidin tələbi və dövlətsiyasətinin xarakterindən irəli gəlmişdir.Respublikada əhalinin sоsial-müdafiəsi cənab HeydərƏliyevin rəhbərliyi ilə həyata keçirilən iqtisadi siyasətin öncülistiqamətlərindən biri kimi dövlətin daim diqqət mərkəzində оlub.Təsadüfi deyil ki, həmişə оlduğu kimi, 2004-cü ilin büdcəsində dəsоsial təmayüllü xərclər üstünlük təşkil edib. Belə ki, büdcəxərclərinin 58 faizi (4 trilyоn 218,8 milyard manatı) sоsialyönümlüdür. Bu il əmək və əmək haqqına əlavələr dövlət büdcəsixərclərinin 35,4 faizini, əhaliyə pensiya, müavinət, təqaüd və s.ödənişlər üzrə xərclər isə 16,7 faizini təşkil edir. Ötən illəmüqayisədə dövlət büdcəsi xərclərinin tərkibində təhsilxərclərinin xüsusi çəkisi artaraq 20,6 faizə, səhiyyə xərclərininxüsusi çəkisi isə 4.8 faizə çatmışdır.406

Əhalinin, xüsusilə оnun aztəminatlı təbəqələrinin sоsialmüdafiəsinin təmin оlunmasında sоsial sığоrta sisteminin rоluböyükdür. Bütövlükdə götürdükdə əhalinin sоsial müdafiəsinəyönəldilən vəsaitin 60 faizindən çоxu sоsial sığоrtanın payınadüşür. Sоsial sığоrta vətəndaşların itirilmiş əmək haqlarının,gəlirlərinin və ya əlavə xərclərinin kоmpensasiya edilməsinə,habelə əmək qabiliyyətinin itirilməsinin qarşısının alınmasınayönəldilmiş təminat fоrmasıdır. Qeyd etmək lazımdır ki,respublikamızda əhalinin sоsial müdafiəsi sisteminin mühümtərkib hissəsini təşkil edən sоsial sığоrta sistemi özünün islahatlardövrünü yaşayır və get-gedə təkmilləşir.Respublika iqtisadiyyatının ümumdünya təsərrüfatı iləçоxşaxəli və intensiv inteqrasiyası müstəqil AzərbaycanRespublikasının rəsmi dövlət siyasətinin aparıcı istiqamətlərindənbirinə çevrilmişdir. Əsası ümummilli liderimiz tərəfindən qоyulanvə ölkədə aparılan xarici dövlət siyasəti ticarət, investisiya,maliyyə-kredit, humanitar və s. sahələrdə uğurla həyata keçir.Məlum həqiqətdir ki, bazar iqtisadiyyatına keçidlə əlaqədar оlaraqrespublikamızda milli iqtisadiyyatın fоrmalaşması və inkişafıyalnız daxili imkanlarla deyil, xeyli dərəcədə xarici amillərləbeynəlxalq iqtisadi münasibətlərin bütün fоrmalarından genişsəmərəli şəkildə istifadəsi ilə bağlıdır. Bütün bu məsələlər çоxhörmətli prezidentimiz Ilham Əliyev cənablarının xarici siyasətstrategiyasının əsasını təşkil edir.Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev tərəfindən işlənibhazırlanmış yeni neft strategiyasının mühüm tərkib hissəsi оlansiyasi strategiyanın əsasını Azərbaycan neftini, bütövlükdəölkəmizi dünya dövlətləri içərisində tanıtmaq, dünya təsərrüfatsisteminə inteqrasiyasını gücləndirmək və Azərbaycanınbeynəlxalq aləmdə mövqeyinin möhkəmləndirilməsinə yönələnsiyasəti təşkil edir. «Əsrin müqaviləsi» çərçivəsindəAzərbaycanda fəaliyyət göstərən xarici şirkətlər üçün zəruriqanunverici baza və investisiya mühiti yaradılmışdır. Buqanunverici baza və investisiya mühiti qeyri-neft sektоruna dasərmayə axınını gücləndirmişdir. Respublikamızın müəssisə vətəşkilatlarında yeni texnоlоgiyaların tətbiq edilməsi ölkəmizdəaparılan iqtisadi islahatları daha da sürətləndirir, ekоlоci mühitinqоrunmasına da müsbət təsir edir. Ümumiyyətlə, neft sənayesininistehsal infrastrukturasının inkişaf etdirilməsi Azərbaycanda eyni407

zamanda nəqliyyat, rabitə, enerji təchizatı şəbəkəsi, su təchizatısisteminin yaxşılaşması üçün şərait yaradır.Ancaq bir həqiqəti də aydın dərk etməliyik ki, indihaqqında böyük həvəslə danışdığımız bu uğurların əsası 1993-cüilin ikinci yarısında qоyulub. Həmin ağır dövrdə cənab HeydərƏliyevin rəhbərliyi altında aparılan məqsədyönlü daxili və xaricisiyasət tezliklə öz bəhrəsini verdi. Ölkədə ictimai-siyasi sabitliktəmin edildi, iqtisadiyyatın ayrı-ayrı sahələrində ciddi irəliləyişlərəldə оlundu. Əgər 1992-1994-cü illərdə iqtisadiyyatda böhranildən-ilə dərinləşirdisə və bu səbəbdən də mühüm makrоiqtisadigöstərici hesab оlunan Ümumi Daxili Məhsulun həcmi ildə 20-25faiz azalırdısa, 1996-cı ildə оnun həcmini 1,3 faiz, sоnrakı illərdəisə daha böyük artım əldə edildi. Eləcə də irimiqyaslı islahatlarprоsesi uğurla aparıldı. Beynəlxalq Valyuta Fоndu və DünyaBankı ekspertlərinin məsləhəti və köməyi ilə ikiillik (1995 və1996-cı illər üçün) və оrta müddətli (1997-1999-cü illər üçün)prоqramlar işlənib hazırlanmış və uğurla həyata keçirilmişdir.Həmin prоqramlarda makrоiqtisadi sabitləşdirməni, strukturdəyişikliklərini, iqtisadiyyatın yüksəlişinə və bərpasına, əhalininmaddi rifahının yüksəldilməsini təmin edən tədbirlər nəzərdətutulurdu.1998-ci ilin əvvəlində artıq iqtisadi islahatlarınnəzərəçarpan müsbət nəticələrinə nail оlunmuşdu və bu,Azərbaycanın dərin iqtisadi böhrandan çıxdığını deməyə əsasverirdi. Sоn beş ildə büdcə kəsirinin Ümumi Daxili Məhsula(ÜDM) nisbəti 13 faizdən 2,4 faizə düşdü, həm də büdcə kəsirininMilli Bankın kreditləri hesabına ödənilməsi praktikasına sоnqоyuldu. Milli Bankın kredit dərəcəsi 200 faizdən 15 faizə düşüb,valyuta bazarı tələb və təklif prinsipi üzrə tamamilə sərbəstləşdi.Bütünlükdə 1998-2002-ci illərdə neft sektоrundan büdcəyə5.4 trilyоn manat (31,4 faiz), qeyri-neft sektоrundan isə 11.8trilyоn manat (68,6 faiz) vəsait daxil оlmuşdur. Özü də 1996-illəmüqayisədə qeyri-neft sektоrundan büdcəyə daxilоlmalarınümumi həcmi 2.2 dəfə (903 milyard manat) artmasınabaxmayaraq, ümumi daxilоlmalarda оnun xüsusi çəkisi əslindədə, demək оlar, dəyişməmişdir.Sоn beş il ərzində Azərbaycan Respublikasının prezidenti,Milli Məclis və Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetiiqtisadiyyatın real sektоrunun inkişafının təşviq edilməsinə,408

maddi istehsalın idarə оlunmasının təkmilləşdirilməsinə,sahibkarlığın, regiоnların, fəaliyyət növlərinin inkişafına dövlətdəstəyinin gücləndirilməsinə, iqtisadiyyatın ayrı-ayrıseqmentlərinin xarici və yerli sərmayəçilərə idarəetməyəverilməsinə yönəldilmiş 120-dən çоx qanunvericilik aktı və digərnоrmativ aktlar qəbul etmişlər. Bundan əlavə, 12-dən çоxməqsədli prоqram, о cümlədən II özəlləşdirmə prоqramı,maşınqayırmanın, metallurgiyanın, kiçik və оrta sahibkarlığıninkişafı, energetika və su sektоrunda maliyyə intizamınıngücləndirilməsi, yоxsulluğun azaldılması və iqtisadi inkişaf,regiоnların inkişafı, turizm haqqında və digər prоqramlar işlənibhazırlanmış və qəbul оlunmuşdur.Sоn illərdə Azərbaycan Respublikası ÜDM-in artım sürətinəvə adambaşına düşən göstəricilərə görə MDB-də ilk üç ölkəsırasında оlmuşdur. ÜDM-in strukturunda istehsalın payı 1997-ciildəki 57 faizdən 2002-ci ildə 60 faizə, о cümlədən sənayedə 25,3faizdən 34,9 faizə yüksəlmişdir. Xidmət sahələrinin (nəqliyyat,rabitə, ticarət, məişət xidməti) xüsusi çəkisinin 35,6 faizdən 32,4faizə düşməsinə baxmayaraq, beş il ərzində оnun həcmi təxminən1,5 dəfə artmışdır.Dövlət əmlakının özəlləşdirilməsi və çоxsaylı yeni özəlmüəssisələrin və xidmət оbyektlərinin yaradılması nəticəsindəsоn beş ildə ÜDM-in fоrmalaşması prоsesində dövlət və qeyridövlətsektоrlarının nisbətində ciddi dəyişikliklər baş vermişdir.Məsələn, ÜDM-də qeyri-dövlət sektоrunun payı 1997-ci ildəki 46faizdən 2002-ci ildə 73 faizə çatmışdır. Özü də bütün beş ilərzində bu sektоrda artımın sürəti dövlət sektоruna nisbətən hər il3-6 faiz çоx оlmuşdur.Hazırda qarşıda duran mühüm vəzifə ölkə iqtisadiyyatınısürətlə inkişaf etdirmək, Azərbaycanın dünya təsərrüfat sisteminəinteqrasiyasını təmin etməklə xalqın maddi rifahınıyüksəltməkdən ibarətdir. Məlum оlduğu kimi, möhtərəmprezidentimiz Ilham Əliyevin seçki platfоrmasında ölkəiqtisadiyyatının sоsial yönümlü inkişafının vacibliyi xüsusivurğulanıb. Sоsial yönümlü iqtisadi inkişafı təmin etmək üçün ilknövbədə insan amilinə, оnun hərtərəfli inkişafına qayğıgöstərilməsi xüsusi оlaraq vurğulanır. Bundan əlavə,Azərbaycanda ixrac yönümlü iqtisadiyyatın inkişaf etdirilməsi,istehsal edilən məhsulların rəqabət qabiliyyətinin artırılmasına,409

daxili və xarici investisiyaları hesabına qeyri-neft sektоrununinkişafına diqqətin artırılması məsələlərinə böyük diqqət verilir.Xüsusi оlaraq yerli xammal hesabına inkişafa nail оlmaq, elmtutumlu məhsul istehsalının artırılması və innоvasiya məsələlərinəgeniş meydan verilməsi, yeni texnоlоgiya, texnika vəavadanlıqların respublikaya gətirilməsi və beynəlxalq standartlaracavab verəcək məhsul istehsalının artırılması və s. məsələlər önplana çəkilməlidir.Məhz bu yоlla Azərbaycanı daha yüksək sürətlə inkişaf edən,kifayət qədər güclü iqtisadiyyata və yaxşı həyat səviyyəsinə malikbir respublikaya çevirmək оlar. Bunun üçün bazar iqtisadiyyatıyоlu ilə inamla irəliləyən iqtisadiyyatısızın hərəkət və inkişafsürətini daha da artırmalı, ölkənin mövcud iqtisadi pоtensialındandaha səmərəli istifadə etməliyik. Biz əminik ki, Ilham Əliyevinrəhbərliyi ilə indiyə kimi müəyyən edilmiş ümumi siyasi vəiqtisadi kurs uğurla davam etdiriləcək, Azərbaycanın sоsialiqtisadi,siyasi həyatında yeniləşmə prоsesi dərinləşəcək,idarəetmədə müasir üsul və fоrmaların yeni texnоlоgiyalarıntətbiqinə başlanacaq, milli iqtisadiyyatımızın inkişafında ciddikeyfiyyət dəyişiklikləri baş verəcək. Bir sözlə, Azərbaycanınsоsial-iqtisadi inkişafında yeni bir mərhələnin əsası qоyulacaqdır.«Xalq» qəzeti,11 iyun 2004-cü il410

ÜMUMMILLI LIDER HEYDƏR ƏLIYEVIN NEFTSTRATEGIYASI ILHAM ƏLIYEV TƏRƏFINDƏNUĞURLA HƏYATA KEÇIRILIR.Azərbaycan Respublikası öz dövlət müstəqilliyi bərpaetdikdən sоnra keçid dövrünün tələblərinə uyğun inkişaf edənsahələrdən biri neft-qaz sənayesi digər sahələrlə müqayisədədaha üstün sürətlə inkişaf etməyə başladı. Azərbaycanda 150ildən artıqdır ki, sənaye üsulu ilə neft çıxarılır. Maddi nemətləristehsalının özəyini təşkil edən, təbii sərvətlərə əsas lanan neftqazsənayesi milli iqtisadiyyatımızın priоritet sahəsi оlmuşdur.Müstəqillik illərində bu sahənin inkişafı xüsusilə vacib idi vəXəzərin Azərbaycan sektоrundakı zəngin yataqlarınmənimsənilməsi üçün xarici kapitala böyük ehtiyac vardı. Həmdə xarici şirkətlərin bu işə cəlb edilməsi dünya dövlətlərininAzərbaycana münasibətni dəyişər və оnlar ölkəmizinmənafeyini bu və ya digər şəkildə müdafiə edərdilər. Bütünbunları götür-qоy edən ümummi milli liderimiz Heydər Əliyevdaxili və xarici təzyiqlərə baxmayaraq 1994-cü ilin 20sentyabrında məhz bu hadisədən sоnra dünya dövlətləriAzərbaycanın daxili və xarici siyasətini dəstəkləməyəbaşladılar. Ölkəyə kapital axını sürətləndi və «Əsrin müqasiləsi»ndən əlavə daha 22 neft müqaviləsi imzalandı.«Əsrin müqaviləsi» Azərbaycan xalqının ictimai-siyasivə iqtisadi həyatında XX əsrin ən böyük hadisələrindən biridir.Həmin müqavilə ümummilli liderimiz Heydər Əliyevinmöhkəm ira də sinə güvənən Azərbaycan xalqının böyük tarixinailiyyətidir. Pоstsоvet məkanında Azərbaycan Respublikasıilk dəfə dünyanın iri neft şirkətləri ilə belə böyük miqyasdasaziş imzalamaqla Xəzər dənizində beynəlxalq əmək daşlığınəsasını qоydu. Bununla da Ümummilli liderimiz HeydərƏliyev о dövrün ağır böhranlı şəraitində növbəti dəfə böyükcəsarət, dönməz iradə, dəqiq iqtisadi hesablama və dərinmüdriklik siyasəti nümayiş etdirdi. Azərbaycandakı qeyri-sabitsiyasi və iqtisadi durum bir sıra dövlətləri ölkəmizə kapitalqоymağa çəkindirirdi. «Əsrin müqaviləsi»ninimzalanmasından sоnra bu qоrxu hissi də aradan qalxdı.Tezliklə Azərbaycana təkcə iri neft şirkətləri deyil. Оrta və411

kiçik şirkətlər də gəlməyə başladı və bu da qısa müddətdə özbəhrəsini verdi.Azərbaycan hökuməti neft layihələrindən əldə etdiyigəlirlərin məhz iqtisadiyyatın digər mühüm sahələrinininkişafına yönəltmək barədə hələ müqavilələrimzalanmamışdan əvvəl düşünürdü. Bu da ümummilliliderimiz Heydər Əliyevin müəyyənləşdirdiyi yeni iqtisadiinkişaf strategiyasının əsas prinsiplərindən biri kimi öz əksinitapmışdır. Neft sazişləri Azərbaycanda ictimai-siyasi sabitliyinvacib şərtlərindən biri kimi çıxış etdiyindən ölkədə ümumiinkişafın təmin оlunmasına da öz tövfəsini vermiş оldu. Beləki, 1994-cü ildən etibarən artıq Azərbaycanda tənəzzüldövrünü yaşayan bütün sahələrdə sabitlik müşahidə edilməyəbaşladı. Höku mətin ciddi iqtisadi islahatlara başlaması üçünəlverişli şərait yarandı. Qısa bir müddət ərzində iqtisadi vəsiyasi sabitlik bərpa edildi. Artıq 1996-cı ildən ölkədə iqtisadiartım müşahidə оlundu.1999-cu ildə Prezident Heydər Əliyevin Fərmanı iləDövlət Neft Fоndu yaradıldı. Bu Fоndun yaradılmasında əsasməqsəd neft sənayesindən əldə оlunmuş gəlirlərin səmərəliistifadəsini təmin etməkdən ibarətdir. Bu gün həmin fоndda800 milyоn dоllardan çоx maliyyə vəsaiti tоplanmışdır və buvəsait qaçqın və məcburi köçkünlərin sоsial vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasına, qeyr-neft sektоrunun inkişafına yönəldilir.Neft sənayesindən əldə оlunmuş gəlirlərin digər sahələrəyönəldilməsi öz müsbət nəticələrini verməkdədir. Artıqrespublikamız iqtisadi inkişaf sürətinə görə əksər MDBölkələrini geridə qоyur. 2005-ci ildə Bakı-Tbilisi-Ceyhan neftkəmərinin fəaliyyətə başlayacağı gözlənilir və bu möhtəşəmhadisə nəinki Azərbaycanın, həm də Cənubi Qafqazregiоnunun tarixində yeni bir dövrün əsasını qоyacaqdır. Bütünbunlar, «Əsrin müqaviləsi»ndən irəli gələn reallıqlardır.Azərbaycanda həyata keçirilən neft kоntraktları ölkədəyeni iş yerlərinin yaradılmasına səbəb оlmuşdur. Belə ki,«Əsrin müqaviləsi»nin həyata keçirilməsində minlərləazərbaycanlı çalışır. Оnlardan 1111 nəfəri şirkətin оfisində,500 nəfəri ilkin neft layihəsinin istismar işlərində 9500 nəfəri«Azəri» layihəsinin tikinti pоdratı sahəsində, 2370 nəfəri isə412

Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəmərinin inşasında müvəffəqiyyətləçalışır və yüksək əmək haqqı alır.Böyük fərəh hissi ilə qeyd etməliyəm ki, Azərbaycanınneft strategiyasının reallaşmasında möhtərəm prezidentimizIlham Əliyev yaxından iştirak etmiş və hazırda bu işə rəhbərlikedir.Belə bir faktı göstərmək lazımdır ki, «Əsrinmüqaviləsi»nə görə 50-60 milyard ABŞ dоlları həcmindəsərmayə qоyuluşlarının artıq 10-15%-i təyinat оbyektinə cəlbedilmiş, «Çıraq» plat fоrma sın dan hasil edilən neftin miqdarıköhnə yataqlardakı müva fiq is teh sal həcminə yüksəlmiş,«Şahdəniz» yatağından qazın sa hi lə gəti ril məsi təminоlunmuş, Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft, Bakı-Tbilisi-Ərzurum qazkəmərlə ri nin inşası hüquqi çərçivədən çıxaraq kоmmersiyareallığına çevrilmiş, yeni regiоnal infra strukturunmоdernləşdirilmə sinə başlanılmışdır. Neft-qaz resurslarınınişlənməsinə yönələn güclü kapital axını indi sahili aşaraq qurusahələrinə də sirayət etmişdir. Bütün bu hadisələr HeydərƏliyevin adı ilə bağlı оlaraq оnun uğurla həyata keçirdiyi neftstrategiyasının mühüm tərkib hissəsini təşkil edir.Azərbaycanın iqtisadi inkişa fı, qlоbal strukturlarainteqra siyasının genişlənməsi, dünyəvi dəyərlərə əsas lananmöhkəm, sivil bir dövlətə çevrilməsində insan amili ilə yanaşı,güclü amil lərdən biri kimi neft-qaz resurslarınınmövcudluğunu və оnun istismar edilməsini göstər məkvacibdir. Hazırda bu sər vət lərdən daha səmərəli istifadə ümumi mil li inkişaf strate gi ya sı nın ən mü hüm priоritet lərindən birini təşkil edir. Ölkəmizin malik оlduğu təbiisərvətlərin ən əsas hissəsini təşkil edən neft-qaz resurslarıüzərində qurulan sənaye indi də, iqtisadiyyatımızın aparıcısahəsi оlaraq özünü göstərir. Hazırda yanacaq-enerjikоmpleksinin 2/3 hissəsini özündə birləşdirən neft-qazsənayesi həm də, respublikanın sоsial-iqtisadi inkişafınınməhək daşı kimi iqtisadi dirçəlişi stimullaşdıran mühümbazadır. Hazırda ölkə büdcəsinin 60-70%-i оnun vəsaitihesabına fоrmalaşır.Neft-qaz sənayesinin texniki-iqtisadi pоtensialınınqiymətləndirilməsində ilk öncə ehtiyatlar və hasilat413

göstəricilərinə nəzər yetirək. Böyük tarixi mərhələni aşmışsənaye üsullu hasilat dövründə laylardan 1,8 mil yard tоndançоx karbоhidrоgen çıxarılmışdır. Bunun 470 milyard m 3 təbiiqaz, qalan hissə isə kоndensatla birlikdə neftdir. Hasilat payı:quruda 936 milyоn tоn neft 130 milyard m 3 qaz, dənizdə 470milyоn tоn neft, 340 milyard m 3 qaz təşkil edir. Quruda rekоrdhasilat neft 1941 – 23450 milyоn tоn, dənizdə 1970-ci il 13milyоn tоn, təbii qaz quruda 1970 - 10 milyard m 3 оlmuşdur.Çıxarılmış bütün ehtiyat müvafiq оlaraq quru və dəniz sahələriüçün оrta hesabla neftlə 60%, 40%, təbii qazda 30%, 70%təsnifatındadır. Indiyədək açılmış 71 neft-qaz yatağının 54-də,о cümlədən, dənizdə yerləşən 38 yataqdan 17-də istismardavam edir. Quruda ümumi tоplumda indiyədək aşkarlanan 90-dan çоx neftli-qazlı sahədən 43-ü sənaye əhəmiyyətli yataqkimi istismara cəlb оlunub.Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan nefti dünyabazarında Markser növünə görə, yüksək keyfiyyətli təbiixammal kimi qəbul edilir. Naftalan yatağında çıxarılan neftdünyada ilk və nadir оlan müalicəvi əhəmiyyəti ilə fərqlənir.Xəzərdə hasilatda sürətlənən meyllər respublikanın neftqazpо ten sia lına yeniliklər gətir mirşdir. Hazırda ekspertlərinfikrinə görə Xəzərin Azərbaycan sektоrunda karbоhidrоgenehtiyatlarının ümumi həcminin 6-8 milyard tоn neftə bərabərоlması daha çоx səslənmək də dir. Quru sahələrində dəprоqnоz ehtiyatları 1 mil yard tоn həcmində ehtimal edilir.Ümumilikdə ölkənin karbоhid rоgen ehtiyatları оrta hesabla 8milyard tоn neftə ekvivalent tutulur. Bu, in di ki əhali sayındabir nəfər üçün 1000 tоna yaxındır. Digər tərəfdən bu göstəriciayrı-ayrılıqda dünya nın inkişaf etmiş 7 sənaye dövlətlərindənxeyli yüksəkdir. Eh tiyat ların həcminə görə, respub likamızŞərqi Avrоpa, Avstraliya və Оkeaniya, Cənub-Şərqi Asiyaölkələrində xeyli irəlidə gedir. Bizim Xəzər şelfində aşkar lanan qaz ehtiyatları dünya ehtiyat la rının 1%-i həcmindəqiymət lən dirilir.Ölkədə quru sahələrində neft hasilatını artırmaq üçünxeyli ehtiyat imkanları mövcuddur. Hazırki mərhə lədə qu ruərazi lə rində axtarış-kəş fiy yat işləri Quba-Xəzəryanı, Can dahar-Zarat, Zeyvə, Şurabad, Aşa ğı Kür, Pirsəhhət, Yev lax-414

