НИН

К. С. Цудайбергенова■ Н И Н

КАЗАКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫБ1Л1М ЖЭНЕ ГЫЛЫМ МИНИСТРЛ1Г1АБАЙ МЫРЗАХМЕТОВ АТЫНДАРЫ УНИВЕРСИТЕТК.С. КудайбергеноваМИКРОЭКОНОМИКАОку к^ралыКекшетау

д ь э . и Ч ' Ь . 'I * 1 wББК 65.012.2Я73К 74К 74Кудайбергенова К.С.Микроэкономика. Оку куралы. - Кекш етау :Келешек - 2030, 2008. - 224 б.ISBN 9965-446-22-9Оку куралында жэне экономикалык субъектшердщ эр турл1нарыктарда кабылдайтын шеилмдер)' мен оларды уйлеспретшнарык механизмдер1 карастырылады. Микроэкономикалыкмэселелерд|‘ талдау барысында теориямен катар ауызша, кестетуршде, график бойынша жэне математикалык модельдеуэдгстер1 де колданылган. Эр такырыптьщ сонында кайталаугаар налган сурактар берыген.Оку курапы экономика мамандыктары бойынша кунд1зпжэне сырткы бел1мде казак тйннде о киты н студенттергеарналган.ББК 65.012.2Я73niKip жазгандар: э. г. д., профессор С.Н. Алпысбаева,окытушы Д.Х. Хазез.~ (J И1ИПДОТИ М1У17”ДЩISBN 99б5*446*23г9: .Бейсембпагындагы гылымиКИАПХАНАОЬ© Кудайбергенова К.С., 2008© "Келешек-2030" ЖШС, 2008

МАЗМУНЫAJIFbIC03.................................................................. 7I ТАРАУ. МИКРОЭКОНОМИКА FA К1Р1СПЕ1. КА31РП МИКЮЭКОНОМИКА: П0Н1 ЖЭНЕМЕТОДОЛОГИЯСЫ..................................................... 91.1. Ka3ipri микроэкономика пэш........................................... 91.2. Микроэкономикалык талдаудыц методологиялыкнепздер1............................................................................. 112. СУРАНЫС ЖЭНЕ УСЫНЫСТЕОРИЯЛАРЫНЬЩ НЕПЗДЕР1................................. 152.1. Сураныс пен усынысты талдау....................................... 152.2. Нарыктык сураныс жэне оныц икемдшп.................... 292.3. Сураныс пен усыныс теориясын колдану..................... 37II ТАРАУ. ЖЕТШГЕН Б0СЕКЕЛIНАРЬЩТАРДАГЫ ТУТЫНУШЫЛАР МЕНендаунплЕРДЩ к а бы лдайты нШЕШ1МДЕР13. ТУТЫНУШЫНЫЦ ТАНДАУТЕОРИЯСЫ.....................413.1. Пайдалылык жэне тутынушыныц калауы................... ......413.2. Тутынушыныц тацдауына эсер ететшэкономикалык факторлар. Бюджет пен 6aFa.......... ...... 503.3. Тутынушыныц тецдт жэне барынша толыкканагаттану................................................................................. 523.4. Табыс пен баганыц e3repicrepi жэне тутынушыныцтацдауы................................................................................... ......574. 0НД1Р1С ТЕОРИЯСЫ.............................................................. 684.1. Gnoipic функциясы. Изокванталар....................................... 684.2. Кыска мерз1мдег1 уакытта кабылданатыншеппмдер......................................................................................734.3. Gnoipic аукымыньгц 03repyi.................................................... 775. 0ЩЦР1С ШЬНЫНДАРЫ.................................................. ......835.1. Экономикалык жэне бухгалтершк шырындар..................835.2. Изокосталар жэне эцщруппнщ тецщп......................... ...... 855.3. Кыска мер31мдеп eHAipic шыгын дары.......................... ......893

5.4. Узак мерзтдеп еHAipic шырындары............................ 956. ПАЙДАНЫ МЕЙЛШШЕ АРТТЫРУ ЖЭНЕЖЕТШГЕН БЭСЕКЕШ НАРЬЩТАРДАЕЫУСЫНЫС.......................................................................... 996.1. Жетшген бэсекел1 нарьщтын ерекшел i icrepi............ 996.2. Kjuc^a мерз1мдеп бесекелес фирманыц пайданымейлшше KeTepyi............................................................. 1016.3. К^ыск;а мерз!мдеп бесекелес фирма мен саланыцусынысы......................... ................................................... 1106.4. Узак мерз1мдеп тепе-тецщк жене бесекелесфирманыц усынысы........................................................ 1156.5. Эцщрупплер мен тутынушылардыц утысы женебесекелес нарыктыц тшмдшп...................................... 119III ТАРАУ. ЖЕТ1ЛМЕГЕН БЭСЕКЕЛ1НАРЬЩТ АРДАЕЫ 0НД1РУ Ш1ЛЕРД1ЦШЕШ1МДЕР17. т а з а м о н о п о л и я ж э н е м о н о п о л и я л ы к ;БИШК...........S y j S S K l ' ' ЧЧ.............................. 1247.1. Монополиялык фирманыц ешмше сураныс, шекптабыс жене жалпы табыс............................................... 1257.2. Монополиялык фирманыц кыска мерз1мдеппайданы ecipyi жене монополиялык тепе-тецщк...... 1287.3. Узак мерз1мдеп монополиялык тепе-тецщк............... 1327.4. Монополиялык бкшктщ экономикалык женеелеуметпк шыгындары............................. ....... ............. 1367.5. Монополияныц кызметш реттеу жене оныцсалдары.................. ................ ........................................... 1388. МОНОПОЛИЯЛЫК; БЭСЕКЕЛЕС НАРЬЩ............... 1438.1. Монополиялык бесекелес нарыгындагы кыска женеузак мерз1мдеп тепе-тецщк.......................................... 1438.2. Монополиялык бесекелес нарыгындагы жарнамамен тауарды етюзудщ мацызы...................................... .....1468.3. Монополиста нарьщтагы бага белплеудепдискриминация саясаты............... ........ ......................... ..... 1489. ОЛИГОПОЛИЯ................................................................. ..... 1519.1. Курноныц дуополия модел1............- ............................ 1519.2. Олигополиялык фирманыц шенпм кабылдау4

стратегиясы жэне ойын теориясы................................ ..... 1539.3. Олигополиялык бэсеке жэне «бага согысы»............. .......1569.4. BaFa белплеудеп жетекшшк модел1...................................1589.5. Сынган сураныс кисыгыныц модел1...................................160IV ТАРАУ. 0НД1Р1С ФАКТОРЛАРЫНЫН,НАРЫТЫ10. БЭСЕКЕЛЕС ЕЦБЕК НАРЫРЫНДАРЫ СУРАНЫСПЕН УСЫНЫС. ЕЦБЕКАКЫ....................................... .......16310.1. Ресурстарга сураныс жэне eHflipicфакторларын ыц нарыгыньщ epeKUieniicrepi..................... 16310.2. Ресурстардыц утымды уйлеамдер!...................................16710.3. Жетшген бэсекелес ецбек нарыгындагы сураныс... 16910.4. Ецбекке салалык жэне нарыктык сураныс..................... 17310.5. Бэсекелес ецбек нарыгындагы усыныс..................... .....174И. ЕЦБЕКТЩ ЖЕТ1ЛМЕГЕН БЭСЕКЕШ НАРЬПЫ:ЖУМЫС БАСТЫЛЫК ЖЭНЕ ЕЦБЕКАКЫ..................18111.1. Тауар нарыгындагы монополист фирманыцецбекке суранысы................................................................18111.2. Ецбек нарыгындагы монопсонист фирманыцбилйт.................................................................................. .....18311.3. Ецбек ресурстарын сатушылардыц нарыктагымонополиялык билнт.................................................... ..... 18811.4. Ею жакты монополия..................................................... .....18912. КАПИТАЛ РЕСУРСТАРЫНЬЩ НАРЬПЫ ЖЭНЕПАЙЫЗ...................................................................................19212.1. Капитал нарыгындагы несие куралдарынасураныс...................................................................................19212.2. Сактык корды усыну...................................................... .....19612.3. Жер ресурсыныц нарыты....................................................197V ТАРАУ. КОРАМДЬЩ ИПЛ1КТЕР ЖЭНЕHAPblKTAFbl ПРОБЛЕМАЛАР13. СЫРТКЫ ЭСЕРЛЕРТЮРИЯСЫ..................................20213.1. Сырткы эсерлердщ экономикалык мэш,себептер! жэне Typnepi...................................................... 20213.2. Сырткы эсерлердщ проблемаларын шешужолдары........................................................................... ..... 2095

14. КРРАМДЫК; ИПЛПСТЕРД1 ©НД1РУ ЖЭНЕКРЕАМДЬЩ ТАЦДАУ........... ................................... 21514.1. Когамдык игшктердщ ерекшетктер1 женеолардьщ турлерг...л.................................................... 21514.2. Таза когамдык игшктерге сураныс женеолардьщ усынысы.............____________ ,.........„.... 21714.3. Таза когамдык игшктермен камтамасыз етудепмемлекет пен нарыктыц мумкшшшктер1............. 219ЭДЕБИЕТТЕР Т13Ш1............ ...................................... 2226

АлгасезЭкономика сапасында б т к п маман болу максатынапдарына койып отырган студенттер ушш экономикалыктеорияны жетйс мецгерудщ мацызы ете зор. Микроэкономикалыктеория - жалпы экономикалык теорияныц 6ipбел!М1. «Микро» деген косымша сез казак тшне “шагын” депаударылады. Ягни, микроэкономикалык теория жеке дербесэкономикалык субъекплердщ нарыктагы кабылдайтыншеппмдерш, оган эсер ететш объектив?! жэне субъектикпфакторларды окып зерттейдо. Микроэкономикалык теориянымецгеру болашак экономистер уппн ©те мацызды роль аткарадыжэне оцай ic емес. Ол ушш экономикалык теория пэншен алганбйпмдЁ жан-жакты колдана отырып, бар акыл ойын салып,ершбей ездапнен жумыс icrey керек. Микроэкономикалыктеорияны мецгеру экономикалык ойлау кабшетшкалыптастыруга ыкпал ете отырып, когамдагы экономикалыкпроцестердщ MdHiH жэне даму багыттарын дурыс туанугекемектеседо. Микроэкономикалык теория болашакэкономистердщ оку жуйеандеп базалык курстардыц катарынажатады. Сондыктан осы курсты оку барысында алган бшмнакты экономикалык пэндерд! мецгерудщ теориялык жэнеметодологиялык непзш курайды.Усынылып отырган оку куралы 14 такырыпты камтитын 5тараудан турады. Оку куралында талданатын такырьштардестурл1 «Микроэкономика» Kipicne курсыныц курылымынасэйкес келедо. Оку куралында тутынушылардыц тацдаутеориясыныц мэш, бэсеке децгеШ эр Typni нарыктардагытауарлар мен кызметтерщ ецщрупнлердщ бага белгшеу жэнепайданы мейлшше арттыратын ешм келемш аныктаубарысында кабылдайтын шеппмдер1 карастырылады. Соныменкатар, экономикалык ресурстар нарыктарыныц кызмет icreyмеханизмдерше, когамдык игшктерд1 ецщру жэне тутынумэселелерше де кеп кецш белшген. Теориялык материалдардыталдау барысында ауызша, кесте турвде, графиктщ кемепменжэне математикалык модельдеу eAicrepi колданылган.Такырыптардыц соцында бершген сурактардыц кемепмен7

студенттер, такырыптыц мэшн кандай децгейде тусшгендерштексерулерше болады.«Микроэкономика» курсынан казак тшнде жазылган окукуралдары ете аз болгандьщтан, осы оку куралы казак тшндедэргс алып журген студентгердщ микроэкономикалык теорияныжете мецгерулерше ыкпал етеда деген сен1мдем1з.Оку куралы отандык оку куралдары (Ж.А.Кулекеев,Г.КСултанбекова, НД.Мамыров, К-СЕсенгалиева,М.Э.Тшеужанова) мен орыс тш не аударылган шетедщк жэнеРесей окулыктарыныц непзшде курастырылды.Оку куралы экономика мамандыктары бойынша бшмалып журген куцдазп жене сырттай окнтын студенттергеарналран.8

I ТАРАУ. МИКРОЭКОНОМИКАРА К1Р1СПЕ1. КА31РП МИКРОЭКОНОМИКА: ПЭШЖЭНЕ МЕТОДОЛОГИЯСЫKa3ipri микроэкономиканы шектелген экономикалыкресурстар жагдайында кабылданатын шеппмдер туралы гылымдейдг Осы тужырымга байланысты микроэкономиканыц пэшжэне оны зерттеу eaicrepi карастырылады. Такырыпта микроэкономикалыктеорияньщ максаты мен микроэкономикалыкмодельдерщ курастырудыц методологнялык принциптер!талданьшады.1.1. К аз!рп микроэкономика пэшКдз1рп микроэкономика жеке экономикалыксубъекттердщ утымды ic epeKerrepi мен олардьщ дербескабылдаган шеппмдерш зерттейдг Жеке дербес кабьшданганшеппмдер бага жуйесм мен нарыктын кемепмен уйлеспршедьСондыктан каз1рп микроэкономиканы шепйм кабылдау туралыполым деп те атауга болады.Жеке экономикалык субъектшерге уй шаруашылыгы,фирмалар жене мемлекет жатады. Экономистер уйшаруашылыгын ец алдымен тутынушьшар секторынажаткызады. Уй шаруашылыгы экономикалык ресурстардыциелер1 болгандыктан, ресурстар нарыгында сатушылар рет1ндеде шепим кабылдайды. Уй шаруашылыгы тутынушьшарретзнде шеппм кабылдаганда сатып алган тауарлардан алатынпайдалылыкты ец жогаргы денгейге кетеру максатын кездейдгЭкономистер фирмаларды ецщрупплер секторына жаткызады.Олар ешм ендаруге кажетп экономикалык ресурстарга суранысбйццредЁ жэне дайын ешмдо уй шаруашылыгына, уюметке жэнефирмаларга сатады. Фирмалардыц непзп максаты - пайданыбарынша жогары децгейге кетеру. Мемлекетке уюметтщэлеуметпк-экономикалык жэне саяси кызметтер аткаратынмекемелер! жатады. Мемпекетпц непзп максаты - когамдыктутыну кажепгткгерд] барынша толык канагаттандыру.9

Микроэкономика жеке экономикалык субъектшерщертурш сапалык тургыда карастырады. Мысалы: нарыктафирма-ецщрупп, фирма-сатушы, фирма-ресурстарды тутынушынемесе фирма-инвестор ретшде кызмет етсе, уй шаруашылыгытек кана тутынушы рана емес, ресурстар нарырында езшщмешшпндеп ресурстарды сатушы ретшде де шеппмкабыддайды. Ягни микроэкономика осы ер турл1 сапалыктуррыда кызмет icrefiriH жеке субъектшердщ утымды icэрекеттерштуацщредьТутыну кажетгшктердщ шеказдоп жэне экономикалыкигшктерд1 ендоруге колданылатын ресурстардыц шектеулшпадамдарды унем! тацдау жардайында емф суруге мэжбур етедгСондыктан нарыктык ортада утымды шеппм кабылдау жэнеоны жузеге асыру экономикалык субъектшердщ Tepri6i депаталады.Шектелген экономикалык ресурстарды колданудыцeprypni альтернатива жолдары бар. Солардыц iuiiHAeri азшыгынмен ец жогаргы нэтижеге кол жетюзуге мумюншшкберет1н альтернативп утымды немесе оптнмальды тацдау дейдгОптнмальды тацдау барысында мынандай мэселелер шеппмштабуы керек:1. Не ещцру керек? Шектелген экономикалыкресурстарды эр турл1 кажетп ешмдерд1 ецщруге беле отырып,кандай жэне канша ешм ецщру туралы шеппм кабылдау.Адамдарга кажетп барлык ешмдердо ецщруге ресурстаржетпейщ. Сондыктан ресурстарды ертурш ешмдерд1 ендаругебелгенде, ешмнщ альтернативп куны (ягни, колданбатанмумкшпплж) ecxepinyi керек. Экономистер уппн кез келгеншеппмдц альтернативп кунмен елшей отырып кабылдау —экономикалык ойлаудыц алгы шартына жатады.2. Калай ендару керек? Кез келген ешмд1 ецщрудщтолып жаткан ецщргс eflici бар. Тацдаган е Hflipic eflici, колдабар экономикалык ресурстардыц кемепмен, аз шыгынменбарынша кеп ешм ецщру мумкшшшгш 6epyi керек. Осымеселеш шешуде экономикалык тшмдшки камтамасыз етумен кеыпкерлйсп дамытудыц мацызы ете зор.3. Юм уппн 0 нд1ру керек? Оцщрщген ешмдер,щ сатыпалу мумкшшшп ep6ip адамныц нарыктагы табысына, тауардыц10

багасына, салык децгейше, трансферта телемдерге жэне дебаска факторларга байланысты. Ягни, ендарштен ешмдерщбарлык адамдардьщ б!рдей денгейде тутынуы мумюн емес.Жылдык табысы жогары адамдар, темен децгейде табыс алатынадамдарга Караганда, тутыну кажетгипктерш барынша толыкжене сап алы канагаттандырады. ©щпршген ешмда адамдардьщтабыс денгейлерше карай белу экономикалык тюмдшнспкамтамасыз етедгСонымен, Ka3ipri микроэкономика осы аталганмеселелердщ нарыктьщ экономикада калай шеоплепшне талдаужасайды. Жеке экономикалык субьектшер ездершщ дербескабылдаган шеппмдерш нарыктык ортада кабылдайды жэнежузеге асырады. Кабылданган шеппмнщ нэтижел1 болуы ецалдымен нарыктык механизмдер: сураныс пен усьшыс, бага менбесекеге байланысты. Осы механизмдердщ экономикалыкшеппмдерге типзетш ecepnepi де микроэкономикалыктеория н ын пэнше юредг1.2. Микроэкономикалык талдаудыцметодологиялык непздер1Микроэкономикалык талдау накты 6ip методологиялыкнепздерге суйенедг Методология - гылыми тану мен зерттеудщкуралдары мен принциптер1, талдау мен туанудщ эд1стер1.Методологияга гылыми зерттеудщ максаты, танудыц теориялыксатылары, модельдеу, зерттеу барысында жасалгантужырымдардьщ шындыгын тексеру юреда.Студентгер уппн микроэкономикалык талдаудыцметодологиялык принциптерш игерудщ улкен мацызы бар.Ce6e6i ол айкын жене дэйекп ойлауга кемектесед!,экономикалык кубылыстардыц сырткы Kepmicrepi емес, тушамэнш кере бшуге уйретед1, дурыс тужырымдар жасаугакемектесед1.Микроэкономикалык теория мынадай методологиялыкКагидаларга суйенедг- шектелген экономикалык ресурстар талдау немесетапшьшык проблемасын тугызады;11

- микроэкономикалык кубылыстар себеп-салдарлыбайланыстардан ту рады;- адамдардыц ic-эрекеттерш, кабылдайтын шеппмдершалдын ала аныктау мумюн емес, 6ipaK олар туралыболжау ж асауга болады;- логиканыц кемепмен болжауларга суйене отырып, эртурл1 тужырымдар жасалады;- жасалран тужырымдар практиканьщ кемепментексершеда.Осы методологиялык кагидаларга суйене отырыпэкономистер микроэкономикалык теориялар немесе модельдеркурастырады.Микроэкономикалык теориялар мен модельдер 6ip мэнд!утымдар емес. Жеке дербес кабылданган шеппмдер ментандаулардыц себеп-салдарлы байл ан ыстарын сипаттау,олардыц тупю мэшн ашу теорияга жатады. Теория тапшылыкмасел eciH шешу барысындагы тандауга эсер ететшфакторларды (езгермелердо) тусщщредь BipaK теорияныцтолырымен фактшерге сэйкес келуш талап етудщ кажет1 жок.Ce6e6i, теорияда барлык факторлар емес, олардыц iiiiimjeri ецнепзгшер1, жеке байланыстар емес, жалпы байланыстаркарастырылады. Теория мэселеш мазмунды туануге мумюндшберед!Микроэкономикалык теориядан туындайтын тужырымдардыалу ушш модельдер колданылады. Экономикалыкмодель — ол, жецшдетшген теория. Микроэкономикалыкмодельдерде курдел1 себеп-салдарлы байланыстардыц жекебел1ктер! карапайым турде зерттелшедг Экономикалыкмодельдердщ кемепмен экономикалык субъектшердщшепимше эсер ететш езгермелер аныкталынады.Модельдерщ курастыруга дейш мэш белгш езгермелерд1«экзогенд!» езгермелер дейдь Модельдщ кемепмен аныкталганезгермелерда «эндогещц» езгермелер дейщ. Модельдщ непзпмаксаты экзогещй езгермелердщ эндогенд! езгермелерге калайесер ететшш аныктай отырып, зерттелген себеп-салдарлыбайланыстардан накты корытынды жасау.Микроэкономикалык модельдерщ курастыру барысындамодельге енпзшмеген езгермелердо туракты деп жорамал12

жасалынады. Сондыктан микроэкономикалык модельдердаталдау барысында «баска факторлар туракты болса» дегенсэздер/ц жш кездеспрешз.Модельдеп езгермелердщ арасындагы себеп-салдарлыбайланыстарды аныктау ушш алдымен эргурл! жорамалдаржасалынады. «Экономикалык субъектшер экономикалык icерекеттержасаганда пайдаларын мейлшше артгыру максатынкездейдЬ) деген жорамал микроэкономикалык модельдердеколданылатын непзп жорамалга жатады.Микроэкономикалык модельдерде зерттелшетшэкономикалык кубылыстар ауызша, графиктщ кемепмен,аналитикалык жэне математикапык эд^стермен туацщршедо.Микроэкономикалык зерттеулерде колданылатын модельдер деакикатка сэйкес келе бермеЙД1. Ce6e6i модельдерге курдел1экономикалык кубылыстарды толыгымен енпзу мумюн емес.Экономикалык модельдерде адамдардыц к-эрекеттер1,кабылдайтын шеппмдер! жэне себеп-салдарлы байланыстарытуралы пайымдар болжамдалып жасалынады. Сондыктан,модельдеп тужырымдар фактшермен дэлелдену1 немесе жоккашыгарылуы мумюн. Егер теория акикатка сай келмесе, он датеорияны кайта карауга тура келедг Жаксы теорияныцкемепмен болашактагы нэтижеш алдын ала болжауга болады.Микроэкономикалык теорияны жете мецгерудщнетижесшде гана курдел1 экономикалык процестердщ мэшнryciHyre жэне дурыс шеппм кабылдауга болады.Микроэкономикалык кубьшыстар мен процестердо талдаубарысында эр турл1 эдостер колданылады. Экономикалыктеорияныц жалпы жэне накты талдау эдостер1 студентгергебелгип. Оларга позитивп, норматива, диалектикалык,курылымдык, жуйеш талдау жэне модельдеу aflicrepi жатады.Микроэкономика пэнш, зерттеу объекпсш талдаумынадай методологиялык непзге суйенедг шеказ тутынукажетпл i ктерда шектелген экономикалык ресурстардыцкемепмен барынша толык канагаттандыру уппн ресурстардыцтшмд) колдану жолдарын 1эдеу кажет. Осы isfley барысындажеке экономикалык субъектшер 6ip-6ipiMeH экономикалыккатынастарга туседо, шеппм кабыддайды жэне рациональдытацдау жасайды. Бул катынастар нарыктык механизмдердщ13

кемепмен реттелшедь Осы методологияльщ непзмикроэкономикам тан ерекше зерттеу ед1стерш колданудыталап етедо. Микроэкономикалык теорияныц ерекше зерттеуэдастерше шекп, функциональды, тепе-тец, математикалыкталдау eqicTepi жатады.Кайталауга арналган сурактар1. Тапшылык - бул тек кана кедей елдерде болатынмэселе. Бершген тужырым дурыс па?2. Модельдерде колданылатын эндогенда жене экзогецдаэкономикалык езгермелердщ мэнш керсепщз.3. Неге микроэкономиканы кейде «багалар теориясы» депте атайды?4. Микроэкономикадагы шекп, функциональды, тепетецщк,позитивп жэне нормативп талдаудыц мэш неде?5. Неге экономикалык модельге суйенген болжаулардыжасаган кезде, мшдетп турде «баска жагдайпар турактыболса» деген шектеушкп енпзу1м1з жен?6. Микроэкономикалык теорияныц кажетгшлн немендэлелдеуге болады?14

2 . СУРАНЫС ПЕН УСЫНЫСТЕОРИЯЛАРЫНЬЩ НЕПЗДЕР1Осы такырыптыц непзп максаты - сураныс пен усынысзацдарыныц мэнш аша отырып, оларга эсер ететш факторлардыталдау. Жетшген бэсекел1 нарык моделшщ кемепмен,экономикалык ортанын 63repicrepi бага мен сатып алатын тауарсанына эсер етедо деген болжауды ары карай дамытамыз.Сураныс пен усыныс теориясынын непзшде нарыктык тепетецщктщкалыптасуы мен езгерушщ себептерш тусшем13.Микроэкономикалык теорияда сураныс пен усыныстыцикемдшк концепцнясы теориялык жене практикапыкмацыздылыгымен ерекше орьш алады. Сондыктан такырыптасураныстыц багалык, табыстык жене киьшыскан икемдшгше,сураныстыц багалык икемдшгше эсер ететш факторларга,икемдшктщ коэффициентш аныктауга жене сураныс пенусыныстыц икемдшк концепциясыныц тэж1рибедеп ролше кепкецш белшедгСураныс пен усыныс теориясыныц мешн жете тус1нбей,келес1 такырыптарда карастырылатын материалдарды мецгерумумюн емес.2.1. Сураныс пен усынысты талдауСураныс - 6ip накты уакыт мерз1мшде нарыктагы кепбаганыц 6ipeyiMeH тутынушыныц сатып алгысы келетш женесатып ала алатын тауарлар мен кызметтердщ саны. Осыаныктаманы талдайтын болсак, мынадай тужырымдаргакелем!з: б1р1нплден, сатып алатын тауар санын 6ip накты уакытмерз1мшде гана аныктауга болады; еюншщен, сураныстутынушыныц кажетгшпнен туындайды. Тутынушыныцтауарга деген кджеттшп болмаса, оныц суранысы да болмайды;уппнппден, егер баска факторлар туракты болса, сатып алатынтауар саны оныц багасына Kepi байланысты. Тутынушы езшщКолындагы акшалай табысына байланысты нарыктагы кепбаганыц 6ipeyiH гана тацдайды. Нарыктагы тауарлар менкызметтердщ багалары, тутынушыныц акшалай табысыныцсатып алу кабшетш аньщтайды.15

Сатып алатын тауарлардыц саны мен олардыцбагаларынын; арасындагы байланыс нарыктык экономикада етемацызды роль аткарады. Сондыктан экономистер оны суранысзацы деп атаган. Сатып алатын тауар санына эсер ететш багаданбаска факторлар туракты болса, сураныс баганьщ функциясы:Qd = f (1/Р),мундагы Q d - сураныс Menniepi, f - функциялык байланыстыкерсететш белп, Р - бара.Сураныс мелшер1 мен баганыц арасындагы Kepiбайланысты кестенщ кемепмен керсегуге болады. 2.1.1кестеанде бага мен сураныс мелшершщ арасындагы Kepiбайланыс керсетшген.2.1.1 кесте. Балмуздакка суранысБалмуздакгыц багасы(тецгемеи)Сураныс Menuiepi(6ip айдагыбалмуздакгыц саны)45 1040 1535 1725 2010 502.1.1 кестеде бершген керсетюштердо координаттар осшTycipin бейнелейм1з. Баганыц темендеуше байланысты суранысмелшершщ 03repici 2.1.1 суретшдеп сол жактагы графиктекерсетшген. Нарыктагы бэта 45 тецге болса, 10 дана тауаргасураныс болады. Бага 45 тецгеден темендеген сайын суранысMenmepi 6ipriimen еседг Бага 10 тецге болса, сураныс Monuiepi50 данага дейш еседа. Баганыц темендеуше байланысты ескенсураныс мелшерш, сураныс кисыгын жогарыдан темен карайсызу аркылы кэрсетем13.Нарыктагы калыптаскан багалардьщ e3repiciHe карайсатып алатын тауар саны езгерсе, оны сураныс мелшершщ03repici дейщ. Сураныс мелшершщ езгерюш, сураныс16

кисыгыныц турш езгерту аркылы керсетед1. Сураныс кисыгыпктеу, келбеулеу, ойыс немесе децес болып сызылуы мумюн.2.1.1 сурет. Сураныс мэлшершц жэне сураныстыц ез1нщ63repiciСатып алатын тауар санына, багадан баска да толыпжаткан факторлар эсер етедг Осыны умытпау уппн суранысмелшершщ e3repici мен сураныстыц езшщ e3repiciH ажыратабшу керек. Осы ею утымды шатастыру нарык экономикасымеханизм дер! Hi н жумысы туралы успрпн кезкарас тугызады.«Сураныстыц мелшерЬ> жэне «сураныстыц 03i» дегенугымдарды 6ip магынада карастыру, нарык экономикасыншекс1з сураныс пен баганыц озгергстершен туратын карапайымкурылым репице керсетедь Мысалы, бага эссе, сураныс азаяды,ал сураныс азайса, бага тэмендейщ, ол. кайтадан сураиыстывЫред!, эскен сураныс кайтадан батаны кетередг Нарыктыкэкономика механизмдершщ кызметш осылай туандорубипмЫзджке жатады.Нарыктагы багалар езгермей, сол бурынгы багамен сатыпалатын тауар саны езгер се, оны сураныстыц ез1нщ esrepiciдейдг Сураныстыц езшщ osrepiciH, сураныс кисыгыныц орнынне томен солга (егер сураныс азайса), не жогары онга (суранысэссе) жылжЦТу иршлш дирсстсд! Зны 2.1.1 суретшдеп оцжактагы г р ф и ^ д ^ Щ 0^ ы. Сураныс мелшершцЦакадемик С.Бейсемб'1атындагы гылын-иК1ТАПХАНАГ7^

езгерюше тек кана баганыц e3repici эсер етеда, ал сураныстыцезшщ e3repici келеа фаюгорлардыц acepiнен болады:- тутынушылардыц талгамы немесе калауыныц e3repici(ол сэнге, жарнама, жаца акпараттыц пайда болуынабайланысты);- тутынушылардыц табыстары;- тутынушылардыц саны;.- субстнтутгар (6ip-6ipimH орньш басатын немесеалмастыратын тауарлар) мен комплементарлы (6ip-6ipiH толыктыратын) тауарлардьщ багалары;- болашактагы бага мен табыстыц езгеруш кугу;- ауа райы жэне баска да елеуметпк, демографиялыкфакторлар.Осы факторлар езгерсе, бурынгы баганыц ез1мен-ак сатыпалатын тауар саны езгередо. Мысалы, балмуздактыц багасы 45тецге дешк. Сатушы кыста осы багамен 6ip кунде 10 балмуздаксататын. Жаз айларында 6ip кунде сол 45 тецге туратынбалмуздактыц 35 данасы сатылады. Бага езгерген жок BipaKсатылатын тауардыц саны естт. Неге? Ce6e6i, сураныскабалмуздактыц багасы ёмес, куннщ ыстык болуы эсер erri. Осыe3repicri сураныстыц езш ц e3repici дейщ (2.1.1 сурепндепграфики карацыз).Ауа райыныц езгеркше байланысты ескен сураныс,сатушыга баганы ecipy мумюншшгш береди Егербалмуздактыц багасын 75 тецгеге кетерсе, оган суранысMenniepi азды-кептт темендеу1 мумюн (сураныстыц багагаикемдшпне байланысты болады). Сонымен нарыктагы суранысессе де, темендесе' де, бага езгермей сураныс Meniuepiезгермейш, сураныс Menmepi езгеру уппн бага e3repyi керек.Жогарыда аталган факторлардыц эсер1нен сураныс ессе немесетемендесе, ол ез1мен 6ipre баганы да сураныс мелшер1н деecipeAi немесе темендетеда. Осы байланыстарды экономистП. Хейне ез1нщ окулыгында ете утымды lyciHAipeAi (П.Хейне.Экономический образ мышления. - М.; изд-во «Дело», 1992,с. 44-48).Оныц айтуынша, сураныс деген iMi3 - багалардыц катарымен сол багалардыц еркайсысымен сатып алатын тауар саныныцкатары. Оны темендеп мысалдан керуге болады:18

Рх Qxi Qx245 10 3540 15 4535 20 6525 30 SO10 50 100К,ыс айындагы балмуздакка сураныс мелшер1 мен багаарасындагы Kepi байланысты кестенщ кемепмен керсетсек, ею'катар аламыз:6ipiHuii катар —Рх - балмуздактын багалары, екшпц женеупинпн катарлар - Qxi, Qx2 - сатып алатын балмуздактынсандары. Сураныс мелшер1 дегетм # - тутынушынын осы Рхжэне Qxi катарларымен темен карай жылжуы.Егер оны графиктщ кемепмен керсетсек, жогарыдантемен карай ещаш сураныс кисыгын аламыз. Ещн жаз айындабалмуздактын багалары езгермей сол калпында калып, б>раккун ыстык болса, Qx2 катарын аламыз. Бул сураныстыц езшщезгергенш керсетеда. Егер балмуздакгыц нарыктагы багаларыезгермей, сусындардыц багалары ете кымбаттап кетсе, Qx3катарын алуга болады. Ce6e6i сусындар балмуздакгыц орньшбасатын (субститут) тауарга жатады.Жогарыда аталган факторлар мен сураныс мелшершщарасындагы байланысты сураныстыц функциясы аркылыкерсетуге болады:Qd = f(Px, Рс, P k ,... I, Т),мундагы Qd - х тауарга сураныс мелшерш Рх — х тауардыцбагасы, Рс - субститут багасы, Pk - комплементар тауардыцбагасы, I - тутынушыныц табысы, Т - тутынушыныц талгамы.Осы байланыстар сураныс зацыиыц мэнш керсетед1 жэнекуидел1кп эм1рде кездесепн, сураныс зацына кайшы келетшжагдайларды туануге кемектеседа..Сураныс зацыныц мешн толык ашу уш!н табыс ecepi меналмастыру эсершщ мэн1н тусшу керек. Табыс тутынушыныцшешамше эсер етепн непзг1 фаторлардыц 6ipiHe жатады. Табысескен сайын сатып алатын тауар саны да, сапасы да еседо. BipaK,табыстыц сатып алу кабшеп багага байланысты. Бага19

темендесе, тутынушыныц накты табысы есед1 де, ол бурьютыакшалай табысьша сатып алатын тауар санын кебейтумумкшппшгш алады. Муны табыстыц acepi дейда. Егер 6ipтауардыц багасы езгермей, еюнпп тауардыц багасы темендесе(тауарлар 6ip-6ipiH алмастыратын болса), тутынушы кымбаттауарды арзан тауармен алмастыруга тырысады. Сейтш, арзантауарга сураныс мелшер1 еседь Муны алмастыру ecepi дейдьТабыстыц ecepi мен алмастыру ecepi 6ip-6ipiMeH тыгызбайланысты жене 6ip мезплде болуы мумюн.¥сыныс - ецщрушшердщ нарыктагы кеп баганыц6ipeyiMeH, 6ip накты Mep3iM i mi нде ендцрш жене нарыктасаткылары келетш жене сата алатын тауарлар ■менкызметтердщ саны. Егер баска факторлар туракты болса,усыныс зацы тауар багасы мен сатылган тауар саныныцарасындагы тура байланысты керсетедг Бага ескен сайын,пайданы ecipy мумюнпшпп туындайды, сондыктан ецщрушшермен сатушылар усыныс мелшерш кeбeйтeдi. Сонымен катарбага ессе, нарыкка жаца ецщрушшер юред1 де, усынысмелшерш кебейтедьУсыныс мелшер1 баганыц функциясы: Qs = f (Р), мундагыQs - усыныс мелшерш Р - тауар багасы. Усыныс мeлшepiнiц03repiciH графиктщ кемепмен керсетсек, усыныс кисыгытеменнен жогары карай сызылады. Оны 2.1.2 суреттндеп Аграфипнен керуге болады.20

2.1.2 сурет. Усыныс Memuepi мен усыныстыц езшщe3repicrepiУсыныстыц езше веер ететш факторлар:- енщркке кажетп ресурстардыц багасы;- ©HflipicTe колданылатын ресурстардыц кемепменецщршетш альтернатив тауарлардьщ багасы;- енщркте колданылатын технология;- нарыктагы сатушылардын саны;- салыктар мен субсвдтердщ мелшерц- болашактагы баганыц езгеркш куту жене енщрккевеер ететш елеуметпк саяси жене де баскаэкономикалык емес факторлар.Осы факторлардыц ecepi нен усыныстыц ез1 взгередь Оныусыныс кисыгынын орнын не жогары солга, не темен оцгажьшжыту аркылы керсетуге болады. Оны 2.1.2 сурепндеп Вграфипнен керем1з.Жогарыда аталган факторлардыц енщрш сататын тауарсанына типзетш ecepi н усыныстыц толык функциясысипатгайды:Qs= f (Рг, Ра, Т ,... С ,Ре),21

мундагы Qs - усыныс мелшер!;Рг - ендоркже кажетп ресурстардыц багасы;Ра - ощирюте колданылатын ресурстардынкемепмен ецщршетш альтернативатауарлардыц багасы;Т - ецшргсте колданылатын технология;С - салыктар мен субсидтердщ Menuiepi;Ре - болашактагы баганыц езгерюш куту.Сураныс пен усыныс зандары сатушы мен сатыпалушыныц мудцелершщ 6ip-6ipiHe сейкес келмейтшшкерсетедг Тутынушы уппн тауардьщ багасы оныц шыгыны, алсатушы ушш бага —табыс кезь Сатушы мен сатып алушыныц6ip-6ipiMeH кел1С1Мге келу1 сураныс пен усыныстыц езаракатынасынан туындайды. Сураныс пен усыныс моделхнщкемепмен бага мен тауар саныныц арасындагы байланыстартусшжршедь Бул модельде непзп роль аткаратын - бага. Багаезгергенде, сатушылар мен сатып алушылардыц шеш!мдер1 дедереу езгеред1, 6ipey;iep жаца баганыц аркасында пайда тауыпкалуга тырысса, екшшшерг жаца багадан шегетш зияныназайтуга тырысады. Осындай жанталаса шеппм кабылдаунарыктагы тепе-теццйеп тугызады жэне жеке мудделерд1 6ip-6ipiMeH кел1ст1ред1. Оны 2.1.3 суреиндеп мысалдыц кемепменталдау га болады.Нарыктагы тендш калыптасу уппн тутынушылардыцсатып алгысы келген тауарларыныц санын сатушылардыц сатамдегеи тауарларыныц санына свйкестецщретш бага кальттасуыкажет. Осындай баганы нарыктагы тепе-тец бага дейдг Нарыктатепе-тец 6aFa калыптасканда сураныс Menniepi усынысмелшерше тецесед!.2.1.3 суретге б1зге белгщ сураныс пен усыныс кисьщтаркерсеалген. Нарыктагы тутынушьшар мен сатушылардыцшеипмдерш келютсретш бага 5. Осы тепе-тец багамен 6ip айда7 тауар сатылады жэне сатып алынады.22

2.1.3 сурет. Нарыктагы тепе-тещцкЕгер нарыктагы бага 8-ге тец бояса (тепе-тен багаданжогары), усыныс Menniepi12 данага тец, ал сураныс мелшер1 - 2дана, сураныс Meniuepi мен усыныс мелшершц арасында тепетецщкжок ■Нарыкта 10 дана тауар сатылмай калады. Тауардыцсатылмай калуы, сатушылардыц арасындагы бесекешкушейтедг Ол тауардыц багасын темендетуге мэжбур етедо.Нарык тепе-тецдш жагдайга карай жылжнды. Ал, егернарыктагы бага тепе-тец багадан темен болса (3), нарыкта теккана 2 дана тауар усынылады, ал сураныс Menuiepi - 12 дана,онда тауар тапшылыгы пайда болады. Нарыкта тутынушылардыцарасында бэсеке басталады. Бул сатушылардыц батаныкетерулерше мумюндж беред1. Нарыктагы бага тепе-тенжагдайга карай жылжнды. Осы айтылгандарды кестешц декемег1мен корсете аламыз. 2.1.2 кестесшде артык ешм ментапшылык жагдайында нарыктагы баганыц калай езгерепшкерсеплген.23

2.1.2. кесте. Нарыктагы тепе-тецщкНарыктагыжагдайСураныс Menniepi‘ мен усынысмелшершц аракатынасыНарыктагыБагаТепе-тецщк Qd=Qs Тепе-тец багаТапшылык O d>O s GcefliАртык eHiM Q d

2.1.4 сурет. Сураныстыц темендеушщ нарыкка типзетшecepiЕгер сураныс туракты болып, ресурстардыц багасыныцecyiHeH усыныс кыскарса, усыныс кисыгы орнын солга жогарыSj-ден S2-re жьшжытады. Бул 2.1.5 сурепцде керсетшген.Егер бага езгермесе (Р=3), усыныс азайгандыктан нарыктатапшылык пайда болады. Тауар корлары азаяды, бага всебастайды. Бага все бастаса, ол сураныстыц б1рт1ндептемендеуше экеледа. Тутынушы сураныс кисыгыныц бойыменEi тецщпнен Е2 тецвдгше карай козгалады. Осы ic ерекеттернарыкта жаца тецщкгщ калыптасуына экеледа.Bip мезплде сураныс пен усыныс катар езгеру1 мумюн.Нарыкта осындай жардайлар да болады. Егер сураныс кебейш,ал усыныс азайса немесе KepiciHiue болса, нарыктагы 6aFa еседанемесе темендейда, нарыкта жаца тецщк калыптасады, 6ipaKсату келем! езгермеу! де мумюн. Ал егер сураныс пен усыныс6ip багытта езгерсе, сату келем1 езгерген1мен, нарыктагыбаганыц езгермеу1 де мумюн. Нарыктагы тепе-тец бага мен сатукелемшщ езгеру децгеш сураныс пен усыныстыц езгерупропорциясына байланысты болады.25

2.1.5 сурет. Усыныс кисыгыныц нарыкка типзетш ecepiСураныс пен усыныс механизмдершщ кемепменнарыктагы тепе-тецщктщ калпына келуш туракты тепе-тевдждейдг Нарыктагы туракты тепе-тецщкпц калыптасуы туралытужырымнын практикалык манызы ете зор. Егер туракты тепетенджнарык механизмдершщ кемепмен калыптасатын болса,онда мемлекеттщ нарыкка араласуыныц дережеа кандай болуыкерек деген сурак туындайды.Туракты тепе-тендпстщ моделш талдаганда уакыт факторыескершген жок Модельге сураныс, усыныс жене баганыцуакыт Mep3iMiHe байланысты езгерулерш енпзсек, нарыктагытепе-тещйктщ езгермел! моделш аламыз. Бул модельдеещцрушшердщ Tepri6i туралы б[рнеше болжамдар жасалады: 1)ецщрушшер еш м келем1 туралы бурынгы кабылдаганшеппмдерш езгергпейдц 2) кешн сату ушш ешм корыжасалмайды; 3) кездейсок уакнгапар (мысалы, астыктыцшыкпай калуы, epreHin кету1 жене т.б.) болмайды; 4) сураныснарыкта усыныска Караганда тез!рек езгередь©цщрушшер усыныс мелшер1 туралы шенпмкабылдаган да еткен уакыттагы багага суйенедкQst = Q(PtI),26

мундагы Qst - t уакытындагы усыным мелшерш P,.i - t-1уакытындагы тауардьщ нарыктагы багасы.бцщрупллерге Караганда тутынушылар сатып алатынтауар келем1 туралы алдын ала шеплм кабылдамайды,сондыктан кез-келген уакыттагы сураныс мелшер1 агымдыуакыттагы баганьщ функциясы:Qdt = D(Pt),мундагы Qdt - 1 уакытындагы сураным келе Mi, Pt —tуакытындагы тауардыц нарыктагы багасы.Осындай болжамга байланысты нарыктагы баганыц тепетецщкгенауыткуыныц уш Typi пайда болуы мумюн:1) уакыт вткен сайын нарыктагы тепе-тецщктен ауыткукеми бастайды. Осы жагдайды графиктщ кемепмен сипатгасак,2.1.6 суретшдеп графшгп аламыз.2 ) уакыт еткен сайын нарыктагы тепе-тецщктен ауыткуесе бастайды. Оны 2.1.7 суретзидеп графиктен керуге болады.3) нарыкта тепе-тецщк камтамасыз етшмейдг Нарыктецщк нуктесшщ айналасында ауыткьш журещ.2.1.6 жене 2.1.7 суреттер1ндеп нарыктагы багалардыц(Po,Pi,P2 Pt ) козгапысы ермеюшн1Ц торына уксас. Сондыктанбул модельд1 «ермеюш торы тер1здес » модель деп атаган.Нарыктагы тепе-тецщктен ауытку децгей1 усыныс кисыгыныцецмпгпгше байланысты. 2.1.6 сурепнде керсетшгендей усыныскисыгы сураныс кисыгына Караганда т1ктеу, ал 2.1.7 суретшдеол - келбеулеу.27

2 .1 .6Сурет «О рм екаиТ оры таРЬдес» модель 12.1.7 сурет. «врмешш торы тэр^здес»модель 228

«Ормеюшнщ торы тар1здес» модельдщ мысалы ретхндебагалы кагаздар мен валюта нарыктарын келпруге болады.Биржадагы багалы кагаздарга сураныс агымды мерз1мдепбагаларра байланысты болады, ал усыныстыц баганынвзгер1сше жауап 6epyi уилн 6ipa3 уакыт керек. Сондыктанбиржа котировкасыныч агымды уакыттагы езгерннн бакылауаркылы олардьщ болашакта капай езгеретшш жобалаугаболады.Жеке суранысты талдау барысында алган бинмщнарыктык суранысты тусшу ушш копданамыз. Бэсекелесфирмалар утымды маркетингпк шешшдер кабылдай отырып,сауда келемш ecipyre тырысады. Ол ушш нарыктык сураныстыбшущц мацызы ете эор.2.2. Нарыктык сураныс жэне оныц икемдинпНарыктык сураныс - барлык тутынушылардыц кезкелгенбагамен сатып алатын тауарларыныц жалпы келемь Оныаныктау уппн кез-келген багамен тауарлар мен кызметтергебйвдретш жеке тутынушылардыц сураныс мелшерш косукажет. Нарыктык сураныс кисыгын курастырудыц жолыстудентгерге Экономикалык теория пэшнен белгип.Нарыктык сураныска эсер ететш непзп фактор -тутынушылардыц саны. Нарыктык сураныс жеке сураныскаэсер ететш факторларга байланысты езгередь Нарыктыксураныска халыктыц саны, оныц демографиялык курылымы,отбасындагы адамдардыц саны мен шетеддйс туристер жэнебаска экономикалык емес факторлар эсер етедь Нарыктагысуранысты жэне этан эсер ететш факторларды жете бшуфирмаларга бага белгшеу саясатын дурыс журпзуге,маркетингпк шеппмдердац тшмдо болуына кемектесед1.Нарыктык суранысты жеке адамдардыц сураныстарыныцмелшерш косу аркылы аныктадык. Жеке тутынушыныц накты6ip тауарга суранысы баска адамдардыц сол тауарга суранысынабайланысты емес деген болжамга суйецдак. BipaK, жекеадамдардыц тауарга суранысына сол тауарды сатып алганадамдар да эсер eryi мумюн. Оны жуйел1 сырткы эсер(network externality) дейщ. Жуйел) сырткы эсер оц немесе Tepic29

болуы мумюн. Егер жеке тутынушыныц тауарга суранысыныцмелшер! баска адамдардыц сураныстарыныц ecyiHe байланыстыессе, онда жуйел1 сырткы есер оц (кебейед1) болады. Ал, егерKepiciHuie болса, жуйел) сырткы есер Tepic (азаяды) болады. Оцжуйеш сырткы есердщ турше кеш ш лжке 1лесу acepi жатады.«Еццщ бэршде бар болса, менде де болуы керек» деген угым,сен (мода) талабына сейкес болуга умтылу жэне т.б. жагдайларжеке адамдардыц сураныс мелшерше есер етедг Кепшшккешесу ecepiH ескеру ойыншыктар мен кюм сататынфирмалардыц маркетингпк кызметтер1 мен жарнамаларынданепзп роль аткарады.Кепшшкке шесу ecepi нарыктык сураиысты багагаикемдеу жасайды жэне фирмалардыц бага белгшеустратегиясына эсер етедк Кепинлжке шесу есершщ тагы 6ipce6e6i бар. Тауарды тутынатын адамдардыц саны ескен сайыноныц кундылыгы ep6ip адам yuiiH все бастайды. Мысалы, егерe-mail немесе электронды пошта, уялы телефон сиякты акпаратжуйелер1 6ip адамда гана болса, олардьщ кундылыгы ете теменболар едь Осы акпарат жуйелерш колданатын адамдардыцсаны ескен сайын олардыц кундылыгы ep6ip адам уппн а ртатуседг Сондыктан осындай тауарлар мен кызметтерге сураныскебейедьTepic жуйеш сырткы эсерге e3iH-e3i жогары устау (сноб)ecepiH жаткызуга болады. Keit6ip адамдар ете ерекше, сиреккездесетш немесе эксклюзивт! тауарларга кумар болады.Атакты суретшшердщ жумыстары, ете кымбат жене арнайытапсырмамен орындалган заттар, кшмдер сноб тауарларынажатады. Осы тауарларды тутынатын адамдардыц саны аз болгансайын олардыц кундылыктары ecefli де сураныс Menuiepiкебейед! жене KepiciHuie.03iH-e3i Жогары устау (сноб) ecepi нарыктык сураиыстыикемаздеу жасайды жене баганы кетеруге мумюндш бередгКептеген фирмалар арнайы жарнама мен маркетингпк едгстершколдана отырып e3iH-e3i жогары устау (сноб) ecepiH туилзугатырысады.Фирмалардыц шеппм кабылдауында нарыктыксураныстыц багага, табыска жене баска тауарлардыц багасына.икемдшгш бшудщ де мацызы ете зор.30

Сураныстыц багага икемд1шп (СБИ) - ол сураныскисыгыныц бойымен тауар багасыныц б!р пайыздыкезгер1с!не байланысты, сураныс мелшершщ пайыздыкезгер1с!нщ керсеткшн (баска факторлар туракты болса).Нарыктык сураныс кисыгыныц бойындагы нуктелергесэйкес келетш сандык керсетюштерщ колдана отырыпсураныстыц бага икемдшгшщ коэффициентш (керсетюпнн)темендеп формуланыц кемепмен есептеуге болады:Ed = (A Qd/QdK100%y(AP/P)(100%),мундагы Qd - сураныс кисыгыныц бойымен елшенетш суранысMenniepi, Р - тауар багасы, А - esrepicri керсететш белп.Мысалы, еткен айда 6ip данасы 100 тецгеден 2000 данатауар сатылды. Осы айда баска факторлар туракты болганымен,тауардыц багасын сатушы 101 тецгеге кетерщ деген жорамалжасаймыз. Соныц нэтижесшде сатылган тауар саны 1990 данагаазайды. Осы керсеткшггергц колдана отырып бага мен суранысмелшершщ пайыздык e3repiciH аныктаймыз.Баганыц пайыздык e3repici:[АР/Р]( 100% И 1 тенге/1 ООгенге]( 100%)=0,01( 100%)= 1 %.Сураныс мелшершщ пайыздык езгеркй:[ AQd/Qd]( 100%)=[-10/2000]( 100%)= -0,005(100%)= -0,5.Сонымен, сураныс мелшершщ багага и к е м д т п :Ed = (A Qd/Qd)(100%y(AP/P)(100%)= -0,5%/1% = - 0,5.Сураныстыц багага икемдипп унем1 Tepic сан болады.Ce6e6i, сураныс зацы бага мен сураныс мелшершщ арасындагыKepi байланысты керсетедо.СБИ Meniuepi 0-ден шеказ мелшерге дейш жалгасады.Егер сураныстыц багага икемдштнщ коэффиценп 0-ден 1-гедейш болса, онда суранысты икемс1з деЛЬйз, 1-ден шеказмелшерге дейш болса, сураныс багага икемдц. Ал ол 1-ге тецболса, онда сураныстыц икемдипп 6ipre тец дейдо. Онытемендеп кестенщ кемепмен KepceTeMi3.31

2.2.1 кесте. Сураныстыц 6aFaFa икемдинпнщ езгерушекарасыEd-шцсандыкмен1Ed-шцабсолюгпMdHiСуранысмелшершщ6aFaraикемдш!Г1Сураныс-l< E d < 0 0 < Ed < 1 AQd(%) < ДР(%) Икемс1зEd = -1 Ed=l AQd(%) = AP(%) Икемд1л1к1-re тец-оо < Ed< -1 1< Ed < AP(%) Икемд!Фирмалар тауарлар мен кызметтерд1 ецщру жене сатутуралы uieuiiM кабылдаганда сураныстыц икемдшгше есерететш факторларды ескередь Сураныстыц багага икемдшгшеесер ететш факторлар:- субститут (6ip-6ipiH алмастыра алатын) тауарлардыцсаны кеп болтан сайын сураныс икемдшеу болады;- баганыц езгерйлне икемделуге кажетп уакыт кепболса, сураныс баганыц езгергсше икемдшеу боладыда, уакыт аз болса икемыздеу болады;- тауардыц багасыныц табыстагы улеЫ жогары болтансайын сураныс багага икемдшеу болады, тауардыцбагасыныц табыстагы yneci темендеген сайын огандеген сураныс бага e3repiciHe икемаздеу болады;- тутынушылардын табысыныц децгейше карай 6ipнакты тауарга сураныстыц икемдшп ер Typni болады;- тутынушылар тауарды уйренпнкп тауарлар катарынажаткызса, оган сураныс икемаздеу болады.Тутынушылар унем1 ездер1 уйренген тауарларын ганатутынатын болса, онда олардыц калауынкертартпалык (консерватизм) дейд1.Осы аталган факторлармен катар жогарьщакарастырылган жуйел1 сырткы есерлерд1ц сураныстыцикемдшпне типзетш салдарын да ескерген дурыс.32

Жеке кабылданган шеипмдердЁ талдау барысында,сураныс кисыгыныц бойындагы нуктелердеп сураныстыцбагага икемдшгш бшу кажет. Сураныстыц багага икемдшгшсызыктык сураныс кисыгыныц ецгаптпмен шатастырмаукерек. Сызыктык сураныс кисыгыныц ецюнгпп (AP/AQd) оныцбойындагы барлык нуктелершде туракты болганымен,сураныстыц икемдипп eprypni болады. Сураныс кисыгыныцбойындагы ep6ip нуктедеп икемдшкп бшу ушш сол нуктеденкелденец жэне "пк остерге карай перпендикуляр Tycipy керек.2.2.1 сурепндеп графики колдана отырып сураныс кисыгыныцбойындагы нуктелердеп сураныстыц багага икемдшгшаныктаймыз. Сураныстыц багага икемдш!г1н осындай едйгпцкемепмен аныктауды «аралык формула» деп атайды.Бага нольге тец болса, сураныстыц багага икемдипп денольге тец болады. Егер бага ете жогары болса, суранысмелшер1 нольге жакын болады, ал сураныстыц багага икемдшпшекЫз мелшерге тец. 2.2.1 суретчндеп Р багасына сейкескелетш нуктеде ДР=РС жене AQ=PE болгандьщтан AQd/AP=(РЕ/РС)= -(OQe/PC). Е нуктеандеп батаны ОР кесшдаомеи, алсураныс мелшерш OQe кесшдюмен керсетсек, сураныстыцбагага икемдиппн былай аныктаймыз: (P/Qd) (AQd/ДР) -(OP/OQe)(-OQe/PC)= -(ОР/РС). Сонымен, сураныстыц багагаикемдшп 1-ге кебейтихген ОР кесЁндюш PC кеандгсше белуаркылы аныцталынады. Бага темендеген сайын ОР кесшдаакыскарады, ал PC кесшдкл узарады. Ягни, сураныстыц багагаикемдшп нольге жакындайды. Сураныс кисыгыныц ортасындаОР мен PC 6ip-6ipme тец, ягни сураныстыц икемдшп 6ipre тец.Сураныс кисыгыныц бойымен С нуктесше жакындаган сайынсураныс икемд! бола бастайды, ce6e6i ОР кесщщс! PCкеандгсше Караганда узьшдау бола бастайды. «Аралыкформуланыц» кемепмен кез-келген сураныс кисыктарыныцнуктелердеп сураныстыц багага икемдшгш аныктай аламыз.33

2.2.1 сурет. Сураныс кисьнынын бойындагы СБИОсы жогарыда карастырылган жагдайларга суйенеотырып, сураныстыц багага икемдшгш сызьщтык сураныскисьныньщ TypiHe карай аныктау га да болады. Егер сураныскисыгы т1ктеу болса, сураныстыц икемаздеу болганы, алсураныс кисыгы квлбеулеу болса, сураныстыц багага икемдшеуболганы.Егер тауардыц багасыныц аз гана взгеркп сураныстыцмелшерш ете кеп езгертсе, онда сураныстыц абсолюта икемд1болганы. Сураныстыц багага икемдингшщ коэффициент шекспмелшерге тец болады. Ал сураныс кисыгы ею елшемщ графиктекелденен сызык туршде керсетшедь Егер баганыц e3repiciсураныс мелшерш мулдем езгертпесе, сураныстыц багагаабсолюта икемаз болганы. Сураныстыц багага икемдшгшщкоэффициент! нольге тец. Онда сураныс кисыгы тж сызыктуршде керсетшедьСураныстыц 6aFaFa икемдшгш аныктаудьщ практикалыкмацызы ете зор. Сатушылар сатып алушылардьщ тауарга34

шыгаратын шыгындарына ете мудцеш. Ce6e6i сатып алушыныцшыгыны саудадан тусетш жалпы табыс ка тец:жалпы шыгын - жалпы табыс (PQ),мундагы Р - тауар багасы, Q - сатылган немесе сатып алынгантауар саны.Демек, сураныстьщ багага икемд in iri тутынушынынжиынтык шыгындары мен сатушыныц жалпы табыс ына эсеретед!. Егер сураныс икемшз болса, баганы кетерутутынушынын жиынтык шыгындарын ecipy аркылы сату шыныцжалпы табысын еаредк Егер сураныс икемд! болса, баганыкетеру сураныс мелшерш кыскарту аркылы сатушыныц жалпытабысын теме идете да. Баганыц езгеркш щ жалпы табыскатипзетш ecepi сураныс мелшершщ езгерюше байланысты Оны2.2.2 кестеден керуге болады.2.2.2 кесге. Сураныстыц багага икемдuiiri жене жалпытабысСБИИкемдосуранысИкемдшп6ipre тецсуранысИкемс1зсуранысР мен Qde3repicrepiБаганыцтемендеушенPQ-дацe3repiciБаганыцecyiHeuPQ-дщe3repiciAQd(%)>AP(%) + —AQd(%)=AP(%) 0 0AQd(%)

мундары Ei—сураныстыц табыс ка икемдшгшщ коэффициент!,Q - сатып алынган тауар саны, I - тутынушынын табысы.Сураныстыц табыска икемдшгшщ сандык коэффициент!нтауарларды сапасына карай топтастыру ушш колданады. ЕгерEi >0 болса, тауарды эдеттеп тауар дейд1. Табыс ескен сайынсураныс та еседо. Егер Eid< 0 болса, тауар сапасыз тауаргажатады. Табыс ескен сайын сапасыз тауарга сураныскыска рады. Егер сураныстыц табыска икемдшп 0< Exd1.Халыктыц табысыныц ДецгеШ, оныц есу каркыны жалпыэкономиканыц даму сатысына байланысты болады. Егерэкономика дамудыц ерлеу сатысында болса, халыктыц табысывсе бастайды. Ол кымбат, сендж, узак мерз1мде колданатынтауарларга суранысты кебейтедг Егер экономика кулдыраусатысында болса, жогарыда аталган тауарларга сураныс жылдамкыскарады. Сураныстыц табыска икемдшгш ескере отырып,усак саудамен айналысатын фирмалар ездершц тауар корларынезгерту туралы мацызды шепим кабылдай алады.«У» тауардыц багасыныц пайыздык езгер1сшебайланысты «X» тауарга сураныстыц пайыздык езгеркшсураныстыц киылыспалы икемдЫ п дейдк Оныцкоэффициент!:E ,yd =(AQx/Qx)/ (АРу/Ру).Егер Еху'Ью болса, «х», «у» тауарлары 6ip-6ipiH \алмастыратыи тауарларга жатады (мысалы, сусындар). ЕгерE*yd< 0 болса, «х», «у» тауарлар 6ip-6ipiH толыктыратынтауарлар болады (мысалы: бетецке мен оныц бауы, машина менжанар-жагар май). Егер

2.3. Сураныс пен усыныс теориясын колдануСураныс пен усыныс моделшщ кемепмен 6aFaFa бакылаукою, бараны субсидтеу, салык салу, нмпортты квоталау сияктымемлекеттщ нарыкты реттеу едастершц нарыктагы багага калайесер етепшн талдап, Tycinnipyre болады.Мысалы, Казакстан Республикасында отандык кесшкерлерд!шетеддйс кэсшкерлердщ бэсекесшен коргау кажет. Осымаксатпен уюмет импорттык тауарларга шектеу кояды. Шектеукоюдын ею eflici бар: шет елден экелетш тауарлардьщ саныншектеу (квота) немесе импорттык тауарларга салык салу(тариф). Осы ею едастщ жагымды жене жагымсыз салдарынсураныс пен усыныс мод ел iH iH кемепмен апшп керсетугеболады. Оны 2.3.1 сурепндеп графиктщ кемепмен талдаймыз.Импорттык тауарларга квота (шектеу) койылса, оныц усынысыбелпленген Qn (бул квота мелшерО мелшерге дейш, SEiусыныс кисыгыныц бойымен еседа де, одан кейш шектеледьQn мелшершде усынылган тауарга Di кисыгыныц бойындагысураныс мелшер! сэйкес келедг Ei нуктесшде Р{ багасыменсураныс пен усыныс 6ip-6ipiHe тец. Нарыкта тепе-тецджорнайды.Отандык кесшкерлерда коргауга багыттапган саясаттыцнетижесшде республикада экономика дамып, халыктыц табысыесе бастайды деген жорамал жасаймыз. Халыктьщ табысыньщecyi шетелдак тауарларга сураиысты еаредг Сураныс кисыгыорнын Di -ден D2 -те ауыстырады. Сураныс ескенмен, квотаныцнетижесшде усыныс мелшер! бурынгы децгейде кал ад ыШекгеуден кейшп усыныс кисыгы SEiSn. Бул нарыкта баганыцPi-ден Р2-ге есуше экеледг Е2 нуктесшде нарыкта жаца тещпкорнайды.Егер мемлекет тарапынан импортна квота койылмаса,баганыц ecyi усынысты Qn мелшершен Qa мелшерше дешнEiSa кисыгыныц бойымен Ео нуктесше дейш апарар еда. Ал багаPi-ден Ро-ге дейш гана есер еда. 2.3.1 сурепнде керсетшгендейР0 багасы Р2 багасынан темен.37

2.3.1 сурет. Импортты квоталаудын салдары11. Хайман Д-.Н. Современная микроэкономика: анализ и применение.В 2-х т.Т.1., с. 37-39. - М., Финансы и статистика, 1992.Сонымен, квотаныц аркасында тутынушылар Р0багасыныц орнына Р2 багасын телеуге мэжбур болады. Алшетелдйс тауар сатушылар квотаныц нэтижесшде сататын тауарсаньш кебейте алмагандарымен, кетершген багадан утады.Олардыц жалпы табыстары P2Qn. Табыстыц мелшершOP2E2Qn тжбурышыныц ауданымен керсетем1з. Егер квотаболмаса, шетелдйс кесшкерлердщ табысы PoQa болар ед1, оныOPoEoQa тшбурышыныц ауданы керсетедь Егер Атжбурышыныц ауданы APQn (бул квотаныц нетижесшдептабыстыц eciMi) В Т1кбурышыныц ауданынан P0AQ (булквотаныц нетижесшдеп табыстыц кыскаруы) улкен болса, ондаквотаныц аркасында ескен багадан тускен табыс, квотаныцаркасында сатылмай калган тауардан шеккен зияннан артыкболтаны. Ягни, квота шетелдпс кесшкерлер уппн пайдалыболады.38

Сонымен, мемлекетпц импортты квоталау саясатыныннетижесшде шетелднс тауарлар кымбаттайды, тутынушыларкымбат тауар сатып алуга межбур болады. BipaK; отандыктауарлар шетедщк тауарлардыц субституттары болса, баганыцecyi оларга деген суранысты кебейтедГ2.3.1 суретш колдана отырып квотага Караганда тарифтщ(салык) ерекшел1пн керсетуге болады. EjE| мелшергаде ep6ipтауарга салык салынады. Ол тауардыц усынысын Ssa-дан SbSbгакыскартады. Сураныс Di-ден D2-re ессе, нарыкта жаца тещцкЕ2 калыптасады. Тарифен квотадан ерекшелпч, одан тек канатутынушылар гана емес, сатушылар да зиян шегещ. Шетедщккас1пкерлер P2E2EiPi 1 1 кбурышыныц келемше тец соманыуюметке телеулер1 керек. Ол сатушылардыц таза табысынтемендетещ. Сондыктан шетедщк сатушылар тарифке Карагандаквотаны калайды.Bip гана мысалдыц кемепмен накты тeжipибeдe сураныспен усыныс моделш колдана отырып, уюметпц экономикалыксаясатыныц салдарын калай багалауга болатынын керсетпк.Сураныс пен усыныс моделшщ кемепмен салык саясатын,теменп ецбекакы мелшерш зац жуз1нде белгшеу, ауылшаруашылык ешмдерш субсидтеу жене де баска уюметпцжурпзетш экономикалык саясатыныц салдарын тадцауга женебагалауга болады.Кайталауга арналган сурактар1. Сураныс (усыныс) e3repici мен сураныс (усыныстыц)Menniepi езгергсшщ арасында кандай айырмашылыкбар жене оларды ажырата бшудш мацызы неде?2. Нарыктык тепе-тецщктщ «ермекпп торы тергздес»моделш талдау аркылы кандай тужырымдар жасаугаболады?3. Сураныс кисыгыньщ * бойындагы сураныстыци кем дтт фирманын бага белгшеу саясатына калайесер етещ деп ойлайсыз?4. Табыс бойынша сураныс икемдшгшщ коэффициент!мен киылыспалы икемщлш коэффициентшщ сандыкмагынасын не ушш колдануга болады?39

5. Сураныстыц 6araFa икемдшп сатушыньщ жалпытабысына калай эсер етеда?6. Сураныс пен усыныс теориясынын кандайтэяарнбелж манызы бар?7. Сураныс пен уСыныс теориясын колдана отырыпмемлекеттщ салык саясатынын салдарын графюспцкемепмен керсетш, накты тужырымдар жасацыз.40