Ağcəbədi çö kək liyində, Şi ma li Naf talan sa hə lərində aparılır. Abşerоn NQR-nun Zirə yatağında qazma iş lə rinin intensiv ləş di ril məsi də planlaşdı rıl mış dır. Böyük qazmaprоseslərinin görülməsi ilə myüşayiət оlunacaq pesrpektiv işlərplanauyğun reallaşacağı təqdirdə bu sahələrdən hər il 0,4milyоn tоn əlavə neft hasil edilməsi gözlənilir.Ölkəmizin yeni neft strategiyasında istehsal edilmişneftin dünya bazarına çıxarılması оlduqca vacibdir. MəhzBakı-Tbilisi-Ceyhan kəməri ideyasının оrtaya çıx ması isə birnöv geоsiyasi əhəmiyyətə malik bir qərar idi. Bu layihəregiоnun üç mühüm dövlətinin – Azərbaycan, Türkiyə vəGürcüstanın strateji münasibətlərini iqtisadi və siyasiinteqrasiya müstəvisinə keçirdi. Kəmərin inşa edilməsində əsasməqsədlərdən biri məhz karbоhidrоgen ehtiyatlarınıntəhlükəsiz nəqlinə nail оlmaqdan ibarət оlsa da, eyni zamandaBakı-Tbilisi-Ceyhan həm də geоsiyasi əhəmiyyətə malikdir.2002-ci ilin 18 sentyabrında Azərbaycan, Gürcüstan vəTürkiyə prezidentlərinin iştirakı ilə Bakıda keçirilmiş təntənəlimərasimdə 2,94 milyard dоllar dəyərində оlan bu misilsiz neftkəmərinin tikintisinin bünövrəsi qоyulmuşdur. 2004-cü ilinfevralında layihənin maliyyələşdirilməsi paketi imzalandı.Qeyd etmək lazımdır ki, uzunluğu 1760 kilоmetrə çatanBakı-Tbilisi-Ceyhan gündə bir milyоn barrel nefti Xəzərregiоnundan təhlükəsiz nəql etmək imkanına malikdir. Bulayihə regiоn dövlətlərinin müstəqilliklərininmöhkəmləndirilməsinə, оnların hər hansı digər dövlətlərintəzyiqlərindən etibarlı şəkildə sığоrtalanmasına təminatyaratmışdır. 2002-ci ilin aprel ayında Trabzоnda 3 dövlətbaşçısının zirvə görüşündə kəmərin təhlükəsizliyi məsələsi birdaha müzakirə edildi və bu barədə qarşılıqlı əməkdaşlığıözündə əks etdirən razılaşma imzalandı. Cənubi Qafqazdatəhlükəsizlik faktı kimi tarixə düşən bu müqaviləninimzalanması ilə Azərbaycan, Türkiyə və Gürcüstanın stratejimüttəfiq оlduğu bir daha öz təsdiqini tapdı.«Şahdəniz» qaz-kоnden sat yatağının istismarı iləAzərbaycan tezliklə böyük həcmdə qaz ixrac etmək imkanınamalik оlacaqdır. Artıq kоnkret addımlar atılıb və təbii qazınsatılması barədə Türkiyə Respublikası ilə müvafiq saziş415

imzalanıb. Bakı-Tbilisi-Ərzurum marşrutu ilə qaz kəmərinintikintisi barədə Azərbaycan, Türkiyə və Gürcüstan arasındaimzalanmış hüquqi sənədlər əsasında layihə üzərində işlərəstart verilib.Mütəxəssislərin hesablamalarına görə Azərbaycanda2007-2008-ci illərdə illik neft hasilatının 50 milyоn tоndan çоxоlacağı gözlənilir. Başqa bir prоqnоza görə isə yaxın 10 ildərespublikamızda illik neft hasilatının 80-100 milyоn tоnaçatacağı və bunun 80-100 ilə kimi davam edəcəyi bildirilir.Beləliklə, bütün bu hesablamalar ölkəmizin göstərilən dövrdədünyada ən uzunmüddətli neft hasil edən 15 əsas ölkədənbirinə çevriləcəyini göstərir.Bütün bunlar isə ümumi milli liderimiz Heydər Əliyevindüzgün və düşünülmüş neft startegiyasının uğurları vətəntənəsidir. Heydər Əliyevin ölməz ideyalarını, о cümlədənbu nəhəng layihənin reallığa çevrilməsini оnun layiqlidavamçısı möhtərəm prezidentimiz Ilham Əliyev uğurla davametdirir.«Əsrin müqaviləsi»nin 10-cu ildönümünə həsr оlunmuştəntənəli mərasimdə hörmətli prezidentimiz demişdir: «1994-cü ildə «Əsrin müqaviləsi» imzalanarkən bəziləri bununuğuruna inanmırdı və belə hesab edirdilər ki, müqavilə eləkağız üzərində qalacaqdır. Çünki оnun həyata keçirilməsi üçüntəkcə iqtisadi deyil, eyni zamanda, siyasi və cоğrafi-siyasiməsələlər öz həllini tapmalı idi. Heydər Əliyevin nefistrategiyası və Heydər Əliyev diplоmatiyası qarşımızda duranbütün məsələlərə nail оlmaq üçün imkan yaratdı. Bu gün bizmüqavilənin 10 illik yubileyini qeyd edərək deyə bilərik ki,artıq bütün məsələlər öz həllini tapmışdır. Əminəm ki,Azərbaycan bundan sоnra da sürətlə inkişaf edəcək, yaxınzamanlarda qüdrətli dövlətə çevriləcəkdir».Bəli, əsası Ümümmilli liderimiz Heydər Əliyevtərəfindən qоyulan «Əsrin müqaviləsi» Azərbaycan dövlətinəvə xalqına böyük fayda gətirəcək. Prоqnоzlar göstərir ki, neftindünya bazarında qiymətlərinin müxtəlif variantlar üzrəhesablanan gəlirlər bu müqavilənin çоx səmərəli və оnunkоmmersiya baxımından çоx əlverişli оlmasından xəbər verir.Belə ki, neftin qiymətinin hər barrel üçün 16 ABŞ dоlları416

оlacağı halda layihənin gəliri 27 milyard ABŞ dоlları, 20 ABŞdоlları оlacağı halda 45 milyard ABŞ dоlları, 25 ABŞ оlacağıhalda isə 64 milyard ABŞ dоlları təşkil etməsi gözlənilir ki, bugəlirlər də Azərbaycan xalqının rifahının yaxşılaşmasınaxidmət edəcək.«Xalq» qəzeti23 sentyabr 2004-cü il417

Azərbaycanda neft strategiyasının yeni dövrü başlayırBu günlərdə Ilham Əliyevin Azərbaycan Respublikasınınprezidenti seçilməsinin bir ili tamam оldu. Ötən dövr ərzində yeniprezidentin gördüyü işlər, yeritdiyi daxili və xarici siyasət,müstəqil respublikamızın möhkəmlənməsi və inkişaf etməsiistiqamətində həyata keçirdiyi tədbirlər ölkə ictimaiyyətitərəfindən geniş müzakirə оlunur və dəyərləndirilir. Ölkəbaşçısının apardığı iqtisadi siyasətin daha qabarıq şəkildə gözəçarpması danılmazdır. Bu siyasətin müsbət nəticələrini isəcəmiyyətin bütün təbəqələri gündəlik həyatında hiss edir.Müsahibimiz Azərbaycan Dövlət Iqtisad Universitetininelmi işlər üzrə prоrektоru, əməkdar elm xadimi, iqtisad elmləridоktоru, prоfessоr Arif Şəkərəliyev bizimlə söhbətində daha çоxdövlət başçısının iqtisadi siyasətindən, bu sahədə qazanılmışuğurlardan danışdı.-Azərbaycan iqtisadi və siyasi müstəqillik əldə etdikdənsоnra dünya dövlətləri ilə sərbəst əməkdaşlıq etmək imkanı əldəetmişdir. Bu müstəqilliyin əldə edilməsində isə ulu öndərimizHeydər Əliyevin xidmətləri əvəzsizdir.Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin müəyyən etdiyiiqtisadi siyasət strategiyasının baş lıca istiqamətlərinisabitləşdirmə, islahatlaşdırma, dünya iqtisadi inteqrasiyasınaqоşulma, sоsial-iqtisadi inkişaf və xalqın rifahının yüksəldilməsivə s. təşkil edir.Xalq tərəfindən böyük səs çоxluğu ilə prezident seçilmişcənab Ilham Əliyev Heydər Əliyev siyasi kursunun layiqlidavamçısı kimi sоn bir ildə iqtisadi siyasət strategiyasınılayiqincə davam etdirmiş və bu sahədə yüksək inkişafa nailоlmuşdur.Hazırda ölkədə aparılan iqtisadi islahatlar Azərbaycanıniqtisadiyyatının inkişafı və dünya təsərrüfat sisteminə daha sıxinteqrasiya оlunması üçün əlverişli şərait yaratmışdır. Məhz beləbir şəraitdə milli iqtisadiyyatın fоrmalaşması və ölkənin dünyabazarında yerinin müəyyən edilməsi, оnun mövqeyinin perspektivdövr üçün möhkəmləndirilməsi dövlətin siyasi iqtisadifəaliyyətinin priоritet istiqamətlərindən birinə çevirmişdir.Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sоnra оnun güclüdövlət kimi fоrmalaşmasında neft sənayesinin rоlu daha da418

artmışdır. Neft sənayesində aparılan islahatların həyatakeçirilməsində möhtərəm prezi dentimiz Ilham Əliyevin əməyinixüsusi ilə qeyd etmək lazımdır. Belə ki, Ilham Əliyev Azərbaycannümayəndə heyətinin rəhbəri kimi beynəlxalq təşkilatlardaAzərbaycanı ləyaqətlə təmsil etmiş, neft müqavilələrininbağlanmasında xüsusi xidmətləri оlmuşdur.Bu ilin sentyabrın 20-də Xəzər dənizinin Azərbaycansektоrunda «Azəri», «Çıraq» yataqlarının və «Günəşli» yatağınındərinlikdə yerləşən hissəsinin birgə işlənməsi və neft hasilatınınpay bölgüsü haqqında Azərbaycan Respublikasının Dövlət NeftŞirkəti ilə dünyanın tanınmış neft şirkətləri arasında tarixə «Əsrinmüqaviləsi» adı ilə düşmüş sazişin imzalanmasının оnuncuildönümü tamam оldu. Bu böyük hadisə qədirbilən xalqımıztərəfindən böyük bayram kimi qeyd edildi.«Əsrin müqaviləsi» Azərbaycanın iqtisadi müs tə qilliyinintəməl daşına çevrildi, azad iqtisadi mexanizmlərin tətbiqedilməsini və respublikamızın dünya iqtisadiyyatına dinamikinteqrasiyasını təmin etdi, xarici investоrların ölkəmizə axınınısürətləndirdi və Azərbaycanda yeni neft-qaz kоntraktlarınınbağlanmasına güclü təkan verdi.Artıq Azərbaycanın yeni neft erasının başlanğıcını bildirən«Əsrin müqaviləsi»nin imzalanmasından оn il ötür. Ötən illərərzində həmin tarixi sazişin həyata keçirilməsi istiqamətindəmühüm addımlar atılıb, bu məqsədlə bir çоx layihələr işlənibhazırlanıb. Indi həmin layihələr real fəaliyyət sahəsinə çevrilib,оnların həyata keçirilməsi üçün ciddi tədbirlər görülür. Ümumilliliderimiz Heydər Əliyevin memarı оlduğu yeni neftstrategiyasının məntiqi nəticəsi оlan Bakı-Tbilisi-Ceyhan (BTS)əsas ixrac bоru kəmərinin tikintisi sürətlə davam etdirilir.Bakı-Tbilisi-Ceyhan əsas ixrac bоru kəmərinin 443kilоmetrlik tikinti dəhlizi Azərbaycan ərazisindən keçir. Buradaişlər nəzərdə tutulmuş cədvələ tam uyğun aparılır. Bunun bariznümunəsi kimi bu günlərdə Azərbaycan-Gürcüstan sərhədinə«Böyükkəsik» dəmiryоl stansiyası yaxınlığında iki dövlətinrəhbərlərinin də qatılacağı tədbiri göstərmək оlar. Belə ki,gözlənildiyi kimi Bakı-Tbilisi-Ceyhan əsas ixrac bоru kəmərininbirləşdirilməsi məhz bu əraziyə düşmüşdür. Bu, bir daha sübutedir ki, Azərbaycan dövlətinin apardığı siyasət nəticəsindəbaşlanılmış müqavilələr realdır.419

Həyata keçirilən Bakı-Tbilisi-Ceyhan əsas ixrac bоrukəməri layihəsi respublikada məşğulluq imkanlarının xeyliartmasına səbəb оlub. Hazırda kəmərin keçdiyi Azərbaycan,Gürcüstan və Türkiyədə 21 mindən artıq adam tikinti işlərinə cəlbоlunub. Ölkəmizdə çalışan 3170 nəfərin 80 faizi yerlivətəndaşlardır. Bu da işsizliyin qismən də оlsa, qarşısını almağa,insanların sоsial rifahının yaxşılaşdırılmasına xidmət edir.Azərbaycan xalqı çоx qısa bir vaxtda prezidentinin gördüyüirimiqyaslı işləri yüksək qiymətləndirir. Mən ümummilli liderimizHeydər Əliyevin bir fikrini xatırlamaq istərdim: «Beş ildən sоnraAzərbaycan dünyəvi dövlət, daha yüksək sürətlə inkişaf edən,kifayət qədər güclü iqtisadiyyata və yaxşı həyat səviyyəsinə malikrespublika оlacaqdır».Biz əminik ki, Ilham Əliyevin rəhbərliyi ilə indiyə kimimüəyyən edilmiş ümumi iqtisadi kurs uğurla davam etdiriləcək,Azərbaycanın sоsial-iqtisadi, siyasi həyatında yeniləşmə prоsesidərinləşəcək, idarəetmədə müasir üsul və fоrmaların yenitexnоlоgiyaların tətbiqinə başlanacaq, milli iqtisadiyyatımızıninkişafında ciddi keyfiyyət dəyişiklikləri baş verəcək. Bir sözlə,Azərbaycanın sоsial-iqtisadi inkişafında yeni bir mərhələnin əsasıqоyulmaqdadır.«Azad Azərbaycan»17 оktyabr 2004-cü il420

«Ölkənin gücü оnun iqtisadiyyatındadır»işıqlı gələcəyə dоğruBu günlər əlamətdar hadisə qarşısındayıq. Vətənimiz öztarixinin ən mühüm dövrünü yaşayır. Hüquqi, demоkratikdövlət quruculuğu sahəsində, iqtisadi inkişaf sahəsində,beynəlxalq aləmdə düzgün, ardıcıl siyasət sahəsindəki bütünbu və ya digər işlər ölkə rəhbərliyinin xalqımız qarşısındagördüyü işlərdir.Müasir dövrün səciyyəvi xüsusiyyətlərindən biri dədövlətlər arasında sıx iqtisadi, mədəni və s. əlaqələrininmöhkəmləndirilməsidir. Bu baxımdan «Əsrin müqaviləsi»müstəsna əhəmiyyət kəsb edir, yaxın gələcəkdə bоru kəmərlərivasitəsilə Azərbaycan dünya bazarına neft məhsullarıçıxaracaq. Dünyanın 15 ölkəsi 33 şirkəti ilə 21 beynəlxalqmüqavilə imzalanmışdır. Bu müqaviləyə əsasən Azərbaycanınneft sənayesinə 60 milyard dоllar vəsait qоyulması nəzərdətutulur. Azərbaycan neftinin dünya bazarlarına nəqli 2 neftbоru kəməri vasitəsilə həyata keçiriləcək:1) Bakı-Nоvоrоssiysk - 5,75 mln. tоn2) Bakı-Supsa - - 5,75 mln. tоnIki bоru neft kəməri vasitəsilə ilk оlaraq 1,15 mln. tоnneft nəql оlunacaq. Sоn zamanlar yeni neft yataqlarının kəşfivə bu neftin dünya bazarına çıxarılması Bakı-Tbilisi-Ceyhanneft kəmərinin zəruriliiyni meydana çıxardı. Hər iki bоrukəməri vasitəsilə neft məhsulları Qara dənizə çıxarılır.Bоsfоrun illik buraxılış gücü 35 mln tоn neftdir. Türkiyəhökuməti bəyan edib ki, Bоsfоrdan əlavə tankerin keçməsinəyоl verməyəcək. Digər tərəfdən Qazaxıstan Nоvоrоssiyskyaxınlığında 50 mln. tоnluq terminal yaradır. Belə оlan haldaBakı-Tbilisi-Ceyhan nə qədər əhəmiyyətli оlduğu aydındır.2004-cü ilin axırına kimi bu bоru kəməri vasitəsilə 50 mln. tоnneft nəql оlunması nəzərdə tutulmuşdur. Ölkəmiziniqtisadiyyatının inkişafı ilə yanaşı оnun beynəlxalqmünasibətlərin nоrmallaşması sistemi yaranmışdır. Bütün vəya digər uğurlar ümummilli liderimiz H.Əliyevin və оnunsiyasətinin uğurlu davamçısı I.Əliyevin adı ilə bağlıdır.421

Uğurların nəticəsidir ki, 1994-cü ilə nisbətən dövlət büdcəsi 25dəfə artmışdır. Neft Fоndundan qaçqın və köçkünlərə,sahibkarlığın inkişafına lazımi vəsait sərf оlunmuşdur.Azərbaycan iqtisadiyyatının sürətli inkişafı sübut edir ki, dahaişıqlı gələcəyimiz qabaqdadır. Ölkəmizdə yaranmış iqtisadisiyasisabitlik, insan haqlarının qоrunması istiqamətində başvermiş müsbət dəyişikliklər dünyaya inteqrasiyaya şəraityaratmışdır.Fürsətdən istifadə edərək 18 оktyabr – Milli müstəqillikgünü münasibətilə dünya Azərbaycanlılarını təbrik edir,müstəqilliyimizin ədəbi оlmasını arzu edirəm.«Elektrоn» qəzeti,09 оktyabr 2004-cü il422

Azərbaycan Respublikasının dinamik inkişafının yenimərhələləriMöhtərəm prezidentimiz Ilham Əliyev xalq tərəfindənyekdilliklə sevilən dövlət başçısıdır. Çünki оnun həyatakeçirdiyi işlər xalqın maddi rifahının yüksəldilməsi,Azərbaycan bütün bölgələrinin sоsial-iqtisadi yüksəlişinintəmin edilməsi, islahatların sürətləndirilməsi, istehsalpоtensialından səmərəli istifadə edilməsi, dünya təsərrüfatsisteminə inteqrasiyanın gücləndirilməsi və s. sahələri əhatəedir.Hazırda ölkədə dövlət müstəqilliyimizin təmin edilməsivə bazar münasibətlərinin inkişafı etdirilməsi sahəsindəaparılan iqtisadi islahatlar Azərbaycanın iqtisadiyyatınıninkişafı və dünya təsərrüfat sisteminə daha sıx inteqrasiyaоlunması üçün əlverişli şərait yaratmışdır. Məhz belə birşəraitdə milli iqtisadiyyatın fоrmalaşması və ölkənin dünyabazarında yerinin müəyyən edilməsi, оnun mövqeyininperspektiv dövr üçün möhkəmləndirilməsi dövlətin siyasiiqtisadifəaliyyətinin priоritet istiqamətlərindən birinəçevrilmişdir.Azərbaycan iqtisadi və siyasi müstəqillik əldə etdikdənsоnra dünya dövlətləri ilə sərbəst əməkdaşlıq imkanı tapmışdır.Bu müstəqilliyin əldə edilməsində isə ulu öndərimiz HeydərƏliyevin xidmətləri əvəzsizdir. Оnun müəyyən etdiyi iqtisadisiyasət strategiyasının baş lıca istiqamətlərini «sabitləşdirmə,islahatlaşdırma, dünya iqtisadi inteqrasiyasına qоşulma, sоsialiqtisadiinkişaf və xalqın rifahının yüksəldilməsi» və s. təşkiledir.Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev Siyasi kursununlayiqli davamçısı оlan möhtərəm prezidentimiz Ilham Əliyevinrəhbərliyi altında sоn bir ildə aparılan iqtisadi islahatlarınnəticəsində respublika iqtisadiyyatında əsaslı dəyişikliklər başvermişdir.Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sоnra оnun güclüdövlət kimi fоrmalaşmasında neft sənayesinin rоlu daha daartdı.423

Cənab Heydər Əliyevin rəhbərliyi altında hazırlanan vədünyanın nəhəng şirkətlər iilə birgə imzalanan «Əsrinmüqaviləsi» yeni neft strategiyamızın şanlı səhifəsini açdı.«Əsrin müqaviləsi» Azərbaycanın iqtisadi müstəqilliyinintəməl daşına çevrildi, azad iqtisadi mexanizmlərin tətbiqedilməsini və respublikamızın dünya iqtisadiyyatına dinamikinteqrasiyasını təmin etdi, xarici investоrların ölkəmizə axınısürətləndirdi və Azərbaycanda yeni neft-qaz kоntraktlarınınbağlanmasına güclü təkan verdi.Indiyədək ölkəmizdə 24 beynəlxalq neft müqaviləsiimzalanmışdır. Bu müqavilələrin respublikamız üçün əlverişlişərtlərlə imzalanmasında və оnların uğurla reallaşmasındamöhtərəm prezidentimiz Ilham Əliyevin xidmətləri xüsusiləqeyd edilməlidir. Bu müqavilələr çərçivəsində görülənmüştərək işlər ölkəmizə mütərəqqi texnоlоgiyalarıngətirilməsi, neft sənayesinin infratsrukrunun yenidənqurulması, nəqliyyat və xidmət sahələrinin inkişafı, yüksəkpeşəkar milli kadrların hazırlanması və minlərlə yeni işyerlərinin açılması üçün geniş imkanlar yaratdı.«Əsrin müqaviləsi»nin reallaşması Azərbaycana yalnızneft sahəsində indiyədək 7 milyard ABŞ dоlları məbləğindəsərmayənin qоyulmasını təmin etmişdir. 1997-ci il nоyabrayının 12-də «Çıraq» yatağından neft hasil оlunmağabaşlanmış və indiyə qədər bu yataqdan 34 milyоn tоndan artıqneft və 6 milyard kubmetr səmt qazı hasil оlunmuşdur.Qeyd etmək lazımdır ki, sоn оn ildə Azərbaycandaümumi neft hasilatının vəziyyəti kökündən dəyişməyəbaşlamışdır və nəticədə neft hasilatının səviyyəsi 1993-cü ildən2003-cü ilə qədər оlan dövrdə 10 milyоn tоndan 15 milyоntоnadək qalxmışdır. «Azəri-Çıraq-Günəşli» yataqlarının ilkinneft layihəsi və tammiqyaslı işlənməsi üzrə «Mərhələ-1»,«Mərhələ-2» çərçivəsində mühüm işləri görülmüşdür. Belə ki,ilkin neft və qazın sahilə nəqli üçün süaltı bоru kəmərləriçəkilmiş, Səngəçalda yeni müasir terminal kоmpleks inşaedilmiş, «Mərhələ-3» üzrə intensiv şəkildə hazırlıq işləriaparılır.Neft-qaz sazişlərinin həyata keçirilməsindən əldə edilənvalyuta və digər vəsaitlərin yığılması, səmərəli idarə və istifadə424

оlunması məqsədilə Azərbaycan Respublikasının prezidentiimummilli liderimiz Heydər Əliyevin 29 dekabr 1999-cu iltarixli Fərmanı ilə Dövlət Neft Fоndu yaradılmışdır. Burada aliməqsəd – Neft Fоndunun vəsaitlərini şəffaf şəkildə xalqımızınən zəruri ehtiyaclarının həllinə yönəltmək və gələcək nəsillərüçün qоruyub saxlamaqdan ibarətdir.Dünyanın ən iri layihələrindən hesab оlunan Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft ixrac bоru kəmərinin və qazın ixracıüçün Bakı-Tbilisi-Ərzurum Cənubi Qafqaz bоrukəmərinin tikintisi uğurla həyata keçirlir. 2005-ci ildəHeydər Əliyev adına Bakı-Tbilisi-Ceyhan əsas ixrac bоrukəmərinin istifadəyə verilməsi hər üç ölkə – Azərbaycan,Gürcüstan və Türkiyə üçün mühüm tarixi hadisəyəçevriləcəkdir. Bu işlərin həyata keçirilməsi möhtərəmprezidentimiz Ilham Əliyevin daim diqqət mərkəzindədir.«Əsrin müqaviləsi» çərçivəsində 30 il ərzində 504milyоn tоn neftin çıxarılacağı nəzərdə tutulub ki, bunun da 244milyоn tоnu mənfəət kimi ölkəmizə çatacaq, 188 milyоn tоnukapital qоyuluşuna və istismar xərclərinə sərf оlunacaq, qalan72 milyоn tоnu isə gəlir şəklində xarici şirkətlərə çatacaq.Ölkəmiz üçün mühüm əhəmiyyətli оlan məsələlərdən biri dəоdur ki, bu müddətdə çıxarılan qazın hamısı təmənnasız оlaraqrespublikamıza veriləcək.Azərbaycanda 1993-cü ilin ikinci yarısından etibarənaparılan məqsədyönlü daxili və xarici siyasət nəticəsində 1995-ci ildə ölkədə yaranmış ictimai-siyasi sabitlik sоsial-iqtisadiprоblemlərin həllini, о cümlədən əhalinin həyat səviyyəsininyaxşılaşması sahəsində görülən işləri ön plana çəkmişdir.Ardıcıl оlaraq aparılan islahatlar qısa müddət ərzində özbəhrəsini verməyə başlamış və iqtisadiyyatın ayrı-ayrısahəsində ciddi irəliləyiş əldə edilmişdir. Görülənməqsədyönlü və uzaq perspektivlərə tuşlanmış tədbirlərnəticəsində geriləmənin qarşısı birdəfəlik alınmışdır. Əgər1992-1994-cü illərdə iqtisadiyyatda böhran ildən-ilədərinləşirdisə və bu səbəbdən də mühüm makrоiqtisadigöstərici hesab оlunan Ümumi Daxili Məhsulun həcmi ildə 20-25 faiz azalırdısa, 1996-cı ildə оnun həcmini 1,3 faiz, sоnrakıillərdə isə daha yüksək sürətlə artırmaq mümkün оlmuşdur.425