П ТАРАУ. ЖЕТШГЕН Б0СЕКЕЛЕС НАРЫКТАРДАРЫт у т ы н у ш ы л а р м е н ендарунплЕРДщКАБЫЛДАЙТЫН ШЕ1ШМДЕР13. ТУТЫНУШЫНЫН, ТАЦДАУ ТЕОРИЯСЫНарыктык экономикада тауарлар мен кызметтертутынушылардын тутыну кажеттин KTepi н канагаттандыраотырып, пайданы мейлшше аргтыру уппн ещцршедг Осымаксатка кол жетюзу уппн фирмалар тауарды ецщру туралышеппмда тутынушылардын сураныстарын, олардыц кандайтауарларды унататынын, кандай багамен сатып алугадайындыгын зерттегеннен кейш гана кабыддайды. Демек,тутынушынын нарыкта кабылдайтын шеппмш жэне оган эсерететш факторларды зерттеудщ практикалык мадызы ете зор.Осы такырыпта тутынушынын тандау теориясыныц мэшкарастырылады. Тутынушынын тауар нарыгында кабылдайтыншеппмше, оныц талгамы жэне бага мен бюджет эсер етедгТакырыпта осы факторлар жан-жакты карастырылады.Тутынушынын калауын зерттеу талгамсыздык кисыгыныцкемепмен журпзшедо. Тутынушыныц шеппмше эсер ететшэкономикалык факторларды талдау аркылы оныц тецдеспкжагдайы аныугалынады.Тутынушыныц тацдау теорнясы жалпы шеппм кабыццаутеориясыныц непзш курайды. Бул теорияныц кагндаларынколдана отырып, нарыкта кабыдданатын эр Typni шеппмдердаталдап тусшдоруге болады.3.1. Пайдалылыц жэне тутынушыныц калауыКез келген тутынушы езшщ каржысын эр Typniтауарларга жумсай отырып, барынша жогары пайда алгысыкеледг Тутынушыныц шепшане экономикалык жэнесубъектив-п факторлар эсер етеда. Субъективтз факторгатутынушыныц калауы (унатуы немесе аргык xepyi) жатады.Кептеген альтернативтердщ шннен тутынушы ез1шц унататыннемесе баска тауарлардан аргык керетш тауарьш тандайды.Кдлаган тауарды сатып алу тутынушыныц бюджетше41

байланысты. Ал бюджеттщ e3i табыс пен тауардьщ багасынабайланысты. Тутынушынын табысы мен тауардьщ багасытандауга веер ететш экономикалык факторларга жатады.Тутыну шы калауыньщ экономикалык модел1 жекеадамдардьщ калауы туралы болжауларга суйене отырыпку растырылады:1. Тугынушылар тауарлардьщ альтернатива жнынтырын6ip-6ipiHeH ажырата алады. Тутыну шы езшщ калауынабайланысты альтернатива жнынтыктардьщ 6ipeyiHтандайды, ягни тандаган жиынтык оган баскаальтернативтерге Караганда кеп пайдалылык экеледгЕгер тутынушы aльтepнaтивтepдi 6ip-6ipiHeH артыккермесе, олар оган б1рдей пайдалылык экеледг Осындайальтернативтерге тутынушы талгамсыздык б1дд1ред1.2. Тутынушыньщ тауарлардьщ альтернативажиынтыктарын тандауында уйлеамдипк жэне нактылогика бар. Тутынушы тауар жиынтыктарын тандаганда,оларга калай болса солай карамайды. Егер тутынушы А,В, С альтернативтерш тандаганда В-га Караганда А-ныунатса, ал С-га Караганда В-ны унатса, онда С-гаКараганда А-ны унатуы керек. Егер тутынушынынкалауы осылай бола турьш, ол А-га Караганда С-ны аламдесе, тутынушынын тандауында ешкандай логиканынболмаганы.3. Тутынушьшар аз тауарга Караганда кеп тауардыкалайды. Осы болжаудьщ непз1нде, адамдардьщ тутынукажеттшктершщ шеказд1п жатыр.4. Тутынушьшар тауарлар мен кызметтерд! тандагандатеуелаз шеппм кабылдайды. Олардыц шеппмдершесырткы факторлар (кызганшактьщ, аягыштык,мактаншактьщ, 6ipeyre eniicrey жене т.б.) эсер етпейд!.Осы болжаулар тутынушыныц калауын тусшд1рмегенмен,адамдардьщ калауы рациональды болатынын жене кездейсокeMecririH керсетед!. Осы болжауларга суйене отырып,пайдалылыктыц функциясын аныктаймыз. Пайдалылыктыцфункциясын зерттеуде ей т е с т колданылады: ординалиетжжене кардиналиепк.42

Тутынуш ы 6ip коржынды ею нш ! коржыннанканш алыкты арты к KeperiiriH сипаттайты н функцияныпайдалылыктыц кардиналиспк функциясы дейдгПайдалылыктьщ кардиналиспк функциясы нарыктыккоржындарга сандык мэн береда. BipaK пайдалылыктыцдережесш накты аныктау немесе елшеу мумюн емес. Ки1мнщпайдалылыгы тамактыц пайдалылытынан ею немесе уш есеартык деп ешюм айта алмайды. Пайдалылыкты накты сандыкмелшермен елшеу мумюн болмагандьщтан, ординалистерретпк тесшд1 усынтан. Бул т е ст каярп тутыну шылардыцтандау теориясыныц непзш курайды.Пайдалылыктыц ординалиспк функциясытутыну uibiFa б1рдей пайдалылык екелепн тауарлардыцальтернатива жиынтыктарынын ретхн немесе пзбепнкерсетедт Ординалистер нарыктык коржындардыц пайдалылыгынтек кана тутынушыныц терпбш зерттеу аркылы ганабагалауга болады дейдтПайдалылык (U) утымы адамдардыц итпктерщтутынудан алатьга канагаттану сез1мш сипаттайды.Пайдалылыктыц функциясы тутынатын тауарлар менкызметтердщ Manmepi мен олардыц адамга екелепнпайдалылыктарыныц арасындагы байланысты керсетедтПайдалылыктыц функциясы:U = f(Qx,Qy),мундагы U - пайдалылыктыц мелшер!, Qx жене Qy - 6ip нактымерз^мде тутынылатын X жене У тауарларыныц саны, f - осыезгермелердщ (U, Qx, Qy) арасындагы байланысты керсетепнфункцияныц белпс!. Ягни, пайдалылыктьщ Menmepi тутынатынтауарлардыц санына байланысты.Тутынушыга 6ip аптада тек кана алма мен бананнантуратын терт (M l, М2, М3, М4) нарыктык коржындарусынылады деп жорамалдаймыз. Сол коржындардыц курамьш3.1.1 кестедеп мел1меттерден керем1з:43

i;I.,3.1.1 кесте. Талгамсыздык кисыгын курастыруга кажетпмэлметтер .Коржындар Qy (банан) Qx (алма)M l 10 4М2 6 5М3 3 6М4 1 7Жогарыда аталган болжауларга суйене отырып, 3.1.1кестедеп мэшметгердац кемепмен талгамсыздык кисыгынкурастырамыз. Оны 3.1.1 суретшен керегтз.Тутынушыга усынылган M l, М2, М3, М4 коржындардыцэркайсысы тутынушыга б1рдей пайдалылык екеледь Тутынушыоларды тацдаганда талгамсыздык бщщред1. М4 коржыны M lкоржынынан артык емес. Тутынушыра кандай коржынды калау6epi6ip. Сондыктан олар 6ip кисыктьщ бойында орналаскан.Осы тужырымды делелдеу уппн М3 коржынынан 6ip банандыапып тастайык, коржында 2 банан, 6 алма кал ад ы. Жацакоржынды М5 деп белплесек, оньщ тутынушыга екелетшпайдасы М3 коржынынан аз болады. Ягни, М5 коржыныныц Uiталгамсыздык кисыгыныц бойында орналасуы мумюн емес.Егер пайдалылыгы М5 коржыныныц пайдалылыгына тец, баскакоржындар тапсак, олар жаца талгамсыздык кисыгыныцбойында орналасады. Сейтш, координаттар бойында кептегенталгамсыздык кисыктары пайда болады. dp6ip талгамсыздыккисыгыныц бойындагы коржындардыц беретш пайдалылыгы ертурш децгейде болады. Олар талгамсыздык кисыктарыныцкартасын курайды. Оны 3.1.2 суретшен керем1з.44

3.1.1 сурет. Талгамсыздык кисыгыСонымен, тутынушыныц калауыныц графики к бейнесшталгамсыздык кисыгы дейдг Талгамсыздык кисыгытутынушыга б1рдей пайдалылык экелепн альтернатнвтлтауарлар жиынтыгын керсетедьЖогарыда карастырылган болжауларга байланыстыталгамсыздык кисыгыныц мынадай касиеттерш атауга болады:1. Талгамсыздык кисыгы жогарыдан томен карай ецюшболады. Ce6e6i тутынушы аз тауарга Караганда кеп тауардыкалайды.2. Талгамсыздык кисыкгары 6ip-6ipiMCH киылыспайды.Ce6e6i 6ip талгамсыздык кисыгыныц бойында орналасканкоржындардьщ екелетш пайдалылыгы б^рдей.3. Талгамсыздык кисыкгары координаттар басынаналыстаган сайын, олардыц бойындагы коржындардыц екелетшпайдалылыгы жогары болады. Сондыктан тутынушы теменжаткан талгамсыздык кисыгыныц бойында орналаскан45

коржындарга Караганда бшктеу жаткан кисыкгагыкоржындарды калайды.Енд1 осы тужырымдарга суйене отырып талгамсыздыккисыктарыныц картасын талдауга болады.3.1.2 сурет. Талгамсыздык кисыктарыныц картасыU3 талгамсыздык кисыгыныц бойында орнапаскан Ссиякты коржындардыц кез келгешн тутынушы, U2 тапгамсыздыккисыгыныц бойына орналаскан В сиякты коржындарданжогары багалайды. Сол сиякты U2 талгамсыздык; кисырыныцбойына орналаскан В сиякты коржындар, Ui талгамсыздыккисырыныц бойына орналаскан D сиякты коржындарданжогары багаланады.Талгамсыздык кисырыныц жогарыдан темен карайemdurriri алмастырудыц meicri нормасыныц мелшерш(MRSxy) бейнелейдг MRSxy - ол косымша 6ip дана X тауаралу ушш бас тартуга тура келетш У тауардыц санын керсетедгУ тауарды X тауармен алмастыра отырып, тутынушы бурынгыталгамсыздык кисыгыныц бойында калады. Ягни, ол езшщалатын пайдалылыгын не кемппейд!, не кебейтпейдьАлмастырудыц шект! нормасы: MRSxy = (AQy/AQx),мундагы AQy - У тауардыц earepici; AQx - X тауардыц e3repici.46

Алмастырудын meicri нормасы он шама болу ушш«минус» белпсГ койылады. Ce6e6i AQy Tepic шама, ейткештутынушы косымша алма алу ymiH бананнан бас тартады.AQy/AQx талгамсыздык кисыгынын eHKiurririH ке реете дгТутынушы талгамсыздык кисыгынын бойымен жогарыдантемен карай жылжыган сайын X тауарды У тауарменалмастырудын meicri нормасы 6ipre-6ipre азаяды. Оны 3.1.2кестеден керем1з.Алмастырудын шекп нормасынын 6ipre-6ipTe азаюыталгамсыздык кисыгыныц децес немесе темен карай ойысболуын керсетедь Талгамсыздык кисыгы ойыс болмауы дамумюн. Егер кисык ойыс болмаса, ол алмастырудын шеюпнормасынын есетшш керсетедГ Кейб1р тауарларды тутынудагдыга айналса, талгамсыздык кисыгы ойыс болмайды.Мысалы, наркотиктерщ тутыну дагдыга айналган сайынадамныц баска тауарлардан бас тарту ниеп есед!.3.1.2 кесте. У тауарды X тауармен алмастырудын meicriнормасыКоржындар Qy Qx MRSxyM l 10 4 1 дана X тауар ушш 4> дана УМ2 6 5> 1 дана X тауар ушш 3М3 3 6 дана У>М4 1 7 1 дана X тауар ушш 2дана УТалгамсыздык кисыгынын Typi тутынушынын 6ip тауардыeKiHLiii тауармен алмастыруга дайындыгыньщ дэрежесшкерсетедг Алмастырудын meicri нормасы нольге тен болса, олтутынушынын ею тауарды еш уакытта 6ip-6ipiMeHалмастырмайтынын керсетеда.47

3.1.3 А, В сурет. Алмастырудын шекп нормасы женеталгамсыздык кисыкгарыОх(кофе)UQx(кофе)ВиQy(шай)MRS ху=0Qy(шай)MRS xv=const(пепсикола)(кассета)M RS xy=0Мысалы, еш уакытга кофе йипейтш адам, оны шайменалмастырмайды жене KepiciHLLie. Осы тауарлардьщталгамсыздык; кисыгы пк немесе кедденец болады (3.1.348

суретчидеп А жене В графиктер1). Субституттарды алмастырудыншекп нормасы унем1 гуракты Мысалы, тутынушы упннКока-кола мен Пепси-кола 6ip-6ipiHiH орнын басатын(субституттар) тауарлар болса, ол осы сусындарга талгамсыздыкбищ1ред1. Тутынушы 6ip стакан Кока-коланыц орнына 6ipстакан Пепси-кола iuie бередг Субститут тауарлардьщталгамсыздык кисьщтары ею ocbTi косатын тузу сызыктарболады. (3.1.3 сурепндеп С графил).Унтаспа мен кассета - комплименттер. Оларды алмастырудыцmeicri нормасы нольге тец. Осындай тауарлардьщталгамсыздык кисьщтары координаттардыц басына уксас тузусызьщтар болады (3.1.3 сурепндеп D графил).Егер пайдалылыктьщ мелшерш сандык керсетюшпенелшей алатын болсак, пайдалылыктыц функциясын meicriпайдалылык теориясыныц кагидапарына суйене отырыптолыктыруга болады. Бул кардиналистж кагидаларды колдануэщсш керсетеда.Bp6ip косымша тутынган тауардьщ адамга екелетшпайдасын шекп пайдалылык (MU-marginal utility) дейдьБарлык тауарлардан алатын пайдалылыктыц сомасынжалпыпайдальшьщ (TU-total utility) дейдк Жалпыпайдалылыктутынатын тауар саны ескен сайын шекп пайдалылыктыцмелшерше ecin отырады. Тутынатын тауар саны ескен сайынжалпыпайдалылык ескенмен, щекп пайдалылык кеми бастайды.Тутынушы 63iHin тандаган коржынынан AQy данабананды алып тастаса, коржынныц пайдалылыгы AQyMUyмелшерше азаяды. Мундагы MUy У тауарыныц meicri пайдасы.Бурынгы канагатганушылык децгейшде калу ушш тутынушыкосымша тутынган алмадан AQxMUx мелшерш де пайдалылыкапуы керек.Демек, тутынушынын e3i тандаган талгамсыздыккисыгыныц бойында калуы ушш AQxMUx=-AQyMUy Tenqiriорындалуы керек. Олай болса, -(AQy/AQx)=MUx/MUy=M RSxy. Тутынушы бананды (у) алмамен (х) алмастырган сайынMU х азаяды да, бананныц саны азайгай сайын MUy есебастайды. Яши, MUx/MUy немесе MRSxy азаяды.49

3.2. Тутынушыныц тацдауына эсер ететшэкономикалык факторлар. Бюджет пен бага.Тутынушы e3i тацдаган тауарлар мен кызметтерщтутьшудан мейлшше жогары пайдалылык алгысы келеда, 6ipaKоньщ мумкшшгап шектелген. 0 p 6 ip адамныц тутьшу децгейоныц табысына жэне нарыктагы багага байланысты болады.Алдымен тутынушыныц тацдауына табыстыц капай эсерететшш карастырамыз. Тутынушы езшщ табысын толыгымен Xпен У тауарларга жумсайды, б1реуден несие алмайды жэнежинак жасамайды деген жорамал жасаймыз. Ондатутынушьшыц X жэне У тауарларга жумсайтын шыгыны оныцтабысына тец болуы керек:I = PxQx + PyQy,мундагы I - тутынушынын табысы, Рх жэне Ру - X , Утауарлардыц багалары, Qx жэне Qy - осы тауарлардыц саны.Тутынушынын бюджетпк мумкшшшйт немесе шектеулш п бюджет сызыгымен аныкталынады. 3.2.1 суреттекерсеплгендей, тутынушы бюджет сызыгыныц бойындаорналаскан алма мен бананнан туратын коржыццарды ганатандай алады. Тутынушы бюджет сызыгыныц 1шшде жаткан В6коржынды каламайды, ce6e6i барынша кеп пайда алу ymiH олтабысын толык жумсауы керек. Бюджет сызыгыныц сыртындажаткан В5 коржыныныц екелетш пайдасы кеп болганымен,тутынушыныц оган табысы жетпейдь Сондыктан ол езшщкалауына карай, тек кана бюджет сызыгыныц бойындагыкоржындарды гана тандай алады.Егер тутынушыныц 6ip аптада жемкке жумсайтын табысы1=1000 тецге* бананныц 1 килосыныц багасы Ру=100 тецге, алалманыц 1 килосыныц багасы Рх=200 тецге болса, тутынушы6ip кило алма алу уппн ею кило бананнан бас тартуы керек.Бананнан босаган акшаны алмага жумсайды. Сонымен, бюджетсызыгыныц ецюшпп -AQy/AQx=Px/Py тецщпмен аныкталынады.Бюджет сызыгы тпсгеу болтан сайын косымша алмаалу уппн бас тартатын бананныц санын кебейтуге тура келед!.50

3.2.1 сурет. Бюджетпк шектеулшкТутынушыныц бюджетпк мумкшпшпп оныц табысыныцмелшерше жэне тауарпардыц багаларыньщ ©3repiciHeбайланысты езгередг Оны 3.2.2 cyperiHeH коруге болады.3.2.2 сурепндеп а) графигшде тутынушынын табысыныесушен немесе кыскаруынан бюджет сызыгы орнын бастапкысызыкка параллелын турде не темен, не жогары жылжытады.Тутынушыныц бюджетпк шектелу! табыс ессе кецейедц алтабыс азайса тарылады; Ь) графилнде У тауардыц багасы Рутуракш, ал X тауардыц багасы Рх кымОаттады немесеарзандады. Онда бюджет сызыгы X тауар жагынан гана сагаттип багытыцда немесе сагат тип багытына карсы жылжнды; с)графил нде X тауардыц багасы Рх туракты, ал У тауардыцбагасы Ру кымбаттады немесе арзандады. Бюджет сызыгыординат oci жагынан езгередг51

3.2.2 сурет. Табыс пен багалардыц earepiciа) Ь) с)Тутынушыныц бюджетах шектеулшпнщ езгерктершжете туану аркылы ер турш жардайларга байланысты езгереинжеке шеппмдерщ талдаймыз жэне тусщщретз.3.3. Тутынушыныц тецд1П жэне барынша толыкканагатгануТалгамсыздык кисыгы мен бюджет сызыгыныц кемепментутынушыныц тендапн. керсетем1з. Бул екеуш 6ipкоординаттардыц жазыгына орналастырамыз. Оны 3.3.1суреп ндеп графиктен керуге болады.Тутынушы Во коржынын каламайды, ce6e6i ол бюджетсызыгыныц iiiiiEme жатыр. Б^здщ жорамалымыз бойыншатутынушы табысын толык жумсауы керек. Bi, В2 коржындарыбюджет сызыгыныц бойында болганымен, олардыц тутынушыгаекелепн пайдасы аз. Ce6e6i олар координаттардыц басынажакындау жаткан талгамсыздык кисыгыныц бойынаорналаскан.52

3.3.1 сурет. Тутынушыныц тецщпТутынушы Bi-ден В3-ке, немесе В2-ден В3-ке карайжылжу аркылы координатгардыц басынан алыстау жаткан U2талгамсыздык кисыгына ауысады. U2 талгамсыздык кисыгыныцбойына орналаскан В3 коржыныньщ екелетш пайдалылыгы Btжене В2 коржындарыныц екелетш пайдалылыгынан кеп.Сондыктан тутынушыны В3 коржыны канагаттандырады.Бюджет сызыгынан тыс жаткан В4 коржыны баска коржындаргаКараганда елдекайда кеп пайдалылык екелгешмен, огантутынушыныц табысы жетпейдьСонымен, тутынушыга барынша кеп пайдалылык екелетшкоржын, бюджет сызыгы мен талгамсыздык кисыгыныц 6ip-6ipine жанаскан нуктеанде орналасады. Бул тутынушынынтецщк жагдайында екенш керсетедг Ce6e6i тутынушы езшщбюджетшщ шецбершде барынша кеп пайда екелетш коржындыалган соц, баска коржындарды тандауга муддел! болмайды.53

Тутынушыньщ тецдж нуктеЫнде бюджет сызырыньщeHKiurriri - (Рх/Ру) талгамсыздык кисыгыныц ецюшппне(-M R Sxy) т е ц :M RSxy= Рх/Ру.Егер MRSxy > Рх/Ру болса, X тауардан алган шекппайдалылык оган шыккан шекп шьи'ыннан кеп, сондыктантутынушы У тауарды X тауармен алмастыру аркылы таза пайдаалады. Ягни, тутынушы В 2-ден Вз-ке карай жылжиды. ЕгерMRSxy< Рх/Ру болса, X тауардан алган meicri пайдалылык оганшыккан шекп шыгыннан аз болады, сондыктан тутынушы Xтауарды У тауармен алмастыру аркылы B i-ден Вз-ке карайжылжиды.Тутынушы ep6ip тутынатын тауардан алган meicriпайдалылыкты оныц багасымен салыстырады. Кез келгентауарга шыккан сонгы тецгенщ екелетш meicri пайдасы 6ip-6ipiHe тецескенге дейш 6ip тауарды eKiHiui тауармен алмастьфутоктатылмайды. Осыны эквимаржиналды принцип дейд!.Алмастырудьщ meicri нормасын шекп пайдалылыктардыцкатынасымен де керсете аламыз. Онда тутынушынын тендишбылай сипаттаймыз:MUx/MUy -Рх/Ру немесе MUx/ Рх =MUy/Py.Сонымен, тутынушынын тандауы ею тауардыц арасындаболса, ец жогаргы пайдалылыкка кол жетюзу ymiH eici шарторындалуы керек: 6ipiHiuici - ею тауарды алмастырудьщ meicriнормасы, олардыц багаларыныц катынасына тец болуы керек;eidHmici, осы ею тауарларга бел1нген табыс толыгыменжумсалынуы керек. Сонда тутынушы iunci тевдцкте болады.Талгамсыздык кисыгыныц Typi жене алмастырудыц шекпнормасынын e3repicrepi тутынушылардыц калаулары туралыакпарат бередь Оны бшу тауарлар мен кызмeттepдi ецщретшфирмалардыц дурыс маркеТингпк шеппм кабылдауларынакемектесед!. Тутынушылардыц калауларындагы ерекшелштер3.3.2 суреттергндеп А жене В графиктер1нде керсетшген.54

3.3.2 сурет. Тутыну шылардьщ калауларындаплерекшелжтерА(алма)В(алма)3.3.2 суретшдеп А графикте тутынушыныц талгамсыздыккисыгы В графиктеп тутынушыныц талгамсыздык кисыгынаКараганда келбеулеу, ягни оныц бананды алмаменалмастыруьш ыц шекп нормасы темендеу. Бул тутынушыалмага Караганда бананды унатады. Тутынушы 8 кило бананмен 1 кило алма бар В1 коржынын капай отырып, мейшншежогаргы пайдалылыкка кол жетюзедг Тутынушы В-ныцталгамсыздык кисыгы тйггеу, оныц бананды алмаменалмастыруыньщ шекп нормасы А тутынушыга Карагандажогары, ягни оган бананга Караганда алма кеб1рек унайды. Ол 2кило банан мен 4 кило алма бар В2 коржынын калайды женетепе-тец жагдайда болады. Ею тутынушы да ВЗ коржынынкаламайды, ce6e6i бул коржын бюджет сызыгын киып етепнталгамсыздык кисыгыныц бойында орналаскан.Егер тутынушы ею тауардыц 6ipeyiH тутынудан бастартса немесе мулдем тутынбайтын болса, ол бурыиггагытецд!к жагдайын да болады. Бурыштык тецщкпц Typnepiтемендеп 3.3.3 суретгеп графиктердщ кемепмен керсетшген.3.3.3 сурепцдеп А графикте тутынушы алмага Карагандабананды унатады. Ол Mi нуктеацде тецдак жарцайында болады.Нарыктагы агымды багамен 6ip алма уппн бананнан бас55

тарткысы келмейдь Ce6e6i, косымша алган алманыц шекппайдасы оран шыккан шыгыннан аз. Бананды алмаменалмастырудыц шекп норма'сы MRSxy < Рх/Ру.3.3.3 сурет. Тутынушыныц бурыштагы тещцпQx(кофе)ВU1U2 и 3(алма)N 1Qx(шай)Ал, В графиктеп тутынушы (сурег 3.3.3) еш уакытта кофеinmefiAi. Оныц тецщп N1 нуктеЫнде. Шайды кофеменалмастырудыц шекп нормасы MRSxy=0. Тутынушы ею тауарды6ip-6ipiMeH алмастыра ма, элде мулдем алмастырмай ма, оныталгамсыздык кисыгыныц туршен де керем1з.Тутынушыныц бурыштагы тецщк жагдайында болуы теккаца оныц калауына гана байланысты емес. Ол тутынушыныцтабысы мен сатып алатын тауарлардыц багапарыныц аракатынасына да байланысты. Табыс ecin немесе тауарлардыцбагаларыныЦ катынасы езгерсе, тутынушы бурыштагытендштен шла тецщкке Keuiyi мумюн.Сонымен, алмастырудыц шекп нормасы темендейд! дегенжорамапдыц кемепмен тутьшушылардыц эр T y p n i тауарлардытацдау барысындагы кабылдайтын шеиимдерш теориялыкжагынан тусшдоруге болады.56

3.4. Табыс пен баганыц esrepicrepi мен тутынушынынтацдауыКыска мерз!мге Караганда, узак мерз1мде тутынушынынтабысы мен нарыктагы багалар езгередг Оларга байланыстытутынушынын шеппм! де езгеред1. Осыган дейш 6i3 тутынушыею тауарды гана тандайды дедок. BipaK кундел1кт1 ем1рдетутынушьшар кептеген тауарларды тутынады. Bip накты мерз!мшпнде тутынушы езшщ табысыныц 6ip бел1пн X тауаргажумсап, калганын баска тауарлар мен кызметтердо сатып алугакалдырады деген жорамал жасаймыз. Осы жорамалга сэйкесбюджетпк шектелудо кецейтем13. Оныц формуласы:I = PxQx + £ PyiQyi,мундагы I - тутынушынын колындагы табысы, Рх - X тауардыцбагасы, Qx - X тауардыц саны, £ (сигма) - баска игшктердщсаны (Qyi) мен олардыц багаларыныц (Pyi) кебейтшдосшкерсететш белп.Тутынушынын X тауарды сатып алу ниетз оныцколындагы табысына байланысты. Тутынушыныц табысы ескенсайын оныц сатып алу мумюншиип де артады. Оны бюджетсызыгыныц орнын оцта жогары жылжьпу аркылы керсетекпз.Бюджет сызыгыныц орныныц жьшжуы тутынушыны жацатецдак жагдайына кетередг Ce6e6i тутынушы ескен бюджетдецгеШнде ез1 калаган тауарларды тутыну децгеШн кетереалады. Егер 6i3 талгамсыздык кисыктарыныц картасындагыep6ip бюджет сызыгына сэйкес келепн барлык тецщкнуктелерш 6ip-6ipiMeH коссак, онда “табыс-тутыну” кисыгыналамыз. Оны 3.4.1 сурепнен керуге болады. Табыстыц тутынудецгейне типзетш ecepiH талдау барысында тутынатынтауарлардьщ багасы туракты деп болжамдаймыз.57

3.4.1 cypeTi. “ Табыс - тутыну ” кисыгыБаскатауарларгашыгатыншыгындар(тенге)“Табыс - тутыну” кисыгы багалар туракты жагдайда,табыстын есуше байланысты (Ij, I2, I3, I4) тутынатыноптнмальды тауарлар жиынтыгын (Ei, Е2, Е3, Е4) жэне жацатепе-тецд1ктерд1 керсетеда. “Табыс - тутыну” кисыгыныц туршекарай отырып, X тауардыц тутынушы уппн кандай тауаркатегориясына жататынын аньщтауга болады. 3.4.1 сурепндеп“Табыс - тутыну” кисыгы X тауардыц эдеттеп тауар екёнщкерсетедг Табыс ескен сайын X тауарды тутыну ecin отыр. Оны“табыс - тутыну” кисыгыныц теменнен жогары карай кескшделгентуршен керуге болады. Сонымен катар табыс ескенсайын тутынушыныц баска тауарларды тутыну децгеШ де ecinотыр. Осы жерде табыс пен тутынушыныц X тауарга дегенсуранысыныц арасындагы байланысты да керсете аламыз.Егер X тауардыц багасы езгермесе, табыс ескен сайынсураныс кисыгы орнын онга жьшжытады. «Табыс —тутыну»кисыгыныц теменнен жогары карай сызылуы X тауарга суранысмелшершщ табыспен 6ipre есетшш керсетедг Сураныскисыгыныц орны кеб1рек жылжыган сайын X тауарга58

сураныстыц табыска икемд! екенш керем^з. Бул жагдай Xтауардыц едеттеп тауар екенш делелдейдг3.4.2 сурет. Сапасыз тауарлардыц «табыс -тутыну» кисыгыЕгер табыс ескен сайын X тауарды тутыну аза ныл, албаска тауарларга шыгатын шыгын ессе, онда “табыс —тутыну”кисыгы солга карай бурылады немесе темен оцга карай ецкейебастайды. Ол X тауардыц сапасыз тауарлар категориясынажататынын керсетедь Сапасыз тауардыц “табыс - тутыну”кисыгы 3.4.2 сурет1ндеп графикиц кемепмен керсетштен.Туз, сабын, юр жугыш унтак жене тага баска дакуцдел1кп колданатын немесе табыстагы yneci ете тементауарларга сураныс жене оларды тутыну децгеЙ! табыскабайланысты болмайды. Олардыц “табыс - тутыну” кисыгы тжболып сызылады. Оны 3.4.3 сурепндеп тис. ” табыс - тутыну”кисыгынан керем1з.59

3.4.3 сурет. Кунделйсп колданатын тауарлардыц’’табыс —тутыну” кисыгы«Табыс- тутыну» кисыгыныц кемепмен Энгель кисыгынкурастыруга болады. Егер сураныска эсер ететш баскафакторлар туракты болса, Энгель кисыгы табыс пен тутынатынтауар саныныц арасындагы байланысты керсетедг Энгелькисыгы 19-гасырда адамдардыц тутыну кажетп KTepi отбасыныцтабысына байланысты капай езгеретшш зергтеген, нелистщэкономист-статистип Эрнаст Энгельдщ атымен аталган.Кез-келген тауардыц Энгель кисыгын алу уппн “табыс -тутыну” кисыгын колданамыз. Графиктщ тёк ос i ндетутынушыныц табысын, ал келденец осшде сатып алатын тауарсанын KepceTeMi3. 3.4.1 суретшде керсетшген “табыс - тутыну”кисыгыныц бойындагы Ej, Е2, Е3, Е4 нуктелерш 6ip-6ipiM eHкоссак, Энгель кисыгыныц бойындагы А, В, С, Д нуктелершапамыз. Оны 3.4.4 суретшен керуге болады.Егер X едеттеп сапалы тауарга жататын болса, ондаЭнгель кисыгы теменнен жогары карай сызылады. Ойткештабыс ескен сайын ондай тауарды тутыну да еседа. Энгелькисыгыныц ецюшпгш аныктау уппн табыстыц esrepiciH сатыпалатын X тауардыц саныныц езгерюше беледа: Л1 / AQx.60

3.4.4 сурет. Энгель кисыгыЭнгель кисыгыныц турше карай отырьш, тутынушыныцтабысы мен сатып алатын тауардыц саныныц арасындагыбайланысты аныктауга болады. 3.4.4 суреп ндеп Энгель кисыгыX тауарды тутынудыц табыс ескен сайын темендейгпшнкерсетедг Табыстыц косымша 100 тенгеге ecyi (А мен В-ныцарасы) X тауардыц санын 4 данага ecipqi, 6ipaK табыс 300тецгеден 400 тенгеге ескенде (С-дан Д-га дейш), табыскакосылган 100 тецге X тауардыц санын хек кана 2 данага ecipmi.Егер табыс ары карай ессе, тутынушы X тауарды тутынудан бастартуы да ыктимал. Кундеяисп тутынатын тауарлардыц санытабыска байланысты болмаса, Энгель кисыгы пк болыпсызылады. Ал, дестурш кымбат тауарларды тутыну табыс ескенсайын есед1, олардыц кисыгы децес немесе ойыс болады.XIX гасырда Энгель табыс пен сатып алатын игилктердщарасыцдагы байланысты зертгеу барысында мынадайзацдьгаыктардыц бар екешн аныктады: 1. Егер барлыкигишстердац багалары туракты болса, отбасыныц табысы ескен61

сайын, азык-тушкке шыгатын табыстыц yneci темендейдь 2. Эртурш кызметтерд1 (дэр1гершк, бшм алу, демалу, кукык коргаужэне баска да) тутыну шыгындарыныц ecyi табыстыц есушенжогары болады. Осы зацдыльщтарды экономистер Энгельзацдары деп те атайды.Тутынушыньщ тутыну денгеш тек кана табыска гана емес,тутынатын тауарлар мен кызметтердщ багаларына дабайланысты болады. Оны 6i3 сураныс зацын талдау барысындажан-жакты талдаганбыз. Баганыц езгеркше байланыстытутынушы талгамыныц калай езгеретшш талдау аркылысураныс зацын ары карай толыктырамыз. Егер баскатауарлардьщ багалары мен тутынушыньщ табысы турактыболса, X тауардыц багасыныц езгеру! бюджет сызыгыбурышыньщ езгеруше экеледь Оны алдыцгы параграфтакарастырдык- 3.4.5 сурепндеп графикте X тауар багасыньщарзандауы тутынушынын табысына, оньщ теццестш жагдайынажэне тауарды тутыну децгейше калай эсер ететтт керсеплген.X тауардыц багасыныц арзандауы тутынушынынтабысыныц сатып алу кабшетш ecipefli. Оны табыс кисыгыныц6ip жагын сагат тшнщ козгалысына карсы езгерту аркылыKepcereMi3. Накты табыс ескен сайын тутынушы Ei тецщгшенЕ2, одан Ез тецдйгше карай ауыса отырып, тутынатын Xтауардыц санын Qxi-ден Qx3-Ke дейш кебейте алады. X тауардыцбагасыныц темендеушен пайда болтан тутынушынын жацатецщктершщ нуктелерш 6ip-6ipiMeH коссак, “бага - тутыну”кисыгын аламыз.62