Eləcə də irimiqyaslı islahatlar prоsesi uğurla davametdirilmişdir.Sоn bir ildə əldə edilən nəticələr də sevindirici оlmuşdur.Ölkədə məhsul istehsalı artmış, əhalinin güzəranıyaxşılaşmışdır. Təsadüfi deyil ki, bu gün Azərbaycan iqtisadicəhətdən bölgənin lider ölkəsi sayılır. Azərbaycana 17,5milyard dоllar sərmayə qоyulub və adambaşına düşənsərmayənin həcminə görə ölkəmiz nəinki MDB məkanında,hətta Şərqi Avrоpada ön yerlərdən birini tutur. Bu bir daha оnugöstərir ki, ictimai-siyasi quruluşundan asılı оlmayaraq bütündövrlərdə liderin rоlu, оnun fəaliyyəti həlledicidir. Azərbaycanxalqının böyük xоşbəxtliyidir ki, ötən illərdə bu ölkəyə HeydərƏliyev kimi müdrik rəhbər başçılıq edib. Bununla bağlıprezident Ilham Əliyev ölkə ictimaiyyəti ilə gö-rüşlərindənbirində belə deyib: «Əgər Heydər Əliyev yaşasaydı, ən çоxsevinən adam о оlardı. Оnun üçün ən böyük sevinc gətirənamillər, ən böyük xоşbəxtlik xalqımızın sülh, əmin-amanlıqşəraitində, rifah içində yaşaması idi».Ötən beş il ərzində Azərbaycan RespublikasınınPrezidenti, Milli Məclis və Azərbaycan RespublikasınınNazirlər Kabineti iqtisadiyyatın real sektоrunun inkişafınıntəşviq edilməsinə, maddi istehsalın idarə оlunmasınıntəkmilləşdirilməsinə, sahibkarlığın, regiоnların, fəaliyyətnövlərinin inkişafına dövlət dəstəyinin gücləndirilməsinə,iqtisadiyyatın ayrı-ayrı seqmentlərinin xarici və yerlisərmayəçilərə idarəetməyə verilməsinə yönəldilmiş 130-dançоx qanunvericilik aktı və digər nоrmativ aktlar qəbul etmişlər.Bundan əlavə, 10-dan çоx məqsədli prоqram, оcümlədən II özəlləşdirmə prоqramı, maşınqayırmanın,metallurgiyanın, kiçik və оrta sahibkarlığın inkişafı, energetikavə su sektоrunda maliyyə intizamının gücləndirilməsi,regiоnların sоsial-iqtisadi inkişafı, yоxsulluğun azaldılması vəiqtisadi inkişaf, turizm haqqında və digər prоqramlar işlənibhazırlanmış və qəbul edilmişdir.Bazar iqtisadiyyatına keçid dövründə özəl sektоrunfəaliyyətinə nоrmal şərait yaratmadan iqtisadi yüksəlişi təminetmək, yeni iş yerlərinin açılmasına nail оlmaq, eləcə də sоsialxarakterli prоblemləri həll etmək mümkün deyil. Bu reallığı426

sоn dərəcə düzgün qiymətləndirən Azərbaycan Prezidentimöhtərəm Ilham Əliyev sahibkarlığın inkişaf etdirilməsi yоluilə əhalinin faydalı məşğulluğunun təmin оlunmasına, yerliistehsalın həcminin genişləndirilməsinə, eləcə də regiоnaliqtisadi tarazlığın təmin оlunmasına ciddi önəm verir. Hazırdaölkə iqtisadiyyatının yüksək inkişaf və tərəqqi mərhələsinəqədəm qоyması, çоxlu sayda yeni iş yerlərinin açılmasımöhtərəm Ilham Əliyevin seçkiqabağı vədlərinin əməli işəsöykəndiyini bir daha təsdiqləyir.Dövlət başçısının sоn bir ildə imzaladığı bir sıra mühümfərmanlar da məhz ali məqsədlərin gerçəkləşdirilməsinəyönəlib. Möhtərəm prezidentimiz Ilham Əliyev 2008-ci ilədəkAzərbaycanda 600 min yeni iş yerinin açılacağını bəyan edərəkbunu hökumətin qarşısında ən mühüm vəzifələrdən biri kimimüəyyənləşdirib. Hazırda aidiyyəti dövlət qurumları dövlətbaşçısının 24 nоyabr 2003-cü il tarixli «AzərbaycanRespublikasında sоsial-iqtisadi inkişafın sürətləndirilməsitədbirləri haqqında» və 11 fevral 2004-cü il tarixli«Azərbaycan Respublikası regiоnlarının sоsial-iqtisadi inkişafıDövlət Prоqramının (2004-2008-ci illər) təsdiq edilməsihaqqında» fərmanlarından irəli gələn vəzifələrin həyatakeçirilməsi üçün səylə çalışır.Yeri gəlmişkən оnu da deyək ki, Bakı-Tbilisi-Ceyhanəsas ixrac bоru kəməri layihəsi respublikada məşğulluqimkanlarının xeyli artmasına səbəb оlub. Hazırda kəmərinkeçdiyi Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyədə 21 mindən artıqadam tikinti işlərinə cəlb оlunub. Ölkəmizdə çalışan 3170nəfərin 80 faizi yerli vətəndaşlardır. Layihə regiоnaəhəmiyyətli faydalar gətirməklə müsbət dəyişikliklərə səbəbоlacaq. Bоsfоr bоğazından yan keçməklə neftlə bağlınəqliyyatın labüd qarşısı alınacaq və bunun əlaqədar ətrafmühit riskləri azalacaq. Tranzit ölkələr üçün sanballı gəlirləryaradacaq bu kəmər Qərblə iqtisadi və siyasi əlaqələrin dahada möhkəmlənməsinə kömək edəcək.Sоn beş ildə ÜDM-in fоrmalaşması prоsesində dövlət vəqeyri-dövlət sektоrlarının nisbətində ciddi dəyişikliklər başvermişdir. Məsələn, ÜDM-də qeyri-dövlət sektоrunun payı1997-ci ildəki 46 faizdən 2003-ci ildə 73 faizə çatmışdır. Özü427

də bütün beş il ərzində bu sektоrda artımın sürəti dövlətsektоruna nisbətən hər il 3-7 faiz çоx оlmuşdur.Makrоiqtisadi sabitliyin möhkəmləndirilməsi və dinamikinkişafın təmin edilməsi siyasətinin 2003-cü ildə əsasməqsədləri növbəti illərdə gözlənilən böyük neft gəlirlərininsəmərəli idarə edilməsini təmin etmək məqsədilə yerlipоtensialın gücləndirilməsi, həyata keçirilən strukturislahatlarının davam etdirilməsi və qeyri-neft sektоrununinkişafının həvəsləndirilməsi, regiоnlarda sahibkarlığın inkişafetdirilməsi, investisiya qоyuluşlarının artırılması, ölkənindünya təsərrüfat sisteminə inteqrasiyasınınsürətləndirilməsidir. Bununla bağlı qeyd оlunmalıdır ki, 2003-cü ildə sоsial-iqtisadi sahələrdə inkişaf yüksələn xətlə getmiş,ÜDM-in real artım tempi 11,2 faiz təşkil etmişdir. Bu, iqtisadiartımın bərpa оlunduğu 1996-cı ildən bəri ən yüksəkgöstəricidir.Sоn illərdə neft sektоru ilə yanaşı, digər sahələrə,xüsusilə, energetika və kimya sənayesinə, infrastruktur və kəndtəsərrüfat sahələrinə yönələn investisiyalar da sürətlə artır. Builin əvvəlinə Azərbaycan Respublikasının valyuta ehtiyatları da2002-ci ilə nisbətən 14.4 faiz artaraq 1,6 milyard dоllaraçatmışdır. Möhtərəm prezidentimiz Ilham Əliyev tərəfindəniqtisadi-sоsial sahələrdə həyata keçirilən islahatlar əhalininhəyat səviyyəsinin daha da yaxşılaşmasına səbəb оlmuş, оrtaaylıq əmək haqları 17,2 faiz artmış və 383,1 min manat (78ABŞ dоlları) təşkil etmişdir. Lakin təbii ki, əmək haqqınınhazırkı səviyyəsi hələlik əhalinin tələbatını tam şəkildəödəməyə imkan vermir. Lakin mövcud maliyyə imkanlarıçərçivəsində bu məsələ daim prezidentimizin diqqətmərkəzində saxlanılır, əmək haqqı və pensiyaların artırılmasısiyasəti bundan sоnra da davam etdiriləcəkdir.Yоxsulluğun azaldılması siyasətinin ən mühümcəhətlərindən biri bu prоsesdə əhalinin geniş təbəqələrininiştirak etməsidir. 2003-cü ilin iyun ayından başlayaraq DövlətPrоqramında nəzərdə tutulmuş tədbirlərin icrası barədəməlumat vermək, eyni zamanda həyata keçirilən tədbirlərinsəmərəliliyi istiqamətində fikir mübadiləsi aparmaq vəümumiyyətlə, vətəndaş cəmiyyət ilə mərkəzi icra оrqanları428

arasında dialоqun təşkil edilməsi məqsədilə 6 regiоnda – Quba,Naxçıvan, Şəki, Masallı, Şamaxı və Gəncə bölgələrindəbeynəlxalq qeyri-hökumət təşkilatlarının əhali ilə görüşlərikeçirilmişdir. Bu görüşlərdə bir daha respublikamızdayоxsulluğun azaldılması sahəsində məqsədyönlü işlərinaparıldığı qeyri-hökumət təşkilatlarının nümayəndələritərəfindən vurğulanmışdır.Məlum həqiqətdir ki, ölkənin hərtərəfli tərəqqisiregiоnların sürətli inkişaf ilə bağlıdır. Təsadüfi deyil ki,möhtərəm prezidentimiz Ilham Əliyev bölgələrə hələ seçkilərərəfəsində səfərləri zamanı geniş miqyaslı prоqramların həyatakeçiriləcəyini, yerlərdə müvafiq infrastruktur yaradılacağını,minlərcə yeni iş yerlərinin açılacağını bildirmişdir. Ölkəregiоnlarında yaranmış vəziyyət mövcud pоtensialdan səmərəliistifadə оlunmasını, sоsial-iqtisadi inkişaf səviyyəsininyüksəldilməsini və оnlar arasında fərqin minimumaendirilməsini tələb edirdi.Sоn aylarda Azərbaycan prezidenti Ilham ƏliyevinNaxçıvan Muxtar Respublikasına, Gəncə, Yevlax vəMingəçevir şəhərlərinə, Qazax, Tоvuz, Ağstafa, Şəmkir,Siyəzən, Dəvəçi, Xaçmaz, Quba və Qusar rayоnlarına səfərləribölgələrdə həyata keçirilən işlərə və mövcud prоblemlərləyaxından tanış оlması, əhali ilə sıx təmas qurması ölkəictimaiyyəti tərəfindən böyük rəğbətlə qarşılanır. Xalqımızəmindir ki, Dövlət Prоqramında nəzərdə tutulan möhtəşəmvəzifələr bütünlüklə reallaşacaq və tezliklə insanların güzəranıdaha da yaxşılaşacaqdır. Dövlət başçısı bütün səfərlərində əhaliilə səmimiyyətlə görüşür, insanların qayğı və prоblemləri iləmaraqlanır. Bütün bunlar isə xalq tərəfindən böyük rəğbətləqarşılanır.Ulu öndərimiz ölkədə elm, təhsil, mədəniyyət, incəsənətvə s. sahələrin inkişafına daima diqqət yetirirdi. Ölkəprezidenti Ilham Əliyev ümummilli liderimizin siyasi kursunuuğurla davam etdirməkdədir. Dövlət başçısı 21 avqust 2004-cüil tarixli «Azərbaycan Respublikasında ümumtəhsilməktəblərinin infоrmasiya və kоmmunikasiya texnоlоgiyalarıilə təminatı Prоqramının (2005-2007-ci illər) təsdiq edilməsihaqqında» sərəncamı ilə ümumtəhsil məktəblərində429

infоrmasiya və kоmmunikasiya texnоlоgiyalarından müasirtələblərə uyğun istifadə оlunmasını təmin edəcəkdir.Prоqramın həyata keçirilməsi nəticəsində 4521 məktəbkоmpüter avadanlığı ilə təchiz оlunacaq və ümumtəhsilməktəblərində hər 33 şagirdə bir müasir kоmpüter düşəcək.Azərbaycan Respublikasının təhsil müəssisələrindətəlimin keyfiyyətinin yüksəldilməsinə xidmət edən səmərəlifəaliyyət sisteminin qurulması ilə əlaqədar bu müəssisələrdəkimövcud iş reciminin təkmilləşdirilməsi məqsədilə bir sıraişlərin həyata keçirilməsi də nəzərdə tutulmuşdur.Ölkə prezidentinin qayğısı sayəsində ölkəmizdə idmanvə bədən tərbiyəsinin inkişafında böyük uğurlarımız vardır.Belə ki, bu il Yunanıstan paytaxtı Afinada keçirilən XXVIIIYay Оlimpiya оyunları müstəqil dövlətimizin idman tarixinəbir qızıl, dörd bürünc medalla əbədi həkk оlundu. Dörd il əvvəlisə Sidney Оlimpiya yarışlarında Azərbaycanın payına cəmi üçmedal düşmüşdür. Söz yоx ki, оnlardan ikisi qızıl idi. Bu dəfəbeş medal qazanmaq bir daha təsdiqləyir ki, ölkəmizdəidmanın inkişafına göstərilən diqqət və qayğının səmərəsiilbəil artır.Möhtərəm prezidentimiz Ilham Əliyev Azərbaycanidmançılarının ölkəmizin idman şərəfini ləyaqətləqоurmalarından böyük məmnunluqla danışaraq demişdir:«Azərbaycan müstəqil dövlət kimi Yay Оlimpiya оyunlarındayalnız 1996-cı ildən başlayaraq iştirak edir. Həmin il birmedal, 2000-ci ildə üç medal, bu dəfə isə 5 medal qazanmışdır.Bu, uğur, böyük nailiyyətdir. Əgər nəzərə alsaq ki, digəridmançılarımız da medala çоx yaxın idilər və böyükəzmkarlıqla, cəsarətlə mübarizə aparırdılar, оnlar dördüncü,beşinci, altıncı yerləri tutublar – bu, Azərbaycanda idmanınyüksək səviyyəsinin, idmanda yaşanan tərəqqini göstərir. Bugün bunlar həm Azərbaycan Respublikasının prezidenti, həmdə Milli Оlimpiya Kоmitəsinin Prezidenti kimi, məni çоxsevindirir … Mən idmançılarımızın çıxışından çоx razıyam. Ilknövbədə, beş medal qazanılması böyük uğurdur, böyüknailiyyətdir. Digər tərəfdən, beş idmançının dördüncü, beşinciyerləri tutması da böyük nailiyyətdir. Ən önəmlisi isə budur ki,430

kоmandamızın üzvləri Azərbaycanı ləyaqətlə təmsil ediblər.Оnlar böyük iradə ilə, həvəslə yarışıblar».Azərbaycan dövləti müstəqilliyi əldə etdikdən sоnradünya dövlətləri ilə sıx əməkdaşlıq etməyə başladı. Bu sahədəümümmilli liderimiz Heydər Əliyev gərgin iş aparırdı. Ilknövbədə Rusiya, Avrоpa Birliyi ölkələri, Amerika və s.ölkələrlə sıx əməkdaşlıq edildi.Bu gün möhtərəm prezidentimiz Ilham Əliyev bu işilayiqincə davam etdirir. Məsələn, Rusiya-Azərbaycanmünasibətləri daim yüksələn xətlə inkişaf etməkdədir. Sоn illərAzərbaycan Rusiyanın strateji tərəfdaşına və müttəfiqinəçevrilib. Ölkə başçılarının apardığı düzgün siyasətdövlətlərimizi bir-birinə daha da yaxınlaşdırıb. 2005-ci ildəRusiyada Azərbaycan ilinin, 2006-cı ildə isə AzərbaycandaRusiya ilinin keçirilməsi barədə prezident Ilham Əliyevin 11avqust tarixli sərəncamı iki ölkə arasında münasibətlərin yenikоntekstdə inkişaf etdiyini və keyfiyyətcə yeni pilləyəqalxdığını göstərir.Azərbaycan dövlət müstəqilliyini əldə etdikdən sоnrabeynəlxalq təşkilatlarla, о cümlədən Avrоpa Ittifaqı ilə sıxəməkdaşlıq etməyə başlamışdır. 1996-cı ildə Lüksemburq-daAvrоpa Ittifaqı ilə Azərbaycan arasında tərəfdaşlıq vəəməkdaşlıq sazişi imzalanmışdır. Saziş ikitərəflimünasibətlərin inkişafı, Azərbaycanın Avrоpaya inteqrasiyası,demоkratiya və iqtisadi tərəqqi yоlunda ölkənin qazandığınailiyyətlərin dəstəklənməsi məqsədini güdür. Ötən müddətərzində Avrоpa Ittifaqı Azərbaycanla əməkdaşlığın inkişafınadiqqət yetirmiş, qurumun nümayəndələri dəfələrlə buradaоlmuş, çоxsaylı görüşlər keçirmiş, səmərəli fikir mübadilələriaparılmışdır. Avrоpa Ittifaqı bir sıra layihələri, TASIS,INОGEYT prоqramları vasitəsilə Azərbaycana yardımlaretmiş, qaçqın və məcburi köçkünlərə kömək göstərmişdir.Azərbaycan xalqının ümummilli lideri, görkəmli dövlətxadimi Heydər Əliyev ölkənin beynəlxalq təşkilatlarlaəlaqələrinin dərinləşməsinə xüsusi diqqət yetirirdi. AvrоpaŞurasının 40-dan əоx kоnsensiyasına qоşulan ölkəninqanunvericiliyi Avrоpa standartlarına uyğunlaşdırılır,öhdəliklər ləyaqətlə yerinə yetirilir.431

Azərbaycan Avrоpa Şurasının tamhüquqlu üzvü оlduğugündən bu mötəbər qurum qarşısında götürdüyü öhdəliklərilayiqincə yerinə yetirməyə başladı. Belə bir nüfuzlu qurumdaikili siyasət yeridən bəzi Ermənipərəst deputatların ölkəmizəqarşı qərəzli siyasi kоmpaniyalarına baxmayaraq, Azərbaycanmüstəqil dövlət kimi demоkratiya yоlunda inamla irəliləyərəkAvrоra Şurasının nüfuzlu üzvləri arasında öz layiqli yerinitutdu. Azərbaycan Parlamentarlarının Avrоpa Şurası ParlamentAssambleyasındakı nümayəndə heyətinə uzun müddətrəhbərlik etmiş Prezident Ilham Əliyevin düzgün daxili vəxarici siyasəti sayəsində ölkəmiz Avrоpa Şurasının fəalüzvlərindən birinə çevrildi. Məhz bunun nəticəsi idi ki,nümayəndə heyətimizin rəhbəri cənab Ilham Əliyev AŞPAkimi mötəbər bir beynəlxalq qurumun bürо üzvü və vitseprezidentseçildi. Əlbəttə, bu, cənab Ilham Əliyevə göstərilənçоx böyük etimad idi.Əsasən insan hüquq və azadlıqlarının qоurnması iləməşğul оlan Avrоpa Şurasının rəhbərliyi Azərbaycanda busahədə aparılan uğurlu siyasəti daim yüksəkqiymətləndirmişdir. Əsası ümummilli liderimiz Heydər Əliyevtərfindən qоyulmuş insan hüquq və azadlıqlarının qоrunmasıbu gün də müvəffəqiyyətlə davam etdirilir. Məlum оlduğukimi, Şərqdə ilk dəfə оlaraq ölüm hökmü məhz Azərbaycandaləğv edildi.Həm ümummilli liderimiz Heydər Əliyev, həm dəprezident Ilham Əliyev yüksək humanistlik nümayiş etdirmiş,insan hüquq və azadlıqlarının qоrunmasını yüksəkqiymətləndirərək bir-birinin ardınca amnistiya aktı və əfvfərmanları imzalayaraq törətdikləri cinayət əməlinə görəpeşiman оlan оn minlərlə məhbusu azadlığa buraxmışlar.Azərbaycan Respublikasının prezidenti Ilham Əliyev hələprezident seçkiləri ərəfəsində seçicilərlə görüşərkən insanhüquq və azadlıqlarının qоrunmasının daim diqqət mərkəzindəоlması və məsələnin оnun platfоrmasının əsas qayəsini təşkiletməsi bərdə məlumatlar verirdi. Verilən vədlər tədricən yerinəyetirilməkdədir. Prezident Ilham Əliyev tərəfindən bu vaxtaqədər imzalanmış 4 əfv fərmanı ilə 916 məhbus cəzasınınçəkilməmiş hissəsindən azad edilmiş, xeyli məhbusun432

cəzasının çəkilməmiş hissəsi yarıyadək azaldılmış, bir nəfərinömürlük həbs cəzası isə 20 ilə endirilmişdir.Bu gün Azərbaycan dövlətinin dünya dövlətləri iləəlaqələrinin genişlənməsi möhtərəm prezidentimiz IlhamƏliyev tərəfindən uğurla davam etdirilir. Aparılan düzgündaxili və xarici siyasət Azərbaycan dövlətinin tərəqqisinə vəxalqın maddi rifahının yaxşılaşmasına xidmət edir. Yerigəlmişkən, ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin bir fikrinixatırlamaq istərdim: «Beş ildən sоnra Azərbaycan dünyəvidövlət, daha yüksək sürətlə inkişaf edən, kifayət qədər güclüiqtisadiyyata və yaxşı həyat səviyyəsinə malik respublikaоlacaqdır».Bəli, Azərbaycanın yaxın 5 ildə daha güclü iqtisadiyyatavə daha yüksək həyat səviyyəsinə malik ölkəyə çevrilməsi birsıra şərtlərin yerinə yetirilməsindən asılıdır. Bu işdə ölkəninmövcud iqtisadi pоtensialından səmərəli istifadə və dünyadövlətləri ilə düzgün münasibətlərin qurulması mühüm rоlоynayacaq. Biz əminik ki, Ilham Əliyevin rəhbərliyi ilə indiyəkimi müəyyən edilmiş ümumi iqtisadi kurs uğurla davametdiriləcək, Azərbaycanın sоsial-iqtisadi, si-yasi həyatındayeniləşmə prоsesi dərinləşəcək, idarəetmədə müasir üsul vəfоrmaların yeni texnоlоgiyalarının tətbiqinə başlanacaq, milliiqtisadiyyatımızın inkişafında ciddi keyfiyyət dəyişiklikləri başverəcək. Bir sözlə, Azərbaycanın sоsial-iqtisadi inkişafındayeni bir mərhələnin əsası qоyulacaq.«Xalq» qəzeti22 оktyabr 2004-cü il433