3.4.5 сурет. “EaFa - тутыну” кисыгы“Бага - тутыну” кисыгыныц кемепмен сураныс кисыгынкурастырура болады. Ол y m iH “бага — тутыну” кисыгыныцбойында орналаскан тутынушыныц тецщк нуктелершен теменкарай e n H iu i графиктщ абсцисс осше перпендикуляр T ycipeM i3.Ал оныц ординат осшде тауардыц багасьш белгшейм1з. Оны3.4.6. А жене В суреттер1ндеп графиктер керсетещ.Тауар багасы Р* болганда тутынушы IF] бюджетсызыгыныц бойындагы Ei тецщк жагдайында Qxj тауар саньшсатып алады. Егер X тауардыц багасы Pi-ден Р 2-ге темендесе,бюджет сызыгы IFi-ден IF2-re орнын абсцисс бойыменжылжытады да, тутынушы Е2 тецщк жагдайына ету мумюнniuiiriHалады, ал сатып алатын X тауардыц саны Qxi-ден Qx2мелшерше кебейещ. Ei мен Pi жене Е2 мен Р2 нуктелер1неTycipuireH перпендикулярдыц киылыскан нуктелерш 6ip-6ipiMeHкоссак, сураныс кисыгын аламыз. Ол темецг1 В графипндекерсет!лген.63

3.4.6 суреттер. “Бага - тутыну” жене жеке сураныс кисыгыЯгни, сураныс кисыгы мен “бага —тутыну” кисыкгарысатып алатын тауар саныныц 6aFaFa байланысты калайезгеретшш керсететш ею Typni эдюке жатады.Баганыц esrepici тутынушыныц тацдауына калай эсерететшш табыс ecepi мен алмастыру есершщ кемепмен детуацщруге болады. Алдыцры такырыпта карастырылган табысecepi мен алмастыру ecepimn менш толыктыра отырып,тутынушыныц nienUMi сураныс зацыныц тал абы на сейкесжузеге асатынын керем1з 3.4.7 сурепцдеп графикте 6aFaезгергенде эдеттеп тауарларды тацдау калай жузеге асатыныкерсетшген.64

лп _ с алмастыру acepi3.4.7 сурет. Табыс acepi ме* ***JtZ жэне эдеттеп___ ■^„л/япдЫтауарАр*тандауЖалпы эсер3.4.7 суреттндеп RS алгашкы бюджет сызыгы, Qтутынушынын, 6ip айда тутынатын азык-туткгщ мелшерь алQy - кммнщ мелшерг Тутынушы Ui талгамсыздыккисыгыныц бойындагы А коржынын таццай отырып, тепе-тецжагдайда болады. Ол 6ip айда О Fi мэлшер1нде азык-тугпк сатыпалады. Ещп азык-тутктщ багасы арзандады деген жорамалжасайык Азык-туткгщ кшмге Караганда арзандауы 6ipмезгшде алмастыру эсер! мен табыс эсерш туплзады. Осыэсерлерда белш карастыру ушш RT бюджет сызыгынапараллельд! жэне Ui талгамсыздык кисьныи жанап ететшкосымша бюджет сызыгын журпзем1з. Оныц eHKiurriri жацабагамен аныкталынады. Азык-тушк арзандаганда кшм азыктул1кпенсалыстырганда кымбаттайды. Bip тауардыц багасыарзандаса, тутынушы кымбат тауарды арзан тауарменалмастыра отырып бурынгы тутыну децгейш сактайды (бул65

алмастыру есершщ меш). Сондыктан косымша бюджет сызыгыU] талгамсыздык кисыгын жанап eiyi керек. Ал тутынушы Атендапнен D тенднтне ауысады. Ендо ол ОЕ-ге тец азык-тушктутына апады. F]E кесщща кымбат кищщ (азык-тушккеКараганда) азык-туткпен алмастырудыц ecepiн керсетедгАзык-тулЁкпц багасы арзандаганда тутынушыныц нактытабысы еседь Оны косымша бюджет сызыгыныц орнын RTсызыгына ауыстыру аркылы керсетемЁз. Баганыц арзандауытабыстыц сатып алу кабшепн ecipqi. Енд! тутынушы U2талгамсыздык кисыгыныц бойындагы В коржынын тандайды.Ce6e6i В коржыны A-Fa Караганда кеп пайдалылык бередгБаганыц арзандауы тутынушыга 6ip айда тутынатын азык-тушксанын Fj F2 мелшерше кебейтуге мумкщщк бередг Жалпытутынатын азык-тулйстщ келемЁ О F2. Мундагы Е F2 табысecepiH керсетедь Баганыц езгернлнен туындаган жалпы есералмастыру ecepi мен табыс есершщ косыцдысына тец.Алмастыру ecepi бага арзандаганда тутыну децгейшщесетшш керсетедг Ал табыс ecepi сураныс мелшерш 6ip жактыFaHa езгертпейдо. Табыстыц сатып алу кабшетшщ ecyi суранысмелшерш ecipyi немесе темендетуг мумюн. Ол тауаркатегориясына байланысты болады. Сапасыз тауар болса, табысecepi Tepic болады. Табыс ессе, сапасыз тауарларды тутынукыскарады. Соган карамастан табыс ecepi алмастыру есершенартык болмайды. Сондыктан сапасыз тауарлардыц багаларыарзандаса, оларды тутыну да ecyi мумюн.Нарыкта ерекше жагдайлар да кездеседг Егер табыс ecep iоц болып, алмастыру ecepiH eH асып кетсе, онда сураныскисыгы теменнен жогары карай сызылады. Суранысы осындайтауарларды Гиффен тауарлары дейдо. BipaK Гиффен тауарларыKyHfleniKri ем!рде сирек кездеседг Олар туралы экономикалыктеорияда ер Typni ойлар айтылады.Сонымен, тутынушыныц нарыкта кабылдайтын шеппмшжене оган есер ereTiH факторларды талдау аркылы суранысзацыныц нарыктагы ролш толыктырдык66

Цайталауга арналган сурактар1. Тутынушыныц тандау теориясындары кардиналнспкжэне ординалиспк кезкарастар немен ерекшеленед1?2. Тутынушыныц тандау моделшщ непз1нде жатканболжауларды атацыз жэне олардыц мацызы неде екеншту

4. 0НД1Р1С ТЕОРИЯСЫ©щируппшц нарыктагы тертабш зерттеу осы такырыптанбасталады. IQoipri адамдардыц тутынып журген алуан турл1тауарлар мен кызметтердщ, оларды ендоруге кажетп enqipicкурал-жабдыктардыц саны мен сапасы enqipic процесшдеколданылатын ресурстардыц мелшерше жене колданылатынтехнологияга байланысты болады. Сондыктан enqipicфакторлары мен олардыц кемепмен ещцршетш тауарлардыцарасындагы байланысты тадцау, ещцрушшердщ нарыктакабылдайтын шеилмдерш TyciHyre кемектесед1 . Тауардыецщрш, нарыкта усыну npoueci ешм келем1 мен шыгындардыцарасындагы технологияльщ байланыстарды аныктауданбасталады.4.1. 0вдцрк функциясы. Изокванталар©Hqipic - тауарлар мен кызметтерд1 ещцруге кажетпenqipic факторларын колдану цроцес1. ©nqipic процесшдеколданатын факторлардыц берш ею топка белш карастырамыз.0HqipicTe материалдык турде колданылатын enqipicфакторларын (жер жене ещцрк курал-жабдыктары) капиталресурсына жаткызсак, жумыс купи мен кесшкерлж кабшетпецбек ресурсы дейшз.Кез келген enqipic npoueci enqipic факторларынын нактысандык жене сапалык уйлеамш тал ап етедь Оны технологиядейдо. ©nqipic процесше гылыми-техникалык прогрестщнетяжел ерш енпзген сайын технология да жацарып отырады.Жаца технология enqipic процесш журпзудщ жене баскарудыцжаца eqicrepiH талап етедь Жаца технология шектелгенэкономикалык ресурстарды тшмд1 колдана отырып, олардыцкемепмен кеп, сапалы жене арзан ешм енщру мумюншшгшберещ. ©nqipic процесше жаца технология енпзгендежумыскерлердщ жалпы жене кесшпк-техникалык бшмдецгейлерше, теж]рибелерше койылатын талаптар да еседг©Hqipic функциясын талдаганда технологияныц ролшжене оныц унем! езгерш туратынын естен шыгармаймыз, бхракешцрушшщ кабылдайтын inenriMi туракты (езгермеген)68

технология шецбер1вде жузеге асады деген болжау жасаймыз.Сонымен катар ею факторлы eHAipic npoueci талкьшанады.Туракты технология шецбер1нде мейлшше кеп ешм ендоруушш колданылатын eHAipic факторларынын yttneciMi мен солендоршген ешм келемшщ арасындапл байланысты eHAipicфункцнясы деймп Егер вщррюте капитал мен енбекресурстары колданса, каз1рп технология шедбер1нде eHAipicфункциясын былай керсетем!з:Q = f ( L, К),мундагы Q - енд]р1лген ешм келем1, f - функционалдыбайланысты керсететш белп, L - ецбек ресурсы, К - капиталресурсы. Егер енд1р1ске жаца технология енпзшсе, онда баскаenaipic функциясы пайда болады.Эр турл! enaipicxe тен енд1р1С функциясы болганымен,оларга ортак касиеттер бар:- enaipic келе Mi н езгертпей-ак, енд1р1сте колданатынфакторларды 6ip-6ipiMeH алмастыру жэне толыктырумумкшшинктер! бар, 6ipaK толыктыру меналмастырудьщ uieri болады;- егер енд1р!сте колданатын баска факторлар турактыболса, 6ip факторды езгерте отырып, ешм келемшеарудщ nieri болады;- enaipic функциясы, накты eHAipic факторларынынуйлеамше сэйкес келетш ец кеп ешм келемшкорсетедц- ep6ip eHAipic функциясы факторпардыц арасындапл6ip га на технологиялык байланыстарды сипаттайдыТехнология езгерсе, eHAipic функциясы да езгереда;- eHAipic функциясы eHAipic факторларынын тек канатехнологиялык THiMAi уйлеамдерш керсетедг©HAipicTiH функциясы кез келген eHAipic уш*н нактымэл!меттерге суйене отырып аныкталынады. Оны аныктауeHaipicri жоспарлау ушш кажет болады.OHAipicTin функциясын eHAipic K ecTeci аркылы сипаттаугаболады. Кестеде капитал мен ецбек шыгындарыныц (сагатпенесептелген) альтернатива уйлеамдерй мен олардьщ кемепменйид|р1лет1я eHiM келем! керсетшедг Оны 4.1.1 KecreciHeH керугеболады. Кестенщ шетшде сагатпен елшенетш машина мен69

ецбектщ шыгын дары, ал оныц шпнде сол шыгындардыцкемепмен ецщруге болатын ешм келемi керсетшген. Мысалы,6ip айда колданган 400 машина сагатыныц шыгыны мен 100ецбек сагатыныц шыгынын кол да ну 38 дана eHiM бередг Осывариантты А деп белплеШк. 38 дана ешм/ц енд1ру уппн 200машина сагатыныц шыгыны мен 200 ецбек сагатыныцшыгынын колдануга да болады. Оны Б варианты депбелгшейм1з. 100 машина сагатыныц шыгыны мен 300 ецбексагатыныц шыгыны да 38 дана eHiM келемш бередг Оны Сварианты деп белгшешк. Ондорю кестесш карап отырсак, оныцiuiiHeH бЁрдей енЁм келем iH беретш эр T y p n i eH A ipicфакторларыныц уйлеамдерш табуга болады.4.1.1 кесте. вщцрю факторларыныц уйлесЁмдерЁ (eH A ipicKecrreci)Biiр айдап>1 машина сагатыBip айдаиаецбек сагаты 100 200 300 400100 20 30 35 38200 30 38 52 64300 38 56 64 80400 50 64 82 100Осы кестедеп мел1меттердЁ колдана отырып, eHAipicфункциясын графиктщ кемепмен де керсете аламыз. Bip нактыeHiM келемш eHAipy ушш колдануга болатын ресурстардыц ерTypni уйлеамдерш керсетепн кисыкты изокванта дейдг4.1.1 суретте 38 дана ешмнщ изоквантасы керсетшгеOnqipic кестес1ндеп 64 дана eHiMAi беретш капитал менецбектщ уйлеымш алатын болсак, ол 4.1.1 суреп нде керсеттлтенизокванта кисыгыныц сыртындагы изоквантада орналасады. Ал30 дана ешм берепн ею фактордыц уйлеамщщ изоквантасыкоординаттардыц басына жакын орналасады. Ягни, ею елшемдаграфиктеп жазыктыктьщ inii 6ip-6ipiMeH катар орналаскан70

изокванталар кисыгына толады. Оны изокванталар картасыдейдо.Изокванта кисыгы жогарыдан темен ещаш болады. 0шмкелемш езгертпеу уш*н капитал шыгынын азайткан сайынецбекпц шыгынын кебейту керек. Изокванталаркоординаттардыц басынан алыстаган сайын олардыц бойындажаткан ресурстардыц уйлеамдершщ беретш ешм келем! кепболады.Машинаныц4.1.1 сурет. Изоквантаецбек уакытыОндаргс факторларын езгертудщ мумкшшшп уакыткаб а й л а н ы с т ы . Барлык ендорк факторларын езгертугемумюншиик 6 e p eriH уакытгы узак мерз1м дейдг Узак мерзгмдебарлык факторлар езгермел1 болады. Тек кана кейб1р жекефакторларды гана езгерте алатын уакытгы кыска мерз1мдейм13. 1^ыска мерймде ецщргсте колданылатын факторлардытуракты жене езгермел1 деп еюге белш караетырады. O p 6 ip71

ещцркггщ езше тен кыска жэне узак мерз1м1 болады. Олещцрктерде колданатын технологияга байланысты.Изоквантанын кемегЁмен 6ip факторды eiciHHii факторменалмастырудьщ технологиялык шепн аныктаймыз. Капиталдыецбекпен алмастырудыц технологиялык meicri нормасыeHAipic келемш езгертпей-ак, ep6ip. ецбек 6ipniriMeHалмастыруга болатын капиталдыц мeлшepiн керсетедг4.1.2 сурет. Капиталды ецбекпен алмастырудыцтехнологиялык шекп нормасыныц темендеу{Машинаныцжумыс Ауакыты0=200*•Bip айдагыецбек уакыты4.1.2 сурепндеп графикте 200 дана eHiM келемшщизоквантасы керсет1лген. Ецбек шыгынымен алмастыратынкапиталдыц шыгыны б1ртшдеп темендейд!. Мысалы, Ануктесшен В нуктесше ауысканда 100 сагатка тец ецбекшыгыны 100 сагатка тец капитал шыгынын алмастырады. Внуктесшен С нуктесше ауысканда 100 сагатка тец ецбекшыгыны 60 сагатка тец капитал шыгынын алмастырады, ал,келеа 100 сагатка тец ецбек шыгыны тек кана 40 сагатка тецкапитал шыгынын алмастырады. Сонымен, ецбек шыгыны 100сагатка ескен сайын, оныц алмастыратын капитал шыгыныазаяды. Бул капиталды ецбекпен алмастырудьщ технологиялыкшекп нормасыныц теме нде йтшш керсетедг72

MRTS,u = -(А К/ A L).Ецбекп капиталмен алмастырудьщ технологиялык meicriнормасы капиталдьщ алмастыратын ецбек мелшер1мена н ы ктал ы над ы:MRTSki = -(A U А К).Ецбекп капиталмен алмастырганда enoipic келемшезгергпеу ушш ецбектщ саны азайган сайын капиталдьщ санынкебейтуге тура келедо. Оны 4.1.2 суретшдеп изоквантакисыгыныц бойындагы Д нуктесшен С нуктесше, С нуктесшенВ нуктесше карай копалу аркылы керуге болады.Omipic факторларын алмастырудьщ технологиялык meicriнормасын тапдаганда ецбек пен капитал 6ip-6ipiH толыкалмастыра алмайтыны есте болу керек. Оцщрн; факторлары 6ip-6ipiH толыктырады. Сондыктан оларды алмастырудьщтехнологиялык uieicri нормасы темендейдг Изоквантаныцкисыктыгы туракты ешм келемшщ шецбершде факторлардыалмастырудьщ шеп бар екешн жене алмастыру барысында эртурш киындыктардыц кездесетшш керсетедг4.2. Кыска мерз!мдег1 уакытта кабылданатыншепимдерКыска меримде туракты факторлар езгермейтшболгандыктан, фирма ешм келемш ecipy ушш езгермел1факторларды езгерту1 керек. Кыска мерммдеп кабылданатыншеппмнщ непзп максаты - ep6ip езгермел1 фактордын eHiMкелемше типзетш ecepiH жэне оныц тшмдшгш аныктау. Олушш баска факторлар туракты жагдайда езгермел1 фактордынкемепмен ецщршетш жалпы, орташа жене шекп ешмаердщKepcendnrrepi колданылады.Ею факторлы ewupicre езгермел! факторга ецбекресурстары жатады. Баска факторлар туракты болса, накты 6ipецбектщ мелшер^мен ендоршепн ешчщ езгермел1 фактордынжиынтык ешм! (TPL) дейда. Onaipic процесшде колданатынецбекпц ешмдшйтн орташа ешмнщ (APL) мелшер1менаныктаймыз. Орташа ешмнщ мелшер1 ецщргсте колданылатынецбекпц саны мен жиынтык ешмге байланысты болады женежиынтык ешмдо ецбекпц санына белу аркылы аныкталынады:73

APl = TPl /L .Бул, 6ip ецбек факторьша келетш ешм келемш керсетедгКыска мерз1мде баска факторлар туракты болса, ецбекпцшыгыны ескен сайын оныц ешмдшп б1ртшдеп темендейдг Олешмдшжтщ темендеу зацына байланысты.Баска факторлар туракты жагдайда emupitrre колданатынецбектщ саны ескен сайын жиынтык ешм келем! (TPL) meicriешмнщ (MPL) мелшерше ecin отырады. Ецбекпц шекп ешмшаныктау уппн жиынтык ешмнщ e3repiciH ецбекпц езгерюшебелем1з:MPL = A TPL / AL,мундагы MPL - ецбекпц шекп eHiMi, А - езгерклг керсететшбелп, ТР - жиынтык eHiM, L - колданылган ецбекпц 6ipniri.Кыска мерз1мде баска факторлар туракты больш, ецбекпцсаны кебейсе, оныц шекп eHiMi алгашында ескенмен, кешнб1ртшдеп темендей бастайды. Ол жогарыда аталган ешмдшктщтемендеу зацыныц ece p iH керсетедгБаска факторлар туракты болыл, ецбек саныныц earepicmeбайланысты eHiM келемшщ езгерюш жиынтык, орташа женеmeicri ешмдердщ кисыктары керсетедь Оны 4.2.1 сурет1ндепграфиктер сипаттайды. Сонымен катар, бул графиктердщкемепмен аталган ешмдердщ арасындагы байланыстарды дааныктай аламыз. Графиктщ кемепмен осы аталганбайланыстарды жан-жакты TyciHy келеы такырыптардакарастырылатын меселелердо талдау ymiH кажет болады.74

4.2.1 сурет. взгермеш факторлардынжиынтык, орташа жэне шекп етмдершщкисыкгары.4.2.1 суретшдеп ТР кисыгыныц бойындагы В нуктеакисыктыц шлген нуктеа, С —координаттар басынан сызылганбиссектрисамен жанаскан нукте, А - ТР кисыгыныц бойындагыкез-келген нуктемен сэйкес келетш нукте, D - ТР-ныц ец жогаргыдецгейш керсететш нукте. А нуктесш координаттардынбасымен коссак, ОАЕ ушбурышын ала мыз. Y шбурыштагы tg аАЕ мен ОЕ кесшдшершщ катынасын керсетеда. Бул АР-ныцKepimci:75

AP L = tg а= А Е / ОЕ = ТР / L.А нуктесЁнен абсцисске карай ТР мен жанама сызыктусЁрсек, tg р бурышын аламыз. Ол МР-ныц KepiHici:MPL = tg р = А Е /FE=A TPL /А L.Егер ОАЕ мен FAE ушбурыштарын салыстырсак,алгашында tg р-ньщ мелшерЁ tg а-ныц мелшерЁнен кеп екеншкеремЁз. Ягни, шекп онёмнёц (MPL) мелшерЁ орташа енЁмнЁц(АР L) мелшерЁнен кеп. А нуктесЁ В нуктесЁмен сейкес келгендеtg р ен жогаргы децгейге жетедЁ, ягни МР^де ец жогаргымелшерге еседЁ. А нуктесЁ С нуктесЁмен сейкес келгенде tgPбурышы tg а бурышына тецеседЁ, бул MPl мен АР l тецескенЁнбыдЁредЁ. Егер баска жагцайлар туракты болып, езгермелЁфакторды (L) ары карай ecipceK, tg р кемидЁ де, А нуктесЁ DнуктесЁмен сейкес келгенде, MPl нольге тецеседЁ. Ары карайTPl кемидЁ, ал MPl Tepic санга айналады. Бул кыска мерзЁмдеенЁм келемЁн ecipy шектеу л i екенЁн керсетедЁ. ШектЁ енЁмнЁцтемендеуЁ кез-келген ендЁрЁс функциясында болады, ал оныцтерЁс санга айналуы немесе айналмауы кез келген ендЁрЁсфункциясында бола бермейдЁ.4.2.1 суретЁндегЁ теменгЁ графиктен мынадай тужырымджасауга болады:1) MPl мен АР l тецескенде орташа ешм (АР l) ецжогаргы мелшерге еседЁ;2) MPL > АР l болса, орташа ешм (АР l) еседЁ;3) MPL < АР l болса, орташа ешм (АР l) кыскарады.Кыска мерзЁмде ендЁрЁс процесЁ уш сатыдан турады. Оны4.2.1 суретЁндегЁ графиктердЁ колдана отырып керсетугеболады:1-uii саты ОндЁрЁс процесЁнЁц басынан (L=0) басталады.Бул сатыда ецбектщ саны Ь2-ге жетедЁ, ал орташа енЁм мелшерЁ(APl ) ец жогаргы децгейге кетерЁледЁ, енЁм келемЁ Q2-re дейЁнеседЁ. ОндЁрЁстЁц l-nii сатысында ецбек пен капиталдыц сандыкуйлесЁмЁ кажеттЁ мелшерге сейкес келмейдЁ. Капитал кеп, алецбектЁц саны жеткЁлЁксЁз. Сондыктан капитал ресурсы тиёмсёзколданылады Капитал ресурсы туракты фактор болгандыктан,менеджер оныц санын кыскарга алмайды. Ал ецбектЁц саныкебейген сайын, оныц орташа енЁмЁ есе бастайды.76

2-mi саты. Орташа eHiM M eniu ep i (APi.) ец жогаргыдецгейге кетершген кезден бастапьш, шекп eHiM (MPi.) нольгетецескенге дешн жалгасады. © H flipic процесшщ 2-mi сатысындаTPl ец жогаргы мелшерге есед1 ©нд1р1стщ еюнпп сатысындакапитал мен енбектщ сандык YЙлeciмi кажетп мелшерге сэйкескеледа. Артык фактор жок- Менеджер колданылмаганресурстарга шыгын шыгармайды.3-uii саты. Шекп eHiM (MPL) Tepic caHFa айналганнанбасталады. TPL кыскара бастайды. ©HqipicrriH З-uii сатысындаецбек пен капиталдыц сандык yitneciMi кажетп мелшерге сэйкескелмейдь Капиталга Караганда ецбекпц саны кеп. Ецбекресурсы HfiMci3 колданылады. Оныц meicri eHiMi Tepic мелшергеайн алады Егер мумюн болса, eiiqipic процесшщ 6ipiHiui жэнеушшнп сатысын болгызбай, тек кана еюшш сатысында болуфирмаларга тшмда бол ар еда.Сонымен, фирманыц менеджер! enqipicre колданылатынфакторлардыц шекп ешмш накты багалау аркылы колда барецбек ресурстарыныц шецбершде, олардыц оцтайлыуйлеамдерш колдана отырып eHiM келемш ecipe алады.4.3. Oitqipic аукымыныц езгеру!Узак мерз1мде enqipicre колданылатын барлык факторларезгермел1 болады. Фирмалар ендарйггщ аукымын езгертуаркылы eHiM келемш езгерту мумюнпплпзне ие болады. Узакмерз!мде eiiqipic факторлары мен ешм келем]'шц арасындагыбайланыска ешмдшктщ темендеу зацы жэне кыска Mep3iMreтэн факторлар эсер етпейдкЕю факторлы ендаргс аукымыныц ecyi уш турл] эсертугызады: eiiqipic аукымы есушщ улгаймалы, туракты жэнеTepic dcepi.©Hflipic аукымы есушщ улгаймалы ecepi eHiM келемьHin ecyi enqipic факторларынын шыгындарьшыц есушен артыкболады.4.3.1 сурепнде 6ip айда колданылатын ецбек пен капиталшыгындарьшыц санын ею есе ecipy (100- ден 200-ге) eHiMкелемш ею еседен артык (20-дан 85-ке) ecipin отыр. ©Hflipicаукымы есушщ улгаймалы эсерше кол жетюзу ушш мамандану77

жэне ецбек белшнлнщ нэтижелерш кец колдану аркылы eHAipicфакторларынын ешмдшгш ecipy кажет. Егер жумыс шылар б ipнакты ешм ецщруге немесе emupicriK операциялардыорындауга маманданса, олардыц ецбектершщ орташа emMAepi©cefli жэне eHAipic шыгындары кыскарады.43.1 сурет. 0Hflipic аукымы есушщ улгаймалыecepiЖумысшылар мен менеджерлердщ мамандануы ipiкэсшорындардыц шецбер1нде гана жузеге асады. Тек кана ipiкесшорындарда курделй eHAipic куралдары, жаца технологиякодданылады. Осы себептер eHAipic аукымы есушщ улгаймалыacepi н тугызады. ©цщрю аукымы есушщ улгаймалы эсершщмысалы ретшде машина ендаретш зауыттагы конвейерд1келт!руге болады. вцщргс аукымыныц улгаймалы ecepiшыгыны темен ipi кэсшорындардьщ пайда болу багытынтугызады. Егер экономикалык жуйеде осындай багыт пайдаболса, ол мемлекет тарапынан реттеущ жэне бакылауды кажететед|.Osuiipic аукымы ecyiHiq туракты acepi eHiM келемшщecyi eHAipic факторларынын шыгындарыныц есуше тец. 4.3.2сурепнде керсетшгендей, eHAipic факторларынын шыгындарыныцею есе (500-ден 1000-га) ecyi eHiM келемш де ею есе (300-78

ден 600-ге) ecipin отьф. 0HAipic аукымы ecyiHiH ecepi турактыболганда, колданылып отырган факторлардьщ етмдйппецадрктщ келемше байланысты болмайды.4.3.2 сурет. Gnoipic аукымы ecyiHiH туракты ecepiвнд1р1с аукымы ecyiHiH Tepic ecepi eHiM келемшщ ecyienoipic факторларыныц шыгындарыныц ecy iH eH темен болады.4.3.3 суретшдеп графикте enoipic факторларыныц 100-геecyi, eHiM келемш тек кана 60-ка ecipin отыр. 0шм келемш еюесе (200-ге) ecipy ушш факторлардьщ шыгындарын ею еседенартык (100-ден 280-ге) ecipyre тура келедк ©HaipicriH аукымыескен сайын фирманы баскару жYЙeci курделтенедо, фирмакесшорындарыныц арасындагы байланыстарды багыттаудакиыцдыктар туындайды, ер Typni акпаратгар дер кез!ндетеменп баскару жуйелерше жетпей калуы да мумюн. Осындайсебептердщ эсершен enoipic аукымы есушщ Tepic ecepi пайдаболады.79

4.3.3 сурет. ©HAipic аукымы есушщ Tepic ecepi©HAipic аукымы ecyiHeH туындайтын ecepnepA i аныктауушш эр турш eHAipic салаларындагы кэсшорындардыц eHAipicпроцестерш статистикалык эдкпен зерттеу кажет.Статистикалык талдау eHAipic теориясыныц немесе eHAipicфункциясыныц непз1нде журпзшедг K e 6 iH ece Кобба-Дугласфункциясы колданылады:Y=AK*LP ;мундагы Y - eHiM келем!, К - капиталдьщ келем1, L - ецбекпцкелем1, дереже Kepcendnrrepi а, р жене А - функциякоэффициент!^. Дереже керсетюштершщ эркайсысы 1-ден азболады. Ce6e6i олардыц косындысы 6ipre тец. Егер, а + р > 1болса, онда оц эсер, егер а + р < 1 болса, Tepic эсер, ал а + р = 1болса, eHAipic аукымы есушщ туракты ecepi болгаяы.©HAipic аукымы ecyiHeH туындайтын есерлер eHflipicTiHфункциясына, оныц турлерше байланысты. ©HAipicфункциясыныц турлерш математикалык жене графикалыкедктермен керсете д1 Оларды талдау ушш мына оку куралынкарацыз: Н.К Мамыров, КС. Есенгалиева, М.Э. Тшеужанова80

Микроэкономика /Оку куралы-Алматы: Экономика. 2000. 180-184 беттер.Qanipic функциясыньщтурлерг1. Туракты коэффициента функция. Onaipicфакторларын алмастырмайды жэне OHiM ендоруге кажетпкапитал мен ецбек алдын ала белпл1 деген жора мал жасаймыз.Онда, L= aY, К = bY, мундагы а, b —параметрлер ОсыныOHzupicTiK функцияныц стандартты турше хелнру уппн былай. \L К\ Y . f l 1 К]жазамыз: у = п п щ —;— > немесе — = min.[а Ъ) L [а Ь L]Егер, у =Y/L, х = К/L белггпеулерщ енпзсек, онда бершгенфункцияны былай жазуга болады:f(l/ft)x;0

Технологиялык алмастырудьщ шекп нормасыныцкоэффициент!:MRTSLk=MPi/MPk= c/b= const3. Сызыктык емес eEuupicrlic функция: Y=AKeLp ,мундагы 0< а

5. 0НД1Р1С ШЬПЫНДАРЫ0нд1р1сте колданылатын факторлардыц yftneciMi мен ешмкелемшщ арасындагы технологиялык байланысты зерттеуeHAipic npoueciH тапдаудыц 6ipiHiui сатысы болып табылады.Накты ешм келемш ещпруге кажегп шыгындардыц курамынталдау eHAipic npoueciH тапдаудыц eiciHuii сатысына жатады.Оцщрушшердщ нарыкта кабылдайтын шеппмдер1' тюмд1 болуушш пайданы мейлшше арггыратын ешм келемш барынша азшыгьшмен enaipy кажет. Сондыктан фирмалар калай ецщрукерек деген суракка жауап {здейдгТакырыптын непзп максаты - eHAipic шыгындарыныцмэнш ашу аркылы кыска жэне узак мерз!мдеп курылымдарымен езгеру багыттарын гpaфиктepдiц кемепмен талдау.Шьп^ындарды азайту жолдарын жете 6iny - ep6ip фирманыцменеджершщ непзп мвдетгершщ 6ipi. 0HiM келе Mi меншыгындардыц арасындагы байланысты керсететш eHAipicфункциясыныц мэнш тусшу аркылы келеи такырыптардаталданатын мэселелерге жол ашылады.5.1. Экономикалык жэне бухгалтерлис шыгындар0HAipic шыгындарын зерттеуде мынадай методологиялыкнепзге суйенем1з: шектелген экономикалык ресурстар таццаужэне унемдеу проблемапарын тугызады. Осы проблемалардышешу экономикалык шыгындармен тыгыз байланысты.Онщруиплердщ ресурстар нарыгьшан сатып алатын eHAipicфакторларына шыгатын шыгындарын сырткы немесебухгалтерлис шыгындар дейдг Бухгалтерлер актнвтер менпассивтердщ e3repicTepiH бакьшау аркылы фирманыц ктегенжумысына бага бередг Бухгаптерлж шыгындаргажабдыктаушылардан сатып алган, eHAipic процесше каж етeprypni ресурстардыц куны жатады. Бул шыгындардыфирманыц айкын шыгындары деп те атайды.©цщрупйлер ецщрк процесшде ездершщ менгшпндепресурстарды да колданады. Ягни, * олар ездершщменпиктершдеп ресурстарды колданудьщ альтернатив!!жолдарынан бас тартады. Альтернатива колдану жолдарынан83

алып кеткен шыгындарды iuiKi немесе альтернативпшыгындар дейдг Мысалы, кесшкер езшщ мениппндеп уюназык-тушк сататын дукен рет1нде колдангысы келедг Ол уйдщальтернатива колдану жолы - баска адамдарга жалга беруаркылы айына 15 мыц тецге жалдау акысын алу. Осы 15 мыцтецге ущи колданудыц альтернатива куны Тургын ущи дукенжасау упин кесшкер езшщ 20 мыц тецгесш жумсады делж. ЕгерKecinKep осы акшаны банкке салса немесе 6ip корпорацияныцакцияларын сатып алса, одан пайыз немесе дивиденд тур1ндетабыс алар едг KecinKep баска фирмага жалдамалы жумысшыретшде орналасса, онда ол айына ецбекакы алар едг Осыалмаган табыстар мен кундар езшщ фирмасын ашу ушшколданган каржыпар мен ресурстардыц альтернативп куны депесептелшедг Осындай альтернатива кундар экономикалыкшыгьшныц курамында есептелшедь Бухгалтерлер есептейтшшыгьщдардыц курамына альтернатива шыгындар шрмейдьЭкономикалык шыгындар — eHAipic процеандеколданылатын барлык (сырткы жене iund) ресурстардыцшыгыны. Демек, экономикалык шыгындар = сырткышыгындар + iuiKi шыгындар (оныц шннде карапайымпайда).Карапайым пайда - кэсшкерлжпен айналысуга ынтатугьпатын ец теменп акы. Тауарлар мен кызметтерда ецщрунемесе сатумен айналысу yuiiH фирма ец болмаса карапайымпайда алуы керек. Сондыктан карапайым пайда iuiKiшыгындардыц курамында есептелшедг Ол банктер телейл'нпайыз ставкасына байланысты аныкталынады. Экономикалыкшыгындарды есептеу фирманыц icTereH жумысына 6aFa 6epinкана коймай, оныц болашагын да болжауга мумкшдш бередьАльтернативп шыгындар айкын болмаганымен, олардыфирма iueiuiM кабылдаганда ипндетп турде ескередь Фирмадаайкын, 6ipaK шепим кабылдаганда ескершмейтш шыгындар даболады. Оларды кайтарылмайтын шыгындар дейд1‘.Кдйтарылмайтын шыгындардыц альтернатива куны болмайды.Оны мына мысалдыц кемепмен керсетейж: ci3 жылдыц басындафирма ашу уппн банктен 20 ООО тецге несие аласыз, оныцпайыз ставкасы 10-га тец. Офис жалдау ушш алдын ала 12 ОООтецге телейаз. 6 ООО тецгеге жиЬаз сатып аласыз. 2 ООО тецгеге84