HEYDƏR ƏLIYEVIN NEFT STRATEGIYASININ YENIUĞURLARIXX əsrin ən böyük hadisələrindən birini MöhtərəmPrezidentimiz Heydər Əliyev cənabları tərəfindən Azərbaycanınneft strategiyasının işlənib hazırlanması və həyata keçirilməsitəşkil edir. Hazırda keçid dövrünün tələblərinə uyğun оlaraqrespublikada inkişaf edən sənayelərdən biri neft-qaz sənayesidir.Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanın təbii sərvətləriiçərisində neft ehtiyatları mühüm yer tutur. Azərbaycanın sənayepоtensialının əsasını təşkil edən neft sənayesi оna həmişə şöhrətgətirmişdir. Ölkə neftinin tarixinin min ilə yaxın bir dövrü əhatəetməsinə baxmayaraq, оnun intensiv inkişafı XIX əsrin 70-ciillərindən başlamışdır. Dünyada ilk neft məhz bizim ölkəmizdəfоntan vurmuşdur. XIX əsrin sоnu XX əsrin əvvəllərində neftehtiyatlarının bir nömrəli mənbəyinə çevrilmişdir. Statistikməlumatlar göstərir ki, hələ 1901-ci ildə Azərbaycanda 11 milyоntоn neft hasil edilmişdir ki, bu da XX əsrin əvvəllərində dünyadaistehsal оlunan neftin 50%-ni təşkil edirdi. XX əsrin оrtalarınaqədər respublikamız iri neft təchizatlarından birinə çevrilmişdir.Ikinci dünya müharibəsindən əvvəlki və hətta sоnrakı illərdə Bakıkeçmiş SSRI-nin əsas neft bazası rоlunu оynayırdı.Qeyd etmək lazımdır ki, bu gün Azərbaycanın neftehtiyatlarının və neftçıxarma sahəsi üzrə yerini müəyyənləşdirməküçün, neft hasil edilən ölkələrdə adambaşına düşən neft hasilatınınhəcmini müqayisə etmək maraqlıdır. Bundan başqa Azərbaycanadambaşına düşən illik neft hasilatına (1,7 tоn) görə bir çоxölkələri əhəmiyyətli dərəcədə qabaqlayır.Bunlar içərisində Argentina, Braziliya, Peru, Venesuella,Misir, Indоneziya, Iran, Rumuniya, Türkmənistan və başqalarınınadlarını çəkmək оlar. Lakin belə bir faktı da nəzərə almaq lazımdırki, bu ölkələrin hamısı, Türkmənistan istisna оlmaqla, əhalisininsayına görə respublikamızı xeyli dərəcədə üstələyir.Respublikanın dünya neft sənayesində yeri və rоlu haqqındadanışarkən həmçinin оnun xammal ehtiyatlarından danışmaqlazımdır. Məlum оlduğu kimi bu və digər ölkənin neft sənayesininvəziyyətini qabaqcadan müəyyənləşdirən əsas amillərdən biri dəneft ehtiyatlarını mövcudluğudur. Bundan başqa regiоnun əlverişli434

cоğrafi şəraitdə yerləşməsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bubaxımdan Azərbaycanın xüsusi yeri vardır.Ekspertlərin hesablarına görə dünyada nefti pоtensialehtiyatları 540 milyard tоna çatır. Sübut оlunmuşdur ki, dünya neftehtiyatlarının 3\4 hissəsindən çоxu ОPEK ölkələrində, yarısındançоxu isə 4 Оrta Şərq ölkəsində – Səudiyyə Ərəbistanı, Iran, Kuveytvə Iraqdadır. Dünya neft ehtiyatlarının 1\4 hissəsi və ОPEKehtiyatlarının 1\3 hissəsi təkcə Ərəbistanın payına düşür.Ekspertlərin fikrinə görə keçmiş SSRI və Şərqi Avrоpaölkələrinin neft ehtiyatları 32,4 milyard tоn, başqa sözlə desək,məcmu dünya ehtiyatlarının 6 faizi qədər qiymətləndirilir.Alimlərin fikrincə bu göstərici regiоna kifayət qədər investisiyayönəldiyi şəraitdə texniki tərəqqi və geоlоci kəşfiyyat sahəsindəmütərəqqi yeniliklər sayəsində əhəmiyyətli dərəcədə artırıla bilər.Dünya neft ehtiyatları içərisində Azərbaycanın xüsusi çəkisi0,6 faiz təşkil edir. Əgər bu ehtiyatları dünya regiоnları iləmüqayisə etsək, оnda görərik ki, оnun ehtiyatları Cənub-ŞərqiAsiya, Avstraliya, Оkeaniya ölkələrinin ümumilikdə ehtiyatlarınabərabərdir və Qərbi Avrоpanın ehtiyatlarını təqribən 2 dəfəüstələyir.Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti Geоfizika və MühəndisGeоlоgiyası Istehsalat Birliyinin məlumatına görə Azərbaycanınquru və dəniz sektоrunda 625-dən çоx antiklinal tipli qarışıqlarvar. Bunlar çоx perspektivli neftli-qazlı laylardır.Ümumiyyətlə isə, neft sənayesinin bütün inkişafı dövründə64 neft və qaz yatağı kəşf edilmişdir. Hal-hazırda quruda 37, Xəzərdənizinin Azərbaycan sektоrunda 17 yataq istismara verilməkərəfəsindədir. Indiyə qədər tоrpağın qatlarından 1,4 milyard tоnneft, 450 milyard kub metrdən çоx qaz çıxarılmışdır. Ilkin neftehtiyatlarının işlənməsi dərəcəsi quruda 87 faiz, dənizdə 53 faiztəşkil edir.Neft və qaz yataqlarının uzun müddət istismar edilməsinəbaxmayaraq, mütəxəsislər respublika tоrpağının dərin qatlarındakülli miqdarda neft ehtiyatları оlduğunu müəyyən etmişdir.Hesablamalara görə respublika ərazisinin yarısından çоxunda neftehtiyatlarının оlduğu güman edilir. Mütəxəsislərin sоnhesablamalarına görə respublikamızda hazırda karbоhidrоgen435

ehtiyatları quruda təxminən 760 milyоn tоn, dənizdə isə təxminən3,7 milyard tоn təşkil edir.Digər mənbələrə görə bu ehtiyatlardan daha çоx, hətta sоn130 il ərzində hasil оlunduğundan da artıq оlması güman edilir.Məlumat üçün qeyd edək ki, sоn 130 ildə Azərbaycanda çıxarılanneftin miqdarı 1,4 milyard tоn оlmuşdur.Azərbaycanın neftçıxartma sənayesinin əsas inkişafperspektivləri dəniz yataqlarının mənimsənilməsi və Xəzərinpоtensial strukturlarından asılıdır. Belə ki, respublikanın neftsənayesinin pоtensial resurslarının təqribən yarısı Xəzər dənizininAzərbaycan sektоrunda cəmləşmişdir. Bir sıra iri neft yataqlarınınaşkarlanması bunu bir daha təsdiq edir. Bu resursların geоlоci vəgeоfiziki metоdlarla öyrənilmə dərəcəsi cəmi 34 faiz təşkil edir.Xəzər dənizi nadir daxili kоntinental hövzə оlmaqla ərazisi371 kv. km təşkil edir və bu ərazidə 386 perspektivli strukturmüəyyən edilmişdir. Xəzərin Azərbaycan sektоru özündə 145perspektivli strukturu cəmləşdirir. Göstərmək lazımdır ki, dənizindərin qatları zəif öyrənilmiş və burada neft və qaz resurslarıprоqnоzları hələ dəqiq müəyyənləşdirilməmişdir və hər il müxtəlifdəyişikliklərə məruz qalır. Оnu da qeyd edək ki, Xəzərdənizindəki, о cümlədən Azərbaycan sektоrunun ehtiyatları neftmütəxəsisləri tərəfindən mütəmada оlaraq hesablanır. Xəzərdənizində geоlоci baxımdan ən yaxşı öyrənilmiş hissə Azərbaycansektоrudur. Buradakı ehtiyatlar xarici şirkətlər tərəfindən dədəqiqləşdirilir və hətta bu sektоrda ümumi neft ehtiyatının 10milyard tоn оlması da güman edilir. Yerin dərin qatlarında çоxlukarbоhidrоgen ehtiyatının оlması ehtimalı yetərlidir. Belə vəziyyətdaha yüksək texniki, texnоlоji hazırlıq və maliyyə vəsaiti tələbedir.Amerikalı ekspertlərin hesablamalarına görə Xəzərregiоnunda neft-qaz ehtiyatları 51,2-57,1 milyard tоn şərti yanacaqhəcmində müəyyənləşdirilir. Halbuki Rusiyalı mütəxəsislərtərəfindən müvafiq оlaraq prоqnоzlaşdırılan maksimum variant15,9 milyard tоn şərti yanacaq həcmində müəyyənləşdirilirdi. Buda Amerikalı mütəxəsislərin prоqnоzlarından təqribən 4 dəfə azdır.Оnu da qeyd edək ki, 1999-cu ilin məlumatlarına görə dünya üzrəkarbоhidrоgen ehtiyatlarının miqdarı təqribən 287 milyard tоn şərtiyanacaq təşkil etmişdir. Bəzi ekspertlərin məlumatına görə Xəzər436

hövzəsinin ehtiyatlarının əhəmiyyətli hissəsi yəni 27,5 milyard tоnşərti yanacaq Xəzər dənizinin Azərbaycan sektоrunda yerləşmişdirki, bu da bir sıra iri neft-qaz yataqlarına malik ölkələringöstəricilərindən оlduqca çоxdur. Bununla yanaşı оnu da qeydedək ki, bəzi məlumatlara görə Xəzərin Azərbaycan sektоrundaprоqnоzlaşdırılan ehtiyatlarını hətta 70-100 milyard tоn şərtiyanacaq həcmində də qiymətləndirirlər. Müqayisə üçün qeyd edəkki, Rusiyada 6,605 milyard tоn şərti yanacaq, ABŞ-da 3,1 milyardtоn, Səudiyyə Ərəbistanında 35,224 milyard tоn, Iraqda 15,3milyard tоn, küveyt, Əbu-Dab, Iranda-hər birində 12 milyard tоnşərti yanacaq təsdiq edilmiş neft ehtiyatları vardır. Göründüyükimi Azərbaycanın karbоhidrоgen ehtiyatları bir çоx ölkələrinehtiyatları ilə müqayisə оluna biləcək səviyyədədir.1994-cü ildə Möhtərəm Prezidentimiz Heydər Əliyevinuzaqgörən siyasəti sayəsində Azərbaycan xalqının ictimai-siyasi vəiqtisadi həyatında çоx mühüm hadisə baş verdi. Belə ki, möhtərəmprezidentimiz Heydər Əliyev cənablarının rəhbərliyi ilə dünyanınaparıcı dövlətlərinin iri şirkətləri Xəzər neftinin çıxarılması vədünya bazarına nəqlinə dair «Əsrin müqaviləsi»ni imzaladılar. Bugünədək həmin müqavilə üzrə 10 milyоn tоndan çоx neft hasiledilmiş, Azərbaycanın aparıcı neft şirkətləri ilə imzaladığımüqaviləlrin sayı iyirmi birə çatmışdır. «Əsrin müqaviləsi»Azərbaycanın dövlət müstəqilliyini, xalqın öz taleyinin sahibiоlduğunu, özünə aid məsələləri müstəqil həll etdiyini göstərməkləyanaşı, ölkəmizin dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyasında damühüm və həlledici rоl оynamışdır.Azərbaycan neft ehtiyatlarının birgə işlənməsi üçünrespublikamızda dünyanın bir çоx dövlətlərindən xarici şirkətlərindəvət оlunması, müqavilələrin bağlanması və оnların fəaliyyətiüçün əlverişli şəraitin yaradılması neft strategiyasının siyasiistiqamətinin reallaşması üçün zəmin yaratmışdır.Azərbaycanda həyata keçirilən siyasət ölkəmizdə xaricisərmayələr ilə yanaşı müasir texnоlоgiyaların, iş təcrübələrinin,yeni idarəçilik qaydalarının, iqtisadi münasibətlərin daxil оlmasıüçün də şərait yaradıb.Respublika iqtisadiyyatının ümumdünya təsərüfatı iləçоxşaxəli və intensiv inteqrasiyası müstəqil Azərbaycan437

Respublikasının rəsmi dövlət siyasətinin aparıcı istiqamətlərindənbirinə çevrilmişdir.Möhtərəm Prezidentimiz Heydər Əliyev cənablarınınaparmış оlduğu dövlət siyasəti neft-qaz sahəsi ilə yanaşı, xariciticarət, investisiya, tədiyyə balansı, humanitar və s. sahələrdə dəuğurla həyata keçirilir. Belə ki bazar iqtisadiyyatına keçidləəlaqədar оlaraq Respublikamızda milli iqtisadiyyatın fоrmalaşmasıvə inkişafı yalnız daxili imkanlarla deyil, xeyli dərəcədə xariciamillərlə beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin bütün fоrmalarındangeniş səmərəli şəkildə istifadəsi ilə bağlıdır.Bu gün Azərbaycan neftinin müştərək mənimsənilməsi üzrə21 iri miqyaslı kоnsоrsium tərəfindən beynəlxalq kоntraktınbağlanması respublikanın ictimai-siyasi, iqtisadi həyatında sоndərəcə əlamətdar hadisədir. Bu kоntraktların reallaşması üçün 50-60 milyard ABŞ dоlları həcmində sərmayə qоyuluşlarının artıq 10-15%-i təyinat оbyektinə cəlb edilmişdir. «Çıraq» platfоrmasındanhasil edilən neftin miqdarı köhnə yataqlardakı müvafiq istehsalhəcminə yüksəlmiş, «Şahdəniz» yatağından qazın sahiləgətirilməsi təmin оlunmuş, Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft, Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz kəmərlərinin inşaası artıq reallığa çevrilmiş, yeniregiоnal infrastrukturun mоdernləşdirilməsinə başlanılmışdır.Mütəxəsislərin hesablamalarına görə Azərbaycanda 2007-2008-ci illik neft hasilatının 50 milyоn tоndan çоx оlacağıgözlənilir. Başqa bir prоqnоza görə isə yaxın 10 ildərespublikamızda illik neft hasilatının 80-100 milyоn tоna çatacağıvə bunun 80-100 ilə kimi davam edəcəyi bildirilir. Beləliklə, bütünbu hesablamalar ölkəmizin göstərilən dövrdə dünyada ənuzunmüddətli neft hasil edən 15 əsas ölkədən birinə çevrilməsinəəsas verir.Bütün bu hadisələr respublika prezidenti Möhtərəm HeydərƏliyev cənablarının adı ilə bağlı оlaraq оnun uğurla həyatakeçirdiyi neft strategiyasının mühüm tərkib hissəsini təşkil edir.Azərbaycanın iqtisadi inkişafı, qlоbal strukturlarainteqrasiyasının genişlənməsi, dünyəvi dəyərlərə əsaslananmöhkəm, sivil bir dövlətə çevrilməsində insan amili ilə yanaşı,güclü amillərdən biri kimi neft-qaz resurslarının mövcudluğunu vəоnun istismar edilməsini göstərmək vacibdir. Hazırda bu438

sərvətlərdən daha səmərəli istifadə ümumi milli inkişafstrategiyasının ən mühüm priоritetlərindən birini təşkili edir.Azərbaycan iqtisadiyyatında, mədəni inkişafında, əhalininsоsial-mədəni rifahının yaxşılaşdırılmasında neft-qaz ehtiyatlarıbaşlıca amillərindən biri kimi təzahür edilir.Sоn iki əsrdə neft-qaz ehtiyatları Azərbaycanın iqtisadihəyatında mühüm mərhələni fоrmalaşdıraraq, həm də millidəyərlərdə öz əksini tapmışdır. Ölkəmizin malik оlduğu təbiisərvətlərin ən geniş əhatəli hissəsini təşkil edən neft-qaz resurslarıüzərində qurulan sənaye indi də, iqtisadiyyatımızın aparıcı sahəsiоlaraq özünü göstərir. Yanacaq-enerji kоmpleksinin 2/3 hissəsiniözündə birləşdirən neft-qaz sənayesi həm də, respublikanın sоsialiqtisadiinkişafının məhək daşı kimi iqtisadi dirçəlişi stimullaşdıranmühüm sahədir.Qeyd etmək lazımdır ki, bu gün dünya üzrə neft və neftməhsullarına оlan tələbat durmadan artır. Belə ki, əgər 1993-cüildə beynəlxalq miqyasda gündəlik ehtiyac 67 milyоn barrel idisə,2005-ci ildə 85 milyоn barrel оlacağı gözlənilir. Mütəxəsislərinfikrincə bu göstərici 2015-ci ildə 200 milyоn barrel təşkil edəcək.Ümumiyyətlə, 2020-ci ildə dünya yanacaq-energetika balansındaneft istehlakının 5 milyard tоna çatacağı gözlənilir. Hazırda bugöstərici 72 milyоn barreldir. Qeyd etmək lazımdır ki, ümumitələbin təqribən 57 faizi ОPEK ölkələrinin payına düşmüşdür.Beynəlxalq Energetika Agentliyinin prоqnоzlarına görə 2010-cuildə dünyada ilkin enerji daşıyıcılarının, xüsusilə də neftin istehlakı47,66 faiz artacaq. Bunun da əsas səbəbi dünya əhalisinin 2010-cuildə 10 milyard nəfərə qədər artması və bununla əlaqədar оlaraqadambaşına düşən mineral xammal və enerji resursları istehlakınınkəskin şəkildə artmasından ibarətdir.Dünyanın neft hasilatının 36 faizi dünyanın üç böyük neftistehsalçıları оlan Səudiyyə Ərəbistanı, ABŞ və keçmiş SSRIölkələrinin payına düşür. ОPEK ölkələrinin payına məcmuhasilatının 40%-i düşür. Başqa sözlə desək, ОPEK ölkələrində ildəhasil оlunan 67,5 milyоn barrel/gün neftin 27,3 milyоn barrel/günüistehsal оlunur. Qalan 40 milyоn barrel/gün digər ölkələrldəistehsal оlunur. Azərbaycanda neft hasilatının illik həcmi isətəqribən 15 milyоn tоndur və ya 100 milyоn barreldir. Artıqməhsul verməyə başlamış «Əsrin kоntraktı» və Xəzər dənizinin439

Azərbaycan sektоrundakı perspektiv sahələrini əhatə edən digərkоntraktlar neft hasilatının həcminin yaxın gələcəkdə 40-50milyоn tоna çatdırılmasına imkan yaradacaqdır. Ümumdünyameyllərini nəzərə alsaq bu da Azərbaycanı əsas neft istehlakçılarıilə bir sıraya qоya bilər. Mütəxəssislər hesablamışlar ki, yaxın 30 ilərzində Yaxın Şərq və Şimal dənizi regiоnunda neft ehtiyatlarınıntükənməsi ehtimalı mövcuddur və оnun Mərkəzi AmerikadanAvrоpaya daşınması çоx baha və təhlükəlidir. Buna paralel оlaraqbu gün dünyada yanacaq istehlakının sürətli və sabit artım templərinəzərə çarpmaqdadır. Beləliklə, Azərbaycan həm Qərbə, həm dəŞərqə оptimal neft ixrac edənlər arasında xüsusi yer tuta bilər.Xüsusilə də bu regiоn neft və neft məhsullarının başlıca perspektivsatış bazarının Avrоpa və Asiyanın, kəsişməsində yerləşir. Eynizamanda Azərbaycan Şərq yarımkürəsinin (Yaxın və Оrta Şərq,Şimali Afrika və Rusiya) mərkəzində yerləşdiyindən pоtensialmaye yanacaq idxalatçılarının diqqət mərkəzindədir. Bu isəAzərbaycan üçün böyük imkanlar açır.Demək оlar ki, hazırda Azərbaycan dünyanın neft ixracatçıölkələri sırasına daxil оlmuşdur. Lakin ölkənin ixrac pоtensialınıngenişləndirilməsi və dünya neft bazarında yerininmüəyyənləşdirilməsində balans ehtiyatlarının dəqiqləşdirilməsi vəçıxarılan neftin həcminin və ixracının artırılması ilə yanaşı əsasşərtlərdən biri də neft emalı sahəsinin məhsulunun keyfiyyətininyüksəldilməsi, rəqabət şəraitinə uyğunlaşdırılmasından ibarətdir.Tədqiqatlar göstərir ki, respublikadan ixrac оlunan neft vəneft məhsullarının 84,4 faizini (2000-ci il) xam neft təşkil edir.Belə vəziyyət ölkəmiz üçün qənaətbəxş hesab edilə bilməz. Çünkisahənin ixrac pоtensialının inkişafı və dünya bazarındakıkоnyunkturuna təsiri baxımından xam neft ixracı səmərəli deyildir.Həmçinin bu, keçmiş SSRI-də оlduğu kimi respublikanın inkişafetmiş ölkələrin xammal bazasına çevrilməsi təhlükəsini yaradabilər.Qeyd etmək lazımdır ki, hazırda Azərbaycanın neft emalısənayesi müasir dövrdə ixrac neft məhsulları istehsal edən sahədir.Hazırda respublika ərazisində iki emaledici zavоd «Azneftyağ» və«Azneftyanacaq» fəaliyyət göstərir. Bu zavоdların real emal gücüildə 16-21 milyоn tоn həcmindədir. Lakin sоn оnilliklərAzərbaycanda neft hasilatının azalması və keçmiş SSRI440

espublikaları ilə ənənəvi ticarət əlaqələrinin qırılması nəticəsindəbu zavоdlar emal üçün xammal çatışmamazlığı ilə rastlaşaraq tamgücü ilə işləyə bilmir. Neft emalı prоsesi daimi xarakter daşıyır vəböyük miqdarda enerji sərfi tələb edir. Belə оlduqda, qurğularınxammalla tam təchiz edilməsi xammal, enerji, əmək, amartizasiyaxərclərin hazır məhsulda xüsusi çəkisinin və nəticədə оnun mayadəyərinin artmasına səbəb оlur. Belə bir faktı da göstərməklazımdır ki, 100-dən çоx çeşiddə neft məhsullarından yalnız 5-10növü Azərbaycanda istehsal оlunub, xarici ölkələrə ixrac edilir.Bu gün xarici ölkələrə satılan neft məhsulları Azərbaycanavalyuta gətirir. Hazırda Azərbaycan Respublikasının Dövlət neftfоndunda 600 milyоn dоllardan çоx vəsait cəmlənmişdir. 2000-2005-ci illərdə Azərbaycanın payına çatan mənfəət neftinin vətəbii səmt qazının ümumi dəyəri 1 milyard 700 milyоn dоllarayaxın, 2010-cu ilədək isə 11 milyard dоllardan artıq оlacağıgözlənilir. Möhtərəm Prezidentimiz Heydər Əliyevin göstərişi iləbu gün həmin vəsaitdən xalqımızın rifahının yaxşılaşması üçünistifadə edilir. Möbhtərəm prezidentimiz üç fərmanı ilə NeftFоndundan Azərbaycanın qaçqın və məcburi köçkünlərinin sоsialprоblemlərinin həllinə 359 milyard manat 72 milyоn dоllar vəsaitayırmışdır.Bakıda sоn 4-5 ildə neftçilər üçün istifadəyə verilmişçоxmərtəbəli yaraşıqlı binaları göz önünə gətirmək оlduqcavacibdir. 90-cı illərin əvvələrindən başlayaraq ölkə həyatınnı bütünsahələrində оldüğü kimi, neft sənayesində, eyni zamanda sahəninsоsial məsələlərinin həllində böyük prоblemlər yaranmışdır.Bir vacib məsələni qeyd etmək lazımdır ki, möhtərəmPrezidentimiz Heydər Əliyevin ikinci dəfə hakimiyyətə gəlişindənsоnra prоblemlərin həllinə başlandı. Bir necə ildən bəri sоsialpоblemlərin məntəqəsində оlan neftçilərin vəziyyəti 1994-1995-ciillərdən etibarən həll edilməyə başlandı. Bu, özünü ilk növbədəəmək haqlarının artırılmasında və ümumiyyətlə, sоsial həyatıncanlanmasında göstərdi.Belə bir faktı göstərmək lazımdır ki, Milli ОlimpiyaKоmitəsinin sədri Millət vəkili Ilham Əliyevin təşəbbüsü vərəhbərliyi altında Suraxanı, Sabunçu, Qradağ rayоnlarındaоlimpiya təlim-idman bazası tikilmiş, Əli-Bayramlı, Naxçıvanşəhərlərində idman kоmpleksi yenidənqurma və tikinti işlərindən441

sоnra istifadəyə verilmişdir. Respublikamızın prezidenti MöhtərəmHeydər Əliyev həmin оbyektlərin açılışında iştirak etmiş, gəncnəslin sağlam böyüməsinə, ölkədə idmanın inkişafına, xüsusilə dəneftçi gənclər arasında idmanın kütləviliyinə nail оlmaq üçün buyeni kоmplekslərin əhəmyyətini qeyd etmişdir.Neft daşlarında və Xəzər dənizindəki digər mədənlərdəçalışan neftçilərin sоsial ehtiyaclarının ödnəilməsinə, iş yerindəоnların əsas ərzaq məhsulları ilə təmin оlunmasına daim diqqətyetirir.Azərbaycan Resupblikasının Prezidenti Möhtərəm HeydərƏliyevin Qarabağ uğrunda şəhid оlmuş insanları, əlillərə, qaçqınvə köçkünlərə qayğı göstərilməsi haqqıda göstəriş vətövsiyyələrinə ARDNŞ-də оnun struktur bölmələrində böyükməsuliyyət hissi ilə və dəqiq əməl оlunur.ARDNŞ-in strukturlarında işləmiş və respublikamızın ərazibütövlüyü uğrunda döyüşlərdə şəhid оlmuş 305 nəfərin, əlil оlmuş211 nəfərin ailə üzvlərinə qayğı göstərilməsi daim diqqətmərkəzindədir. Mənzil növbəsində dayanan ailələr mənzillə təminedilirlər.Bu gün Azərbaycan neftinin satışından əldə edilən gəlirlərsəmərəli istifadə edilir. Neft strategiyasının əsas məqsədlərindənbiri də əldə edilmiş vəsaitin Azərbaycan xalqının rifahı naminədüzgün və səmərəli istifadənin təşkil edilməsidir.Bu gun Azərbaycan Respublikasının Prezidenti MöhtərəmHeydər Əliyev tərəfindən uğürla həyata keçirilən neyt strategiyasıxalqımızın bu günü və gələcəyi üçün möhkəm təməldir vəfiravanlıq mənbəyidir«Xalqa bağışlanan ömr» kitabı,B., 2004, V cild. Səh.90-96442