офисп сырлайсыз. Жылдын аягында фирманы сату туралыuieuiiM кабылдасаныз, 20 000 тецге несиеш кайтарасыз жэнеоган 2 ООО тецге пайыз телейЫз. Усталган жиЬазды 5 ОООтецгеге сатасыз С13Д1Ц кайтарылмайтын шыгыныцыз 17 000тецге болады. Оныц iiniwie 12 000 тецге - жалдау акысы, 2 000тенге - несиеге телеген пайыз, бояуга шыккан 2 000 тецге жэнежиЬазды сатканнан утылган 1 000 тенге (5 000 тецге кайтарылды)юредг Kiuii бизнес сапасындагы фирмалар жш сатылыпжатады. Кайтарылмайтын шыгындар мен кайтарылатыншыгындардын айырмашылыктары ете жогары немесе ете теменболулары мумюн. Сондыктан кесшкерлер упин кайтарылмайтыншыгындарды бшудщ мацызы ете зор.Бухгалтерл1к шыгындар экономикалык шыгындардан азболады. Ёул бухгалтерл!К жене экономикалык пайданыцайырмашылыгын керсетедг Оларды былай аныктайды:- бухгалтерлж пайда = жалпы K ip ic - бухгалтерлжшыгындар;- экономикалык пайда = жалпы K ip ic —экономикалык шыгындар.5.2. Изокосталар жене енд1руппнщ теццп!Экономикалык шыгындардыц Menuiepi колданылатынресурстардыц саны мен олардыц багасына байланысты. ОшмKeneMi мен оны енд1руге колданган ец теменп шыгындардыцарасындагы байланысты шыгындар функциясы дейдгШыгындар функциясын аныктаганда технология менресурстардыц багаларын туракты деп жорамалдаймыз.Ею факторлы (капитал жене ецбек) ennipicre колданатынресурстардыц жиынтык шыгынын (ТС) былай аныктаймыз:TC = PlL+PkK,мундагы Pl - 6ip сагаттагы ецбекпц акысы, L - eHflipicreколданылатын ецбект1ц сагатпен елшенет1н саны, Рк - машинаныжалдаудын 6ip сагаттагы жалдау акысы, К - машинаныцсагатпен елшенетш жумыс icrey уакыты.Оцщрупп уппн аз шыгынмен мейл1нше кеп eHiM ендорунепзп проблемага жатады. Осы проблеманы шешу уппн85

ещцрупп капитал мен ецбекп колданудыц ец тшмда жолдарын1здейдх. Капитал мен ецбекпц eprypni уйлеимдершщшыгындары б1рдей болуы мумюн. Ягни, енд1рунпге олардыцiuiiHeH ец тшмдасш тандау кажет. Жиынтык шыгындары б1рдейкапитал мен ецбектщ эр турл1 уйлеамдерш керсететш кисыктыизокоста децщ. ИзокоЬта кисыктары 5.2.1 суретзидекерсет1лген.Мысалы ецбектщ кызметшщ 6ip сагаттагы багасы 10тецге, ал капиталдыц кызметшщ багасы 20 тецге болсын. Егерещйркте 6ip айда колданган ецбек кызмеп 500 сагатка, алкапиталдыц кызмеа 250 сагатка тец болса, онда OHflipicшыгыны 10 000 тецге болады. Сол сиякты ецбек пенкапиталдыц баска уйлеспмдершщ шыгындары да 10 000 тецгеболса, олар да осы изокостаныц бойында орналасады, ал жалпышыгындары 6 000 тецге капитал мен ецбектщ уйлеамдер1теменп изокостаныц бойында орналасады. Егер капитал менецбектщ уйлеамдершщ жалпы шыгыны 4 000 тецге болса, ондакоординаттардыц басына жакын орналаскан жаца изокостапайда болады.5.2.1 сурет. ИзокосталарКез келген изокостаныц ецюптг! капитал мен ецбектщезгерютершщ катынастарымен (ДК/ AL) аныкталынады. Егер86

капиталды ецбекпен алмастырсак, капиталдыц жумысын 6ipсагатка кыскарту аркылы 20 тецге унемделшедц ол ецбектщшыгынын ею сагатка узартуга мумюндж бередг Bip сагат ецбекшыгынын азайта отырып, капиталды колдануды кебейту Pi/P k-ге тец болады. Капиталдыц саны АК-га азайса, жалпы шыгынмелшер1 РкДК-га темен дейдь Жалпы шыгын келемш езгертпеууппн азайган капиталдыц орнын ецбектщ шыгынын PLAL-reкебейту аркылы толыктыру керек. Ягни, AK/AL= Pl/Pk. ЕгерeHoipicre кодданатын факторлардьщ багасы езгерсе, изокостасызыгыныц ецю ш пп езгередтбцщруппнщ Heri3ri максаты enqipicre кодданатынфакторлардьщ аз шыгынымен кеп eHiM келемш камтамасызететш уйлеЫ мт табу дедж. Накты 6ip eHiM кeлeмiн ещцругекажетп ец теменп капитал мен ецбек ресурстарыныцшыгындарын аныктау уппн изокванта мен изокоста сызыктарын6ip координаттардьщ бойына орналастырамыз. Оны 5.2.2суретшен кере\оз.5.2.2 сурепнде керсетшгендей, Е нуктесшде изокванмен изокоста сызыктары 6ip-6ipiMeH жанасады. Осы нуктедепQ2 eHiM кeлeмi ец аз капитал мен ецбек шыгыныныц кемепменещиршедг Координаттардыц басына жакын жаткан изоквантаQi ешм келемше сейкес келедг Qi eHiM келемш калаушектелген ресурстарды тшмадз колдануга екеледь ce6e6i булешм келемш ещиргенде ресурстар толык колданылмай кал ад ы.GnaipicriH мумюнпплш Ё нуктеандеп капитал мен ецбекресурстарыныц шыгынымен аныкталынады. Q3 изоквантасындагыешм келемш тацдау мумкш емес, ce6e6i сол eHiM келемшкамтамасыз ететш капитал мен ецбек шыгындарын eHAipicмумкш ш ш п кетере алмайды. Сонымен, тек кана изокванта менизокоста жанаскан Е нуктесшде ещцрупп утымды шеппмкабыддайды, езш щ куткен нэтижесше кол жeткiзiп, тепе-тецжагдайда болады.

5.2.2 сурет. ©нщруцпнщ тепе-тецдйтИзоквантаньщ eiqdurriri капиталды ецбекпеналмастырудьщ технологиялык uieicri нормасымен аныктапса,изокостаньщ emciiirriri ецбек пен капиталдьщ багаларыныцкатынасымен аныкталынады. Сондыктан тепе-тец жагдайдамынадай тецщк камтамасыз етшу керек: MRTSLK = -Pl/PkКапиталды ецбекпен алмастырудыц технологиялык шекпнормасын ецбек пен капитаддыц uieicri ешмдершщкатынастарымен аныктауга да болады. Сондыктан тепе-тецщкпкайтадан былай жазамыз:МПЕУ МРК = Pl/Pk.Егер еццщс факторларынын 6ip тецге шыгынгашаккандагы шекп етмдер1 6ip-6ipiHe тец болмаса, ецщруппкапиталды ецбекпен немесе ецбекп капиталмен алмастыруаркылы косымша ресурстарды колданбай-ак ешм келемш ecipeалады. Тепе-тец жагдайда фирманыц шыгыныньщ ep6ipтецгесше келетш капитал мен ецбекпц meicri ешмдер! 6ip-6ipiHeтец болуы кажет:MPl/ PL = MPK/P K.Осы тецщк жагдайында enqipic ресурстарьш алмастыраотьфьш ешм келем!н ecipy мумюн емес.88

5.3. Кь,ска мерз1мдег! енд1рк шыгындарыКыска мерзшде енд1р!сте колданылатын факторлартуракты жэне езгермел1 болып белшетш болгандыктан,олардыц шыгындары да туракты жэне езгермеш болып eicireбелшедг Кыска мерз1мдеп ендар^с шыгындарын 5.3.1суретшдеп графиктщ кемепмен талдаймыз.Туракты шыгындардыц (FC) мелшер! енд1ршетш ешмкелемше байланысты емес. вшм келем1 ескенмен, турактышыгындардыц мелшер! езгермейдг Оны 5.3.1 сурепндепкелденец тузуден керем1з. Туракты шыгындарга гнмараттар менenaipic куралдарын жалдау акысы, амортизацияга аударылганкаржы, сактандыру телемдер!, банктерден алган несиегетеленетш пайыз, мул1кке салынатын салык, фирманыбаскаратын адамдардыц ецбекакылары жэне баска да шыгындаржатады.0згермел1 шыгындардыц (VC) мелшер1 ендоршетшешм келемше байланысты езгередь Оларга шиюзаттар менматерналдардыц, жанар май мен электр энергнясыныц,жумысшьшардыц ецбекакысынын шыгындары жатады. Демек,ол енд1р1сте колданылатын езгермел1 факторлардыц куны.Кыска мерз1мде фнрмадагы ешм келемше байланысты езгеретшбарлык шыгындарды езгермел! шыгындарга жаткызамыз.5.3.1 сурепндеп графикте керсетшгендей, езгермелшыгындар алгашында Qi ешм келемше дейш тез еседц де, ешмкелем! Qi-ден Q2-re ескен сайын оныц eciMi б1ртшдеп тежеледгBipaK ешм келем1 Q2-re жеткен соц оныц мелшер! кайтадан тезвсе бастайды. Ce6e6i алдыцгы такырыптарда аталганешмдшктщ темендеу зацы веер етедо.

905.3.1 сурет. Кыска мерз1мдеп eHAipic шыгындарыШыгындарТСЖ иынтык шыгын (ТС) туракты жене езгермел1шыгындардыц косындысы: ТС = FC +VC.Кыска мерз1мде жиынтык шыгындардыц ecyi езгермел!шыгындардыц есуше байланысты. 5.3.1 суретшде керсетшгендей,жиынтык шыгынныц кисыгыныц тур< езгермел1шыгындардыц кисыгыныц турш тура кайталайды.0нд1ршген 6ip ешмге шаккандагы жиынтык шыгындыорташа шыгын (АС) дейдг Менеджерлер оны 6ip ешмнщкуны деп те атайды. Пайдасын мейлшше кетерем деген фирмаушш орташа шыгынныц мелшерш аныктаудыц жэне онытемендетудщ жолдарын !здеп табудыц мацызы ете зор. Оныкелеи такырыптардыц меселелерш талдаганда керем13.Жиынтык шыгынды enaipinreH eHiM келемше белсек, орташашыгынды аныктаймыз:АС = TC/Q= (FC+VC)/Q = (PKK+P,L)/Q.Жиынтык орташа шыгыннын курамын еюге белшкарастыруга болады: орташа езгермел!- шыгындар AVC=VC/Qжене орташа туракты шыгындар AFC=FC/Q. Олардыцкосындысы жиынтык орташа шыгынды бередг AC=AVC+AFC.Жиынтык орташа шыгындардыц курамын еюге белшкарастыру аркылы оныц eHiM келем1 ескен сайын калайезгеретшш аныктай аламыз.

Gftqipyiui ешм келемш улгайтудыц шегш, шекпшыгындардыц езгерютерш зергтеу аркылы аныктайды. Шектзшыгындар (МС) - косымша енд1р!лген ешм 6ipniriHe шыкканкосымша шыгын. Оны жиынтык шыгынныц езгеркпн eHiMкелемшщ езгеркше белу аркылы аныктайды:МС = АТС/ AQ.0шм KeneMi ескен сайын кыска мерз1мдеп шыгындардыцкалай 63repeTiHiH 5.3.2 суретшен керуге болады. 0HiM KeneMiескен сайын орташа туракты шыгындар б1ртшдеп темендейдгCe6e6i туракты шыгын мелшер1 езгерген (кебейген) eHiMкелемше бeлiнeдi. Ал орташа езгермел{ шыгындар алдындатемендегежмен, кейш все бастайды. Оны кыска мерз1мдепшекп ешмдииктщ темендеу зацымен тусшд1рем1з.Шекп шыгындар езгермел1 шыгындарга байланыстыe3repefli. Туракты шыгындардыц e3repicrepi eHiM келемшщe3repiciHe байланысты болмагандыктан, олар meicri шыгындаргаесер етпейдг 0HiM келе\н ескен сайын жиынтык шыгын meicriшыгынныц мелшерше ecin отырады. Шекп шыгын (АТС/ AQ)жиынтык шыгынныц кисыгыныц ецюнгппн керсетедг 5.3.2суреннде керсетшгендей, meicri шыгындардыц Menuiepiалгашында азайганымен, кешн жогары каркынмен всебастайды. Оны МС кисыгыныц Tiicriri керсетш тур.91

5.3.2 сурет. Орташа жене meicri шыгындарСонымен, 5.3.2 сурет^ндеп графиктен кыска мер31мдепшыгындардыц арасында жене шыгындар мен ешм келемшщарасында тыгыз байланыстыц бар екёвдн керем!з. Осыбайланыстарды жан-жакты талдау жене тусшу шыгындардыунемдеу жолдарын !здеу ymiH ете мацызды роль аткарады.Кыска мерз!мдеп шыгындардыц арасындагы байланыстардыжене ешм келемп ескен сайын осы шыгындардыц калайезгерет{н1н талдау барысында мынадай жагдайларга кещл белукажет:1) MC

4) ешм келе Mi ескен сайын АС пен AVC мелшерлер! 6ip-6ipine жакындайды. Ce6e6i eHiM келем1 ескен сайынорташа туракты шыгын (AFC) темендейш;5) АС пен AVC кисыктарыныц арасындагы TiK Kecinaiкез-келген eHiM келемшдеп туракты шыгынньщмелшерш керсетедг Ce6e6i, AC=AVC+AFC, ал AFC=AC-AVC.6) Орташа жене meicri шыгындардыц кисыктары UepniHe уксас. Ол кыска мерз!мдеп eHiM келемшщ63repiciHe байланысты.Жогарыда аталгандай, кыска мерз!мдеп шыгындардыцe3repicTepi ешмдипктщ темендеу зан,ынын ecepiH сипаттайды.Егер кыска мерз1мде ресурстардыц багалары езгермесе женеецбек eHmipicTe колданылатын жалгыз езгермел! фактор болса,шыгындардыц 63repicTepiH тек кана езгермел! факторлардынорташа жэне iueicri ешмдершщ езгер!стер!мен туащнругеболады. Оны 5.3.3 суретшдеп графиктердщ кемепменталдаймыз.Орташа шыгындардыц e3repiciH ецбектщ орташа ешмшщ63repiciMeH аныктауга болады. Орташа eHiM ep6ip енбекшыгыньшыц 6ipniriHe шаккандагы eHiM келемшщ керсетюил(AP=Q/L) болса, орташа езгермел! шыгын ep6ip eHiM 6ipniriHeшаккандагы езгермел! фактордын шыгыныныц керсетюшгAVC=(PlL/Q)=Pl(L/Q),мундагы L/Q l/APL-ra тец болса, онда AVC=PL(1/APL).Ягни, ресурстардыц багалары езгермесе, орташа езгермел!’шыгындар ецбектщ орташа ешмше Kepi байланысты. Ецбекпцорташа ешм1 ессе, орташа езгермел! шыгын темендейд! женеKepiciHme. Орташа шыгындарды есептеу уппн орташа езгермел!шыгындар мен орташа туракты шыгындардыц косындысынаныктау кажет:AC=AVC+AFC=PL(1/APL)+ (PkK/Q),мундагы РкК - туракты шыгынныц мелшергЕцбект!ц шекп eHiM! мен meicri шыгынныц арасындатыгыз байланыс бар. Ецбектщ meicri eHiMi ещцршген ешмнщe3repici мен ецбек шыгыны езгеркмнщ катынйсы (MPl=AQ/AL)болса, езгермел! шыгын e3repiciH ешм келемшщ езгеркшебелу аркылы шект! шыгын MenmepiH аныктауга болады:93

MC= PlAL/AQAL/AQ=1/MPl болгандыктан, шеюп шыгын:MC=PL(1/MPL)5.3.3 сурет. МС жэне MPL, AC, APL арасындагыбайланыстарСонымен, езгермел фактордьщ багасы туракты жагдайдаорташа жэне шекп шыгындардыц e3repicrepi ецбекпц орташажэне шекп ешмдершщ езгерютерше байланысты. Егер шекпeHiM (MPL)ecce, meicri шыгын (МС) тэмендецщ жэне Kepicimue.Шекп ешмнщ мелшер! ец жогаргы децгейге кетер1лгенде шекпшыгынныц Maniuepi ец теменп децгейге жетедь Орташа ешммен орташа шыгындардыц арасында да тура осындай байланысбар.5.3.2 жэне 5.3.3 суреттершдеп графиктердщ кемепмжогарыда карастырылган ейдфютщ уш сатысы туралыб!Л1м1м13д1 толыктыра аламыз. 0нд|р1стщ 6ipiHiui сатысы94

нольден басталып, езгермел! орташа шыгын ен теменпмелшерге кыскарганша жалгасады. вщир1стщ екшцм сатысыезгермел1 орташа шыгын ен теменп мелшерге жеткенненбасталып, кыска мерз!мдеп eHiM келем! мейлшше ескенге дешнжалгасады. Бул сатыда ешм келем! ескен сайын орташашыгындар мен meicri шыгындар еседг Ушшпн сатыдагы eHAipicфакторларыньщ уйлеамдер! eHAipic функциясы мен шыгындарфункциясына енпзшмейдк5.4. Узак мерлмдеп enqipic шыгындарыУзак мерз1мде ещцрюте колданатын барлык факторлардыезгерту аркылы е т м келемш ecipy м у м к н ^ш п пайда болады.Узак мерз1мде фирмалар косымша цехтар немесе жанакесшорындар ашу аркылы ендгрГсйщЦ аукымын ecipe алады.Узак мерз1мде туракты шыгындар жок, барлык шыгындарезгермел! болады. Ce6e6i барлык факторлар езгёрмел1факторларга жатады. Кыска мерзгмге тен ешмдйнктщ темендеузацы есер етпейдгУзак мерзшдег! шыгындардыц кисыктары кез-келгенeHiM келемш ещирудеп eHTOMeHri шыгындарды керсетед! Оны5.4.1 суретшдеп графики талдау аркылы керсете аламыз.Мысалы, фирма езшщ болашактагы eHAipic аукымын езгертудщбес вариантын карастырады делж. Узак мерз1мде фирманынменеджер! бес кесторыннын шецбершде кез-келген eHiMкелемш ецаз шыгынмен enaipy мумкшшшгш |'здейдгЩршпл кесшорын Шецбершде ен TeMeHri орташашыгынмен 800 дана eHiM ендфшедк 0ндipic келемш 800данадан 1000 данага дейш ecipy (кыска мерзгмдеп орташашыгыны ескешмен) тек кана 6ipiHiui кеапорында тшмд1болады. 5.4.1 суретшде керсетшгендей, 950 дана ежмнщеркайсысыныц орташа шыгыны 6ipiHini кеапорында 20 тецге.Егер оны еюнпл кеапорында ецгцрсе, ep6ip bhi'mhi'h орташашыгыны 30 тецгеге кетер1ледГ Кыска мерз1мдеп орташашыгындардыц кисыктары (мысалы, ACi мен АС>) киылысканнанкейшп eHiM келемш келеа кеа'порында енд1рген тшмд|‘болады. Мысалы, 1001 -пп ен!мд1 екшш1 кеа’порында енд|’руарзанга туседг Сол сиякты ep6ip кесшорын уилн арзанга95

тусетш ешм келемш аныктауга болады. Демек, узак мерз1‘мдепорташа шыгыннын кисыгы кэсшорындардыц кыска мерз1мдепорташа шыгындарьшыц кисыктары киылыскан нуктелердентемен орналасуы керек.кисыктары5.4.1 сурет. Узак мерз1мдеп орташа шыгындардыц1 ешмнщшыгьшы(тенге)АС4АС5ft D АС) кисыгын• ,v r ,iu a ШЫГЫННЫН ( ш ы гы ндарыкурастЫрУ S t хем енп * . otrrauia шы* „-repiciHeкисы ктары н н н f у з а к вП ”КИСЫК * * J * 1* p6ip н уктес 0НД‘Ркелем!«кисы гы ны н 0р ° р 2000 дана рз|мдепболаДЫ- oprrauia шымерз1МДе 96

мерз1мдеп орташа шыгыннын ecyiH еюмдйпктщ темендеузацымен тусщдоре ал май мыз. Ce6e6i узак мерз1 мде бул за корындалмайды.5.4.2 сурет. Узак мерз1мдеп орташа жэне uieicriшыгындардын кисыктарыУзак меримде барлык факторлар езгермел1 болганжагдайда, ешм келем1 ескен сайын есетш жиынтыкшыгындардьщ eciMiH узак мерзйидеп шект! шыгындар(LRMC) деп атайды. Оныц 63repiciH 5.4.2 суретшен керугеболады. Егер LRMC< LRAC болса, LRAC темендейдь алLRMC> LRAC болса, LRAC еседг Егер LRAC мелшер! ецтемендецгейде бол ганда узак мерз1мдег1 орташа шыгындар мен шекпшыгындар 6ip-6ipiHe тен болады (LRAC=LRMC). Узакмерз1мдеп орташа шыгын мен шекп шыгыннын арасындагыбайланыс жогарьща карастырылган кыска мерз1мдеп meicriшыгындар (МС) мен орташа шыгындардыц (АС) арасындагыбайланыска уксас.Узак мерз1мдеп орташа шыгынныц темендеу1 енд1ркаукымы e c y iH in улгаймалы e c e p i Hi н нэтижесь OftAipic аукымыecyiHiH T epic ecepi узак мерз1мдеп орташа' шыгыннын есушесебеп болса, ап eHZnpic аукымы ecyiHiH туракты ecepi узакмерз1мдеп орташа шыгынды туракты у стаута мумкшшипкбередь97

Осыган дешн кыска жэне узак мерз1мдеп шыгындардыталдау барысында енд[р1сте колданатын ресурстардыц багаларытуракты деген болжау жасадык- BipaK ресурстардыцбагаларыныц езгеру1, жаца технологияны колдану жэне баскасебептер кесшорындардыц шыгындарын езгертедь Осысебептермен шыгындардыц езгеруш, узак мерз1мдеп орташажэне meicri шыгындардыц кисыктарыныц орнын темен немесежогары жылжыту аркылы керсетем1з.Кайталауга арналган сурактар1. Бухгалтерлж шыгындардыц экономнкалык (альтернатива)шыгындардан кандай ерекшелйсгер1 бар?2. Изокоста сызыгы неш керсетед1 жэне изокостаныцецюшпп калай аныкталады?3. Орташа туракты шыгындардыц кисыгы эркашанда теменкарай ецюш болса, неге жиынтык орташа жэне орташаезгермеш шыгындардыц кисыктарыныц Typi U тэр1здесболып кепед1?4. Неге ешм келе\п ескен сайын АС жэне AVC кисыктары6ip-6ipiHe жакындайды?5. Экономнкалык шыгындар туралы теорияныц кандайпрактик ал ык мацызы бар деп ойлайсыз?6. 0HAipic аукымыныц ecyi не себептен узак мерз1мдепорташа жэне meicri шыгындарга эсер етедй?98

996. ПАЙДАНЫ М ЕЙЛШ Ш Е АРТТЫРУ Ж ЭНЕ ЖЕТ1ЛГЕНБ0СЕКЕЛ1 НАРЬЩТАРДАЕЫ ¥С Ы Н Ы СЖет1лген бэеекеш нарык накты экономикада сиреккездеседь Соган карамастан, онын кызмет icrey механизмдерштапдаудьщ непз1нде FaHa накты нарыктык курылымдардакызмет icTeiiTiH фирмалардын кабылдайтын шепнмдерж толыктусше аламыз. Бул такырыптьщ максаттары: бфшшщен,жетшген бэеекеш нарыктагы фнрманын пайданы мейлшшеарттыруга кажетп ешм келемш калай аныктайтынын талдау;еюншщен, кыска жене узак мepзiмдeгi усыныс Meniuepi меноган эсер егётщ факторларды зерттеу; ушшшщен, жетшгенбэсекел! нарыктьщ тшмдшптн багалау.Такырыпта карастырылатын меселелерд1 жан-жактыTyciHy ушш алдыщы такырыптардын нускаларын колданукажет.6.1. Ж еплген бесекел! нарыктьщ ерекшел1ктер 1Жетшген бэеекеш нарыктын модел1 ею жецшдетшгенболжауга суйенедг BipiHiuici, фирма 6ip гана ежм енд!ред| депболжау жасаймыз. Шын меншде каз1рп фирмалар кептегенешм eiiaipin, усынады. EKiHuiici, фирманыц максаты - пайданымейлшше арттыру деп болжау. Фирма пайданы ен жогаргыдецгейге кетеруден де баска ер турт максаттарды кездеу|'мумюн.BipaK осы жецшдетшген болжаулардыц кемепменкурастырылган модель жеке фирмалардыц 6aFa белгшеу женеешм келемш аныктау туралы кабылдайтын шеипмдершщ тупкчменш Тусшуге мумюнд1к бередгЖетшген бэсекел! нарык - нарыктагы баганы езгертеалмайтын, саны ете кеп, келем1 шагын фирмалар жумысктейпн нарыктык курылым. Онын ерекше белгшерше мыналаржатады:- нарыкта саны ете кеп, жиынтык усыныстагы yaeciepiаз, теуелаз енд^рушшер мен сатушылар жумысклейдг Олар ешм келемш немесе жеке усыныстынмелшерш езгерту аркылы нарыкта калыптаскан

батаны езгерте алмайды, сондыктан оларды «багакабыдцаушылар» дещи;- нарыктагы фирмалар б1ркелю, 6ip-6ipiHeHайырмашылыгы жок ешмдер усынады, сондыктантутынушылар 6ip фирманыц ешмш eKiHmi фирманыцешм1мен салыстыра отырып тацдау жасамайды.Айырмашылык тек тауардыц багасында гана болады;- ецщрушшер мен сатушылар нарыктагы жагдайлартуралы толык хабардар болады. Фирмалар шеппмкабылдатанда ездершщ бесекелестершщше!шмдер1мен санаспайды;- салага немесе нарыкка жаца фирмалардыц юруi ненемесе шыгып кету! не ешкандай кедерплеркойылмайды.Бесекелес фирмалардыц ешмдер1 бфкелю болтандьщтан,жеке фирманыц eHiMiHe сураныс батаныц езгеркпне абсолютпикемдг Сураныс кисыгы 6.1.1 В суретшде керсеплгендейкелденец сызылады. Келденец сураныс кисыгы фирма кезкелгенешм келемш сату аркылы нарыктагы баганы езгертеалмайтынын керсетедтЖеке фирманыц eHiMiHe сураныс пен нарыктык сураныскисыгын шатастырмау керек. Салалык немесе нарыктыксураныс кисыгы жогарыдан темен карай ецюш болады. Олсураныстыц батата икемд1л1П ертурл1 децгейде болатынынкерсетедг Нарыктагы батаныц калыптасуы сураныс пенусыныска байланысты. Ал жеке фирма нарыкта калыптасканбагамен кез-келген ешм келемш сата отырып, жалпы нарыктакалыптаскан жагдайды езгерте алмайды.Мысалы, нарыктагы жумыртканыц 10 данасы 100 тецгетурады. Осы багамен 6ip айда 2 млн. жумыртка усынылады.6.1.1 А графипнде нарыктагы баганьщ капай калыптасатыныкерсеплген Жерпл1кт1 нарыктагы жумыртка сатушылардыцсаны 800' болсын жене олардыц еркайсысы 6ip айда ец кепдетенде 350 жумыртка усына алады100

6.1.1 сурет. Бвсекелес фирманын ешмше суранысБвсекет нарыкФирманын ешмшесуранысЕгер 6ip сатушы нарыктагы усынысты ecipce немесекем1тсе, ол нарыктагы усыныс кисыгын не темен, не жогарыкозгалта апмайды. Ягни, жеке фирмалар жеке усыныс мелшершезгерту аркылы нарыктагы батаны езгерте алмайды. Ce6e6iфирмалардын саны кеп жене ep6ip фирманыц нарыктыкусыныстагы yneci ете аз. Сондыктан енд!рушшердщ немесесатушылардыц жетшген бвсекеш нарыкта калыптаскан баганыкабылдауларына тура келед1 . Сол себептен оларды «багакабылдаушылар» децш.6.2. Кыска мерз1мдеп бвсекелес фирманыц пайданымейлшше кетеру1Бвсекелес фирманыц максаты - пайданы мейлшшеарттыру Ол 6ip гана eHiM енд1ред1 жене онын шыгыны eHiMкелемше байланысты болады. вшм нарыктагы багаменсатылады. Осындай жагдайда фирманыц MeHe^epiHiH максатыпайданы мейлшше арттыратын eHiM келемш аныктау.101

Пайла мен табысты шатастырмау керек. Пайда (П)жиынтык табыс (TR) пен жиынтык шыгынныц (ТС)айырмашылыгы:II = T R -T C .Осы жене келеа *такырыптарда экономикалык пайдака растырыла ды.Жалпы табыс 6aFa мен сатылган ешм келемшщкебейпнша (PQ ). Баганы фирма езгерте алмайды. Ягни, фирмаезшщ жалпы табысын ecipy ушш тек кана сатылатын ешмкелемш ecipyi керек. BipaK ешм келемшщ улгаюы фирманыншыгынын ес1ред1.Экономикалык шыгын (ТС) - irnKi (альтернатива) женесырткы (бухгалтергик) шыгындардыч косындысы. Егер жалпытабыс экономикалык шыгындардан артык болса, фирмаэкономикалык пайда алады. Фирманьщ жалпы табысыэкономикалык * шыгынга тек болса, ол езшщ барлыкшырындарын етейд1 жене карапайым пайда алады. Карапайымпайда - фирманын иелйчндеп ресурстардыц альтернативакуны. Егер фирма экономикалык шыгынын етей алмаса, ягникарапайым пайда алу мум кш ш тп болмаса, ол езшщ иеличидепресурстарды колданудьщ альтернатива жолдарын гздещи.dp6ip косымша eHiM бгрлМн ецщрш, саткан сайынфирманын жалпы табысы meicri табыс мелшерше еседг Шенгптабыс (MR) — ep6ip косымша сатылган ешмнен тусетшкосымша табыс. Шекп табысты аныктау ушш жалпы табыстынe3repiciH ешм келемшщ езгерюше белем1з:MR= ATR/AQ.Сатылган тауар саны баганы езгерте алмайды. Бесекелесфирма ep6ip ешмд1 б1рдей багамен сатады. Сондыктан ep6ipкосымша eHiM сатылган сайын жалпы табыстын eciMi бага менeHiM келем1 eciMiHiH кебейтшдгсше тец:ATR= Р- AQ.Сатылган eHiM келем1 багага есер етпейтш болгандыктан,бесекелес фирманыц шекп табысы багага тец:MR= P(AQ/ AQ) = Р, MR= P.Пайданы мейлшше арттыратын ешм келемш аныктауушш фирманын менеджер! шекп табысты шекп шыгынменсалыстырады. Егер шекп' табыс meicri шыгыннан артык болса,102

косымша caTbuiFaH 0him пайданы еаредг Косымша ешмсатылганда фирманыц пайдасы meicri пайда мелшерше еседгLUeicri пайда meicri табыс пен meicri шыгынныцайырмашылыгы:meicri пайда= MR - МС.Егер meicri табыс meicri шыгыннан кем болса, косымшасатылган eHiM пайданы темен детедг Пайданы мейлшшеарттыру уиин фирма eHiM келемш meicri табыс пен meicri шыгын6ip-6ipiHe тецескенге дейш еаредкM R = МСБул барлык нарыктык курылымдарда кызмет icrefiTiHфирмаларга ортак ереже. Осы ережеш умытпау керек.Бесекелес фирманыц meicri табысы багага тецболгандыктан, пайданы кете peri н eHiM KeneMi бага мен meicriшыгынныц тецщпмен аныкталынады (Р=МС). Егер meicriшыгын багадан темен болса, пайданы ecipy ymiH eHiM келемшкебейтуге болады.Кыска мерз1мдеп 6eceKeni фирманыц пайданы мейлшшеарттыратын eHiM келемш аныктау туралы кабылдайтынmemiMiH графиктщ кемепмен ею eflicri колдана отырыпKepcereMi3. EipiHiui эд1с —жиынтык шыгынды жалпы табыспенсалыстыру eflici6.2.1 суреттеп графиктерде кыска мepзiмдeri жалптабыс, жиынтык шыгын мен пайданыц арасындагы байланыстаркерсетшген. Жалпы табыс - координаттардыц басынанЖYpгiзiлeтiн тузу сызык- Ce6e6i ep6ip косымша сатылган eHiMжалпы табысты 6ip мелшерге гана ecipin отыраты Оныце ц ю п т л meicri табыска немесе 6aFaFa тец:ATRMQ= MR=P.Ал, жиынтык шыгынныц emciurriri оныц кез келгеннуктесшде meicri шыгынга тец: ATC/AQ = МС.103

6.2.1 сурет. Жиынтык табыс, жиынтыкmbiFtiH жене пайда6.2.1 суретшде керсетшгендей, жиынтык шыгыннMejiuiepi ендфкшй* басында азайганымен, кешн ешм келем1ескен сайын есе бастайды. Оны шекп шыгыннын езгерюментус1НД1руге болады.Фирма ешм ендормей токтап турса, кыска мерзхмдепзияны туракты шыгынга (FC) тец болады. Ол жогаргы графиктекерсетшген 0шм ендору басталганда TO TR болады, фирмаэкономикалык пайда алмайды. 0шм келем1 ескен сайынжиынтык uibiFbiH азаяды да, жалпы табыс пен жиынтык шьцын6ip-6ipiHe тецеседь' 9шм келемш одан ары кебейту фирмагапайда екеле бастайды, ce6e6i TR>TC. 0шм келем! Qmaxдецгешне жеткенде, жалпы табыс пен жиынтык шыгынныц'мелшерлершщ айырмашылыгы (TR-TC) пайданыц ец жогаргыдецгейге кетершгенш керсетедь Qmax eHiM келемше сейкес104

келетш жалпы табыс пен жиынтык шыгынныц ецюштипктер!6ip-6ipiHe тец, ягни MR=MC. Фирманыц ешм келемш одан арыкебейту1 жиынтык шыгынныц есуше экелгецщктен пайдатемендей бастайды. TR=TC болганда, пайда нольге тец болады.Кыска мерз1мдег1 бэсекелес фирманыц пайданы мейлшшеарттыратын ешм келемш аныктау туралы кабылдайтыншенпмш талдаудын екшпп ЭД1С1 - шеюг мелшерлерд! колданаотырып талдау жасау. Бесекелес фирманыц meicri шыгыны,шекп табысы, орташа шыгыны, бага жене пайданы кетеретшешм келемшщ арасындагы байланыстарды жене фирманыцэкономикалык пайда алатын жагдайын 6.2.2 сурепндепграфиктерден керем1з.Пайданы мейлшше арттыратын eHiM келемш аныктауушш фирма шекп шыгынды (МС) шекп табыспен (MR)сапыстыра отырып, eHAipic келемш eKeyi тенескенге дейшecipeдi (Qmax). Ол графикте Е нуктесше сейкес келедг Енуктесшде MC=MR= Р. Пайданы мейлшше арттыратын тепетецeHAipic келем1 - Qmax. Егер фирма eHiM келемш одан арыкарай улгайтса, meicri шыгын meicri табыстан (багадан) асыпкетедц пайда темендей бастайды.Фирма экономикалык пайданыц мелшерш аныктау ушшбаганы орташа шыгынмен салыстырады Орташа шыгынныцмелшерш графиктщ кемег!мен аныктау ушш Е нуктесшентемен карай тус1р!лген перпендикуляр орташа шыгын кисыгынС нуктесшде киып етедг Енд! осы нуктеден ординат сызыгынакарай тузу сызык журпзем1з. Ол D нуктесГ Ягни, орташашыгыннын мелшер1 графиктеп OD кесшдкше тец. Ошмшцбагасы орташа шыгыннан жогары (0D< OP немесе Р>АС).Фирма ep6ip ешмнен пайда алады (Р-АС). Тепе-тен ешмкелемшдеп бесекелес фирманыц, ep6ip сатылган ешмшентусепн экономикалык пайдасы PECD тертбурышыныцауданымен аныкталынады Жалпы пайданы аныктау ушшep6ip сатылган ешмнен тусепн пайданы сатылган ешммелшерше кебейтем!з:Жалпы экономикалык пайда = (Р-АС) *Qmax.105

6.2.2 сурет. Бэсекелес фирманьщ пайданымейлшше KeTepyiШыгындармен пайда0p6ip сатылган ешмнен тусетщ пайданыц ец жогаргыдецгею: Р - AC rain. BipaK бул жалпы пайданыц ец жогаргыдецгешнщ керсетюии емес. Жалпы пайда ец жогаргы децгейгекетершгенде, орташа шыгьшныц ец томен децгейде болуы дамшдетп емес. Егер фирманыц менеджер! орташа шыгынды ецтеменп децгейге Tycipy максатын алдына койса, оган ешмкелемш кыскартуга тура келед!. Онда ещцршген ешм келем1пайданы мейлшше арттыратын (Qmax.) ешм келемшен аз женеМС < (MR= Р) болады. Шект1 шыгын шект! табыстан (багадан)аз болса, ол фирманыц колындагы мумкшшшктщ толыкколданбаганын жене пайданы мейлшше арттыратын ешмкелемш аныктаудыц алгышартыныц (MC=MR) орындалмаганынкерсетедг BipaK фирманыц менеджер! орташа106

шы1 ынды ец темен денгейге Tycipy максатын алдына коймайдыдеп oibiayf а да болмайды.С'оиымен, бараны орташа шыгынмен салыстыра отырып,жалпы пайданы мейлшше арттыратын eHiM келемш аныктаумумктя емее Жалпы пайданы ец жогаргы денгейге кетеру ушшфирмлныц менеджер! шекп шыгынды багамен (бага шект>табыска ген) салыстыра отырып ешм келемш аныктауы керек.Кыска мерз1мде бесекелес фирмара ец жогаргы экономикалыкпайда акелетш ешм келемш аныктаудыц алгышарты:MC=MR=P > АС.Фирманын ешмше нарыктагы бага ер турл1 себептерменарзандауы мумкш. Нарыктагы 6aFa ец теменп орташашыгынныц децгешне дешн арзандады (P=ACmin), an фирманыцшыгындарынын мелшер! езгерген жок деген жорамал жасайык.Бул жагдайды 6.2.3 суретшдеп А графиинщ кемепменталдаймыз.Бака мен орташа шыгынныц айырмашылыгы (Р-АС)немесе экономикалык пайда нольге тец. BipaK бесекелес фирмакарапайым пайда алады. Ce6e6i, пайданы мейлшше ecipeTiHешм келемш нарыктагы багамен сату фирмага табыс екелеотырып, экономикалык шыгынды кайтаруга мумкшдж бередгЖетГлген бесекел! нарыктагы фирма тепе-тец жагдайда болады.Онын алгышарты: MC=MR=P = ACmin.С'онымен, мeйлiншe жогары пайда алу мумкшшиппнарыктагы багага байланысты екенш KepeMi3. Ал бапшыц63repici нарыктагы сураныс пен усыныска есер eTeriHфакторларга байланысты болады. Егер фирма тепе-тецжагдайда eHiM келемш кыскартса немесе ecipce, карапайымпайдадан да айрылады жене зиян шегед!. Оны 6.2.3 В суретшенкеруге болады.

6.2.3 сурет. BeceKeni фирманыц карапайымпайда алу жардайыЕгер фирманыц ешмше нарыктагы бага одан ары арзандапкетсе, бесекелес фирма экономнкалык шыгындарын етей алмайзиян шеге бастайды. Осы жагдайды 6.2.4 суретшдеп А жене Вграфиктер» керсетедг Алдынгы графикте карастырылгандай,фирма пайданы мейлшше ecipeTiH ешм келемш шект1 табыс(бага) пен meicri шыгынныц тецщпмен (MC=MR=P) аныктайды.Ол Е нуктесше сейкес келетш Qmax. Соган карамастаннарыктагы 6aF a фирманыц ец теменп орташа шыгынынан теменболгандыктан, фирманыц нарыктагы жагдайы нашарлайды.BipaK фирма MC=MR=P тендтмен аныкталынатын eHiMкелемш усына отырып, зиянын темендетуге ерекет жасайды.108

6.2.4 сурет. Зиян шепп жаткан бесекел! фирмашыгынга (FC)Бесекелес фирманьщ зияны ADEP тертбурышыньщауданына тек Оны e p 6 i p ешмнщ зиянын (DE кесшд!с!) Р=МСтецщпмен аныкталынатын ешм санына (Qmax немесе РЕK e c in a ic i) кебейту аркылы аныктайды. Зиян шепп жатканбесекелес фирма MR=P=MC тецщпмен аныкталынатын ешмкелем!Н езгерту туралы шеш^м кабылдаса, онын зияны веет.Оны 6.2.4 суре-пндеп В графиг1нен керуге болады.Зиян шепп жаткан бесекелес фирманыц осы нарыктакалуы керек пе, елде нарыктан шыгып Keryi керек пе? Осысуракка жауап беру ушш ею альтернативт! шепнмшц 6ipeyiH109

тандауга тура келед1: 6ipiHinici, фирма зиянын мсйл)ншекыскарту аркылы нарыкта калады; eKiHmici, фирма нарыктагыкызметш токтатып, одан шыгады. Eндi осы eKi шепямнщ мэнжжэне салдарын карастырайык.BaFa орташа шыгыннан темен болганымен. орташаезгермел1 шыгыннан жогары (AC>P>AVC), сондыктан бэсекел!фирма MR=P=MC теьццпмен аныкталынатын ешм келемшещцре отырып, зиянын темендетуге тырысуы керек Осындайжардайда жумысын жалгастырган фирманын зияны аз болады.Фирма азды-кепт! табыс ала отырып, езгермел) шыгындатолыгымен, ал туракты шырынньщ 6ip oejiirin (PGCEтертбурышыныц ауданы) етей алады.Еюшш шепим - жумысты токтату. Бул uieujiMкабылданган жардайда фирманын зияны толыгымен турактышыгынга (ADCG тертбурышыньщ ауданы) тецеседг АС пенAVC арасындагы DC кеащ иа орташа туракты шыгынныцмелшерш керсетедь Егер орташа туракты шыгынды rene-ienешм келемше (Qmax) кебейтсек, жалпы туракты шыгынныцмелшерш аламыз Жумысты жалгастыррандагы шеккен зиян,жумысты токтаткандары зияннан аз: ADEP < ADCG. Сондыктанбесекелес фирманыц кыска мерз1мдеп АС > (MR~P-MC’)>AVCжардайында, зиянды темендете отырып жумысын жалгастырутуралы шепл'м кабылдаганы экономнкалык тургыда утымды депесептейм13.Егер нарыктагы 6aFa бесекелес фирманын орташаезгермел! шыгынынан темен ту ст кетсе (P (MR=P=MC) < AVC. Онда бвсекелес фирма жабылутуралы шеыим кабылдайды. Сонымен, бесекел! фирма oiijiiiijжумысын токтату туралы шепим кабылдайды, егер ACmin >(Р=МС) < AVC болса. Осы нарыктык жардайды графиктщкемепмен студенттердщ ездер1 керсете алады.6.3. Кыска мерз!мдеп бесекелес фирма мен саланмцусынысыКыска мерз1мдеп бесекелес фирманыц усынысын тллдауушш жогарыда карастырылган мате р и а л да рд ы ко;иануымыз110

керек Крыска мерз1мдеп бесекелес фирманыц усынысынынкисыгы бага мен усынылган тауардыц мелшершщ арасындагытура байланысты керсетедг Бесекелес фирма пайданы ецжогаргы децгейге кетеретш ешм келемш шекп шыгын 6aFaFaтецескенге дейш еаредг Сондыктан шекп шыгынныц кисыгы6aFa мен усыныс арасындагы байланысты сипатгайды деп айтааламыз BipaK нарыктагы 6aFa бесекелес фирманыц ец теменпорташа езгермел1 шыгынынан жогары болуы керек. Сонда ганафирма экономикалык немесе карапайым пайда алмаса дазиянын азайта отырып, жумысын жалгастырады. Егер бага ентеменп орташа езгермел1 шыгыннан темен болса (Р< AVC min).фирма жабылады.Сонымен, бесекелес фирманыц кыска мернмдег iусынысы - AVC кисыгыныц ец теменп нуктесшен жогарыорналаскан МС кисыгыныц кесшдкь Оны 6.3.1 суретшдепграфиктен керем^з.6.3.1 суретшдеп графикте керсеплгендей, кыскмерз1мдеп бесекелес фирманыц усынысы Р| багасыменсатылатын Q! ешм келемшен басталады. Pi багасы ец теменпорташа езгермел! шыгынга тец (AVCmin). Ол A HyKTeciHeHбасталатын МС кисыгыныц жогары карай багытталганкеиндкп. Егер нарыктагы бага Р2 (AVC

6.3.1 сурет. Крыска мерз1мдеп фирманынусынысыныц кисыгыСонымен, бесекелес фирманыц усынысы шекп ш ь е г ы н н ы н6 3 re p ic iH e байланысты болады.Бесекелес нарыктагы усыныс - саладары барлыкфирмалардын ep6ip мумюн багамен ецщрш, усынатынешмдершщ келемшщ косындысы. Стандартты ешм енд1ретшбесекелес фирмалардыц шекп шыгындарыныц кисыктарыб1рдей деген жорамал жасаймыз. Нарыктагы усыныстыцкисыгы нарыкта жумыс нггейтш барлык фирмалардыцжеке uieicri шыгындарыныц кисыктарыныц келденецсомасы. Мысалы, нарыкта 1000 фирма жумыс ютейтш болсажэне олардьщ шекп шыгындары б^рдей болса, нарыктагы Р0багасымен усынылатын eHiM келе Mi: Q0 = 1000' Q*, мундагыQo - нарыктык усыныс, Q* - жеке бесекелес фирманыц Р0багасымен усынатын тауар саны.Нарыктагы усыныска эсер ететш факторлар: саладагыфирмалардыц саны; фирмалардыц орташа келем^ езгермел1ресурстардьщ багасы жэне салада колданатын технология. Осы112

факторлардын ecepiнен МС кисыгы ( усыныс кисыгы) орнынезгертедгБаганыц 6ip пайызга езгерушщ нэтижесшде ешмкелемшщ пайыздьщ eirepiciii усынымньщ багага и кем дЫ пдейдь Усыныстыц багага икемдшюн усыныс кисыгынынбойымен есептесек, оны мынадай формуланын кемепменаныктаймыз:Es=(AQs/Qs)/( AP/P)=(P/Qs)(AQs/AP).Усыныстыц багага икевдвдтгаодц коэффициент! нольденщёкс13 мелшерге дейш болады. Егер 1 < Es < оо болса,усыныстыц багага икeмдi болганы. Es = 1 болса, усыныстыцнкемдйнп 6ipre тец дейм1з, ал егер 0 < Es AP/AQ жэне Es=(P/Qis)/(AP/AQ) > 1113

6.3.2 сурет. Усыныстыц 6aFara икемдшйтн аныктауА Б вЖогарыда колданылган едкке суйене отырып, 6.3.2суретшдеп Б жэне В графиктер1ндеп S2, S3 усыныстарыныцбагага икемдшктерш де аныктауга болады. Усыныс кисыгы(S2) ешм келемшщ o ciH киып етсе (6.3.2 сурепндеп Б графил),усыныс кез-келген багага нкемаз болады. Усыныс кисыгы (S3)координатгардыц басынан басталса (6.3.2 суретшдеп В графин),усыныстьщ икемдшп кез-келген багада 6 ip r e тек болады.1^ыска мерз!мдеп фирманыц усынысы meicri шыгынныцкисыгымен сипатталынатьш болгандыктан ( ол тузу сызыкемес), кыска мерз1мдеп усыныстыц багага икемдшнн аныктауymiH усыныс кисыгыныц (meicri шыгынныц кисыгы) ep6ipнуктесшен координаттардыц осьтерше карай тузу сызыктаржурпзем1з. Егер журпзген тузу сызыгымыз бага ociMeHкиылысатын. болса, усыныс бул нуктеде 6aFaFa икемд1 болады,ал ол ешм келемшщ ociH киып ететш болса, усыныс булнуктеде икемЫз болады.Сонымен, кыска мерз1мдеп усыныстьщ багага икемдшпeHiM келем1 ескен сайын есетш meicri шыгынныц есукаркынына, фирманыц туракты ресурстарды езгермел1ресурстармен алмастыру мумкшшшгше байланысты болады.Кыска мерз1мде туракты факторларды езгермел1 факторларменалмастыру шектелген. Фирма туракты ещщпс факторларынезгерту аркылы шыгындарын да жылдам езгерте алмайды. Егер114

нарыктагы бара ессе, усыныс мелшерш дереу езгергу кептегенфирмаларга киындау болады. Сондыктан кыска мерз1мдеусыныс багага икемаздеу болады.6.4. Узак мерз1мдегi тепе-тецдж жене бесекелесфирманыц усынысыУзак мерз1мде бесекелес фирманыц барлык шыгындарыезгермел1 болады. Егер нарыкта экономнкалык пайда алумумкшшшп болса, фирмалар жаца кесшорындар салабастайды, бурыдоы кесшорындардыц келемш улгайтады жененарыкка жаца фирмалар предо. Егер салада тек кана карапайымпайда алатын мумкшшшк болса, нарыктагы фирмалардыц саныезгермейдг Ce6e6i фирмалардыц салага Kipyre немесе оданшыгуга ынталары болмайды. Егер салада карапайым пайда алумумкшшшп болмаса, кептеген фирмалар жабылады немесенарыктан шыгып экономнкалык пайда екелепн салалардыi3fleftai.Узак мерз1мдеп пайданы мейлшше жогаргы децгейгекетеру 6.4.1 суретшде керсетшген. Кыска мерз1мде 6ip данатауардыц нарыктагы багасы 150 тенге. МС!, AQ шыгындарыбар фирма кыска мерз1мде осы багамен 300 дана eHiM усынып,РВСА тертбурышыныц ауданына тец экономнкалык пайдаалады. Фирма нарыктагы каз1рп бага болашакта да сакталадыдеп жобаласа, шыгындары МС2 жене АС2 болатын жацакесшорын салынады. Узак мерз!мде еюнон кесшорынныншенбершде ешм коле mi н бага мен узак мерз1мдеп шекп шыгынтецесюенге (D нуктесшде P=LRMC) дейш 700 данага ecipefli.Фирманыц максаты PDEF тертбурышыныц ауданына тецэкономнкалык пайда алу. Егер нарыктагы бага 150 тенгедецгейшде сакталса, фирманыц максаты жузеге асады.115

6.4.1 сурет. Узак мерз1мдеп пайданы мейлшшекатеруEipaK, бесекелес фирманыц экономикалык пайда алуыузакка созылмайды. Экономикалык пайда узак мерз1мде салагажаца фирмалардыц юруше ынта тугызады жене саладабурыннан жумыс ютейтш фирмалар ещцргс келемш ecipeбастайды. Сондыктан нарыктагы усыныс кисыгы орнын Si-денS2-re ауыстырады (6.4.2 сурет1ндеп теменп график), ал ешмкелем1 Qi-ден Q2-re есед1. Сураныс езгермесе, ешмнщ багасыузак мерз1мде 150 тецгеден 50 тецгеге темендейдь Егер фирмаен1м келемш 700 данада калдырса, ол зиян шегед1. Ce6e6i оныцкыска мерз1мдеп орташа шыгыны (АС2 > Р_>) нарыктагы жацабагадан жогары.116

6.4.2 сурет. Узак мерз!мдеп бвсекел1 тепе-тенд^qt =500 q2 = 700 qНарыкФирма пайданы мейлшше кетеретш eHiM келемш 700данадан 500 данага кыскартуга межбур болады. Ол Рз—LRMCтендшне сейкес келед1. 500 дана eHiM ещцретш кесшорыннынкыска мерз1мдеп шыгындары АС* жене МС*.117

Бесекенщ нетижеанде бага узак мерз1мдеп ец теменпорташа шыгынныц децгейше дейш темендейд1 (P2=LRACmin),ал экономикалык пайда нольге тец. Нарыктары фирмалар текКана карапайым пайда алады. Егер Р < LRACmin болса,фирмалар сападан шыга бастайды. Бул процесс нарыктагы багакайтадан кетершп, экономикалык пайда нольге тецескенгедейш жалгасады.Узак мерз1мдеп бесекелес фирманыц тепе-тецц1п:LRMC = Р = LRACmin.Бул тещцк узак мерз1мде жеплген бэсекел! нарыкта б1рде-6ip фирма экономикалык пайда алмайтынын корсете дьСонымен катар нарыктагы фирмалардыц ещцрю келемшecipyre немесе жаца фирмалардыц нарыкка юруге ынталарыболмайды.Сонымен, бэсекелес нарыктагы узак мерз1мдеп тепетенуцюпбылай сипаттауга болады:- саладары барлык фирмалар пайдаларын мейлшшеecipeAi;- барлык фирмалар карапайым экономикалык пайдаалатын болгандыктан, ешюмнщ нарыктан nibiFyFaнемесе Kipyre ынтасы болмайды;- нарыктагы бага ец теменп узак мерз1мдеп орташаLUbiFbiHFa (Р = LRACmin) тец болады;- нарыктагы тауардыц багасы сападагы усынысмелшерш сураныс мелшерше тецеспредгУзак мерз1мдег1 бесекелес фирманыц усынысы сол фирмажумыс icTeftriH сападагы сураныстыц e3repiciHe байланыстыкалыптасады. Сондыктан узак мерз!мдеп усынысты аныктауушш сападагы фирмалардыц сураныстыц езгеркше калай жауапберетшш талдаган дурыс болады.Салалык (нарыктык) усыныстыц калай жене не себептенезгеретшш 6.4.2 суретшдеп теменп графика талдаганда кердк.Нарьщтык усыныс барльщ фирмалардыц усынысыныцкосындысынан турады. Узак мерз!мде бесекелес нарыктагысураныстыц ecyi салалык усынысты ecipeAi, 6ipaK ескен багакайтадан езшщ бурымры децгеШне оралады.Егер бесекелес фирманыц ешмше сураныс азайса, тепетецбага узак мер31мдеп орташа шыгыннан темен туседь118

Нарыклгагы баганьщ темендеу1 саладагы кептеген фирмалардьщжабылуына немесе саладан шыгып кетуiне екеледг Нарыктагыусыныс, бага узак мерз1мдеп ец темен орташа шыгынга(LRACmin) тецескенге дешн кыскарады. Сураныстыц кыскаруынарыктык усынысты азайтады, 6ipaK узак мерз1мде багабурынгы денгейше кайта оралады.Сонымен саланыц узак мерз1мдеп усыныс кисыгы тепетецжарцайдагы усынылган ешмдер мен баганыц арасындагыбайланысты керсетедь Узак мерзймдеп усыныс кисыгыныц кезкелген нуктеанде LRMC= Р =LRACmin тещип орындалады.6.5. Онд1руш1лер мен тутынушылардыц утысы женебесекелес нарыктьщ THiMflLniriТутынушынын утысы (ТУ) - тауарга телеуге даяр ецжогаргы бага мен нарыктагы баганыц арасындагыайырмашылык. Сураныс кисыгыныц жогарыдан темен карайецюш болуы ец жогаргы бага темендеген сайын сатып алатынтауар саныныц кебейетшш керсетедГ Осы беягш кагидагасуйене отырып тутанушыныц утысын карастырамызТутынушынын жалпы утысы - сатып алатын тауарларyuiiH Tanerici келетш акша сомасы мен сол тауарларды сатыпалуга шыккан накты шыгынныц арасындагы айырмашылык-Оны 6.5.1 cypeTimeri графики талдау аркылы туацщрем^з.Мысалы, тутынушы А тауарды ете ж агары багалайды. Оныцтауар ушш телеуге дайын багасы Рш-ге тец. Тутынушьшар Б,В, С тауарга Pm багасынан темен, 6ipaK Pi багасынан жогарыбагаларды телеуге дайын. Нарыктагы сураныс пен усыныскабайланысты калыптаскан тепе-тец 6 a F a Pi. Тутынушы Дтауардыц кундьшыгы Pi багасына тец деп есептейдг Тауардыжогары багапайтын тутыну шьшар А, Б, В, С нарыктагы тепе-тецбагадан утыс алады. Ал тутынушы Д утыс алмайды. Сураныскисыгы мен нарыктагы тепе-тец баганыц арасындагы PiPmEушбурыштыц ауданы тутынушылар утысынын келем!Нкерсетедо.119

6.5.1 сурет. Тутынушы мен енд1руипшцутысыР, TY, 0 Y 1 Тутынушынынутысы1. Мундагы, TY -тутынушынын утысы, 0Yещйрушшщутысы.I0нд1рушшщ утысы (0 ¥ ) — 6ip ешмнщ ен теменпбагасы мен нарыктык баганыц арасындагы айырмашылык>Усыныс кисыгы осы ец теменп баганы керсетедг Бул ецтеменп 6aFa тауарды ендгруге шыккан шекп шыгынга тец.Егер нарыктагы бага шекп шыгыннан жогары болса,ешируппнщ пайдасы еседт Тепе-тецщк жагдайда ешнрушшщутысы нольге тец болады. Ce6e6i бага шекп шыгынга тец(Р=МС). 0нд1рушшщ утысын экономнкалык рента деп театайды. 0нд1рушшщ жалпы утысы ещиршп сатылганешмнен алган табыс пен осы ешмдерд1 енд1руге кажетп ец азакша сомасыныц арасындагы айырмашылыкпен аныкталынады.Оны 6.5.1 су реп н деп усыныс кисыгы мен тепе-тец баганыцарасындагы АР|Е ушбурышыныц ауданынан керем|'з.120

Нарыктагы Pi тепе-тен багамен бесекеш фирма Qi-re тецтепе-тец ешм келемш ендоредь Тепе-тец жагдайда бага шекпшыгынга тец (Р=МС). вширушшщ жалпы табысы OPjEQiтертбурышынын ауданына тец. О, eHiM келемш ецщругеколданган езгермел1 ресурстардыц альтернатив-ri куны OAEQrдщ ауданына тец. Бул езгермел! шыгындарды кыскартудыцманызын керсетед!.Егер фирма езшщ езгермел! шыгындарын баска бесекелесфирмаларга Караганда кыскартса, оныц жалпы угысы кебейедг(Эзгермел! шыгынныц кыскаруы шекп шыгынныц кисыгынтемен он^а жылжытады. Одан усыныстыц кебейгенш керемп.Тутыну шылар мен ещцрупплердщ утыстары жалпыкогамнын ел-аукатын сипаттайды. Сондыктан мемлекеттщэкономикалык саясаты, тутынушылар мен ецщрушшердщутыстарына есер ету аркылы когамныц ел-аукатын да езгертедгСалык салу саясатыныц нетижесш 6.5.2 суретшен керугеболады.вшируцмлердщ ешмше салынган салык, олардын шекпшыгындарын салык мелшерше еаред! (МС+Т). Шекпшыгынныц ecyi кыска мерз1мде барлык ецщрушшердщусынысты кыскартуларына екеледг Усыныс кыскарса (суранысбурынгы калпында), бага всед1. Усыныс кисыгы орнын солгажогары Si-ден S2-re козгалтады. 0HiM келем! Qj-ден Q2-reкыска рады (Д Q^QrChX ал нарыкта жаца тепе-тец Р2 багасыпайда болады (Р2=МС+Т).6.5.2 суретшде керсетшгендей, ецщрушшщ жиынтытабысы OP2E2Q2 тертбурышынын ауданына тец. BipaK ещцруппосы жиынтык табыстыц Р2Е2АРа тертбурышынын ауданына тецсоманы мемлекетке салык репнде' телейдц. Сондыктан оныцколында PaAQ:0 терт бурышыныц ауданына тец таза табыскапады. Салыкты телегеннен кейшп бага Ра.

6.5.2 сурет. Салыктын, тутынушы мен ецщрушшщутысына типзет!н ecepiТутынушынын утысы Р2Е2Е1Р1 кепбурышынын ауданынакыскарса, ецшруппшц салыктан шеккен зияны PjEjAPaкепбурышынын ауданына тец. P^E jA Pa кепбурышынынауданы тутынушы мен енд1рушшщ зияндарынын косындысы.Бул мемлекеттщ алган утысынан E2EjA мелшерше кеп.Мемпекетпн салыктан алган утысын аныктау упнн сатылганен1м келемш сапыктыц мелшерше кебейту керек немесеР2Е2АРа. E2EjA тутынушылар мен енд1рушшерд1ц тартатынсалык ауыртпашылыгы. Бул мелшер ешюмге тимейдк Салыкауыргпашылыгынан халыктыц ел-аукаты осы мелшергенашарлайды. Сонымен, салык ауыртпашылыгы тутынушылармен ецщрупилердщ арасында сураныс пен усыныстыц багаганкемдшпне байланысты белшедьЕгер мемлекет 6aFaFa субсидии берсе, ол тутынушы менецщрушшщ meicri шыгынын азайту аркьшы нарыктагыусынысты кебейтедк внщрушшщ утысы есещ. Нарыктагыусыныстыц ecyi нарыктагы баганы темендету аркылытутынушыныц утысын ecipefli. Осы жагдайды студенттердщ122

ездер1 жорарыдагы мысалдын улпсш колдана отырып,графиктщ кемепмен корсете алады.Кайталауга арналган сурактар1. Не себептен бесекелес фирманы «6aFa кабылдаушы» депатайды?2. Пайданы мейшнше арттыруга мумкшдж беретш ешмкелемш калай аныктайды?3. Бесекелес фирманыц MC=MR, Р=МС немесе MR=P ,осы тецд1ктерд!ц менш тус1нд1р!щз.4. Жиынтык табыс (TR), meicri табыс (MR), пайда женеmeicri пайда калай аныкталады?5. Кандай жагдайда фирма экономикалык пайда алмаса данарыктары кызметш жалгастыру туралы шецимкабыддайды жэне нел1ктен?6. Бэсекеш фирманыц кандай шыгындар кисыгыныц белйпфирманыц усыныс кисыгы болып табылады?Жауабыцызды туацщрадз.7. Мемлекетпн экономикалык саясаты тутынушылар менен^рушшердщ утысына калай эсер етед!?