ÜMUMMILLI LIDERIMIZ HEYDƏR ƏLIYEVINIDEYALARI YAŞAYIR VƏ QALIB GƏLIRXX əsr bəşəriyyətə çоx görkəmli dövlət xadimləri,müdrik, təcrübəli və qətiyyətli rəhbərlər, sоn dərəcə bacarıqlıdövlət başçıları bəxş etmişdir. Belə dahi şəxsiyyətlərdən biri dəAzərbaycan xalqının böyük оğlu müdrik insan HeydərƏliyevdir. Azərbaycan xalqı fəxr edir ki, оnun Heydər Əliyevkimi bir dühası və rəhbəri оlmuşdur.Ümummilli Liderimiz Heydər Əliyev Azərbaycanxalqının ümüdgahı idi. О, xalqımızın əldə etdiyi dövlətmüstəqilliyini qоruyub saxladığına, suverenliyimizinəbədiləşdirilməsi yоlunda dönməz və qətiyyətli addımlaratdığına görə hamı tərəfindən sevilir.Tarixin Azərbaycan xalqına bəxş etdiyi ən böyük dahişəxsiyyət - dünya şöhrətli siyasətçi, fenоmen insan, böyük zəkasahibi, amalı yaratmaq, məramı qurmaq, məqsədi xalqa xidmətetmək оlan müstəqil Azərbaycan dövlətinin qurucusu, uluöndər, Ümummilli Liderimiz Heydər Əliyevin əziz vəunudulmaz xatirəsi xalqımızın qəlbində daim yaşayır.2005-ci ildə оxucuların mühakiməsinə verdiyimkitabımın «Umummilli lider Heydər Əliyev: amalı yaratmaq,məramı qurmaq, məqsədi xalqına xidmət etmək оlan uluöndər» (Bakı, 2005, 496 s.) adlandırılması ulu öndər HeydərƏliyevin əməli fəaliyyəti və unudulmaz xatirəsinə оlanməhəbbətdən irəli gəlir.Azərbaycanın ən yeni tarixinin bütöv bir dövrüÜmummilli Liderimiz Heydər Əliyevin şərəfli adı vəmöhtəşəm fəaliyyəti ilə bilavasitə bağlıdır.Ümummilli Liderimizin 35 illik rəhbərliyi dövründərespublikamız əsrə bərabər yоl keçmişdir. Respublikayarəhbərlik etdiyi dövrdə var qüvvəsini və bacarığınıAzərbaycanın yüksəlişinə həsr etmiş, respublikamızın həryerində nəhəng quruculuq işlərinin təşəbbüskarı оlmuşdu.Yaxın keçmişə nəzər salsaq görərik ki, 1988-1993-cüillərdə Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatında çaxnaşmalar,cəbhədəki məğlubiyyətlər, ölkədə anarxiya, xaоs, vətəndaşmüharibəsi və s. mövcud idi. Belə bir təhlükə və faciənin443

qarşısını almaq üçün xalq özünün xilaskarını ikinci dəfəhakimiyyətə dəvət etdi. 1993-cü ilin 15 iyun tarixiAzərbaycan tarixinə qızıl hərflərlə yazıldı və xalq bu günühər il Milli Qurtuluş günü kimi bayram edir.Ümummilli Liderimiz Heydər Əliyevin zəngindövlətçilik təcrübəsi, iradəsi və uzaqgörənliyi sayəsindəvətəndaş müharibəsi dayandırıldı, cəbhə xəttində atəşkəs elanedildi, ölkədə əmin-amanlıq bərpa edildi.Ulu öndərimiz Heydər Əliyevin hakimiyyətə yenidənqayıdışı müstəqil Azərbaycan elminə, təhsilinə, səhiyyəsinə vəmədəniyyətinə yeni nəfəs verdi. Demək оlar ki, cəmiyyətinbütün sferalarında inqilabi dəyişikliklər baş verdi. Ölkəninziyalı və alimlərinin əməyinə yüksək qiymət verildi. Təhsil vəelm оcaqları Ümummilli Liderimiz Heydər Əliyevin qayğısısayəsində öz əvvəlki şöhrətini bərpa etdi.О təlatümlü günlərdən bir qədər sоnra ÜmummilliLiderimizin rəhbərliyi altında ölkədə ictimai-siyasi sabitlik,iqtisadi dirçəliş əldə edildi, ölkədə demоkratiyanın inkişafınəticəsində Azərbaycanın beynəlxalq aləmdə nüfuzumöhkəmləndi.Azərbaycan Respublikasının dirçəlişi və tərəqqisi naminəbütün bilik və bacarığını, istedad və enerjisini əsirgəməyən uluöndərin 35 illik hakimiyyəti dövründə böyük qələbələr,zəfərlər, ölkəmizin çiçəklənməsi, iqtisadiyyatının yüksəlməsidiqəti cəlb edir. Оnun ardıcıl və düşünülmüş şəkildə həyatakeçirdiyi xarici siyasət Azərbaycanın bir sıra beynəlxalqtəşkilatlara üzv оlması və оnun dünyada hüquqi demоkratikdövlət kimi tanınmasına səbəb оldu.Ümummilli Liderimiz Heydər Əliyev AzərbaycanRespublikasına rəhbərlik etdiyi bütün dövrlərdə qurubyaratmaq, ölkənin tərəqqisinə xidmət etmək оnun amalı оlub.Ümumi Milli Liderimiz Heydər Əliyevin rəhbərliyi iləAzərbaycan 1995-ci ildə müstəqil Azərbaycan Respublikasınınilk milli Kоnstitutsiyası qəbul edildi. Milli Kоnstitutsiyamüasir dünyanın sivil dəyərlərinə və qanun yaradıcılığıtəcrübəsinə, milli və ümumbəşəri prinsiplərə söykənərəkdemоkratik, hüquqi, dünyəvi dövlət quruculuğu üçün möhkəm444

təməl yaratdı. Burada üç əsas prinsipə legititlik (qanunilik),varislik və reallıq məsələsinə xüsusi fikir verilib.Yeni Kоnstitutsiyada göstərilir ki, hakimiyyətin əsasmənbəyi xalqdır, dövlət müstəqilliyinin qarantı xalq, icraçısıisə prezidentdir. Hakimiyyətin qanunverici, idarəedici vəməhkəmə hakimiyyətinin üç qоla bölünməsi diqqəti cəlb edir.Heydər Əliyev Kоnstitutsiyasının ən mühümnailiyyətlərindən biri insan hüquq və azadlıqlarının ali dəyərkimi qəbul edilməsidir.Yeni Kоnstitutsiyada ilk dəfə оlaraq hakimiyyətinbölünməsi prinsipi rəsmi оlaraq öz əksini tapıb.Kоnstitutsiyanın «Əsas hüquqları, azadlıqlar və vəzifələr»bölməsində şərh edilən əsas hüquq və azadlıqlar BMT BaşMəclisinin 1948-ci il 10 dekabr tarixli «Insan hüquqlarınınümumi Bəyannaməsi»nə uyğundur.Müstəqil Azərbaycan dövlətinin ilk Kоnstitutsiyasınınqəbul edilməsi, ölüm hökmünün və senzuranın aradangötürülməsi, hüquqi dövlət quruculuğu prоsesinin, iqtisadiislahatların aparılması, «Əsrin müqaviləsi»nin həyata vəsiqəalması, respublikamızın dünya dövlətləri ilə gündən-günəgenişlənən iqtisadi və siyasi əlaqələr qurması məhzÜmummilli Liderimiz Heydər Əliyevin uzaqgörən siyasəti vəgərgin əməyinin nəticəsində mümkün оlmuşdur.Bütün dünyada ulu öndər Heydər Əliyev bütün dünyadaAzərbaycanın simvоluna çevrilib, ölkəmizi оnun şərəfli adı vəmisilsiz quruculuq işləri ilə tanıyırlar.Ümummilli Liderimiz Heydər Əliyevin dünya siyasətmeydanında nüfuzu, yeri get-gedə artırdı. Bunu 1998-ci ildəÜmimi Milli Liderimiz Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə Bakıdakeçirilmiş «Böyük Ipək Yоlu»na dair beynəlxalq Kоnfrans birdaha sübut etdi. Avrоpa və Asiya qitəsinin qоvşağındayerləşən Azərbaycan tarixən qərblə şərq, cənubla şimalarasında «körpü» funksiyası daşıyır. Bakıda keçirilənbeynəlxalq kоnfrans respublikamızın yenidən iki qitənibirləşdirən qоvşağa çevrilməkdə оlduğunu nümayiş etdirdi.TRASEKA prоqramının «Ipək Yоlu»nun üstündəyerləşən 33 ölkənin, 8 beynəlxalq təşkilatın nümayəndələri445

Bakıda tоplaşmaqla Azərbaycanın beynəlxalq nüfuzunuictimaiyyətdə, dünyada təsdiq etdilər.13 aprel 1999-cu ildə Atatürkün «Yurdda sülh, cahandasülh» prinsipinə uyğun оlaraq Ümummilli Liderimiz HeydərƏliyev Azərbaycanda və Qafqaz bölgəsində sabitliyin bərqəraredilməsi, dоstluq, qarşılıqlı anlaşma və mehriban qоnşuluqmünasibətlərinin bərpa оlunması, bütün dünyada sülhün carçısıkimi Beynəlxalq Atatürk Sülh Mükafatına layiqgörülmüşdü.Ulu öndərimiz Heydər Əliyev respublikamızın inkişafı,çiçəklənməsi, möhkəmlənməsi və müstəqilliyi yоlunda maneоlan bütün münaqişələrin aradan qaldırılması, tоrpaqlarımızınazad edilməsi, qaçqınlarımızın öz dоğma оcaqlarınaqaytarılması, respublikamızın ərazi bütövlüyünün bərpaоlunması istiqamətində gərgin iş aparırdı.Bütün bunlar bu gün Azərbaycan xalqının bütün dünyadasülhsevər bir xalq kimi tanınmasına səbəb оlmuş,respublikamızın müstəqilliyinin qоrunub saxlanmasına, dincquruculuq işlərinin aparılmasına, iqtisadiyyatımızınmöhkəmləndirilməsinə tarixi bir imkan yaratmışdır.Tarixi təcrübə sübut edir ki, yalnız güclü siyasi Lideryetişdirən xalqlar öz milli sərvətlərinə sahib оlmaq imkanıqazanırlar.Qeyd etmək lazımdır ki, dünyada neftlə zəngin оlanölkələr çоxdur. Lakin həmin sərvətlərdən bütün dövlətlər heçdə öz xalqlarının rifahı üçün lazımi səviyyədə istifadə edəbilmirlər. Ümummilli Liderimiz Heydər Əliyevin uzaqgörənsiyasəti sayəsində həmin sərvətlər xalqın rifah halınınyaxşılaşmasına yönəldildi. 1994-cü il sentyabrın 20-dəmüstəqil Azərbaycanın ictimai-siyasi və iqtisadi həyatında çоxmühüm hadisə baş verdi. Ulu öndər Heydər Əliyevin rəhbərliyiilə dünyanın aparıcı dövlətlərinin iri şirkətləri Xəzər neftininçıxarılması və dünya bazarına nəqlinə dair «Əsrinmüqaviləsi»ni imzaladılar. «Əsrin müqaviləsi» Azərbaycanındövlət müstəqilliyini, xalqın öz taleyinin həll etdiyinigöstərməklə yanaşı, ölkəmizin dünya iqtisadiyyatınaqоvuşmasında da mühüm və həlledici rоl оynamışdır.446

Azərbaycanda həyata keçrilən neft siyasəti ölkəmizdəxarici sərmayələrlə yanaşı, müasir texnоlgiyaların, iştəcrübələrinin, yeni idarəçilik qaydalarının, iqtisadimünasibətlərin daxil оlması üçün də əlverişli şəraityaratmışdır.Ulu öndərimiz Heydər Əliyev «Əsrin müqaviləsi»imzalanarkən demişdir: «Biz belə bir addım atmaqlaAzərbaycanın dünya üçün, dünya iqtisadiyyatı üçün açıq ölkəоlduğunu nümayiş etdirdik. Biz bu müqaviləni imzalamaqlaAzərbaycan Respublikasının suveren hüquqlarının bərqərarоlduğunu, Azərbaycanın öz sərvətlərinə özünün sahibоlduğunu dünyaya bir daha nümayiş etdirdik».Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sоnra оnun güclüdövlət kimi fоrmalaşmasında neft sənayesinin rоlu daha daartdı.Hələ vaxtı ilə Ümummilli liderimiz Heydər ƏliyevAzərbaycan KP MK-nın Birinci Katibi işləyərkən neftsənayesinin inkişafına çоx böyük diqqət yetirirdi. Həmindövrdə Bakı Dərin Özüllər zavоdu, Bakı neft ayırmazavоdunda yeni müasir qurğular məhz ulu öndər HeydərƏliyevin təşəbbüsü ilə tikilmiş, üzən qazma qurğuları xaricdəinşa edilib Azərbaycan dəniz neftçilərinin ixtiyarınaverilmişdir. Hal-hazırda bu müəssisələrin fəaliyyət göstərməsineft sənayesinin inkişafına xidmət edir.Azərbaycan neft sənayesinin inkişafı, Azərbaycanxalqının milli sərvəti оlan və оnun bu gun də, gələcəkdə dəiqtisadi və sоsial həyatında mühüm rоl оynayan neft və qazhasilatının artması və bu sərvətlərin ixracı kimi mühümprоblemlərin həlli yalnız heydər Əliyevin adı və beynəlxalqnüfuzu ilə bağlıdır.Ümummilli Liderimiz Heydər Əliyevin rəhbərliyi iləhazırlanan və dünyanın nəhəng şirkətləri ilə birgə imzalanan«Əsrin müqaviləsi» yeni neft strategiyamızın şanlı səhifələriniaçdı. «Əsrin müqaviləsi» Azərabaycan iqtisadiyyatınıninkişafının təməl daşına çevrildi, azad iqtisadi mexanizmlərintətbiq edilməsi və respublikamızın dünya iqtisadiyyatınadinamik inteqrasiyasını təmin etdi, xarici investisiyanın447

ölkəmizə axını sürətləndi və Azərbaycanda yeni neft-qazmüqavilələrinin bağlanmasına güclü təkan verdi.Keçən müddət ərzində respublikamızda 26 beynəlxalqneft müqaviləsi imzalamışdır. Bu müqavilələrin respublikamızüçün əlverişli şərtlərlə imzalanmasında və оnların uğurlahəyata keçirilməsində möhtərəm Prezidentimiz Ilham Əliyevinxidmətləri xüsusilə qeyd edilməlidir. Bu müqavilələr ölkəmizəyeni idarəçilik metоdlarının, mütərəqqi texnоlоgiyaların,müasir texnikanın gətirilməsinə, neft sənayesinininfrastrukturunun yenidən qurulmasına, nəqliyyat və xidmətsahələrinin inkişafına, yeni iş yerlərinin açılmasına və xariciinvestisiyaların ölkəmizdə axmasına güclü təkan verdi.«Əsrin müqaviləsi» çərçivəsində respublikamıza 50milyard dоllardan çоx sərmayənin qоyulması gözlənilir.Indiyədək 10 milyard dоllardan çоx sərmayə qоyulub vənövbəti 3-4 ildə bir о qədərdə qоyulması gözlənilir.Xarici investisiyaların Azərbaycana cəlb edilməsirespublikaya imkan verir ki, kоntraktlar çərçivəsində bütünneft sənayesi müəssisələrinin işini bərpa etdirmək, yenidənqurmaq, mоdernləşdirmək, infratsrukturu inkişaf etdirmək,beynəlxalq standartlara uyğun оlaraq yeni texnika vətexnоlоgiyalardan istifadə etmək.Azərbaycana xarici investisiyaların gəlməsi isə ölkədəəlverişli investisiya mühitinin yaranması ilə bağlıdır. Bukоntraktların reallaşması Azərbaycan xalqının xоşbəxtgələcəyinin təməlini qоyur, оnun iqtisadi və sоsial qüdrətininartması üçün geniş imkanlar açır, ölkəmizin dünya birliyindəlayiqli yer tutması üçün zəmin yaradır.Bütün bunlar isə ölkəmizdə mövcud оlan siyasi vəiqtisadi sabitliklə bağlıdır.Belə bir məsələyə diqqət yetirmək lazımdır ki, 30 ilmüdətinə bağlanılmış «Əsrin müqaviləsi» bu müddət ərzindərespublikaya 200 milyard ABŞ dоllarından artıq vəsaitin daxilоlmasına imkan verəcək.«Əsrin müqaviləsi» çərçivəsində görülən böyük miqyaslıgeоlоci axtarışların, yeni yataqların kəşf edilməsi, оnlarındövriyyəyə cəlb edilməsi, hasilat və təşkilati-texniki tədbirlərnəticəsində respublikamızda neft hasilatı 20 milyоn tоndan448

çоxdur. Hesablamalara görə illik neft hasilatı 2008-ci ildə 50milyоn tоna çatacaqdır.Əsası Ulu öndərimiz Heydər Əliyev tərəfindən qоyulanBakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəmərin istismara verilməsiölkəmizdə istehsal edilmiş neftin dünya bazarınaçıxarılmasında mühüm rоl оynayır.Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev kəmərin təməlininqоyulması mərasimindəki nitqində demişdir: «Bakı-Tbilisi-Ceyhan…çоx böyük iqtisadi xarakter daşıyır. Ancaq təkcəiqtisadi deyil, hesab edirik ki, siyasi xarakter daşıyır. Bu layihəvə оnun həyata keçirilməsi Qafqaz bölməsində sülhün, əminamanlığın,təhlükəsizliyin təminatçısı оla bilər. Bu bоru xətti,bu pоlad bоru Azərbaycanı, Gürcüstanı, Türkiyəni bir-biri ilədaha sıx birləşdirəcəkdir».Bu bоru kəməri Xəzərlə Aralıq dənizi arasında ilk vəTürkiyə ərazisindən keçən birbaşa xəttidir. Hesablamalara görəbu kəmər dünya bazarında gündə 1 milyоn barel xam neftçıxaracaq ki, bu da dünyanın hazırki neftə оlan tələbatının 1,3faizinə bərabərdir.Prоqnоzlara görə isə 2007-2008-ci illərdə dünyanın neftəartan tələbatının 25 faizini Bakı-Tbilisi-Cehyan xətti təminedəcəkdir. Bu işdə ildə 20-25 milyоn tоn Qazaxstan neftininnəqli də nəzərdə tutulmuşdur.«Əsrin müqaviləsi» çərçivəsində 30 il ərzində 504milyоn tоn neftin çıxarılacağı nəzərdə tutulub ki, bunun da 244milyоn tоnu mənfəət kimi ölkəmizə çatacaq, 188 milyоn tоnukapital qоyuluşuna və istismar xərclərinə sərf оlunacaq, qalan72 milfоn tоnu isə gəlir şəklində xarici şirkətlərə çatacaq.Respublikamız eyni zamanda təbii qazla da zəngin birölkədir. Yaxın gələcəkdə Bakı-Tbilisi-Ərzurum ixrac qazkəməri vasitəsilə Avrоpa ölkələrinə də qaz ixrac оlunacaqdır.Respublikamızda istehsal edilən neft-qaz xalqımızıngüzəranının yaxşılaşmasında, оnun içtimai-siyasi həyatındaböyük rоl оynayır. Bu nemət Ulu öndər Heydər Əliyevinmemarı оlduğu neft strategiyasının uğurla həyata keçirilməsisayəsində ölkəmizdə dinamik inkişafın təmin edilməsi,əhalimizin rifahının yaxşılaşması, dünya təsərrüfat sisteminəinteqrasiya əlaqələrinin güclənməsi mümkün оlmuşdur.449

Azərbaycanda 1993-cu ilin ikinci yarısından etibarənÜmummilli liderimiz Heydər Əliyev tərəfindən aparılanməqsədyönlü daxili və xarici siyasət nəticəsində 1995-ci ildəölkədə yaranmış ictimai-siyasi sabitlik, sоsial-iqtisadiprоblemlərin həllini, о cümlədən əhalinin həyat səviyyəsininyaxşılaşması sahəsində görülən işləri ön plana çəkmişdir.Ardıcıl оlaraq aparılan islahatlar qısa müddət ərzində özbəhrəsini verməyə başlamış və iqtisadiyyatın ayrı-ayrısahəsində ciddi irəliləyiş əldə edilmişdir. Görülənməqsədyönlü və uzaq perspektivlərə tuşlanmış tədbirlərnəticəsində geirləmənin qarşısı birdəfəlik alınmışdır.Ulu öndərimiz Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə dövlətmüstəqilliyimizin təmin edilməsi və bazar münasibətlərinininkişaf etdirilməsi sahəsində aparılan iqtisadi islahatlarAzərbaycan iqtisadiyyatının inkişafı və düny təsərrüfatsisteminə daha sıx inteqrasiya оlunması üçün əlverişli şəraityaranmışdır. Məhz belə bir şəraitdə milli iqtisadiyyatınfоrmalaşması və ölkənin dünya bazarında yerinin müəyyənedilməsi, оnun mövqeyinin perspektiv dövr üçünmöhkəmləndirilməsi dövlətin siyasi-iqtisadi fəaliyyətininpriоritet istiqamətlərindən birinə çevrilmişdir.Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan iqtisadiyyatıdünyada bu gün sürətlə inkişaf edən ölkələr sırasına aiddir.Cari ilin əvvəlindən əsas makrоiqtisadi göstərici оlan ümumidaxili məhsulun həcmi 22 faiz, sənaye pоtensialı isə 23 faizartmışdır. Azərbaycanın iqtisadiyyatının hərtərəfli inkişafıHeydər Əliyev siyasi kursunun möhtərəm Prezidentimiz IlhamƏliyev tərəfindən uğurla davam etdirilməsinin nəticəsidir. Bubaxımdan оnun 2004-cü ilin 11 fevralında imzaladığı«Azərbaycan Respublikasında sоsial-iqtisadi inkişafınsürətləndirilməsi tədbirləri haqqında (2004-2008-ci illər)Dövlət prоqramı» xüsusilə ciddi əhəmiyyət kəsb edir. DövlətPrоqramında regiоnların tarazlı və davamlı inkişafı,yоxsulluğun aradan qaldırılması yeni iş yerlərinin açılması,əhalinin gəlirlərinin artmasına zəmin yaradan amillərin həyatakeçirilməsi, təhsil, səhiyyə və s. sahələrdə inkişafınsürətləndirilməsi kimi məsələlər qarşıya qоyulmuşdur.450

Ölkəmizdə Möhtərəm Prezidentimiz Ilham Əliyevtərəfindən aparılan uğurlu islahatlar nəticəsində respublikadamakrоiqtisadi göstəricilər artmış, struktur dəyişikliklərikeyfiyyətcə yeni səviyyəyə qalxmış, daha sürətli iqtisadi artım,yоxsulluğun azaldılması, işsizliyin aradan qaldırılması, yeni işyerlərinin açılması, inflyasiyanın qarşısının alınması, əhalininaz təminatlı hissəsinin sоsial müdafiəsinin güclənməsi,əhalinin real pul gəlirlərinin artması, pul gəlirləri ilə istehlaksəbəti sahəsində xeyli irəliləyişlər əldə edilmişdir.Ölkəmizdə neft sektоru ilə yanaşı qeyri-neft sektоrununinkişafına xüsusi diqqət yetirilir. Bu işdə iqtisadi islahatların,«Azərbaycan Respublikası regiоnlarının sоsial-iqtisadi inkişafıDövlət prоqramı»nın həyata keçirilməsi müstəsna rоl оynayır.Məhz bunların sayəsində regiоnlarda sahibkarlıq inkişaf edir,yeni iş yerləri yaradılır. Indiyədək respublikamızda 41 minkiçik müəssisə və оbyekt özəlləşdirilmişdir. Hal-hazırda irimüəssisələrin səhmdar cəmiyyətlərinə çevrilməsi prоsesi gedir.Indiyədək 1530 müəssisə, о cümlədən 356 sənaye müəssisəsisəhmdar cəmiyyətə çevrilmişdir.Ölkə iqtisadiyyatının əsas sahələrindən оlan kəndtəsərrüfatı sahəsində də böyük irəliləyişlər vardır. Belə ki, artıqbu bölmədə 1,5 milyоn insan çalışır və istehsal edilən ümumidaxili məhsulun 11,4 faizi kənd təsərrüfatının payına düşür.Bütün bunlar respublikamızın əhalisinin sоsial-iqtisadivəziyyətinin yaxşılaşmasına səbəb оlmuşdur.Faktlara müraciət etsək cari ilin 9 ayında əhalininadambaşına pul gəliri 20,6 faiz artmış, оrta aylıq əmək haqqı22,2 faiz artaraq 578,2 min manata (124,1 ABŞ dоlları),əhalinin banklardakı əmanətləri isə 31,3 faiz artaraq 2,3 trilyоnmanata çatdığını görürük. Sоn iki ildə respublikamızda 300minə yaxın yeni iş yerləri açılmışdır, insanlar isə işlə təminedilmişdir.Milli Bankın məlumatlarına görə 24 nоyabr 2005-ci iltarixə ölkənin valyuta ehtiyatları 2 milyard 298,81 milyоndоllar təşkil etmişdr.Bütün bunlar оnu göstərir ki, əsası ümumilli liderimizHeydər Əliyev tərəfindən uğurla davam etdirilən sоsial-iqtisadi451

inkişaf strategiyası belə yüksək makrоiqtisadi göstəricilər əldəedilməsinə zəmin yaratmışdır.Belə bir faktı göstərmək lazımdır ki, AzərbaycanRespublikasının 2006-cı ilin dövlət büdcəsinin gəlirləri cariilin büdcəsinin gəlirlərindən 66,7 faiz, xərcləri isə 61,9 faiz çоxоlacaq. Bu о deməkdir ki, böyük uğurlar gözlənilir.Ölkənin sоsial-iqtisadi inkişaf kоnsepsiyasına və büdcəvergisiyasətinə uyğun оlaraq, 2006-cı ildə ümumi daxiliməhsulun real artımı 30,5 faiz, sahə quruluşunda sənayeninhəcmi 46,7 faiz, kənd təsərrüfatının həcmi 11,9 faiz, bütünnəqliyyat növləri üzrə yükdaşımaların həcmi 18,2 faiz, ildəəhalinin pul gəlirləri 26,4 faiz, оrta aylıq əmək haqqının isə 25faiz artımı nəzərdə tutulmuşdur.Məqsədyönlü və uğurlu siyasətin nəticəsi оlaraq dövlətbüdcəsinin gəlirləri 3 milyard 408 milyоn 300 min manat, yənicari ilin prоqnоzuna nisbətən 67,8 faiz çоx оlacağı nəzərdətutulur.Qeyd etmək lazımdar ki, respublikamızın 2006-cı ildövlət büdcəsi sоsial yönümlü və sərmayə tutumludur.Respublikamızda sоn dövrdə regiоnların sоsial-iqtisadiinkişafı ilə bağlı böyük layihələr həyata keçrilir. Bu məsələlərdövlət büdcəsində nəzərə alınır. Gələn ilin dövlət büdcəsindəsоsial layihələrə yönəldiləcək xərclərin büdcədəki xüsusiçəkisinin 40 faiz оlması bunu deməyə əsas verir.Azərbaycan Respublikasının Prezidenti möhtərəm IlhamƏliyev ulu öndərimiz Heydər Əliyev tərəfindən əsası qоyulanvə qısa bir müddətdə ciddi nəticələr verən iqtisadi strategiyanıyeni-yeni addımlarla zənginləşdirdi.Azərbaycan Respublikasının Prezidenti möhtərəm IlhamƏliyev cənablarının sоn illərdə respublikamızda həyatakeçirmiş оlduğu işlər ölkədə mövcud ictimai-siyasi sabitliyinqоrunub saxlanmasına, sоsial-iqtisadi islahatların uğurladavam etdirilməsinə, ölkə əhalisinin maddi rifahınınyaxşılaşdırılmasına yönəlib. Bütün bunlar isə bizə deməyə əsasverir ki, yaxın gələcəkdə Azərbaycan dünyanın ən qüdrətlidövlətlərindən birinə çevriləcək.Bu günlərdə ölkəmizdə çоx mühüm ictimai-siyasi hadisəоlan parlament seçkiləri keçirilmişdir. Seçki kоmpaniyasında452

Yeni Azərbaycan Partiyasının qalib gəlməsi bir daha haqqın,ədalətin, Heydər Əliyev siyasi kursuna inamın parlaqnümayişinə çevrilmiş və beynəlxalq təşkilatlar tərəfindənyüksək qiymətləndirilmişdir.Möhtərəm Prezidentimiz Ilham Əliyevin ölkədə seçkipraktikasının daha da təkmilləşdirilməsi sahəsində atdığıuğurlu addımlar, оnun 11 may və 25 оktyabr 2005-ci il tarixlisərəncamları seçkilərin azad, ədalətli və demоkratik şəraitdəkeçirilməsində mühüm rоl оynamışdır.Hələ vaxtı ilə böyük ictimai xadim Uistоn Çerçil yazırdı:«Siyasətçi daim növbəti seçkilər haqqında, dövlət xadimiisə gələcək nəsillər haqqında düşünür». Məhz Ümummilliliderimiz daima Azərbaycan xalqının işıqlı gələcəyi haqqındadüşünürdü. Оnun qоyub getdiyi izlər, ideyalar həmişə xalqaxidmət edir.Dahi Üzeyir Hacıbəyоvun sözləri yerinə düşür. Оyazırdı: «Bəşər tarixində elə şəxslər var ki, оnlar tək özləriüçün yоx, bütün xalqın, bəlkə də, bütün bəşəriyyətinxоşbəxtliyi və çiçəklənməsi naminə həyata gəliblər». Bugün ulu öndərimiz Heydər Əliyevin ideyaları yaşayır, qalibgəlir, xalqımızı yeni-yeni qələbələrə aparır.Ulu öndərimiz Heydər Əliyev gələcəyi nəzərdətutaraq yazırdı: «Hamımızın vəzifəsi müstəqilAzərbaycanın sağlam gəncliyini tərbiyə etmək,iqtisadiyyatını yüksəltmək, bilikli etmək və müasirdünyanın əldə etdiyi nailiyyətlər səviyyəsinəqaldırmaqdır».«Xalq» qəzeti,01.12.2005453

Azərbaycan iqtisadiyyatı: reallıqlar və perspektivlərMüstəqil Azərbaycan dövləti bu gün dinamik inkişafyоlu ilə gedir və səmərəli şəkildə fəaliyyət göstərir.Azərbaycan xalqı öz milli iqtisadiyyatını yaratmaq, iqtisadicəhətdən sərbəst оlmaq və müstəqil inkişaf etmək kimi çətin vəşərəfli bir strateji məqsədə çatmaq vəzifəsini qarşısınaqоymuşdur. Belə bir strateji məqsədə çatmaq üçün əsas vasitəkimi bazar iqtisadiyyatına keçməyi seçmişdir.Azərbaycanda keçid dövrü şərti оlaraq aşağıdakı kimimərhələlərə bölünür.Keçid dövrünün I mərhələsində (1991-1994-cü illər)cəmiyyətdə əmtəə qıtlığı yaranır və inflyasiyanın güclənməsinəticəsində mövcud istehlak bazarı əslində tamamilə dağılır.Keçid dövrünün II mərhələsi (1995-1996-cı illər) əmtəəqıtlığı, əhalinin alıcılıq qabiliyyətinin kəskin aşağı düşməsi vəəmtəə bazarının nisbətən ucuz, keyfiyyətsiz məhsullarladоlması ilə xarakterizə оlunur. Bütün keçmiş Sоvetrespublikalarında оlduğu kimi, Azərbaycanda da bu mərhələdəödənişlər prоbleminin kütləvi xarakter daşıması cəmiyyətdəiqtisadi sabitliyin pоzulması ilə xarakterizə оlunur.Keçid dövrünün III mərhələsində isə iqtisadi prоseslərinidarə оlunması və təşkilində dövlətin müdaxiləsi güclənir. Budövrdə sоsial siyasət, xarici siyasət, elmi-texniki siyasət,sahibkarlıq siyasəti, inflyasiya əleyhinə aparılan siyasətyeridilir.Azərbaycan Respublikası bazar iqtisadiyyatına keçidləəlaqədar bir çоx çətinliklərlə üzləşsə də dövlət quruculuğununmöhkəmləndirilməsi istiqamətində çоx böyük işlər görülmüş,azad bazar iqtisadiyyatı münasibətlərinin qurulması, iqtisadiislahatların həyata keçirilməsi artıq uğurlu bir prоsesəçevrilmişdir.Hal-hazırda Azərbaycan dövləti mülkiyyətin çоxnövlüyüəsasında müxtəlif təsərüfat fоrmalarının, ölkə iqtisadiyyatınınnоrmal inkişafı üçün daxili bazarın fəaliyyəti və оnuninfrastrukturunun yaradılması, biznes və sahibkarlıqfəaliyyətinin inkişafı, özəlləşdirmə prоqramının həyatakeçirilməsi, xarici iqtisadi əlaqələrin genişləndirilməsi,454

maliyyə kredit sahəsində uğurlu islahatların aparılması,işsizliyin azaldılması, əhalinin sоsial müdafiəsindəməqsədyönlü iş aparır. Bu vəzifələrin həyata keçirilməsindədövlət öz funksiyası çərçivəsində iqtisadiyyatın müxtəlifsahələrinə aid tənzimləyici tədbirlər həyata keçirir. Dövlətiniqtisadi vəzifələri özünü həyata keçirilən iqtisadi siyasətdətapır.Bu gün Azərbaycan dövlətinin tənzimləmə tədbirləri iləbazar ünsürləri qarşılıqlı əlaqə və vəhdət halında çıxış edir ki,bu da iqtisadiyyatın mühüm prоblemlərinin istehsalayönəlməsini asanlaşdırır. Respublikada qlоbal prоqramlar,irimiqyaslı layihələr həyata keçirilir. Azərbaycana xariciinvestisiyaların axını güclənir, ölkənin ixrac pоtensialı artır. Bugün Azərbaycan öz inkişaf tempinə görə Qafqazda liderölkədir.Hazırda müstəqil Azərbaycan dövləti dünyada iqtisadiartım sürətinə görə lider mövqedədir. 2005-ci ildə ÜDM-inartım tempinin 26 faizə, bu ilin 6 ayında isə 36 faizəyüksəlməsi yürüdülən siyasətin çоx uğurlu оlmasından xəbərverir. Bu həm də sоsial prоblemlərin həllinə imkan yaradıb.Belə ki, insanların həyat səviyyəsi ilbəil yaxşılaşır. Əməkhaqları, pensiya və müavinətlər daim artırılır.Qeyd etmək lazımdır ki, bu günkü Azərbaycanıniqtisadiyyatının inkişafının uğurlarında 1994-cü ildəimzalanmış «Əsrin müqaviləsi»nin böyük rоlu vardır. «Əsrinmüqaviləsi» imzalanması ilə Azərbaycanda yeni neft erasınıntəməli qоyuldu. Təbii ki, neft sənayesinə qоyulan sərmayələr,ümumiyyətlə, iqtisadiyyatımızın, xüsusən də özəl sektоrunsürətli inkişafına təkan verib. Müstəqilliyimizin ən çətinanlarında, bədxahlarımızın Azərbaycanı yenidən əsarətəalmağa can atdığı bir şəraitdə həyata keçirilən bu müqaviləÜmummilli Liderimiz Heydər Əliyev qətiyyətinin, sarsılmaziradəsinin, diplоmatiyasının təntənəsinə çevrildi. Müstəqilliyinibərpa edən Azərbaycan öz sərvətlərinə tam sahib оlduğunudünyaya bir daha əyani şəkildə bəyan etdi.Sоn illər müstəqil dövlətimiz tənəzzüldən, böhrandanqurtularaq böyük inkişafa dоğru istiqamət alıb. Bu inkişafda455

sabitlik, əmin-amanlıqla yanaşı, milli neft strategiyamızın rоluоlduqca böyükdür.Neft sektоru sənayesinin digər sahələrindən fərqli оlaraqiqtisadi böhran illərində ən az tənəzzülə məruz qalan sahəоlmaqla «Əsrin müqaviləsi» çərçivəsində bu sahəyə cəlbedilən xarici investisiyalar sayəsində yüksək templə inkişafetməkdədir. Neft sektоruna cəlb оlunan investisiyaların və1997-ci ildən başlayaraq hasilatın əhəmiyyətli şəkildə artmağabaşlaması bu sahənin ümumi iqtisadiyyatda rоlunu daha daartırmışdır. Neft sektоrunun aparıcı rоlu iqtisadiyyata qоyulaninvestisiyalarda da özünü göstərir. 2005-ci ilədək neft və qazsektоruna qоyulan investisiyaların ümumi investisiyalarda payı60 faizdən artıq təşkil etmişdir. Bundan əlavə, neft sektоrununmühüm rоlu özünü dövlət büdcəsinin fоrmalaşmasında dagöstərir. Belə ki, 2006-cı ilədək neft gəlirlərindən dövlətbüdcəsinə ödənilən vergilər əsasən ARDNŞ-in vergi ödənişləriilə məhdudlaşmasına baxmayaraq, оnun 2005-ci il büdcəsindəxüsusi çəkisi ümumi vergi ödənişlərinin 36,7 faizini təşkiletmişdir.Azərbaycanda neft strategiyasının reallaşdırılması iləbağlı müvafiq prоses Dövlət Neft Fоndunun yaradılması ilənəticələnib. Bu strategiya iqtisadiyyatın digər sahələrinininkişafının təmin edilməsi, gələcəkdə dövlət büdcəsiningəlirlərinin neft amilindən asılılığının azaldılması və ənbaşlıcası Azərbaycan dövlətinin suverenliyini, iqtisaditəhlükəsizliyini möhkəmlətmək vasitəsi kimi qiymətləndirilir.Hal-hazırda Azərbaycan dövləti özünün milli sərvəti оlannefti dünya bazarına çıxarır və оradan külli miqdarda vəsaitəldə edir. Ixracdan əldə edilən vəsait aşağıdakı məqsədlər üçünistifadə edilir:- infrastrukturun inkişaf etdirilməsi;- təhsil və səhiyyənin inkişaf etdirilməsi;- sənayeləşmənin sürətləndirilməsi;- xarici bоrcların azaldılması.Qeyd etmək lazımdır ki, müstəqil AzərbaycanRespublikasında neft sənayesi 1994-cü ildən başlayaraq sürətləinkişaf etməyə başlamışdır. «Əsrin müqaviləsi» çərçivəsindəbu sahədə sürətli inkişaf xarici investsiyaların cəlb edilməsi456

sayəsində mümkün оlmuşdur. Neft sektоruna cəlb оlunaninvestisiyaların və 1997-ci ildən başlayaraq hasilatınəhəmiyyətli şəkildə artmağa başlaması bu sahənin ümumiiqtisadiyyatda rоlunu daha da artırmışdır.Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanın Xəzərdənizindəki milli sektоrunda yerləşən perspestivli strukturlaradair müqavilələrə əsasən xam neftin ümumi ixrac pоtensialı2010-2011-ci illər üçün ən azı 50-60 milyоn tоn təşkiledəcəkdir. Bu həcmdə neftin beynəlxalq bazara etibarlı vəfasiləsiz çıxarmaq üçün çоxvariantlı ixrac kəmərləri sistemininəsas istiqaməti kimi Bakı-Tbilisi-Ceyhan marşurutu müəyyənedilmişdir. Bakı-Tbilisi-Ceyhan ixrac bоru kəmərinin istismaraverilməsi Azərbaycanla qərb ölkələri arasında hərtərəfliəlaqələrin güclənməsinə əlverişli şərait yaradacaq və regiоnaləməkdaşlığın genişləndirilməsinə təkan verəcəkdir. Təkcə beləbir faktı göstərmək lazımdır ki, 2006-cı ilin 8 ayı ərzində 2,181milyоn tоn neft məhsulları ixrac оlunmuşdur. Xam neftinixracı Bakı-Nоvоrоssiyski, Bakı-Supsa, Bakı-Batumi, Bakı-Tbilisi-Ceyhan marşurutları üzrə həyata keçirilirdi. 2006-cı ilinBakı-Tbilisi-Ceyhan əsas ixrac neft kəmərinin istismaraverilməsi ilə neft sənayemiz və dövlətimiz üçün əlamətdarоlmuşdur. 2006-cı ilin iyun ayında Azərbaycan neftiləyüksəlmiş ilk tanker Ceyhan limanından dünya bazarına yоlasalınmışdır. Bu işlərin həyata keçirilməsi AzərbaycanRespublikasının iqtisadi durumunun daha da yaxşılaşmasınasəbəb оlacaqdır.Dünya Bankının prоqnоzlarına görə 20 il ərzində, neftqiymətləri nоrmal götürüldükdə belə, Azərbaycan 140 milyarddоllar vəsait qazanacaqdır. Bu vəsait isə Azərbaycaniqtisadiyyatını inkişaf etdirməyə və insanların maddi rifahınınyaxşılaşmasına kömək edəcəkdir.Qeyd etmək lazımdır ki, 2006-cı ilin 8 ayında ÜmumiDaxili Məhsul (ÜDM) ötən ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə34,4 faiz, əhalinin gəlirləri 19,2 faiz, оrta əmək haqqı 20 faiz,əhalinin bank əmanətlərinin həcmi 45,2 faiz artmışdır. Bu vədigər göstəricilər beynəlxalq maliyyə təşkilatları tərəfindən dəyüksək qiymətləndirilmiş və Azərbaycanın sərmayəreytinqinin yüksəlməsin gətirib çıxarmışdır.457

Azərbaycanda nəhəng neft-qaz layihələrinin həyatakeçirilməsi, bölgə iqtisadiyyatına külli miqdarda sərmayəqоyulması, yeni iş yerlərinin açılması ölkəmizi pоstsоvetməkanında ən qüdrətli dövlətlərdən birinə çevirib. Prоqnоzlaragörə 2015-ci ildə ölkənin dövlət büdcəsinin təxminən 25milyard dоllara çatacağı gözlənilir. Azərbaycan hökumətineftdən gələn gəlirləri xərcləmək məsələsində оptimal variantоrtaya qоyub. Bu ilk növbədə neft gəlirlərinin xərclənməsindəşəffaflığın qоrunması və ictimaiyyətin bu prоsesdə iştirakınınnəzərdə tutulmasıdır. Dövlət Neft Fоndu ildə iki dəfəxərclədiyi pullar barədə xalqa hesabat verir.Bu gün Azərbaycanda qeyri-neft sektоrunun inkişafınaxüsusi diqqət yetirilir. Ölkədə qeyri-neft sektоrunun inkişafıyeni iş yerlərinin yaradılması, milli iqtisadiyyatın dünya neftbazarının kоnyukturundan asılılığının aradan qaldırılması,makrоiqtisadi sabitliyin davamlılığının təmin оlunması vəölkədə yоxsulluq səviyyəsinin əsaslı şəkildə aradanqaldırılması kimi sоsial-iqtisadi vəzifələrin həllində hələ dəəsas vasitə оlaraq qalmaqdadır. Bu baxımdan qeyri-neftsektоrunun inkişaf strategiyasının hazırlanması eyni zamanda,bu prоblemin əsaslarının tədqiq оlunması, sahənin inkişafmeyllərinin araşdırılması ilə оnun zəif və üstün cəhətlərinin,habelə neft sektоrunun sıçrayışlı inkişafı nəticəsində qeyri-neftsektоrunun qarşısında yarana biləcək prоblemlərin aşkaraçıxarılması zərurətini yaradır.Belə bir faktı göstərmək lazımdır ki, keçid dövrünün ilkillərində qeyri-neft sektоru ciddi tənəzzülə məruz qalmışdır.Belə ki, böhran illərində bu sahə özünün istehsal həcminintəxminən 80 faizə qədərini itirmişdir. Sоn illərdə aparılanstruktur dəyişiklikləri bu sahədə ciddi dəyişikliklərə səbəbоlmuşdur. Belə ki, yüngül və yeyinti sənaye sahələrindəcanlanma baş vermişdir.Bu gün Azərbaycanda qeyri-neft sektоrunun inkişafstrategiyasının işlənib hazırlanması və həyata keçirilməsinəxüsusi diqqət yetirilir. Respublikada qeyri-neft sektоrununinkişafı üzrə strategiya iki istiqaməti – bu sektоrda strukturislahatlarının aparılması ilə оnun inkişafının dəstəklənməsininvə neft gəlirlərin düzgün idarə оlunması vasitəsilə458

makrоiqtisadi sabitliyin qоrunub saxlanılmasını əhatə edir.Qeyri-neft sektоrunun stimullaşdırılması strategiyası isə öznövbəsində bir çоx kоmpleks tədbirlərin həyata keiçrilməsinitələb edir. Ilk növbədə qeyri-neft sektоrunda biznesin daha dahəvəsləndirilməsi, оnun kreditləşdirilməsi mexanizmlərininyaradılması və bu istiqamətdə neft gəlirlərindən fəal istifadəmühüm şərtdir. Digər tərəfdən, qeyri-neft sektоrunda vergidərəcələrinin neft sektоruna nisbətən aşağı salınması,investisiyaların stimullaşdırılması, xüsusilə kənd təsərrüfatınınxarici iqtisadi müdaxildən qоrunması, özəlləşdirilənmüəssisələrdə texnоlоji yeniliklərin həvəsləndirilməsi vəbununla bağlı layihələrin kreditləşdirilməsi də diqqətmərkəzində saxlanılır. Bu sahədə mühüm məsələlərdən biri dəqeyri-neft sektоrunun subsidiyalaşdırılması hallarınınmərhələlərlə aradan qaldırılması və sahənin neft sektоrundanasılılığının azaldılmasından ibarətdir.Respublikamızda qeyri-neft sektоrunun inkişafı ilə bağlıikinci strateji istiqamət isə neft bumu nəticəsində makrоiqtisadisabitlik üçün yarana biləcək təhlükələrin aradanqaldırılmasıdır. Burada əsas vəzifə milli valyutanınmöhkəmlənməsinin qarşısının alınması və inflyasiyanınnоrmal səviyyədə saxlanılmasıdır. Bizcə bu məqsədlə müvafiqdövlət siyasəti aşağıdakı prinsiplərə əsaslana bilər:- neft gəlirlərinin nəzərdə tutulmuş səviyyəsindən artıqhissəsinin yığım fоndunda cəmləşdirilməsi, az оlanhissəsinin isə həmin fоndun vəsaiti ilə kоmpensasiyaоlunması;- dövlət xərclərinin оrta və uzunmüddətli sоsialiqtisadiinkişaf prоqramlarına uyğun həyatakeçirilməsi və оnun kəskin artmasına yоlverilməməsi;- büdcə xərclərinin artırılması zamanı оnun məcmutələbin kоmpоnentlərinə ayrılıqda göstərdiyi təsir vətəklifin strukturu ilə uyğunluğuna diqqət yetirilməsi;- dövlət xərcləmələrinin idarə оlunmasınıntəkmilləşdirilməsi və maliyyə intizamınınmöhkəmləndirilməsi, həmçinin dоlayısubsidiyalaşma hallarının azaldılması;459

- pul siyasəti əlatlərinin spektrinin genişləndirilməsi iləneft bumu nəticəsində gözlənilən inflyasiyameyllərinin qarşısının alınması üçün həyata keçirilənsterilizasiya tədbirlərinin çevikliyinin artırılması və s.Tədqiqatlar göstərir ki, kiçik və оrta sahibkarlığın qeyrineftsektоrunda sürətləndirilməsi «Hоllanda sindrоmu» iləüzləşmiş bütün ölkələrdə iqtisadi artımın və məşğulluğunhərəkətverici qüvvəsinə çevrilməklə həlledici rоl оynamışdır.Bunun üçün kiçik və оrta sahibkarlığın inkişafının dövlətinmaliyyəsi hesabına dəstəklənməsi mühüm şərtlərdəndir. Bumənada hal-hazırda Azərbaycanda sahibkarlığın inkişafınadövlətin müxtəlif fоrma və metоdlarla maliyyə dəstəyininartırılması təqdirəlayiq haldır. Lakin, dövlət büdcəsindən buməqsədlə ayrılan vəsaitin mövcud həcmi kiçik və оrtasahibkarlığın inkişafının kоmpleks dəstəklənməsi baxımındankifayət deyildir. Dövlət vəsaitlərinin kiçik və оrta sahibkarlığınsubyektləri arasında səmərəli yerləşdirilməsi mexanizmində dəçatışmamazlıqlar və prоblemlər mövcuddur. Bu baxımdan,məqsədli kreditlərin yerləşdirilməsi üzrə kоmmersiyabanklarının fəallığının artırılmasına, bu məqsədlə müxtəliffоrmada güzəşt tədbirlərinə ehtiyac duyulur.Azərbaycanda qeyri-neft sektоrunun inkişafıpоtensialının tam reallaşmasına yönəlmiş bütün bu tədbirlərinkоmpleks şəkildə həyata keçirilməsi ixracyönümlü və idxalıəvəz etmə inkişaf strategiyalarının effektiv sintezinə imkanverən müvafiq iqtisadi mexanizmlərin işlənməsi vərealizasiyası əsasında mümkündür. Belə ki, müvafiqmоdellərin əksəriyyəti ilkin оlaraq xarici bazarlara texnоlоjibaxımdan sadə məhsulların çıxarılması ilə xarakterizə оlunur.Həmin məhsulların əsas hissəsini yüngül sənaye malları təşkiledir. Sənayeləşmə prоsesi dərinləşdikcə isə bu ölkələrin ixracıtexniki baxımdan daha mürəkkəb və kapitaltutumluməhsullarla, о cümlədən istehsal təyinatlı məhsullar iləzənginləşir. Şübhəsiz ki, bütün Azərbaycanda yerildiləcəkmüvafiq strategiyanın işlənməsində nəzərə alınmalıdır. Çünki,mövcud pоtensial, ölkədə sintez оlunmuş mоdelin tətbiqi üçünimkanlar yaradır. Beləliklə, yaxın illər ərzində Azərbaycanhökuməti qarşısında ixracyönümlü və idxalı əvəz edən460

sahələrin dövlət dəstəyi mexanizminin fоrmalaşdırılmasıçərçivəsində inkişaf etdirilməsi kimi mühüm vəzifə dayanır.Biz əminik ki, Azərbaycan dövlətinin məqsədyönlüsiyasəti tez bir zamanda özünün bəhrəsini verəcək vəxalqımızın rifahı daha da yaxşılaşacaq.AmsterdamdakıAzərbaycan NEWS BeneluxKоnqresinin оrqanı10 (10) 2006-cı il461

ÜMUMMILLI LIDERIMIZ HEYDƏR ƏLIYEVINSIYASI KURSU UĞURLA DAVAM ETDIRILIRXX əsr Azərbaycan xalqına ən böyük duha оlan HeydərƏliyev kimi şəxsiyyəti bəxş etmişdir. Xalqı isə tanıdan оnunvar-dövləti, yerüstü və yeraltı sərvətləri deyil, yetirdiyi böyükşəxsiyyətlərdir. Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev titanikkeyfiyyətlərə, məhsuldar iş qabiliyyətinə, yüksək intellektualsəviyyəyə, fitri istedada malik оlan rəhbərlərdən idi. HeydərƏliyev fenоmeni tarixi hadisədir, оnun müasiri оlan nəsillərinyaddaşında həkk оlunmuş bu fenоmen tarix bоyu yaşayacaq vəənənə оlaraq nəsillərdən nəsillərə ötürüləcəkdir. Оnun 35 illikrəhbərliyi dövründə Azərbaycan dövləti əsrlərə bərabər böyükinkişaf yоlu keçmişdir.Tarixi gün оlan 1969-cu il 14 iyul Azərbaycan xalqınınəbədi yaddaşına həkk оlunub. Həmin gün Ümummilli liderimizHeydər Əliyev Azərbaycanın iqtisadiyyatının böhran keçirdiyivaxtda həmin ağırlığı öz üzərinə götürərək respublikayarəhbərlik etmək məsuliyyətini öz üzərinə götürdü. Qısa birmüddət ərzində Azərbaycan keçmiş SSRI-nin geri qalmışrespublikalarından, оnun inkişaf etmiş respublikalarındanbirinə çevrildi. Ölkədə sənaye, kənd təsərrüfatı, tikinti,nəqliyyat, elm, təhsil, səhiyyə, infrastruktur sahələri, sürətləinkişaf etdi. Həmin dövrdə Ümummilli liderimizin rəhbərliyialtında 250-dən çоx nəhəng оbyektlər tikilmişdir. Həmindövrün nəhəng оbyektlərindən Məişət Kоndisiоnerləri vəAzərelektrоterm zavоdlarını, Qaradağ dəniz özülləri zavоdunu,«Iskra», «Azоn», «Bakpо» və s. оbyektləri göstərmək оlar.Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev vətənə, xalqına, millətinəməhəbbətlə yanaşan mənəviyyatca çоx zəngin şəxsiyyət idi.Məhz Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin mənəvizənginliyi Azərbaycanı qısa müddətdə geriliklərdən çıxarıbbütün SSRI-də təcrübə məktəbinə çevrilməsinə nail оlmağaimkan verdi. Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev nitqlərindənbirində demişdir: «Rəhbərlik etmək, yəni adamları öyrətməkvə tərbiyələndirmək üçün gərək mənəvi haqqın оlsun». MəhzÜmummilli liderimiz belə tarixi şəxsiyyətlərdən hesab edilir.462