124III ТАРАУ. ЖЕТ1ЛМЕГЕН БЭСЕКЕЛ1НАРЬЩТАРДАРЫ 0НД1РУШ1ЛЕРДЩ ШЕШ1МДЕР17. ТАЗА МОНОПОЛИЯ ЖЭНЕ МОНОПОЛИЯЛЬЩ БИЛГКТаза монополия - жакын алмастырушысы жок тауарещцретж немесе сататын жалгыз фирма жумыс ic T e im H жардай.Таза монополия нарыты улттьщ экономика децгеюнде ете сиреккездеседь Кеп жардайда таза монополияны жергиигпнарыктардан кездеспруге болады. Жакын алмастыру шысы жоктауарлар мен кызметтер де ете сирек кездеседг Таза монополия,таза бесекел1 нарык сиякты meicri жардайга жатады. Нактынарыктык курылымдар осы ею нарыктыц ортасында болады.Соган карамастан, таза монополия моделш тапдау нарыктаe3iHin бшпгш орнаткан фирмалардыц кабылдайтын шепимдершзерттеуге, оган есер eTeTiH факторларды аньпсгаура, олардыцкызметтерш мемлекет тарапЫнан реттеудщ c e 6 e 6 i мен максатынтусшуге кeмeктeceдi.Монополияныц турлер1 оныц пайда болу себептершебайланысты. Таза монополияныц пайда болуына салага немесенарьщка юруге койылган кедерплер себеп болады:- фирмалар жеке тауарлар мен кызметтерд1 ещцругемемлекеттен ерекше кукьщ алады;- кейб1р фирмалар патенттер мен авторльщ кукьщтыколдана отырып, нарыкта жеке тауарлар менкызметтерд1 енд1руге немесе жаца технологияныколдануга жеке дара ие болады;- егер тауарларды ендгруге кажетп экономнкалыкресурстар 6ip гана фирманыц иелцшде болса, олнарыкта монополияльщ бюпк орнатуга мумкшдисалады;- Kiiui enaipicrepre Караганда ipi ецщрютердщшыгындары темен болады, сондыктан олар осыартьщшыльщты колдана отырып, баска фирмалардынарьщтан ыгыстырып шыгаруга жене жацафирмаларды нарьщка юрпзбеуге мумюцщк алады.Егер фирманыц монополияльщ билт зац жузшдекоргалган болса, оны жабык монополия дейдг Патенттер мен

125авторлык кукыцты немесе жаца технологияны колдана отырып,нарыкта бишк орнаткан фирмаларды аш ык монополистердейдг Олардын нарыктагы билйт уакытша болады. Keft6ipешмдер мен кызметтерд1 (халыкты ыстык сумен, жылумен,газбен камтамасыз ету кызметтерО келем) улкен жалгызфирмаларда ецщрген арзанга туседь Ол eHaipic келемшщунемдшгшен туындайды. Сондыктан жеке фирмалармемлекеттщ бакылауымен сондай ешмдер мен кызметтерд!ендфуге ие болады. Оларды табнги монополистер дейдг7.1. Монополиялык фирманыц ешмше сураныс, meicriтабыс жене жалпы табысФирманыц нарыкта монополиялык бишк орнатуы, оныцсататын тауар келемш езгерте отырып, багага эсер етумумкшшиигше байланысты. Нарыкта монополиялык бнл!корнатудыц Herbri алгыш арты - фирманыц ешмше нарыктык сураныс кисыгыныц жогарыдан темен карай ецюшболуы.Сураныс кисыгыныц жогарыдан темен карай ецмш болуы,оныц багага абсолю т икемд1 немесе икемаз емес екендагжкерсетедг Ягни, сататын тауарлардыц саны мен баганыцарасында тыгыз байланыс бар. Монополист фирма бага менeitaipic келем! ту рал ы uieuiiM кабылдаганда нарыктыксураныстыц багага икемдшп мен санасады. Егер монополистезшщ тауарына бага белгшесе, сатылатын тауар саны нарыктыксураныстыц кисыгына байланысты езгередг Ал, егермонополист фирма нарыкта усынатый тауар келемш белгшесе,тауардыц багасы нарыктык сураныстыц кисыгына байланыстыаныкталынады. Демек, монополиялык бишк абсолюгп емес,монополистщ нарыктагы сураныс пен санасуына тура келедгБесекелес фирманыц meicri табысы тауардыц багасынатец. Ce6e6i фирма тауардыц багасына есер ете алмайды. Барлыктауар 6ip багамен сатьшады. Ал, монополист косымша тауарсату уппн оныц багасын арзандатуы керек. Ce6e6i оныцтауарына нарыктык сураныс абсолюгп икемд1 немесе икемаземес. Ягни, сатылатын тауар саны ескен сайын монополист

фирманын шекп табысы б1ртшдеп темендейдк Монополистнmeicri табысы багадан темен. Оны былай делелдейм1з:MR=ATR/AQ.Монополист косымша ешм сату ушш баганы темендетсе,Qi(AP)-Fa тен табыстан айрьшады. BipaK косымша сатканешмнен P2(AQ)-re тен табыс алады. Онда жалпы табыстын63repici:ATR=P(AQ)+Q(AP).Енд1 осы тенД1КП ешм келемшщ e3repiciHe (AQ) белсек,мына тенд!кт1 аламыз:ATR/AQ =MR= P+QAP/ AQ,мундагы AP/AQ сураныс кисыгыныц ецюшппн керсетедгСураныс кисыгы ецюш болгандыктан, монополистфирманыц шекп табысы багадан темен (MR< Р) болады.Шекп табыс пен сураныс кисыгыныц ецюнгппнщарасындагы байланыс болса, онда meicri табыс пен сураныстыцбагага икемдипгшщ арасында да тьогыз байланыс бар. Сураныскисыгыныц кез келген нуктесшдеп сураныстыц багагаикемдппп:Ed= P/Q- AQ/AP,ягни, AWAQ = P/Q Ej. Осы тецщкп шекп табыстьщ тещипнекойсак:MR=P+QP/QEd=P+P( 1 / Ed).Демек, MR=P(1+1/Ed). Осы тендш uieicri табыстыцбагадан аз екенш делелдейдь Сонымен, кез келген ешмнщmeicri табысы бага мен сураныстыц багага икемдшгшебайланысты. 'Сураныстыц багага икемдшп, meicri табыс женежалпы табыстыц араларындагы тыгыз байланыстар бар. Оны7.1.1 суретшдеп графиктердщ кемепмен талдаймыз.126

7.1.1 сурет. Монополистщ ешмше сураныс, шекп табысжалпы табыс пен сураныстыц багага икемдинп7.1.1 суретшдеп графиктерде керсетшгендей, монополифирманыц ешмше сураныс пен meicri табыстыц кисыктарыньщTypi жогарыдан темен карай баллталган тас сызык Оларсураныстыц абсолюта икемдо емес екенш жене eHiM келем1ескен сайьш meicri табыстьщ темендейтшш керсетедг Шекптабыс кисыгы келденен ocbTi сураныс кисыгыныц ортасынасейкес келетш нуктеде киып етеда.Егер монополистщ ешмше сураныс багага икемд» болса,баганыц темендеу1 meicri табысты темендеткенмен, жалпытабысты еаредг Демек, сураныстыц 6aFaFa икемдшпмонополиске батаны жалпы табыс ец жогаргы децгейгежеткенше темендете отырып, сататьш eHiM келемш ecipyreмумюнд1к бередг Егер сураныстыц 6aFaFa икемдшп 6ipre тен127

болса, баганьщ e3repici жалпы табысты езгертпейдк ce6e6imeicri табыс нольге тек. Осы жагдайда баганы ары карайарзандату сураиысты HKeMci3 жасайды, meicri табысты нольдентемен туаред1, ал жалпы табыс кыскара бастайды. Демек,монополист бага мен eHiM келемш езгерте отырып, пайданымейлшше арттыру туралы memiMAi тек кана сураныс багатикемд1 болган жагдайда гана кабылдайды. Монополист сататынeHiM келемш ecipreH сайын meicri табыстын темендеуч баганьщтемендеушен жылдамдау болады.7.1.1 кесте. Ed, MR, TR арасындагы байланыстарСураныстыц багага UleicriЖалпы табыс (TR)икемдшптабыс (MR)1. Сураныс икемд1 MR>0 TR ecefli2. СураныстыцMR=0 TR ец жогаргыикемдшп 6ipre тецмелшерге есед13. Сураныс икемиз MR

икемсп болса, онда meicri шыгын мен meicri табыстын генболуы мумюн емес. Ягни, монополист фирма сураныс йкемд!болтан жагдайда гана евдиргс келемш улгайта алады.7 .2.1 сурет. Монополист фирманын пайданы кетеру!Монополист фирмага пайданы мейлшше кетеру ушш еюмэселеш шешуге тура келедц. BipiHiuici - пайданы мейлшшежогаргы денгейге кетеруге мумюншшк беретш он при колем ifiаныктау. EKiuuiici — сататын eHiMre бага белплеу. Осымеселелердщ шешу жолдарын 7.2.1 суретшдеп графиктшкемег!мен талдауга болады. Пайданы кете per iH emupic колем iQmax. E нуктесшдеп meicri табыс пен шекп шыгынныцтещцпмен аныкталынадыЕщу сататын тауардын багасын аныктауымьп керек Олушш Е нуктесшен сураныс кисыгына карай (Е нуктесшен Ануктесше карай) TiK сызык журпзешз. Содан кешн А нуктесшенабсцисс ociHe карай тузу сызык журп'зу аркылы баганыаныкгаймыз. Qmax eHiM келемше сураныс туп>пу yujin фирма129

езшщ ешмше Pm багасын белгшейдг BaFa белгш болганнанкейт оны орташа шыгынмен салыстырамыз.Орташа шыгынныц мелшерш аныктау ушш А нуктесшенешм келемшщ ociHe карай журпзтген п к сызыктыц орташашыгыннын кисыгын киып ететш В нуктесш белг1лейм!з. Ениносы В нуктесшен абсцисс осше карай тузу журпзу аркылыА С т Menmepi аныкталынады. А С т багадан темен. Демек,Qmax eHiM келемш Pm багасымен сата отырып, монополистфирма ep6ip он1мнен (Pm-ACm) экономикалык пайда алады. 6-шы такырыптыц 6.2 параграфындагы нускаларга суйенеотырып, монополист фирманын жалпы табысы мен жиынтыкшыгынын аныктауга да болады. 0p6ip ешмнен тускен пайданыжалпы сатылган ешм келемше кебейтсек, фирманыц жалпыпайдасын аныктаймыз: (Pm-ACm)*Qmax.Сонымен, монополист фирманыц кыска мерз(мдеэкономикалык пайда алуыныц алгышарты:(MR=MC) < Р > АС.Егер монополист езшщ ешмше Pm багасынан жогарыбага белплесе, фирманын meicri табысы meicri шыгыннан артыкболады. Бул пайданы мейлшше арттыратын eHiM келемшаныктайтын ережеге сейкес келмейщ (MR=MC). Шекптабыстын. meKTi шыгыннан артык болуы фирманыц eHiMкелемш ecipyre eni де мумюншшгшщ бар екешн керсетедьЯг ни, фирма eHiM келемш ecipe отырып, жалпы пайданы ecipeалады. Ал, егер фирма ешмше Pm багасынан темен 6aFaбелплесе. шекп' шыгын meicri табыстан асып кетедг Булжагдайда пайдасын мейлшше кетерем деген фирмага eHiMкелемш кыскартуга тура келедгЕгер фирманыц ешмше сураныс кыскарса немесефирманыц шыгыны ессе, монополистщ зиян meryi де мумюн.Оны 7.2.2 сурепндеп графиктен керуге болады.

7.2.2 сурет. Монополист фирманыц зиян uieryiБага,шыгындарЭкономикалыкзиянНарыктагы сураныс кыскарса, оныц кисыгы орнын теменсолга карай жьшжытады. Сураныс кисыгымен 6ipre шекпшыгынныц кисыгы да орнын темен карай езгертедк Шекптабыс пен meicri шыгынныц тецшпне (MR= МС) сейкес келеннQmax ешм келемшде пайда алу уиин сураныс жеткшказ женеАСт > Р т. Сондыктан фирманыц зияны ACmABPmтертбурышыныц келем iHe тец. Демек, кыска мерз^мде(MR=MC)

2) Нарыкта моноиолиялык бши'к орнату унем1экономикалык пайда алура кепшдж бермейдг.Экономикалык пайда тек кана бара емес, сураныс пеншыгынга да байланысты.}) Марыща монополиялык бил* к орнатудын uieriболады Мемлекет тарапынан койылатын бакылау,иосекелес фирмалардын пайда болу м ум кш ш ш п,нарыкга субституттардыц пайда болуы жэнегутынушылардыц сураныстарынын 03repici сияктыфакюрлар монополистердщ нарыкта орнататынбилн !н шектейд)7.3. У зак мер:«мдег[ м онополиялы к тепе-тенД1КУзак мерз1мде монополист фирма ецщрютщ келемшшекп табыс (MR) узак мерз1мдеп ш екп шырынрз (LRMC)гецескенге дейш ecipe^i. Егер монополист осы тенд1'кке сейкесбелпленген багамен экономикалык пайда алатын болса, баскафирмалардын нарыкка Kipyi мумкш емес. Осындай жагдайдатаза монополист тек кана кыска мерзвдде гана емес, узакмерз)'мде де экономикалык пайда алады.Узак мерз1мде монополист фирма enaipic аукымын ecipeалады. Еск] eaaipic куатын кенейту немесе жана кесторындарсалу аркылы ешм келемш ecipyre болады. Оны 7.3.1 суретшенкерем1'з. Егер монополист 6ip зауыттын щецбершде жумыс|‘стейтш болса, узак мерз1мдеп угымды ен!м келемш (Qm)шекп’ табыс (MR) узак мерз1мдеп meicri шыгынга (LRMC)тенескенге дейш еар ед г Суранымга байланысты шекп табыскисыгы LRMC кисыгын LRAC кисыгынан темен жатканнуктесшде киып етед1 (LRMC

7.3.1. сурет. Bip зауыты бар монополияР,шыгындар7.3..2 сурепнде сураныстыц децгешне байланысты meicriтабыс узак мерз1мдеп шекп жэне орташа шыгындарга тец(MR=LRMC=LRAC). Фирма кыска мерз1мде МС* жене АС*шыгындары бар зауыттыц шецбершде еш’мд1 узак мерз1мдеп ецтеменп орташа шыгынмен ендоредкMR=LRMC=LRACmin.Узак мерз1мдеп тепе-тец жагдайда (MR-LRMC=LRACmin) монополист фирма ещирк келемшщ ecyiH inулгаймалы ecepi не н алатын утысты толы к колданумумкшшшпне ие болады. BipaK монополист ошмшщ багасы(Pin) узак мерз!мдеп LRMC жэне LRACmin шыгындарынанжогары. Монополист фирма бесекенщ жоктыгынан, баганыузак мерз!мдеп ец теменп шыгыннан жогары бепплейдг Ягни,ец теменп шыгынмен eHflipwreH ешмнен тутынушыларгаешкандай пайда туспейдг133

7.3.2 сурет. Узак мерз1мдеп монополиялык тепе-тецщк0н1м келемшщ ecyi узак мерз1мдеп орташа шыгынныцтемендеуше екелетш болса, монополист 6ip гана зауытпенжумыс ютейщ. Егер ещцргс келемш улгайту узак мерз1мдепорташа шыгынныц есуше екелетш болса, монополист еюнпизауыт салуга тырысады. Ею зауыттыц шецбершде монополистешмд1 узак мерз1мдеп ец теменп орташа шыгынмен енд1ред1.0шм келем1 ею есе кебейед1 жене узак мерз1мдеп пайда есед1.0шм келемш ею немесе б^рнеше зауыттыц шецбер1нде кебейту,монополистщ орташа жене meicri шыгындарыныц есушеекелмейд1. LLIeicri табыс узак мерз1мдеп шеюп шыгынга, ал олузак мерз1мдеп орташа ец теменп шыгынга тец болады(MR=LRMC= LRACmin). Осы жагдайларды терец тусшу ушш5-nii такырыптыц 5.4 параграфындагы материалдарды колданукерек.Сонымен, монополист фирма баганы ез> белгшейтшболгандыктан, бага мен монополистщ усынысыныц арасындатура байланыс жок. Нарыктагы сураныстыц e3repici,134

монополистщ emppic келем1 туралы кабылдайтын шеплмше кепэсер етпейдг Монополист ушш сураныс икемдшгшщ дережеамен шекп табыс кисыгы орнынын езгерушщ манызы зор. Оны7.3.3 cyperiHeH керуге болады.7.3.3 сурет. Сураныс e3repici мен монополияньщ усынысыQm7.3.3 суретшде керсетшгендей, монополист фирманьщешмше сураныс Di-ден D2-re езгерД1. Сураныс езгергенге дейшфирма Е нуктесше ( MR= МС ) сэйкес келетш Qm ешмшенд1руге шепйм кабылдайды Осы eHiM келемш сату ушшмонополист А нуктес1 аркылы аныкталынатын Pi багасынбелгшейд!. Сураныс езгерсе, онымен катар шекп" табыс таезгеред!. EipaK MR2 шекп шыгын кисыгын (МС) Е нуктесшдекиып етедг Сондыктан пайданы кетеретш ешм келем! Qm солбурынгы мелшерде калады Сураныс ескещцктен монополистезшщ ешмше D2 сураныс кисыгыныц бойындагы В нуктеаменаныкталынатын Р2 багасын белгшей Д1 (Р2 >Pi).Сонымен сураныс ессе, монополист усыныс мелшершеарудщ орнына баганы кетередг Монополист фирманыц135

усынысына эсер ететш непзп фактор сураныс кисыгыныцкозгалысы емес, meicri табыс кисыгынын орнын ауыстыруыболады.7.4. Монополиялык б и л и тц экономикалык женеелеуметпк шыгындарыМонополиялык нарыкта тепе-тецщк болганымен,нарыктагы экономикалык игшпстердщ багасы олардыц шею!шыгындарынан жогары. 7.4.1 сурепнде керсетшгендей,монополия бесекелес фирмага Караганда ешмщ аз енд1ред1(Qm < Q6) жене оныц узак мерз1мдеп орташа шыгыны ец темендецгейге туспейдьМонополист ешмше бесекелес фирмага Карагандажогары бага белгшейщ (Рт > Рб). Осыныц нетижесшдегутынушылар монополист!к нарыкта кымбат багамен тауарлармен кызметтер сатып алады. Бул жалпы халыктыц турмысжагдайын темендетедгМонополиялык нарыктьщ елеуметтж-экономикалыкшыгындарын тусшу ушш тутынушылар мен ещцрушшердщутыстарын талдау кажет. 7.4.1 суретшде meicri шыгындардыцкисьщтары б! рдей ею фирманыц тещцп керсетшген. Бесекел1фирма тутынушыларга Q6 ешм колем! н Рб багасымен усынады.Тутынушьшыц утысы РбЕ2С ушбурышыньщ ауданына тец. Егеросы ешм немесе кызмет монополиялык нарыкта усынылатынболса, онда монополист фирма Ei нуктесшдеп MR=MCтещцпмен аныкталынатын Qm eHiM келемш Pm багасыменусынады. Рт > Рб болгандыктан туты ну шыныц утысы РтСАушбурышыньщ ауданына дейш кыскарады. Тутыну шыныцутысыньщ РтА Е2Рб кепбурышыныц ауданына тец 6eniriжойылды.136

7.4.1 сурет. Монополиялык бшшстщ елеуметпкэкономикалыкшыгындарыТутынушы утысыныц 6ip бел i пн (монополиянынэкономикалык пайдасы - боялган твртбурыш) монополистиеленеда. EiE2A ушбурышынын ауданы ел тм н щ улесшетимейдг Ол когамныц шыгыны немесе таза шыгын. Оныцшшде EiE:B ецщрушшщ шыгыны немесе зияны. Осышыгындарды монополиялык бюнкпц элеуметпк шыгынынемесе зияны дейдг Qm

технологияны колдануга ынта жогары болады деген ойларайтылады.7.5. Монополияныц кызметш реттеу жэне оныцсалдарыМонополист фирмалардыц канша жагымды жактарыболганымен, олардыц нарыктагы кызметтер! мемлекеттщреттеуш талап етедь Монополист фирмалардыц кызметтершреттеу немесе бакылау ушш алдымен монополиялык билжтщдэрежесш аныктау кажет. Монополиялык билйсп аньщтаубарысында тольш жаткан киындыктар кездеседь Соганкарамастан экономистер ею индекса эд1сп колдана отырып,нарыктагы монополиялык билпстщ белгшерш !здейдг1. Лернер индекс! Монополияльщ биткпц 6ip белпсшбаганын meicri жэне орташа шыгындардан жогары болуыжатады. Баганын meicri шыгыннан каншалыкты жогары eKeHiHЛернер индексшщ кемепмен, бага мен meicri шыгынныцайырмашылыгын 6aFara белу аркылы аныктайды:М= Р-МС/Р,мундагы М - монополиялык билнстщ индекс^ Р - 6aFa, МС -meicri шыгын.Жетшген бэсекел1 нарьщта Р=МС болгандыктан, индекснольге тец болады, ал монополиялык бшпк бар нарыкта индекснольден жогары болуы керек. Индекса аныктау ушш meicriшыгын туралы акпаратты алу ете кнынга Tycefli. Сондыктанузак мерз1мдеп тецщк жагдайда meicri шыгын мен орташашыгынныц тец болатынын ескере отырып, индекса аньщтауymiH орташа шыгынды колдануга болады. Олай болса,индекс!:ц формуласын кайтадан жазамыз:М= Р-АС/Р,мундагы М - багага белшген 6ip ешмнен алатын пайда.Ещц осы тецщкп Q/Q шамасына кебейтсек, келеатеццйгп аламыз: М = ((Р-АС)’ QJ/P Q= пайда/жалпы табыс.Демек, пайда монополиялык билжтщ 6ip белпсь ¥закмерз1мде М ескен сайын нарыктагы монополиялык бишктщдережеа жогары болады.138

2. Херфиндаль индекс!. Фирманыц нарыкта сатылатыешмдердеп пайыздьщ yneci ескен сайын оныц монополиялыкбишгшщ дэрежеа де еседо. Бул баганы шекп шыгыннанжогары белплеуге мумюнпшпк бередь Херфиндаль индексшщ(Н) кемепмен нарыктагы шогырлану дережесш аныктаймыз:H=S, 2+S22+S32+...+ Sn2,мундагы Si —нарыкка ец кеп ешм шыгаратын фирманыц yneci,S2- одан кешнп фирманыц yneci.Херфиндаль индексш (Н) колдана отырып, фирманыцнарыктагы улесш аньщтау жолдарын студенттер Экономикалыктеория пеншен бшедгОсы аталган белгшерге байланысты мемлекетмонополиялык битки ер турл1 мёханизмдердщ кемепменреттейдгМонополияныц багасын шектеу. Баганыц шеп узакмерзщдеп MR=LRMC тецщгшён аныкталынатын багадантемен болуы керек. Егер бесекел! нарыкта мемлекет белгшегенбага тепе-тец багадан темен болса, нарыкта дереу тапшылыкпайда болар едг Ал монополиялык нарыкта мемлекет белгшегенбага фирмалардыц ше ini мд ерше бас каша эсер етед1. Оны 7.5.1суретшдеп графиктен керуге болады. Монополист фирманынешм KeneMi Qm , багасы Pm , 6ipaK мемлекет оныц багасьш Piдецгешнде шектейдг Бул бага монополист монополиялык багабелгшеу мумкшднчн берменщ. Монополист фирма Pi багаменешм келемш Q, децгешне дешн ecipe алады. BipaK монополистeHiM келемш Qi-re дейш еармейдк Монополист Pi багасынкабылдайтын болгандыктан, оныц eimipic келе Mi туралыlueiuiMi бэсекел1 фирманыц шеипм1ндей болады. Монополистфирма ушш сураныстыц кисыгы ABD. Шекп табыс MR2 багагатец (MR2 =Pi). Монополист eHiM келе Mi н Qm-нен MR2=LRMCтецгпгше дейш ecipeAi (Qc).139

7. 5.1 сурет. Монополиянын ешмше шекп бага белгшеуСонымен, монополист фирма еш мш щ багасын мемлекеттарапьшан реттеу еш м келемшщ есуше екеледг. Бул жагдайдамонополист фирма нарыкта бесекелес фирма сиякты шеиимкабылдайды. Мемлекет белгшейтш ш екп бага бэсекел1фирманыц еш мш щ багасынан жогары, ал монополиялыкбагадан темен болуы керек.Монополияныц ешмше салык салу. ¥ зак мерз1мдепмонополистщ орташа шыгыны мен enqipic факторларыныцбагасы туракты деген жорамал жасаймыз.Бесекелес фирманыц ешмше салык салынса, онытолыгымен тутынушыныц телеуше тура келедь Ce6e6iтауардыц багасы салык мелшерше еседг Монополистщ ешмшесалынган салыктыц багага жене ешм келемше THri3eriH ecepiH7.5.2 суретшен керем1з.Мысалы, монополист салык (Т) салганга дейш Qmi ешмкелемш Р, багасымен сатады деген жорамал жасаймыз.140

7.5.2 сурет. Монополияныц ешмше салык салуСалык салынганнан кейш ол ешм келемш Qm2-reкыска рта ды да, оны Р2 багасымен сатады. Осы салык бесекелесфирманыц ен1м1не салынса, ол ешм келемш Qei-ден Qo:-re дешнкыскартып, ешмнщ багасын Ро-ден Р0+Т-га ecipep еда. 7.5.2сурет1нде керсетшгендей, монополист! ц салыктан кешнпбагасы ньщ ecyi салыктыц мелшершен аз, ятни P2-Pi< Т.Сонымен, монополист фирма бесекелес фирматаКараганда eHiM келемш аз кыскартады жене батаны салыктыцсомасынан аз мелшерге еЫреда. Оныц ce6e6i монополист езшщeHiM келемш сураныс кисыгымен емес, meicri табыс кисыгыныцбойымен езгеретш шекп шыгынмен аныктайды Шекп табыскисьпы сураныс кисытына Караганда Tiicrey болады. Ол шекптабыстыц батата Караганда тез темендейтшш керсетед!.Сондыктан салыктыц нетижесшде eceriH монополистщ шекпшыгыны, оныц ешм келемш 6eceKeni фирманыц усьшысынаКараганда аз кыскартады. Сондыктан монополист ешмнщбагасына салыктыц сомасын толык коспайды. Сол себептенмонополистердац билйтн салыктыц кемепмен реттеу тшмш депесептеуге болады.141

Кайталауга арналган сурактарКандай жагдайда фирма нарыкта монополиялыкбил1К орната алады?Монополиялык нарыкта кез келген ешмнщ шекптабысы оныц багасынан нел1ктен темен болады?Пайдасын мейлшше кетерем деген монополист езшщешмше калай бага белгшейд1?Монополиялык бнлнетщ кандай экономикалык жэнеэлеуметпк шыгындары болады?Сураныстыц багага икемдшп, шекп табыс пенжиынтык табыстыц араларында кандай байланыстар9.бар?Неге монополиялык фирманыц усыныс кисыгынкурастыру мумюн емес?Лернер мен Херфиндаль индекстер1 калай есептелшесындак а м а й отырып,Г к Г ф ^ Г ^ ^ а л ^ с а » , -10.Моно— ы Гж ГнГйсекелест* «емекерекшеленеда?

8. МОНОПОЛИЯЛЫК БЭСЕКЕЛЕС НАРЫКМонополиялык бесекелес нарыкта эр турш тауарлар менкызметтер ен/цретш немесе сататын кептеген фирмаларнарыктагы ynecxepi ушш 6ip-6ipiMeH бэсекеге туседг Булнарыктьщ непзп epeKineniicrepi: «ер Typni тауарлар менкызметтер усынылады; ещпрушшер мен сатушылардьщ саныкеп; салага юруге кедергшер жок; фирмалар ешм келе Mi менбага туралы шеппм кабылдаганда 6ip-6ipiMeH санаспайды.Эр турш, 6ip-6ipiHeH ерекше тауарлар усынатын фирмаларнарыкта азды-Keirri билле орнатады. Сонымен катармонополиялардыц усынатын тауарлары каншама ерекшеболтан ымен, 6ip-6ipiH алмастыра алады. Сондыктан осынарыкта усынылатын тауарларга сураныстьщ икемдшп жогарыболады.Монополиялык бесекелес нарык таза бесекелес нарык пентаза монополиялык нарыктарга Караганда кундел1кп eMipae жшкездеседг Сондыктан осы нарыктагы монополистердш eHiMKeneMi мен бага туральг кабылдайтын шеппмдерш талдау ментуанудщ манызы ете зор.8.1. Монополиялык бесекелес нарыгындагы кыскажене узак мерзмдеп тепе-тецджМонополиялык бесекелес нарыкта пайданы мейлшшежогары денгейге кетеретш eHiM келе\и MR=MC тёцдйтменаныкталынады Сураныс кисыгы жогарыдан темен карай ецюшболып сызылады. Монополист фирма сураныстьщ икемдшпнебайланысты ешм келе Mi н езгерте отырып, бага белплейшнемесе баганы езгерте отырып, мейлшше кеп пайда екелетшешм келемш аньщтайды. Егер монополист фирма ешмшщбагасы орташа шыгыннан жогары (MR=MC) < Р > АС болса, олкыска мерз1мде экономикалык .пайда алады. Кыска мер31мдемонополиялык бесекелес фирма экономикалык пайда алады.Монополиялык бесекелес фирманыц тепе-тецщп 7.2.1 сурепицекерсетшгендей болады. Монополиялык бесекелес нарыккаюруге ешкандай кедерп болмагандыктан, узак мерз1мдеэкономикалык пайда жойылады.143

Узак мерз1мде нарыктагы фирмалар жаца кэсторындарсалу аркылы ешм келемш ecipe алады. Экономикалык пайданарыкка жаца фирмалардыц юруше себеп4 болады.Монополиялык бесекелес нарыкта пайда екелетш ешмнщKemipMeciH баска тауар белгнпмен усыну жш кездеседгНарыктагы 6ip-6ipimH орнына журепн тауарлардыц саныкебешп, олардыц усынысы еседа, бага темендейш жене жекефирмалардыц тауарына сураныс багага икемдшеу болабастайды.Осы езгерютер сураныс пен шекп табыс кисыктарыныцорнын темен экономикалык пайда жойылганша жылжытады.Нарыкка idperiH фирмалардыц саны аза яды. Нарыкта узакмерзхмдеп тепе-тещцк орнайды. Оны 8.1.1 суретшен xepeMi3.Узак мерз1мдеп тепе-тецщк жагдайында сураныс кисыгы узакмерз1мдеп орташа шыгынныц кисыгына жанама болыпсызылады. Сураныстыц темендеушен фирма MR=LRMCтещнпмен аныкталынатын ешм келемш (Qm) сату ушш батаны(Pm) узак мерз1мдеп орташа шыгын (LRAC) децгейндебелгшейдг Ягни, А нуктеанде экономикалык пайда нольге тец.Егер нарыктагы сураныс одан epi темендесе, фирмаларзиян шегеда жене нарыкган шыгуга тура келедг Ал нарьщтакалган фирмалардыц ешмше сураныс кисыгы мен шект! табыскисьщтары жогары карай жылжи бастайды. Ce6e6i нарыктагытауар саныныц кему1 нарыкта калган фирмалардыц багаларымен шекп табыстарын ecipeдг Сураныс пен ineicri табыстыцкисыктары нарыкта кайтадан жаца тецщк орнаганша жогарыкарай жылжиды.8.1.1 сурепнде керсетшгендей, монополиялык бесекенарыктагы тепе-тец 6aFa (Pm) узак мерз1мдеп ец теменп орташашыгын (LRACmin) децгейшен жогары. Егер фирмалар жетшгенбесекел1 нарыкта жумыс icrece, Q6 eHiM келемш enqipin, оны ецтеменп орташа шыгын децгеШмен аныкталынатын багаменусынар едг Монополиялык бесекелес фирмалар орташашыпандарын темендетуге тырыспайды. Ягни, монополиялыкбесекелес фирмалар тутынушыларга жетшген 6eceKeniнарыктагы фирмаларга Караганда ешмда аз жене жогарыбагамен усынады: Q6 > Qmжэне (Pm=LRAC) > LRACmin.144

8.1.1 сурет. Монополиялык бесекелес нарыктагыфирманыц узак мерз!мдеп тецдалКолданылмаганендарю куатыБесекелес нарыкта ендаретш ешм мен монополиялыкбесекелес нарыкта ендаретш ешмнщ айырмашылырын а рты кeHAipic куаты дейда (Q6- On). Артык ендарк куаты монополиста бесекелес нарыкта экономикалык ресурстардыц толыкколданылмайтынын керсетеда. Экономикалык ресурстардытолык колдана отырып, тутынушыларга кеп ешмда азшыгынмен усынуга болар еда. Б1рак узак мерз1мде ец теменпорташа шыгын децгейшде ешм ендару мумюшшлйп тек канастандартты тауарлар ендаретш нарыкта болады. Стандарттытауарларра сураныс кисыгы ете икемда болады. Узак мерз1мдептецщк жагдайында кез келген бесекелес фирма ец теменпорташа шыгынмен тауар усынып, карапайым пайда апады. Алер турш, 6ip-6ipiHeH ерекше касиеттер! бар тауарендарупплердац ешмше сураныс кисыгы жогарыдан темен карайецюш. Сондыктан монополиялык бесекелес фирмалардыц145

экономикалык ресурстарды тольщ колдану мумкшшшктер1болмайды. Монополиялык бесекелес нарыктагы артык ендарккуаты ер турл1 ешм ецщру шыгыныныц 6ip белтн курайды.Осыдан тутынушылар ер турл! тауарлар мен кызметтерд1калайтын болса, оларга жогары бага телеуге дайын болуларыкерек. EipaK ер Typni тауарлар мен кызметтерщ енд1ру артыкендарк куатын тугызады.Артык енщрю куатыныц Menuiepi (ресурстарды тюмщколдану дережеа) нарыктагы фирмалардыц санына женемонополиялык бишюпц дэрежесше байланысты. Нарыктагымонополиялардыц саны аз болса, тепе-тец бага мен шекп пайдажогары болады. Артык ецщрк куатын кыскарту униннарыктагы монополиялык бесекелестердщ саны кеп болтаныдурыс. Монополиялык бесекелес фирмалардыц саны кебейгенсайын нарыктагы монополиялык бшшетщ дережеЫ детемендейщ.8.2. Монополиялык бесекелес нарытындагы жарнамамен тауарды етюзудщ мацызыМонополиялык бесекелес нарыкта фирмалар тауарлардыцсапасына, Typi мен тусше, касиеттерше, тауарды етюзущц ерTypni эд1стерше кеп кецш беледа. Сондыктан монополиялыкбесекелес нарыктагы фирмалар унем1 жаца тауар внд ipy немесеесю тауарларга жаца касиеттер беру сиякты кызметтермен кепайналысады. Атакты фирма белгшер1мен енщршген тауарларбелпаз фирмалардыц тауарларына Караганда кымбат болады.Фирманыц алдындаты непзп максат - тутынушыларды ездер1-шц тауарларыныц баска фирмалардыц тауарларынан ерекшеекешне сенщре отырып, оларды кымбат бага телеуге дайындау.Ол уппн фирмалар белсенщ турде жарнамамен айналысады.Жетшген бесекелес нарыкта стандартты жене 6ip-6ipiHeHайырмашылыгы жок тауарлар сатылатын болгандыктан, шыгыншыгарып жарнама жасау немесе тауарды етюзудщ жолдарын1здеу сиякты жумыстар аткарылмайды. Жет1лген бесекелеснарыкта бесекеге тусущц непзп куралы - баганы езгерту.146

8.2.1 сурет. Тауарды етюзу шыгындары, жарнама,экономикалык пайда, сауда келешМонополиялык бесекелес нарыкта тауарга жарнама жасаужене оны етюзу ушш фирмалар кептеген шыгын шьсрарады.Егер фирманыц ешмше сураныс кебейсе жене сауда келем1ессе, осы шыгындар акталады. 8.2.1 суретшде жарнама ментауарды етюзу ед1стер! монополиялык бесекелес фирманыцпайдасьша капай есер ететтш керсетшген. Егер жарнама етеутымды болып, тутыну шыларцы фирманыц тауарынакызыктырса, тауарга сураныс еседо. Жарнамага дейшп суранысD i, шекп табыс MRb тауардыц багасы Рь осы багамен Qi ешмкелем1 сатылады. Фирма тепе-тецщк жагдайда карапайым пайдаалады.Фирма утымды жарнама жасау аркылы сураныс кисыгынDr-re жылжытады. Жарнамадан кешнп фирманыц орташашыгыны АС+АС*, ал шекп шыгыны МС+МС* болады. 0шмкелем! Q* (MR^MC+MC*). Осы ешм келемЁ D2 сураныс147

кисыгыныц бойымен аныкталынатын Р* багасымен сатылады.АВ кездцдкя 6ip ешм бЁрлтне шыккан жарнама шыгыны. Егероныц мелшерш сатылатын ешм келемше (Q*) кебейтсек,фирманыц жалпы жарнамага шыккан шыгынын аныктаймыз.Утымды жарнаманыц нетижесшде фирма P*DAC тертбурышыныцауданына тец экономикалык пайда алады. Егержарнаманыц нетижесшде ескен сураныс болашакта кыска р-майды деген умгг болса, фирма тауарды етюзуге шыгатыншыгынды кыскарта отырып, экономикалык пайданы одан арыecipyre тырысады.Монополисте бесекелес фирмага экономикалык пайдаекелген жарнама узак мерз1мде нарыкка жаца фирмапардытаргады да, бесекеш ecipy аркылы экономикалык пайданыцжойылуына себеп болады.8.3. Монополисте нарыктагы бага белплеудепдискриминация саясатыНарыкта монополиялык бшпк орнаткан фирматутынушылар сураныстарыньщ багага жене табыскаикемдшпне байланысты тауарлар мен кызметтерд1 эртурл1багамен сатады. Оны бага белгшеудеп дискриминация саясатыдейда. Бага белгшеудеп дискриминация саясатын журпзу ушшбЁрнеше алгышартгар орындалуы керек: б1ршшщен,тутынушылардыц тауарды кайта сату мумюншйпктер1 болмауыкерек; екшшщен, фирманыц нарыкта монополиялык бюппболуы керек, демек ол езшщ ешмше e3i бага белгшей алатынболуы кажет; уппшшден, фирма нарыктагы тутынушылардыолардыц суранысьша байланысты топтай алуы керек.148