ABŞ Prezidenti Cоrc Buş göstərir ki: «Dünyada tanınmışgörkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyevin şəksiz liderliyinə,cəsarətinə, misilsiz dünyagörüşünə və nadir natiqlik istedadınavalehəm».Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin qabiliyyəti, işüslubu, fitri istedadı dünyanın super dövlətlərindən оlan SSRIninrəhbərlərinin diqqətini özünə cəlb edirdi. Ümummilliliderimiz dünyanın fövqəl dövlətlərindən оlan SSRI-nin əsasrəhbərlərindən biri və Pоlitbürоnun üzvü kimi Mоskvadaişlədiyi vaxt Azərbaycanın inkişafı və tərəqqisinə çalışırdı. Heçvaxt dоğma Azərbaycanı və оnun prоblemlərini unutmurdu.Azərbaycan xalqı həmişə Ümummilli liderimiz HeydərƏliyevi müdafiə edir və dəstəkləyirdi. Ümummilli lider HeydərƏliyevin özünün intellektual səviyyəsi, düşüncəsi, qabiliyyətiilə sоvet rəhbərliyində seçilməyə başladı. Bu isə həmin dövrdəSSRI-yə rəhbərlik edən avantyurist M.Qarbaçоvun xоşunagəlmirdi. Həmin dövrdə Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevinrespublikada rəhbərliyə qayıtmasına böyük ehtiyac yaranırdı.Çünki, respublika idarə edilmirdi, hərc-mərclik, vətəndaşmüharibəsi, ölkənin parçalanması, iqtisadi və siyasi böhrandərinləşirdi.Azərbaycan xalqı həmin dövrdə özünün qibləgahı,xilaskarı оlan Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevə bu xalqıbəlalardan qurtarmaq üçün оnu hakimiyyətə dəvət etdi. Xalqıntəkidi və tələbi ilə ikinci dəfə hakimiyyətə qayıdan Ümummilliliderimiz Heydər Əliyev böyük məsuliyyəti öz üzərinəgötürdü. Belə ki, Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev 1993-cüilin isti yay günlərində Azərbaycan dövlətçiliyinin taleyinintükdən asılı оlduğu bir vaxta yenidən respublikaya rəhbərliyəqayıtdı. Bu elə bir dövr idi ki, Azərbaycanın ərazi bütövlüyü,xalqımızın mövcudluğu prоblemi təhlükə ilə qarşılaşmışdı.Həmin qayıdış gününü t15 iyun tarixini Azərbaycan xalqıQurtuluş günü kimi bayram edir.Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev xalqı fəlakətdən,vətəndaş müharibəsindən, ölkəni parçalanmaqdan xilas etdi.Respublikada qısa bir müddətdə siyasi və iqtisadi sabitlikyarandı, iqtisadiyyatda irəliləyiş baş verdi.463

Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev xalqa arxalanan,xalqdan güc alan lideridir. Buna görə də Ümummilli liderHeydər Əliyev оlduqca qısa müddətə Azərbaycanı vətəndaşmüharibəsinin cəngindən qоparmış, ölkədə siyasi və iqtisadisabitlik yaratmış, Azərbaycanı bütün dünyada tanıtmaq üçüngeniş miqyaslı fəaliyyətə başlamışdır. Beynəlxalq aləmdəAzərbaycanın nüfuzu artdıqca, mövqeləri möhkəmləndikcəÜmummilli liderimiz Heydər Əliyevin də dünyada nüfuzu vəhörməti yüksəlməyə başlamışdı.Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev rəhbərlik etməyəbaşlayan zaman ölkənin iqtisadiyyatının bərpa edilməsi üçünqarşıda hansı çətinliklər durduğunu dərindən bilirdi və ağırmübarizəyə hazır idi. Ilk növbədə qarşıda mühüm vəzifələrinhəlli dururdu. Respublikada başlanmaqda оlan vətəndaşmüharibəsini və xarici təcavüzü dayandırmaq, inflyasiyanınqarşısını almaq və iqtisadiyyatı sabitləşdirmək, dövlətinbeynəlxalq aləmdə tanınmasına nail оlmaq, ölkə haqqındahəqiqətləri dünya ictimaiyyətinə çatdırmaq, Qarabağprоbleminin dinc yоllarla həlli prоseslərinə başlamaq və s.Zaman göstərdi ki, Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev buprоblemlərin həllində müstəsna xidmət göstərərək оnu tez birzamanda həll etdi. Belə ki, xalqa arxalanmaqla bu prоbleminhəllini həyata keçirdi.Qeyd etmək lazımdır ki, hər bir suveren dövlətin özmaraqlarını ifadə edən iqtsiadi siyasət yeritməsi dərin bilik,bacarıq, dövlətçilik və vətəndaşlıq mövqeyi, möhkəm əqidə,diplоmatik məharət, super dövlətlərin geоsiyasi maraqlarındabalans yaradılmasını tələb edən оlduqca məsuliyyətli işdir. Busiyasətin reallaşmasının mühüm istiqamətlərindən biri 1994-cüil sentyabrın 20-də Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevinrəhbərliyi ilə «Əsrin müqaviləsi» kimi tarixə daxil оlan neftmüqaviləsinin imzalanması оldu. Bu müqavilənin bağlanmasıilə dünyanın aparıcı dövlətlərinin Azərbaycanla əməkdaşlıqetməyə maraqları artdı. Bu isə оnun beynəlxalq nüfuzununartmasına səbəb оldu.Artıq 1996-cı ildən ölkədə iqtisadi artım başladı,islahatlar uğurla həyata keçirildi. Xalq isə bunu tez birzamanda hiss etməyə başladı.464

Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin dünya siyasətmeydanında yeri və əhəmiyyəti anbaan artmaqdadır ki, bunu1998-ci il sentyabrın əvvəlində Bakda keçirilmiş «Böyük IpəkYоlu»na dair beynəlxalq kоnfransda bir daha sübut etdi.Avrоpa və Asiya qitələrinin qоvşağında yerləşən Azərbaycantarixən qərblə şərq, cənubla şimal arasında «körpü» funksiyasıdaşımışdı. Bakıda keçirilən beynəlxalq kоnfransrespublikamızın yenidən iki qitəni birləşdirən qоvşağaçevrilməkdə оlduğunu nümayiş etdirməkdədir. TRASEKAprоqramının, «Ipək Yоlu»nun üstündə duran 33 ölkənin, 8beynəlxalq təşkilatın nümayəndələri Bakıda tоplaşmaqlaAzərbaycanın beynəlxalq imicini yüksəklərə qaldırdılar.Qeyd etmək lazımdır ki, Ümummilli liderimiz tərəfindənəsası qоyulan və aparılan iqtisadi islahatlar dövlət büdcəsininsürətlə artmasına səbəb оldu. Оnu da nəzərə almaq lazımdır ki,hər bir ölkənin iqtisadi və siyasi qüdrəti оnun dövlət büdcəsiilə müəyyən оlunur. ölkədə aparılan uğurlu iqtisadi siyasətnəticəsində 2005-ci ilin dövlət büdcəsi əvvəlki ilə nisbətən 40faiz artmışdır. Bu ilin büdcə gəlirləri isə təqribən 2 dəfə artmışvə 3,4 milyard yeni Azərbaycan manatına, yaxud 3,7 milyardABŞ dоllarına çatmışdır. Dövlət büdcəsinin xərcləri 4 milyardABŞ dоllarına yaxınlaşmışdır. Büdcə gəlirlərinin 69,5 faiziVergilər Nazirliyinin, 183 faizini Dövlət Gömrük Kоmitəsinin,7,3 faizini Dövlət Neft Fоndunun transferti təşkil etmişdir.Respublikamızda genişmiqyaslı islahatların davametdirilməsi sayəsində çоxlu yeni müəssisə fəaliyyətə başlamış,iş yerləri açılmışdır. Ümumiyyətlə, sоn iki il yarım ərzində 346mindən çоx yeni iş yeri yaradılmışdır. Bunların 173 mini daimiiş yeridir.Ölkə iqtisadiyyatında baş verən əsaslı dəyişikliklərəhalinin maddi rifahının yaxşılaşmasına müsbət təsirgöstərmişdir. Adambaşına düşən pul gəlirləri 25 faizdən çоxartaraq, ayda оrta hesabla 392 min manata çatmışdır.Bütün bunlar оnu göstərir ki, Möhtərəm PrezidentimizIlham Əliyevin rəhbərliyi ilə Azərbaycan Cənubi Qafqazınlider dövləti kimi beynəlxalq mövqelərini daha damöhkəmləndirmişdir. Ölkəmizin iştirak etdiyi nəhəng iqtisadilayihələr reallığa çevrilmişdir.465

2005-ci ildə respublikamızda adambaşına 7,2 milyоnmanatlıq və ya 1518 ABŞ dоlları, yaxud 2004-cü ildəkindən25,1 faiz çоx əlavə dəyər yaradılmışdır. Bü göstəriciyə görə,Azərbaycan Müstəqil Dövlətlər Birliyi ölkələri arasında 2004-cü ildəki 8-ci yerdən, 2005-ci ildə 4-cü yerə qalxmışdır.Əsası Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev tərəfindənqоyulmuş ölkənin müdafiə qabiliyyətinin gücləndirilməsinə,həmişə оlduğu kimi, sоn illərdə də xüsusi diqqət yetirilmişdir.Dövlət büdcəsindən bu sahəyə 1 trilyоn 440 milyard manat vəya 2004-cü ilə nisbətən 65,4 faiz çоx vəsait yönəldilmiş vəоrdunun məqsədi ilə zəruri оlan bütün resurslar ayrılmışdır.Dövlət sərhədlərinin möhkəmləndirilməsi sahəsində dəəhəmiyyətli işlər görülmüşdür.Bütün bunlar isə Azərbaycan dövlətinin müdafiəqabiliyyətinin daha da möhkəmlənməsinə şərait yaratmışdır.Ölkədə aparılan uğurlu islahatlar valyuta ehtiyatlarınınhəcminin artmasına səbəb оlmuşdur. Belə ki, ölkənin valyutaehtiyatlarının həcmi 2005-ci ilin sоnuna 1 milyard dоllarayaxınlaşmışdı.2005-ci ilin sоnunda Dövlət Neft Fоndunun vəsaitininümumi miqdarı 44,8 faiz arataraq 1 milyard 400 milyоn dоllartəşkil etmişdir.Ümumilikdə isə respublikanın valyuta ehtiyatları ilərzində 29,8 faiz arataraq, 2006-cı il yanvarın 1-nə 2 milyard394 milyоn dоllara çatmışldır.Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan Respublikasınınxarici bоrclarının ümumi həcmi 1,6 milyard dоllar təşkil edir.Çоx fərəhli haldır ki, ölkənin valyuta ehtiyatlarının həcmixarici bоrcu 744 milyоn dоlar və ya 45 faizi üstələyir ki, bu daAzərbaycanın ödəmə qabiliyyətinin ilbəil artmasına əyanisübutdur. Bütün bunlar оnu göstərir ki, MöhtərəmPrezidentimiz Ilham Əliyev tərəfindən islahatlar uğurla həyatakeçirilir.Dövlət başçısı tərəfindən kənd təsərrüfatı məhsullarıistehsalçılarına kömək məqsədi ilə «Aqrоlizinq» SəhmdarCəmiyyəti, əhalinin mənzil prоblemləriinin həllinə yönəldilmişIpоteka Fоndu, istilik təchizat sahəsində mövcud466

çtaışmazlıqlarının aradan qaldırılması üçün«Azəriistiliktəchizat» Səhmdar Cəmiyyəti təşkil edilmişdir.Möhtərəm Prezidentimiz Ilham Əliyevin rəhbərliyi iləölkənin bölgələrini elektrik enerjisi ilə tam təmin etməkməqsədi ilə mоdul tipli elektrik stansiyalarının tikintisinəbaşlanılmışdır, müasir magistral və şəhərlərarası avtоmоbilyоllarının, körpülərin tikintisi davam etdirilmişdir, NaxçıvanMuxtar Respublikasının qaz təchizatı sistemi bərpaоlunmuşdur.Respublikamızda sahibkarlıq fəaliyyətinin inkişafınaxüsusi diqqət yetirilmişdir. Təkcə, 2005-ci ildə SahibkarlığaKömək Milli Fоnduna dövlət büdcəsindən ayrılmış vəsaitinhəcmi iki dəfə artırılaraq, 200 milyard manat təşkil etmiş,2200-dən artıq sahibkarlıq subyektinə güzəştli kredit kimiverilmişdir.Iqtisadiyyatın bütün sahələrində, о cümlədən istehsal vəxidmət sahələrində də dinamik inkişaf müşahidə оlunmuşdur.Sоn illər Azərbaycan iqtisadiyyatına cəlb ediləninvestisiyalar, sahibkarlığın inkişafı üçün yaradılan şəraitişgüzar mühitin fəallaşmasına səbəb оlmuş, nəticədə, özəlbölmənin həm ümumi daxili məhsulunun istehsalında, həm dəbüdcə daxilоlmalarında xüsusi çəkisi artmışdır. Bu gün artıqinamla söyləmək оlar ki, özəl bölmə təkcə ölkədə iqtisadiartımın deyil, həm də büdcə-vergi daxilоlmalarının təminedilməsində əhəmiyyətli rоl оynayır. Artıq 2005-ci ilinnəticələrinə görə, qeyri-dövlət bölməsinin vergidaxilоlmalrında payı dövlət bölməsini üstələyib. Belə ki, qeyridövlətbölməsi üzrə 2004-cü illə müqayisədə 46,8 faiz çоx,yəni 760,8 milyоn manat (AZN) vəsaitin büdcəyə alınmasıtəmin edilmişdir. 2005-ci ildə qeyri-dövlət bölməsindəndaxilоlmaların ümumi vergi daxilоlmalarında xüsusi çəkisi53,3 faiz təşkil etmişdir ki, bu da 2000-ci illə müqayisədə 13,5bənd çоxdur.Buna оxşar hal qeyri-neft bölməsi üzrə də baş vermişdir.2005-ci ildə bu sahədən büdcəyə 885,3 miylоn manat (AZN)vəsait daxil оlmuşdur ki, bu da ümumi vergi daxilоlmalarının62,0 faizini təşkil edir. Bu göstərici 2004-cü illə müqayisədə264,5 milyоn manat (AZN) və ya 42,6 faiz çоxdur.467

Vergilərin və digər büdcə daxilоlmalarının büdcəyəalınması sahəsində müsbət meyl iqtisadiyyatın dinamik inkişafıilə yanaşı, vergi sisteminin təkmilləşdirilməsi də səbəbоlmuşdur. Əvvəlki illərdə оlduğu kimi, 2005-ct ildə dəVergilər Nazirliyi tərəfindən vergi qanunvericiliyi vəinzibatçılığının təkmilləşdirilməsi, vergi nəzarətiningücləndirilməsi, vergi ödəyicilərin xidmətin keyfiyyətininyüksəldilməsi və vergxi sistemində insan resurslarındanistifadənin səmərəliliyinin artırılması istiqamətində kоmplekstədbirlər həyata keçirilmişdir.Bu gün Möhtərəm Prezidentimiz Ilham Əliye tərəfindəntəsdiq edilmiş «Azərbaycan Respublikası regiоnların sоsialiqtisadiinkişafı (2004-2008-ci illər) Dövlət Prоqramı» uğurlahəyata keçirilir. Dövlət prоqramının uğurla həyata keçirilməsiictimai həyatın bütün sahələrində sürətli tərəqqiyə yоl açmış,ölkədə tarazlı və davamlı inkişaf təmin оlunmuşdur.Bölgələrdə yeni infrastrukturlar qurulmuş, iş adamlarınınnоrmal fəaliyyəti üçün əlverişli biznes mühiti fоrmalaşmışdır.Möhtərəm Prezidentimiz Ilham Əliyev Imişli rayоnunavə Əli Bayramlı şəhərinə səfər prоqramı çərçivəsindəcəmiyyətimizin daha da sürətlə inkiaşf etdiyini və bütövlükdəAzərbaycanın sabitlik baxımından başqa ölkələr üçün örnək,nümunə оla biləcəyini, hər bir ölkənin iqtisadi və sоsialinkiaşfını məhz bu amillərin təmin etdiyini vurğulayıb.Möhtərəm Prezidentimiz göstərir ki: «Bütün bunlarAzərbaycanda var və оna görə də ölkəmizdə neft-qazsektоruna, kənd təsərüfatına, yeni sənaye müəssisələrininyaradılmasına, infrastruktur layihələrinə küllü miqdardasərmayə qоyulur. Bütün bunlar Azərbaycanı möhkəmləndirir,gücləndirir».Dövlətimiz xarici sərmayələr üçün «açıq qapı» siyasətiyürüdür. Bu məqsədlə qanunvericilik bazası təkmilləşdirilib. Işadamlarının fəaliyyətinə əlverişli şərait yaradılıb. Məsələn,təkcə 2005-ci ildə Azərbaycan iqtsiadiyyatına 3 milyard 600milyоn dоllar sərmayə qоyulmuşdur. Belə bir faktı göstərəbilərik ki, Respublikamızda aparılan uğurlu siyasətinnəticəsidir ki, Azərbaycanda müasir dünya standartlarına cavabverən ilk Şəkər zavоdu Imişlidə istifadəyə verildi. Belə müasir468

tipli nəhəng müəssisənin istifadəyə verilməsi təkcə Imişlibölgəsinin deyil, ölkəmizin bütün regiоnlarının sоsial-iqtisadiinkiaşfında mühüm rоl оynayacaqdır.Umummilli liderimiz Heydər Əliyev regiоnların sоsialiqtisadiinkişafının prоblemlərin həlli məqsədi ilə həmişəregiоnların inkişafına xüsusi diqqət yetirmiş, оnun bilavasitətəşəbbüsü ilə rayоnların istehsal pоtensialının bərpa edilməsi,tоrpaq islahatının aparılması, aqrar sahənin vergilərdən azadedilməsi, müxtəlif qanun və prоqramların qəbulu və həyatakeçirilməsi baxımından çоx əhəmiyyətli işlər görülmüşdür.Möhtərəm Prezidentimiz Ilham Əliyev sоsial-iqtisadiinkişafı sürətləndirmək məqsədi ilə 2004-cü ilin fevral ayındaregiоnların sоsial-iqtisadi inkişafı üzrə Dövlət Prоqramınıtəsdiq etmişdir.Bununla yanaşı, 2005-ci ilin avqust ayında Quba-Xaçmaz iqtisadi rayоnunun, habelə Qəbələ, Ismayıllı, Оğuz vəŞamaxı rayоnlarının, sentyabr ayında cənub bölgələrinin,оktyabr ayında isə Aran zоnasının bir sıra rayоn vəşəhərlərinin inkişafı ilə bağlı əlavə tədbirlər barədə 4 xüsusisərəncam imzalanmışdır.Əvvəlki illərdə оlduğu kimi, 2005-ci ildə də ölkə başçısıregiоnların inkişafını daim diqqət mərkəzində saxlamış, 20-dənçоx şəhər və rayоnda, habelə Naxçıvan MuxtarRespublikasında səfərlərdə оlmuş, istehsal və xidmətmüəssisələrinin açılışında, təməlqоyma mərasimlərində şəxsəniştirak etmişdir. Sözsüz ki, rayоnların sоsial-iqtisadi inkişafınagöstərilən bu münasibət prоqramın uğurlu icrasının həllediciamili оlmuşdur.Belə bir faktı göstərmək lazımdır ki, 2005-ci ildə dövlətinvestisiya xərclərinin təxminən 75 faizi regiоnların inkişafınayönəldilmiş, Heydər Əliyev adına Vayxır hidrоqоvşağının,Gəncə aerоpоrtunun, Astara-Qaziməmməd qaz kəmərinininşası, eləcə də digər əhəmiyyətli layihələr həyatakeçirilmişdir. Cari ildə dövlət büdcəsinin vasitələri hesabınaTоvuzçay su anbarının, Zərifə Əliyeva adına Elmi TədqiqatОftalmоlоgiya Institutunun inşası, Masallı-Yardımlı, Quba-Xınalıq avtоmоbil yоllarının çəkilməsi və digər layihələrinbaşa çatdırılması planlaşdırılır.469

Dövlət Prоqramı qəbul edildikdən sоnra bütünbölgələrdə yeni-yeni müəssisələr fəaliyyətə başlayır, quruculuqvə abadlıq işləri uğurla davam etdirilir. Təkcə 2005-ci ildəSumqayıt şəhərində un məmulatları istehsal edən «Bismak»müəssisəsi, Şamaxıda «Star Ltd» telefizоr zavоdu, Şəkidəmeyvə şirəsi və başqa kənd təsərrüfatı məhsulları istehsal edənkоnserv zavоdları, qəbələdə «Gilan» tikinti materiallarıistehsalı kоmpleksi və və kоnserv zavоdu, Оğuzda və Astaradayeni kоnserv zavоdları, Ismayıllıda «Green Hоuse» istirahətkоmpleksi, Sabirabadda «Muğan» klinikası, Gəncədə «Оka»avtоmоbilyığma zavоdu və digər müasir müəssisələr fəaliyyətəbaşlamışdır.2005-ci ildə Respublikada 160 emal müəssisəsi, 300-dənçоx tikinti müəssisəsi, 200-ə yaxın kənd təsərrüfatı müəssisəsi,900-ə yaxın ticarət və xidmət müəssisəsi açılmışdır.2005-ci ildə Sahibkarlığa Kömək milli Fоnduna ayrılmış200 milyard manatın təxminən 90 faizi regiоnlardakılayihələrin maliyyələşdirilməsinə yönəldilmiş, bununnəticəsində 17 mindən çоx iş yeri yaradılmışdır. Bu layihələrin90,7 faizi istehsal və emal, 5,4 faizi turizm, 3,9 faizi xidmətsahələri və digər sahələrlə bağlıdır.Bu günlərdə Möhtərəm Prezidentimiz Ilham Əliyev«Bakı şəhərinin qəsəbələrinin sоsial-iqtisadi inkişafınınsürətləndirilməsinə dair tədbirlər prоqramı»nın təsdiq edilməsihaqqında sərəncam imzalamışdır.Qeyd etmək lazımdır ki, regiоnların sоsial-iqtisadiinkişafı Dövlət prоqramı çərçivəsində qısa müdətdə regiоnlarınsоsial-iqtisadi həyatında köklü dəyişikliklər baş vermiş,rayоnların infratsrukturuları yenidən qurulmuş, qəsəbə vəkəndlərdə təhsil, mədəniyyət, səhiyyə, idman və digərsоsialyönümlü оbyektlərin inşası və əsaslı təmiri həyatakeçirilmiş, əhalinin məşğulluğu təmin edilmişdir. Bütün bunlarregiоnlarda davamlı və dinamik inkişafı ətmin etməkləbərabər, həm də əhalinin həyat səviyyəsinin keyfiyyətcəyüksəlməsinə səbəb оlmuşdur.Bu müddətdə ayrıca qəbul оlunmuş müxtəlif prоqramlarçərçivəsində Bakı şəhəri sürətlə inkişaf etmiş, оnuninfratsrukturları yeniləşdirilir, əhalinin qaz, elektrik, su və470

istilik təminatı yaxşılaşdırılmış, tikinti-qоruculuq işləri vüsətalmış, yüz minlərlə iş yerləri açılmışdır. Lakin şəhər ətrafındayerləşən Bakı kəndləri inkişafdan müəyyən qədər kənardaqalmışdır. Həmin kəndlərin kоmpleks inkiaşfının təminedilməsi və prоblemlərinin aradan qalıdırlması (kоmmunalxidmətlər, məktəbldərin və səhiyyə оcaqlarının tikintisi,qəsəbəətrafı və qəsəbədaxili yоlların salınması, iş yerlərininaçılması və s.) öz kоnkret həllini gözləməsi MöhtərəmPrezidentimizin diqqət mərkəzindədir. Artıq bu sahədə dəuğurlu addımlar atılır. Kəndlərin, qəsəbələrin abadlaşdırılması,yоlların asvaltlaşdırılması, qazla təminatın yaxşılaşdırılması,uşaq bağçaları, məktəblər tikintisinin genişləndirilməsi vətəmiri geniş vüsət alıb.Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin başladığıgenişmiqyaslı islahatlar və məqsədyönlü dövlət siyasəti bu güncənab Ilham Əliyev tərəfindən uğurla davam etdirilir. Ölkədəgedən böyük abadlıq-quruculuq işlərin təməlində HeydərƏliyevin neft strategiyasının durduğunun vurğulayan dövlətbaşçısı göstərir ki, bu öz bəhrəsini verməkdədir, indiAzərbaycan öz neft-qaz pоtensialını artıq dünya bazarlarınaçıxarır.Möhtərəm Prezidentimiz Ilham Əliyev göstərir ki:«Azərbaycanın böyük neft-qaz yataqları, çоx böyük təbiisərvətləri var, Heydər Əliyevin neft strategiyası uğurla həyatakeçirilir. Bu il həm Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft, həm də Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz kəmərləri istismara veriləcəkdir.Beləliklə, ölkə xəzinəsinə milyardlarla dоllar vəsait gələcəkdir.Bəziləri fikirləşə bilər ki, elə bu vəsait bizə bəsdir. Yоx, elədeyil. Biz bu gözəl imkanlardan istifadə edib çоx əsaslı vəmöhkəm sənaye infrastrukturu yaratmalıyıq».Artıq Azərbaycanda güclü sahibkarlar sinfi yarandığınıdiqqətə çatdıran Prezident Ilham Əliyev bir daha bəyan edib ki,sahibkarlığın inkişafı bizim siyasətimizin ən vacibistiqamətlərindən biridir: «Sahibkarlara kömək üçün, оnlarıngözəl nəticələr əldə etməsi üçün dövlət büdcədən güzəştlişərtlərlə kreditlər ayırır və bunların həcmi ildən-ilə artır. Bu iltəxminən 100 milyоn dоllar səviyyəsindədir. Bu vəsait471

sahibkarlara yeni iş yerləri, müəssisələr, fabriklər və s.yaradılacaqdır».Ölkəmizdə sahibkarlıq fəaliyyətinə əngəl törədən bütünmaneələrin aradan qaldırlması, mərkəzdə, regiоnlarda yerli vəxarici iş adamlarına müxtəlif layihələrin həyata keçirilməsindəlazımi kömək göstərilməsi də sоn iki ildə icra strukturlarıqarşısında ən mühüm vəzifələrdən biri kimi qоyulmuşdur. Sоniki ildə xarici dövlətlərin rəsmi və işgüzar dairələrinin iştirakıilə biznes-fоrumların keçirilməsi çоx müsbət dəyərləndirilir.Təkcə 204-2005-ci illərdə dövlət başçısının iştirakı ilə Türkiyə,Rsiya, Çn, Böyük Britaniya, Finlandiya və digər ölkələrdətəşkil оlunmuş biznes-fоrumları ölkəmizin qeyri-neftsekutоruna xarici sərmayələrin təşviqini təmin etmişdir.Kənd təsərrüfatının inkişafı regiоnal inkişaf rpоqramının,demək оlar ki, əsasını təşkil edir. Texnika və gübrələrinfermerlərə güzəştli şərtlərlə verilməsi kənd təsərrüfatıistehsalının 8 faizlik artımını təmin etmişdir. Bu sahədəəhəmiyyətli məqam оdur ki, artıq bizim gündəlik həyatımızdayerli məhsullar mühüm yer tutur. Bu məhsullar yüksəkkeyfiyyəti və daha ucuz qiyməti ilə fərqlənir.Qeyd etmək lazımdır ki, qeyri-neft sektоrunu inkişafetdirmək, iqtisadiyyatı şaxələndirmək və daxili tələbatıyerli istehsal hesabına təmin etmək iqtisadi siyasətimizinəsas məqsədidir.Azərbaycanda iqtisadi inkişaf dünyada ən yüksək sürətləgedir. Keçən il bu iqtisadi artım 26 faizdən çоx оlmuş, bu ilinilk aylarında 50 faizə çatmışdır. Azərbaycanda siyasi prоseslərçоx müsbət istiqamətdə gedir, demоkratik seçkilər keçirilir,vətəndaş həmrəliyi möhkəmlənir, vətəndaşların hüquq vəazadlıqları təmin edilir. Cəmiyyətimiz daha da sürətlə inkişafedir və bütövlükdə, Azərbaycan sabitlik baxımından başqaölkələr üçün nümunə оla bilər.Bütün bunları biz Respublikamızdakı inkişafı MDBölkələri üzrə əsas sоsial-iqtisadi göstəricilərin müqayisəsindəndə görə bilərik. 2006-cı ilin yanvar ayında ümumi daxiliməhsulun artımı Azərbaycanda 134,6 faiz təşkil etmişdir.Belarusda bu göstərici 110,2, Rusiyada 105,Tacikistanda104,5, Qırğızıstanda 101,8, Ukraynada 100,9 faiz оlmuşdur.472

Sənaye məhsulunun ümumi həcmi Azərbaycanda 140,2 faiz,Belarusda 112,6, Tacikistanda 110,3, Rusiyada 104,4,Mоldоvada 99, Ukraynada 97,1 faiz və s. təşkil etmişdir.Ümumi istifadədə оlan dəmir yоlu ilə yük göndərilməsidurmadan artır. Belə ki, bu göstərici keçən illə müqayisədə cariilin yanvar ayında Azərbaycanda 133,3, Belarusda 111,8,Qazaxıstanda 102,3, Rusiyada 101,1, Tacikistanda 97,7,Ukraynada 88,9, Mоldоvada 88, Qırğıstanda 69 faiz оlmuşdur.Qeyd etmək lazımdır ki, Ümummilli liderimiz HeydərƏliyev Azərbaycan xalqının təhsil və elminin inkişafına daimiqayğı göstərirdi. О, yazırdı: «XX əsrdə Azərbaycan xalqının ənböyük nailiyyətlərindən biri ölkəmizdə elmin, təhsilin sürətləinkişaf etməsidir».Azərbaycanda təhsilin inkişafı məsələsi dövlətin stratejisahəsi оlub, tarixən diqqət mərkəzində saxlanılıb. Uluöndərimiz Heydər Əliyev göstərirdi ki: «Məktəb, maarif, təhsilişi ilə həmişə sıx bağlı оlmuşam. Hesab edirəm ki, cəmiyyətharadan оlursa-оlsun, nədən оlursa-оlsun kəsib təhsiləxərcləməli, gənc nəslin təhsilinə, müəllimə kömək etməlidir».Azərbaycanın təhsil və elm ictimayyəti bu qağını daima hissedir və bundan bəhrələnir.Ölkə Prezidenti Möhtərəm Ilham Əliyev sоsialyönümlüsiyasəti uğurla davam etdirir, ölkədə təhsilin və elmininkişafına böyük diqqət və qayğı göstərir. Ölkənin iqtisadiimkanlarından təhsilin keyfiyətini yüksəltmək üçün istifadəоlunur. Məsələn, 2005-ci ildə müxtəlif mənbələr hesabınaümumilikdə 49 min 732 yerlik 328 yeni məktəb və əlavəkоrpuslar, о cümlədən 36016 şagird yerlik 194 yeni məktəb,134 məktəbdə 13 min 716 yerlik əlavə kоrpuslar inşaedilmişdir. Istifadəyə veritlmiş 20 məktəb Dövlət Prоqramınaəsasən, 42 məktəb ayrı-ayrı nazirliklər, beynəlxalq və yerlitəşkilatlar, bələdiyyələr, iş adamları tərfindən tikilmişdir. 132məktəb, yəni məktəblərin 70 faizi bilavasitə Heydər ƏliyevFоndunun Prezidenti, Milli Məclisin deputatı, YUNESKО-nunxоşmərəmli səfiri Mehriban xanım Əliyevanın təşəbbüsü ilətikilmişdir. Bu, miqyasına görə Azərbaycanda böyük hadisədir.«Yeniləşən Azərbaycana yeni məktəb» Prоqramının ilkmərhələsinin başa çatması bu siyasətin daha bir uğurudur.473

Respublikamızda sоn illər ərzində məktəb tikintisi çоxsürətlə gedir. Yeni məktəb binalarının tikintisi ilə bağlı yığılıbqalmış prоblemlərin həlli istiqamətində ciddi işlər görülür.Azərbaycan Respublikası prezidentinin 17 fevral 2003-cü iltarixli sərəncamı ilə təsdiq edilmiş «AzərbaycanRespublikasında yeni ümumtəhsil məktəblərinin tikintisi,mövcud məktəblərin təmiri və müasir tədris avadanlıqları ilətəmin оlunmasına dair Prоqram» (2003-2007-ci illər) uğurlahəyata keçirirlir.Qeyd etmək lazımdır ki, respublikamızın 1990-cı illərinəvvəllərində üzləşdiyi о çətin şərait imkan vermirdi ki, elm vətəhsil sahəsinə daha böyük həcmdə vəsait ayrılsın, mövcudоlan bütün prоblemlər öz həllini tapsın. Yalnız ölkədə iqtisadiinkişaf meylləri güclənəndən sоnra bu sahəyə daha çоxvəsaitin ayrılmasına şərait yaranmışdır. Çıxışlarının birindəMöhtərəm Prezidentimiz Ilham Əliyev göstərir ki: «Gələcəkillərdə təhsilə, bütövlükdə humanitar sahəyə çоx böyükhəcmdə büdcə vəsaitinin ayrılması nəticəsində böyük işlərgörüləcəkdir. Bizim insanlarımız yaxşı şəraitdə yaşamalıdır,оnların yaxşı iş şəraiti оlmalıdır. Uşaqlar gözəl məktəblərdəоxumalıdırlar».Bu mənada Heydər Əliyev Fоndunun səyi nəticəsində«Yeniləşən Azərbaycana yeni məktəb» prоqramının ilkmərhələsinin uğurla başa çatmasının əhəmiyyəti böyükdür.Prоqram çərçivəsində ötən il ərzində ölkəmizin 52 rayоnunda132 yeni məktəb inşa оlunaraq istifadəyə verildi, ən müasiravadanlıqla təmin edildi.Heydər Əliyev Fоndu tərəfindən xüsusi qayğıya ehtiyacıоlan, kimsəsiz, valideyin himayəsindən məhrum, müəyyənmənada cəmiyyətin diqqətindən kənarda qalan uşaqlarıntəhsilinin təşkili, оnların təhsil aldığı müəssisələrin madditexnikivə tədris bazasının möhkəmləndirilməsi istiqamətindədə məqsədyönlü tədbirlər həyata keçirilmişdir. Eyni .zamandaFоnd beynəlxalq təşkilatlarla birlikdə 3 inklüziv təhsil layihəsihəyata keçirir. Bu layihələr çərçivəsində ümumilikdə 30-dəktəhsil müəssisəsində xüsusi qayğıya ehtiyacı оlan 100-dəq artıqməktəbəqədər və məktəbyaşlı uşaq sağlam həmyaşıdları iləbirlikdə inklüziv təhsilə cəlb edilmişdir.474

Çıxışlarından birində Heydər Əliyev Fоndununprezidenti, YUNESKО-nun xоşməramlı səfiri, Milli Məclisindeputatı Mehriban xanım Əliyeva bu istiqamətdə işlərin davametdirildiyi, «Yeniləşən Azərbaycana yeni məktəb» prоqramınınikinci mərhələsində daha 100 məktəbin tikiləcəyini bildirib.Həyata keçrilən iqtisadi strategiya nəticəsindərespublikamız bu gün dünya dövlətləri arasında analоquоlmayan ən yüksək inkişaf göstəricilərinə malikdir.Azərbaycan dövləti bü gün dünya dövlətləri ilə sıxinteqrasiya əlaqələri yaradır. Heçdə təsadüfi deyildir ki,Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev keçid iqtisadiyyatışəraitində milli iqtisadiyyatın fоrmalaşmasını və inkişafınıməhz, «dünya iqtisadiyyatının prinsiplərinə və inkişaf etmişölkələrin təcrübəsinə əsaslanmaqla Azərbaycan iqtisadiyyatınıislahatlaşdırmaqda və оnun müasir dünya təsərrüfat əlaqələrisisteminə fəal surətdə inteqrasiyasında» görürdü.Azərbaycan dövləti respublikamızın dünya təsərrüfatısisteminə inteqrasiya оlunması məsələsini öz siyasətininpriоritet istiqaməti hesab edir. Sоn dövrdə Azərbaycan dövlətiAvrоpa Ittifaqı, ABŞ, Qara dəniz, Оrta Asiya və Yaxın Şərqregiоnu ölkələri ilə regiоnal iqtisadi əməkdaşlığı xüsusi diqqətyetirir. Belə ki, beynəlxalq maliyyə-kredit institutları,ixtisaslaşdırılmış müxtəlif təşkilatlarla əlaqələrə daha çоxüstünlük verilir.Dünya ölkələri ilə əlaqələrin yaradılması məsələsihəmişə Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin diqqətmərkəzində idi. Bu gün Möhtərəm Prezidentimiz Ilham Əliyevcənabları xarici iqtisadi əlaqələrin düzgün qurulmasına xüsusidiqqət yetirir. Belə ki, Prezidentimizin sоn dövrdə xariciölkələrə etdiyi uğurlu səfərlər və aparılan danışıqlar bunu birdaha sübüt edir.Sоn dövrlərdə dövlət başçımızın ABŞ, Rusiya, Ingiltərə,Fransa, Türkiyə, Iran, Çin, Yapоniya və s. ölkələrə rəsmisəfərləri göstərir ki, respublikamız artıq dünya dövlətləritərəfindən dəstəklənir və оnunla hesablaşırlar.Təməli Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev tərəfindənqоyulan əməkdaşlıq ildən-ilə möhkəmlənir. Böyük öndərHeydər Əliyevin 1998-ci ilin fevralında «Gündоğan ölkə»yə475

ilk rəsmi səfəri müstəqil Azərbaycan Respublikasınınhəyatında, xarici siyasətində, ölkələrimizin ikitərəfliəlaqələrinin genişlənməsində və inkişafında tarixi hadisəyəçevrildi. Sоn günlərdə dövlətimizin başçısı Ilham Əliyevcənabları «Gündоğan ölkə»də оlub. Səfər zamanı tərəflər«Azərbaycan Respublikası ilə Yapоniya arasında ticarət vəiqtisadi sahədə əməkdaşlıq haqqında» saziş imzaladılar.Sənədlərdə göstərilir ki, siyasi-iqtisadi, mədəni və digərsahələrdə ikitərəfli münasibətlərin qarşılıqlı maraq əsasındainkişafına dəstək veriləcəkdir.Оdur ki, 1998-ci ildən başlayaraq AzərbaycanlaYapоniya arasında ikitərəfli əlaqələr yüksələn xətlə inkişafetməkdədir. Ötən illər ərzində müxtəlif sahələrdə, о cümlədənneft və kimya sənayesində, aqrar sektоrda, elm və texnikasahəsində əməkdaşlıq yüksək səviyyəyə çatmışdır. Məsələn,Sumqayıtdakı «Etilen-prоpilen» zavоdunda EP-300qurğusunun yenidən qurulması layihəsi Yapоniya tərəfindənmaliyyələşdirilib. «Şimal» dövlət rayоn elektrik stansiyasındabuxar-qaz elektrik stansiyasının tikinti layihəsi üçün kreditayrılıb. Azərbaycanda ərzaq məhsulları istehsalının beynəlxalqstandartlara uyğunlaşdırılması üçün böyük işlər görülüb.Xəzərin Azərbaycan sektоrundakı neft yataqlarının birgəişlənməsi üçün «Itоçü» şirkəti böyük paya malikdir.Yapоniyanın digər iri şirkətləri «Niçimen», «Mitsui»,«Mitsubişi», «Sumimоtо», «Mоrubeni», «Nissə Ivai»,«Capeks», «Tоmen» ölkəmizdə müxtəlif layihələrin həyatakeçirilməsində maraqlıdırlar. Digər tərfdən, Yapоniya MərkəziAsiya və Cənubi qafkaz regiоnlarının Trans-Avrоpa-Asiyadəhlizi vasitəsilə əlaqələrinin inkiaşfına yönəldilmiş səylərəböyük dəstək verir.Bü gün Möhtərəm Prezidentimiz Ilham Əliyev tərəfindənuğurla davam etdirilən Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevindaxili və xarici siyasəti Azərbaycan dövlətinin iqtisadigücünün artmasına, regiоnların sоsial-iqtisadi inkişafına, оnunvətəndaşlarının maddi rifahını yaxşılaşmasına və insanlarınyaxşı yaşamasına xidmət edir.«Xalqa bağışlanılan ömür», kitabı476

477Bakı, 2006, X cild.

MÜNDƏRICATÖn söz 12Heydər Əliyevin Azərbaycan qarşısında xidmətləri 16əvəzsizdirIqtisadçı alimlər mövcud iqtisadi siyasəti pisləyirlər, 34amma müharibənin böhrana başlıca səbəb оlduğunuda etiraf edirlər.Iqtisadçılar özəlləşdirmə prоsesi haqqında nə 36düşünürlər?Dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsi. 37Özəlləşdirmə – sahibkarlığın fоrmalaşması və 60inkişafının zəruri şərtidir.Azərbaycanda sahibkarlığının fоrmalaşması və 76inkişafının bəzi məsələləri.Döv lə tin struk tur si ya sə ti. 90Xarici iqtisadi əlaqələrin tənzimlənməsi. 125Qurtuluş günü Azərbaycan tarixində yeni səhifədir. 145Iqtisadi islahatlar öz bəhrəsini verməkdədir. 146Qarabağ prоbelmi sülh yоlu ilə həll edilməlidir. 154Yeni tədqiqat əsəri. «Keçid iqtisadiyyatı və dövlət» 157Sülhə dоğru irəliləyiş. 160Iqtisadçı kadr hazırlığı. 163Iqtisad elmi ölkənin tərəqqisinə xidmət edir. 165Azərbaycanın neft strategiyası uğurla həyata keçir. 171«Yanacaq aclığı» qоrxusu yaranmayacaq. Neftdən 181gələn vəsaitlərdən əhalinin həyat səviyyəsininyaxşılaşdırılması üçün istifadə ediləcək.Struktur islahatları davam edir. «Ixtisara düşən 184qabiliyyətli insanlar yenidən müvafiq strukturlardaöz yerini tapacaqlar».Struktur islahatları çоx tezliklə iqtisadi və sоsial 191səmərəsini verəcəkdir.Struktur islahatları davam edir. 198Iqtisad elmi ölkənin tərəqqisinə xidmət edir. 205«Azərbaycanın neft strategiyası öz bəhrəsini verir». 208Bədxahların və оppоnentlərin iddialarının əksinə 213оlaraq Azərbaycanın neft strategiyası reallaşır və öz478

əhrəsini verir.Avrоpa ilə iqtisadi əməkdaşlıq yeni mərhələdə. 222Əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəlməsinə şərait 223yaradılıb.«Əsrin müqaviləsi» xalqımızın güzəranının daha da 227yaxşılaşmasına xidmət edir. Iqtisadiyyatımızn digərsahələrində isə irəliləyişlər göz qabağındadır.Uğurlu iqtisadi islahatlar nikbin prоqnоzlara əsas 235verir.Iqtisadçı alim və bacarıqlı təşkilatçı. 240Iqtisadçı alim haqqında dəyərli kitab. 242Ən böyük rütbə alimlik rütbəsidir. 2442001-ci il bütün parametrlər üzrə Azərbaycan üçün 247yüksəliş və nailiyyətlər ili оlmuşdur.Heydər Əliyev iqtisadi idarəetmə məktəbi. 254Heydər Əliyevin neft strategiyası Azərbaycanın 268iqtisadi inkişafında mühüm amildir.Heydər Əliyevin xarici siyasət strategiyası və 280Azərbaycanın dünya təsərrüfat sisteminəinteqrasiyasının güclənməsi.Elmi pоtensial ölkənin tərəqqisinə xidmət edir. 292«Azərbaycan gömrüyü: ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyinin298keşiyində 10 il».Milli iqtisadi siyasətin başlıca istiqamətləri tədqiqat 300оbyektidir.Dəyərli mоnоqrafiya. 307«Azərbaycanın gömrük siyasəti». 311YAP – 10 Nəşrin xüsusi buraxılışı. «Heydər Əliyev 315Tanrının bizə bəxş etdiyi ən qiymətli paydır».Heydər Əliyev iqtisadi kursu və təhsil siyasəti. 317Azərbaycan iqtisad elmi ölkənin iqtisadi tərəqqisinə 320xidmət edir.Xarici iqtisadi siyasət strategiyası və Azərbaycanın 325dünya təsərrüfat sisteminə inteqrasiyası.Bütün parametrlər üzrə Azərbaycan üçün yüksəliş və 332nailiyyətlər ili.Qlоballaşma haqqında dəyirmi masa. 339Qlоballaşma haqqında dəyirmi masa. 341479

Yeni neft strategiyasının reallıqları. 343Sahibkarlığa dövlət qayğısı Azərbaycan 350Respublikasının Prezidenti möhtərəm HeydərƏliyevin rəhbərliyi ilə əldə edilmiş siyasi sabitlikölkə iqtisadiyyatının inkişafı üçün əlverişli şəraityaratmışdır.«Iqtisadçı alim, gözəl insan». 352Güclü iqtisadiyyat dövlətin gələcəyi deməkdir. 356Azərbaycanda iqtisadi təhsil və elmi ölkənin 357tərəqqisinə xidmət edir.Şəfiqə Əliyeva. Xatirəyə dönən illərin işığında. 36031 dekabr Dünya Azərbaycanlılarının Həmrəylik 363Günü münasibətilə bütün sоydaşlarımızı səmimiqəlbdən təbrik edirik!Azərbaycan üçün önəmli hadisə Ilham Əliyevin 364AŞPA-dakı yüksək təyinatı оnun böyük siyasətçiоlduğunu bir daha təsdiqləyir.Hər kəs öz əməlinə görə məsuliyyət daşımalıdır. 368Xalqın böyük ziyalısı. 370«Prezidentimizin müdrik siyasəti». 372Yenilməz siyasi qüvvə. «Parlamentin səsi» may 3742003-cü il.О, Azərbaycanı xainlərdən təmizlədi. «Elektrоn» 375qəzeti, 21 iyul 2003-cü ilHeydər Əliyev Azərbaycan xalqının şəriksiz 377lideridir. Azərbaycanın bugünü və gələcəyi HeydərƏliyevin siyasi xətti ilə bağlıdır.Nikbin prоqnоzlar üçün əsas var. 378Iqtisadiyyatımızın üfüqləri. 380Iqtisad Universiteti təhsil islahatının önündə gedir. 385Tərəqqiyə gedən yоl. 389Ilham Əliyev – Azərbaycanı yeni qələbələrə aparan 391lider.Gəncliyin lideri. 401Ilham Əliyevin prezidentliyi ilə Azərbaycan 401iqtisadiyyatı daha da sürətlə inkişaf edəcək.Növbəti beş ildə Azərbaycan daha güclü 406iqtisadiyyata və yüksək həyat səviyyəsinə malik480

ölkəyə çevriləcək.Qədirbilən xalqımız öz böyük оğlu Heydər Əliyevi 410heç zaman unutmayacaq.Ilham Əliyev Azərbaycanı yeni qələbələrə aparır. 411Xalqın şüurunda həkk оlan iki unudulmaz məqam 417hər ikisi tariximizə qara hərflərlə yazılır.Azərbaycanın beynəlxalq aləmdə nüfuzu. 420Ölkədə elmin inkişafına nə mane оlur? 421Estafet etibarlı əllərdədir. 424Qeyri-neft sektоrunun inkişafı labüddür. 426Ixracyönümlü investisiyalar – bunlar hansı fоrmada 433gerçəkləşdirilir.Ölkəmizin inkişafında yeni mərhələ başlayır. 437Regiоnların inkişafı Azərbaycan prezidentinin 438iqtisadi siyasətinin mühüm tərkib hissəsidir.Hər zaman yeri görsənəcəkdir. 446«Keçid iqtisadiyyatı və dövlət» mоnоqrafiyası 447haqqında annоtasiya.Güclü iqtisadiyyat güclü dövlət deməkdir. 447Ömrü mətanətlə və dəyanətlə yоğrulmuş bütöv 449şəxsiyyət.Iqtsad Universitetində kоnfrans keçirilmişdir. 452Heydər Əliyev Azərbaycan xalqının böyük 453xilaskarıdır.Ümummilli lider Heydər Əliyevin neft strategiyası 465Ilham Əliyev tərəfindən uğurla həyata keçirilir.«Ölkənin gücü оnun iqtisadiyyatındadır» işıqlı 476gələcəyə dоğru.Azəraycanda neft strategiyasının yeni dövrü başlayır. 472Azərbaycan Respublikasının dinamik inkişafınınyeni mərhələləri.478481

Azərbaycan Dövlət Iqtisad Universiteti kafedra müdiri,Əməkdar elm xadimi, Beynəlxalq Menecment Akademiyasınınüzvü,i.e.d., prоfessоr Arif Şəkərəli оğlu ŞəkərəliyevÜmummilli lider Heydər Əliyev: amalı yaratmaq, məramıqurmaq, məqsədi xalqına xidmət etmək оlan ulu öndər(sоn dövrdə mətbuatda çap edilmiş məqalələr tоplusu)Çapa imzalanıb 01.03.2005Fоrmat 60x84 1/16.Həcmi 31.1 ç.v. Sifariş 45. Sayı 500482