8.3.1 сурет. Монополист фирманыц 6aFa белплеудепдискриминация саясатыОсы шарттар орындалган жардайда, монополист фирма6aFa белплеудеп дискриминация саясатын журпзу аркылыезшщ пайдасын кебейтедг Мысалы, осындай саясатты шаллнкал ада ете курделй операция жасай алатын жалгыз хирургколдана алады. Бага аркылы журпзшепн дискриминациясаясатыныц меиш 8.3.1 суретшен керуге болады. Монополиспцшекп шыгыны оныц шекп табысына тец болса, тауардыцбагасы шекп шыгыннан кем болмауы керек. Монополиспцбелгтлейпн ец теменп багасы Р0 . Егер монополист барлыктутынушылар ушш тауарга Pm багасын белплесе, MRi=MCтецщпмеи аныкталынатын Qm тауар сата отырып, РтВСР0тертбурышыныц ауданына тец экономикалык пайда алады.Монополист фирма багамен дискриминация саясатынжурпзу аркылы езшщ тутынушыларыныц санын кебейте аладыжене экономикалык пайданы ес1ред1. Осы саясатты журпзгендесураныс кисыгы шекп табыс кисыгымен сейкес келедгМонополист тутынушылардыц суранысын жене каражатынескере отрып, бай адамдарга Рт багасынаи жогары бага149

белгшейда жэне экономикалык пайдасын РтВА ушбурышыньщауданына тец мелшерге ecipe алады. Жеке кедейлеутутынушыларга Рш багасы мен Ро багасыньщ арасындагыбагалармен тауар усына отырып, сауда келемш Qd мелшершедейш ecipe алады. Онда монополистщ экономикалык пайдасыВЕС ушбурышыньщ ауданына тец мелшерге еседгСонымен, багамен дискриминация саясатын журпзудщнэтижесшде монополист езшщ пайдасын АЕР0 ушбурышыньщауданыныц мелшерше дейш кебейтедь Сейтш, монополисттутынушыныц букш утысьш езшщ пайдасына айналдырады.Кайталауга арналган сурацтар1. Монополиялык бесекелес фирма етмш щ багасы узакмерз1мдеп тепе-тендж жагдайда meicri шыгьшнан жогарыболганымен неге экономикалык пайда болмайды?2. Монополиялык бесекет нарьщта жарнаманыц кандаймацызы бар?3. Монополиялык бесекелес нарыгындагы узак мерз1мдатепе-тецдйс немен ерекшеленед1?А. Не себептен монополиялык бесекелес нарыгындаколданылмайтын артык ендорк: куаты пайда болады?5. Монополиялык бесекелес нарыгында жарнама артыккуатпен байланысты шыгындарды калай азайга алады?6. Бага белгшеудеп дискриминация саясатыныцтутьшушыга екелетш пайдасы бола ма?150

9. ОЛИГОПОЛИЯОлигополия нарыгында жумыс icreihiH фирмалардыцсаны аз жэне нарыктагы ynecrepi жогары болады. Нарыкка жацафирмалардыц idpyi киын немесе мумюн емес. Олигополистфирмалар нарыкта стандартты жэне эр Typni тауарлар усынады.Олигополист фирмалардыц ешм келем! мен бага туралыкабылдайтын шеппмдерше есер ететш непзп фактор -бесекелестердщ uueuiiMi. Сондыктан олигополист фирмалардыцтек кана сураныстыц ерекшелйтмен гана емес, бесекелесфирмалардыц кабылдаган шеинмдер1мен де санасуларына туракеледо. Олигополист фирмалар пайданы мейлЁнше eciperiH ешмкелеып мен бага туралы шеппм кабыдцаганда, бесекелесфирмалардыц .оган жауап репнде кандай шеппмдеркабылдайтынын ескереда. Сонымен, олигополист фирмалар 6ip-6ipiMeH т-ыгыз байланысты жене багыныпггы болады.Микроэкономикалык теорияда олигополия нарыгындакабылданатын шеипмдер туралы 6ip гана модель жок. Нактыжагдайларга жене ер Typni жорамапдарга суйене отырыполигополия нарытыньщ б1рнеше модет карастырылады.9.1. Курионыц дуополия модел!Нарыкта б>рдей ешм ещцретш жене орташа шыгындарытец ею фирма жумыс 1стейд1 деп жорамал жасаймыз. Еюфирмада 6ip мезгшде, бесекелес шщ ешм келемЁ туракты дегенжорамалмен, езшщ eHAipic келем1 туралы шеппм кабылдайды.Олардыц ойынша, еркайсысы ездершщ ешм келемдерш езгертеотырып багага есер ете алады. Осы Курноныц дуополиямоделшщ мешн керсетедьКурно модел1нде ею фирманыц езара байланысы багатуракты жагдавда ешм келемшщ esrepyi аркылы жузегеа сады. Курно моделшщ графикалык KepiHiciH 9.1.1 суретшенвврешз.151

9.1.1 сурет. Дуополия модел!Егер фирма A QA, ешм келемш ецщрсе, Б фирмасы езшщжауабыньщ кисыгына байланысты ешм енд1рмейд1. Ce6e6i QAiешм келемшде нарыктагы бага орташа шыгынга тец. Егер eHiMкелем1 ессе, нарыктагы бага орташа шыгыннан темен Tycinкетед1. Фирма A QA2 eHiM KeneMiH ецщрсе, Б фирмасы оганжауап репнде Qbi ешм келемш усынады. Оган жауап репнде Афирмасы ен1м келемш QA3-Ke кыскартады, ал фирма Б ешмKeneMiH QB2-re жетюзедь Ею фирма еэдершщ жауап берукисыктарына байланысты ешм келемш езгерте отырып, тепетецжагдайга кол жетюзедь Ол жауап беру кисыктарыныцкиылыскан нуктесмне сейкес келещ. Ол нуктеде фирмалардыцешм келемдер1 Q*A жене Q*B. Осы тепе-тецд1кт1 Курно тецщпдейщ.Егер ею фирма QA2 жене QE3 ешм келемдерш усынса,нарыкта бесекел1 тепе-тецщк орнайды, 6ipaK фирмаларэкономикалык пайда алмайды. Сондыктан ею фирма ymiH152

экономикалык пайданы камтамасыз ететш Курно тещцп тшмдо.Егер ею фирма QA2 жэне QB3 ешм келемдерш тандай отырып,6ip-6ipiMeH шекп табысы шекп шыгынына тец жиынтык ен1мкелемш кыскарту туралы жасырын кешадмге келсе, оларездершщ пайдаларын кебейте алады.9.2. Олигополиялык фирманыц шеш!м кабылдаустратегиясы жене ойын теорнясыОлигополия нарыгындагы фирмалардын 6ipeyimHкабылдаган iueiuiMi еюнпнсшщ кабылдайтын шеппмше есеретеда. Сондыктан олар шеппм кабылдаган да, ездершщбесекелестершщ карсы кабылдайтын жауаптарын болжап бшугежене оларды жан-жакты талдай отырып, езшщ пайдасынаайналдыруга тырысады. Ойын теорнясы —мудделер1 6ip-6ipiHe карсы олигополиялык фирмалардыц бет алыстарын,кабылдайтын шеппмдерш талдаудыц эдкп. Оныц кемепменep6ip ойынга катысушыныц стратегиясыныц нэтижеабагаланады. Ол ушш утыс матрицасы курастырылады. Утысматрицасы бэсекелестщ кабылдайтын шеппмше байланыстыep6ip стратегиядан алатын утыс пен зиянды керсетедг9.2.1 кестеде ею фирманыц стратегиялык шеппмдер1нетижелершщ матрицасы керсетшген. Егер фирма В багасынезгертпесе, фирма А баганы темендету аркылы пайдасын15 ООО $ катере алады. Ал егер фирма А баганы темендеткенде,фирма В оган жауап ретшде баганы Tycipce, екеушщ депайдапары 5 ООО $ кыскарады.А фирмасы ушш альтернатив!! стратегия - баганытуЫрмей устап туру. Бул стратегияныц нетижеа В фнрмасыныцшеппмше байланысты болады.153

9.2.1 кесте. «Бага согысындагы» фирмалар шеппмдершщнэтижелер1 матридасы 1Ф И Р М АВФ И Р М А АВаганытемендетуВаганытуракты устауБаганытемендетуА фирмасыпацдасыныцезгеркп- 5 ООО долл.В фирмасыпацдасыныцезгеркл- 5 ООО долл.А фирмасыпайдасыныцезгеркп-1 0 ОООдолл.В фирмасыпайдасыныцe3repici+15 ООО долл.Баганытуракты устауА фирмасыпайдасыныцезгерЫ+1 5 ОООдолл.В фирмасыпайдасыныцesrepici-1 0 ОООдолл.А фирмасыпайдасыныцesrepici0 долл.В фирмасыпайдасыныцезгеркп0 долл.Афирмасыньщецжогарызияны- 5 000долл.-10 000долл.В фирмасыньщецжогарызияны—5 ОООдолл. -10 ОООдолл.1. Хайман Д..Н. Современная микроэкономика: анализ и применение.В 2-х т.Т.2., с. 65. - М., Финансы и статистика, 1992.154

Егер В фирмасы багасын Tycipce, онда А фирмасы 10 ООО $зиян шегед1. Ал, егер В фирмасы багасын езгертпесе, Афирмасыныц пайдасы езгермейдг9.2.1 кестесшен В фирмасыныц кабылдайтын шеппмдешц нэтюкелерш де керуге болады. В фирмасыныц пайдасыныцesrepyi А фирмасыныц жауабына байланысты болады. Афирмасы ушш ец жагымды мумюшгошк - пайданы 15 ООО долл.кебейту, ал ец на шар стратегия - батаны туракты устагандабесекелестщ багасын Tycipyi 10 000 долл. зиян екеледгМатрицаныц кемепмен В фирмасы уппн де ец жагымды жэнеец жагымсыз стратегияны болжауга болады.Пайданы барынша аз темендететш (ец аз зиянэкелетш) стратегияны максимина. стратегиясы дейдьМаксимина стратегиясы пайданыц накты 6 ip децгейден тементуспеуше мумюнпшпк беред1. Кез келген фирма максиминастратегиясын тацдаганда, оныц бэсекелестерЁ де осындай тацдаужасайды деп жорамалдайды. Бесекелес фирмалардыц 6 ip -6 ip iH eсен1МС13дЁкпен карауы жене бесекелес фирма багасынезгертпейд1 деген ceHiM батаны темендету туралы шеппмкабылдаута екеледа.Нарыкта кабыдданатын шеппмдер нэтижелер1н1нматрицасында керсетшгендей ею фирма да максиминастратегиясын тандайды, ягни e x e y i де батаны темендетугешеппм кабылдайды. Сол себептен олигополия нарыгында еюфирмага да пайда екелмейтш «бага согысы» басталып кету!мумюн. Ею фирма уппн ец тшмд1 стратегия - батаны турактыустап туру. Ол олардыц пайдаларын темен де, жогары даезгертпейд1. «Бага согысыныц» пайдасыздыгы фирмаларды 6 ip -6ipiM eH K eniciM re келуге немесе картель куруга итермелейд!.Сонымен, олигополия нарыгында 6ip-6ipiMeH байланыстыкабыдданатын шеппмдердщ утымды болуы немесе нарыктажалгыз тепе-тецдаюпц орнауы М1ндетп емес. dp6ip фирманыцкабылдайтын шеппм1не кептеген факторлар есер етедьСондыктан езара байланыстылык щецберЁцде нарыкта ер T ypniтепе-тенджтер калыптасуы мумюн.155

1S6Егер А фирмасыньщ бага белгшеу туралы кабылдаганшеиши В фирмасынын. карсы кабылдаган шепнмшебайланыссыз пайданы кетерсе, онда басымды(доминирующий) стратегия тецщп калыптасады. Жогарыдакарастырылган ойын теориясында басымды стратегия тец дтжок-А фирмасы В фирмасыныц карсы кабылдайтынстратегиясын ескере отырьш, езшщ барлык мумкшпплтНжузеге асырады. В фирмасы да А фирмасыныц шеппмш ескереотырьш, утымды шепим кабылдайды. Осындай жагдайдафирмалардыц шеппмдерш езгертуге ынталары болмайды.Осындай тещцкп Нэш Temtfri дейдь Нэш тен дт фирмалардыцбгржакты пайданы котере алмайтындыктарын керсетеда. Б^здщмысалымыздагы Нэш тецщп А мен В фирмалары багаларынтуракты устау туралы шеппм кабылдаганда калыптасады(пайданыц e3repicrepi 0; 0).Егер В фирмасыныц жагдайын нашарлатпай, Афирмасыныц жагдайын жаксаргу мумюн болмаганда пайдаболатын тещцюп Парето тецди1 дейда. Б1здщ мысалдагыПарето тецщп пайданыц езгерютер1 - 5 ООО; - 5 ООО жэне 0; 0болганда калыптасады. Ce6e6i, осы жагдайда 6ip фирманыцпайдасын кетеру екшппсшщ пайдасын темендетпей жузегеаспайды.В фирмасы А фирмасынын болашактагы жауабын ескереотырып, ешм KeneMi туралы шепим кабылдайды. Ал Афирмасы пайдасын кетеру ушш В фирмасыныц ешм келемшмойындайды. Оны Стэкельберг тецд!п дейдг Стэкельбергтецщп пайданыц +15 000; -10 000, -10 000 +15 000 езгерютершдекалыптасады.9.3. Олигополиялык бэсеке жене «бага согысы»Олигополист фирмалардыц арасындагы бесеке ep6ipфирманыц нарыктагы улесш ecipy ymiH жургЫледь Осымаксатпен олигополист фирмалар «бага сопдеына» екелетшсаналы турдеп бесекеге туседь «Бага согысы» дегешм1з -олигополист фирмалардыц 6ipiHeH кейш 6ipimn баганытемендету!. Оныц саддарын 9.3.1 суретшен керуге болады.

Салада ею фирма жумыс йггейда. Олардыц орташашыгындары тец. Фирмалар Р* багасымен Q* ешм келемшецщре отырып, езара нарыкты бел!сед1 жене экономикалыкпайда алады. Егер фирмалардыц 6ipeyi баганы Pi децгейшедейш Tycipe отырып, ешм келемш Qt ecipce, ол нарыкты жалгызез1 басып any аркылы пайдасын кебейтедо. Оган жауап ретшдееюнпп фирма баганы Р2 децгейше дешн TycipeAi де, нарыкта Q2ешм келемш усына отырып, ез1шц бшппн орнатады.Пайдасынан айрылган 6ipiHnn фирма баганы орташа шыгынгатец Рэ бага децгейше дейш Tycipyre межбур болады. Багаорташа шыгынга тецескенде ею фирманыц 6ipeyi деэкономикалык пайда ала алмайды.9.3.1 сурет. «Бага согысыньщ» салдарыБага согысыньщ нэтижесшде жетшген бесекелес нарыккатен тепе-тецщк орнайды: Р3=АС=МС. Осы тецщкп Бертрантещцг! дейд1. Сонымен, олигополист фирмалар «бага согысын»бага орггаша шыгынга тецескенге дейш журпзедг157

«Бага согысынан» тутынушылар утады. BipaK «багасорысы» узакка созылмайды. Олигополист фирмалар «багасогысына» туспеу ушш 6ip-6ipiMeH бага белгшеу жененарыкты белу туралы жасырын KeniciMre келуге ынталыболады. Сондыктан осы модельд1 «жасырын KexriciMre келу»модел1 деп те атайды.Егер фирмалар 6ip-6ipiMeH жогары бага белгшеу аркылыпайданы кетеру туралы келюмге келсе, нарыкта картель пайдаболады. Картель - бага мен ешм келемш 6ipre аныктайотырып, пайданы кетеру туралы келйхмге келетшецщрушшердщ тобы. Картель пайданы ец жогары децгейгекетеретш eHiM келемш езшщ мушелершщ арасында белш,еркайсысыньщ улесш аныктайды. Оны квота деп атайды.Карте льдin непзп проблемасы - ep6ip фирманыц улесш(квотасын) аньщтау жене оныц орындалуына бакьшау кою.Себебi картельдщ багасымен пайданы кетеру ушш жекефирмалар ездершц упестершен аргьщ eHiM ендаруге тырысады.Егер кептеген фирмалар ездершщ упестерш кебейтш ж^берсе,ол картель багасыныц темендеуше жене пайданыц жойылуынаекеледь9.4. Бага белплеудеп жетекшшж модел1Олигополия нарыгындагы езара келгсе отырьш, багабелгшеу немесе нарыкты белгсу оцай жумыс емес жене оган зацжузшде тыйым салынган. Сондыктан олигополист фирмаларезара келшмнщ жасырын турлерш кец колданады. Соныц 6ipi -бага белплеудеп «жетектеушипк».Салада нарыктагы yneci жогары, техникалык женетехнологиялык жагынан карастырсак, басымды орын алатынфирмалар болуы мумюн. Оларды «жетекиллер» десек, саладагыбаска фирмалар оныц «жетепнде» журедь Фирмалардыцосындай жагдайларын олардыц 6aFa белгшеу саясатынанкере\нз. Бага белплеудеп жетекшшпш жартылай монополиядейдц. Жетекпп фирма монополиялык бага белгшейдь Багабелплеудеп жетеюшлш модели 9.4.1 сурепнде керсетшген.Жетекнн фирма-олигополист нарыктагы жалпысураныстыц мелшерш жене оныц 6aFaFa икемдшгш ескере158

отырып, езшщ ешмше сураиысты (ЕЪк кисыгы) аныктайды.Таза сураиысты аныктау yuiiH жетешш фирма саладагы баскафирмалардыц кез-келген багамен сата алатын eHiM келемшнарыктагы сураныс (D кисыгы) мелшершен алып тастайды.Жетешш фирма езшщ MR*=MC тецщгше суйене отырып,нарыктагы сураныстыц икемдшп не байланысты Рждецгетндеп багамен qxeHiM келемш усынады.9.4.1 сурет. Бага белгшеудеп жетешш лжЖетектеп фирмалар жетектеуипшц багасын (Рж)кабыддайды. Осы багамен олар qF eHiM келемш ещпршусынады. Сонымен жалпы нарыктык усыныс qD = q„+qF болады.Неге жетектеп фирмалар жетешшнщ багасынкабыддайды? Оныц eiti ce6e6iH атауга болады. Б1ршшщен,жетектеп фирмаларга с ал ад а жетектейтш фирманыц болтаныпайдалы. Нарыкта басымды орын алатын ipi фирмалар гананарыкты жан-жакты зерттей отырып, нарыктык сураныс туралынакты акпарат жинайды. Сондыктан жетектейтш фирманыц159

белгшеген багасын жетектегшер оптимальды бага ретшдекабылдайды. Егер жетеюш фирма багасын езгергсе, оныжетектегшер болашактагы сураныс езгерюшщ белгйп дептусшедь Еюнппден, жетектеп фирмалар уакытша пайдаларынкетеру ушш ездершщ багаларын темендете алады. BipaKжетеюш фирма тарапынан «бага согысыньщ» ашылуынанкоркады. Егер жетеюш фирма «бага согысын» бастаса,жетектеп фирмалар одан жецшш калады. Ce6e6i, жетеюшфирманыц шыгыны жетектегшердщ шыгындарына Карагандатемен.Бага белгшеудеп жетекшшк саясатын журпзу женеэкономикалык пайда алу нарыкка юруге койылган кедерплергебайланысты. ¥зак мерз1мде нарыкка жаца фирмалар Kipyiмумюн. Сондыктан олигополистер ездершщ экономикалыкжагдайларын сактап калу ушш нарыкка жаца фирмалардыцюруше бага тарапынан кедерп кояды. Ол ушш олигополистерсалага юруге ынталы фирмалардыц орташа шыгындарынбагалай отырып, узак мерз1мдеп ец теменп орташа шыгындецгеШнде бага белгтлейщ. Егер жаца фирмалардыц орташашыгындары салалык орташа шыгыннан жогары болса, салагаюруге мумюндш болмайды. Ce6e6i олигополист фирмаларбелгшеген багамен ешмдерщ сату оларды банкроттыккаекелед1.Жетеюш фирмалар нарыктан ез1н1ц бесекелестер1ныгыстырып шыгару уппн баганы кыска мерз1мдеп ец теменпорташа шыгын децгеЖнде белплеулер1 де мумюн. Баганытус!руде» шеккен зиянды жетекш1 фирмалар узак мерз1мдекайтарып ал у га ум!тгенед1.Бага аркылы жаца фирмалардыц нарыкка юруше кедерпКою немесе бесекелестерщ нарыктан шыгару максатымен,олигополистер уакытша монополиялык бшпктен бас тартады.9.5. Сынган сураныс кисыгыныц модел1Сынган сураныс кисыгыныц моделшщ кемепменолигополия нарыгындагы баганыц турактылыгы тус1нд1р1лед1.Сынган сураныс кисыгыныц модел1 9.5.1 сурет1ндеп графикте160

керсеплген. Бул модельде 6aFa (Р) алдын ала белпленген депжора мал жасалынады9.5.1. сурет. Олигополистщ сынган сураныс кисыгыЖеке олигополист фирмалар баганы белпленген багаданжогары кетермейд!, ce6e6i бэсекелестер oFaH шеспейдц. Ал егерфирма батаны белпленген багадан темен туспрсе, 6aFaFa икемд1сураныс икемаз сураныска айналады. Ce6e6i фирма баганытемендетсе, оныц бэсекелестер! де багаларын темендетедгBaFaFa икемдд сураныстьщ дереу икемаз сураныска айналуысалалык сураныс кисыгыныц (Dc) сынган турж ( Оф) бередгОлигополист фирма втм ш щ багасы белпленген багадантомен туссе, ол фирманьщ шекп табысын шугыл темендетедгБага твмендегенде, сураныс икемаз болгандыктан, фирманынжалпы табысы азаяды. MR=MC, тещппмен аныкталынатынешм квлем1 Qm белпленген Р багасымен сатылады Егер 6ipсебептермен фирманыц uieirri шыгыны шекп табыстын aQmкесшдкпнщ бойымен MCi-ден МС2-ге вссе немесе темендесе, ол161

фирма ешшнщ багасы мен ецщрк; келемше эсерш типзбейд!.Бага мен ешм келем1 езгермей, теракты децгейде кал ад ы. Булбаска нарыктарга Караганда олигополия нар&гындагы бара менешм келемшщ турактылыгын дэлелдейдгЕгер фирманыц шыгыныныц eciMi шекп шыгынньщкисыгын а нуктесшен жогары козгалтса, жаца багакалыптасады. Жаца бага жагдайында нарыкта жаца сынгансураныс кисыгы пай да болады.К^айталауга арналган еурактар1. Олигополия нарыгыныц кандай ерекшелжтерш атаугаболады?2. Неге олигополия нарыгында езара KeniciMre кулшынысболады?3. Барлык фирмалардыц жецтетйщпне кара маета н жекефирмалар не ce6enii «бага согысын» бастайды?4. Ойын теориясы не упин колданылады жэне максиминастратегиясы н ет б1дщре,щ?5. Неге олигополия нарыгында езара KeniciMre келуге ынтабар?6. Неге олигополия нарытындага фирмалар жетекшшщболганымен келкед1?7. Фирмалардыц езара байланысыныц шецбер1нде тепетецщктщкандай турлерше кол жетюзуге болады?162

IV ТАРАУ. 0НДПР1С ФАКТОРЛАРЫНЬЩ НАРЫТЫ10. Б6СЕКЕЛЕС ЕЦБЕК НАPblFbl НДАFblС¥РАНЫС ПЕН ¥СЫНЫС. ЕНБЕКАКЫФирмалар тауарлар мен кызметгер ендору угшн у®шаруашылыгынан ресурстар сатып алулары керек Такырьштаресурстар нарыгында кдлыптасатын баш механизм!карастырылады. Ресурстар нарыгъшдагы 6aFa белплеудщпринциптер! дайын ешмдер нарьщтарьшдагы бага белгшеугеуксас болганымен, оньщ езше тэн ерекшелактер1 менкиындыктары бар. Осы такырыпта бэсекел! енбек нарыгыньщкызмет icrey механизмдерше ерекше кендл бадинген.Бэсекеш енбек нарыгыньщ кызмет icrey механизмдершщерекшел1ктерш талдау унин алдымен жалпы ресурстарнарыгыньщ ерекшелйстерш, ресурстарга сураныстыцерекшел!ктер1н жэне ендоргс факторларынын утымды уйлеамшкамтамасыз ететш ережелерщ карастырамыз.10.1. PecypcrapFa сураныс жене eHflipicфакторларынын нарыгыньщ ерекшел11етер1Gnaipic факторларынын нарыгында фирмалар ешмендгруге кажетп enflipic факторларын (енбек, капитал, жер)сатып алады немесе оларга уакытша колдану ушш суранысбщщредг ©HAipic факторларынын кызметшщ акысы (багасы)нарыктага сураныс пен усыныска байланысты калыптасадыBipaK ресурстар нарыгындагы сураныс пен усыныстыц ездершетэн epeiaueniKTepi бар.Ресурстарга бага белплеудщ мацызы темендепсебептермен аныкталынады:- уй шаруашылыгынын нарыктагы табыстары менфирмалардыц eimipic шыгындары ресурстарнарыгында калыптасатын 6aFaFa байланысты. Егерэкономикалык субъектшердщ непзп максаттарымейшнше пайдалыльщты, табысты немесе пайданыкетеру болса, олардын мудделершш жузеге асуы осыресурстардьщ багаларына байланысты болады;163

- ресурстар нарыгында калыптасатын 6aFaFaбайланысты шектелген экономикалык ресурстарфирмалар мен ецщрн; салаларыньщ арасында белшедгШектелген ресурстардыц 6eniHyi жалпыэкономиканьщ дамуына жене халыктыц турмысжагдайына эсер етедг Сондыктан, экономикалыкресурстарды тшмд1 белу мэселеЫ мацызды рольаткарады;- ресурстардыц багасы уй шаруашылыгыныц нарыктыктабыстарыныц кезг болгандыктан, халыктыц турмысжардайы осы ресурстардыц багаларына байланыстыболады. Ресурстардыц багаларыныц эр турл1 децгейдекалыптасуы ултгык табысты белгенде жэне жекетабысты тутынганда елеуметпк тецазд1ктер тугызады.Бул мемлекетгщ алдына кептеген елеуметпкмэселелер коядывцщ рк факторларына суранысты зерттеу yuiiH фирмаларenaipic факторларыныц кемепмен тутынушыларга ка же тт iешмдер мен кызметтерд1 ещцре отырып, пайдаларын мейлшшеарттыруга тырысады деген жора мал жасаймыз.Gmiipic факторларына сураныс олардыц кемепменещцртген соцры етмге деген сураныспен аныкталынады.Сондыктан ресурстарга деген суранысты туынды суранысдейдг Егер тутынушылар нарыктагы тауарга суранысб1лд1рмесе, сол тауарды енд1руге кажетп enaipic факторларынада сураныс болмайды. Кез келген ресурска туынды сураныстыцтуракты болуы, б1ршшщен, ресурстыц ешмдшгше, екншдден,ресурстыц кемепмен енд1р!лген тауардыц нарыктары багасынабайланысты.Осы ек1 фактордыц туынды сураныска калай эсер ететшш,темендеп 10.1.1 кестеде келлршген мысалдыц кемепменкерсетуге болады. Таза бесекелес нарыкта жумыс ютейтшфирма ецбек ресурсын сатып алады деп жорамалдаймыз.Талдауды жеадлдету ушш ецбектщ iueieri ешмшщ (МР)кыскаруы алгашкы жумыс купин жалдаганнан-ак басталадыдейм13. Сонымен катар таза бесекелес нарык болгандыктан,барлык тауарлар бiрдей багамен (2 тецге) сатылады. Нарыктагыбараны барлык ешмнщ санына кебейту аркылы жалпы табысты164

аныктаймыз. Жалпы табыс белгий болса, акшалай шекп ешмд1аныктау киын болмайды. А кш алай ш ект! еш м немесе шеючош мш н Hieicri табы сы (M RP) - ол косы м ш а езгермел!факторды ц б1рлйгш eiuipicK e енпзгеннен алаты н ж алпытабы сгы ц ocimi.Ресурссаны10.1.1 кесте. Таза 6eceiceni нарыктагы ресурска сураныс1БарлыкешмШекпешм (МР)немесе А(2)вшмнщбагасы(тенге)Жалпытабыснемесе(2)-(4),тецгеАкшалайшекп ешм(MRP)немесе А(5),тенге1 2 3 4 5 60 0 2 01 7 7 2 14 142 13 6 2 26 123 18 5 2 36 104 22 4 2 44 85 25 3 2 50 66 27 2 2 54 47 28 1 2 56 21. Макконел К.Р., Брю С., Экономикс, В 2-х томах, 2 том, б. 143. -М.: Республика, 1992Акшалай шекп ешмд! (MRP) аныктаудыц мацызы зор.Фирмалар ездершщ пайдаларын мейлшше арттыру yuiiHкосымша колданылатын кез келген ресурска суранысты, солресурстьщ экелетш шекп ешмш ресурсты сатып алуга шыкканшект1 шыгынмен (MIC) салыстырады. Косы мша ресурснасураныс акшалай шекп ешм мен шект1 шьнын тецескенге дейшбидоршеда (MRP = MIC). Бул тендж жетшген жене жетшмегенбесекел1 нарыктардын бвршде, кез келген ресурска суранысб1лд1ргенде орындалатын ереже. 10.1.1 кестесшде керсетшгендей,eндipicтe колданылатын ресурстардьщ саны ескенсайын шекп ешм мен акшалай m eiai ohim келемдер! б!рпндеп165

кыскарады. Бул ецщрюке кажетп ресурстарга сураныстыезгертпей коймайды.Сонымен катар, жетшген бесекел1 нарыкта акшалай шекпешмшц езгеру багытын керсететш кисык кез келген фирманынресурска деген суранысын сипаттайды. EipaK жетшмегенбэсекел1 нарыкга жумыс icTeihiH фирмалардыц ресурстаргасуранысыньщ ерекшелйстер1 бар. Ол ерекшел1ктер монополистермен олигополистердщ ешмше сураныстыц багагаикемдшгше, олардыц дайын ешмдерге бага белплеу саясатынабайланысты болады. Монополистердщ ешмше сураныс кисыгыжогарыдан томен карай ецюш, ягни, сататын косымша ешмкелемш ecipy ушш бараны темендету керек немесе баганыжогары децгейде устап отыру ушш ешм келемш кыскартукажет. Монополистщ акшалай шекп ешмшщ кыскаруы шекпешмнщ (МР) кыскаруымен гана емес, косымша ешмд1 сатуутш'н темендетшетш багага да байланысты болады.Ресурстарга сураныстыц ерекшел1ктер1 ресурстардыeHflipic факторы репнде колданудыц ерекшелйетер1мен деаныкталынады. GHflipic факторларын жеке-жеке колданугаболмайды. Олар 6ip-6ipiMeH тыгыз байланысты жене 6ip-6ipiHтолыктырады. Сондыктан капнталга ескен сураныс ецбекке десуранысты еаредг 0Hflipic процесшде кептеген ресурстардыцер Typni уйлеамдер1 колданылады. Ресурстардыц уйлеымдершезгерту кыска жене узак мерз1м уакытына байланыстыболгандыктан, ол ресурстарга деген сураныска да есер етедг166

10.2. Ресурстардыц утымды уйлес1мдер1Фирмалар мейлшше аз шыгынмен кеп пайда табу ушшресурстардыц утымды уйлеамдерш кол дану га муддел1 болады.Осы мацсатка кол жетюзу ушш ею ереже орындалуы керек.Eipmuii ереже: мейл1нше аз шыгын ережесь Белпт ешмкелемш аз шыгынмен камтамасыз ету ушш ap6ip ресурскашыккан coHfы тенгенщ шекп eHiMi б1рдей болуы керек. ЕгерeHAipicre ею фактор гана (капитал жэне ецбек) колданыладыдеп жорамал жасасак, мейлшше аз шыгынга кол жетюзу ушшмына тецщк орындалуы керек:MPl/Pl=MPk/Pk » (1)мундаги MPL —ецбектщ lueicri eHiMi, Pl - ецбектщ багасы,МРК - каггнталдьщ шекп ешм1, Рк - капиталдьщ багасы.Темендеп мысалдыц кемепмен осы ереженщ меш менмацызын толык туеiнуге болады. Капитал мен ецбектщ багасы6ipre тец деп жобалаймыз. BipaK, капиталдыц шекп eHiMi 5-кетец, ал ецбектщ шеюп eHiMi - 9. Жогарыда керсетшгентенднетщ орнына осы мелшерлердо койсак, ецбек пенкапиталдыц уйлееймдерш колдану мейлшше аз шыгындыкамтамасыз етпейтшш KepeMi3 (9/1 =5/1). Сондыкган фирмагакапитал га жумсалган 6ip акша 6ipniriH кыскартып, оны ецбеккежумсаганы дурыс болады. Фирманыц капиталдан алатын eHiMi5-ке кыскарады да, оныц орнына ецбектен алатын eHiMi 9-гаеседц ал таза ен1м KeneMi 4-ке кебейедг Жалпы шыгын дарезгермегенмен, капиталды ецбекпен алмастырудын аркасындафирма енш келемш ecipefli жэне ep6ip ешмнщ шыгынынкыскартады. Шыгындарын темендету максатымен фирмаларenaipic факторларын алмастыруды жогарыда керсетшген тещцкжузеге асканша жалгастырады Сонымен катар фирмаларфакторларды алмастыру барысында олардыц ешмдшйт менбагаларын ескередг Багасы ете кымбат болганымен, етмдиппде жогары ресурстарга сураныс кеп болуы мумюн. KepiciHiiieресурстыц ешмдшп темен болганымен, багасы ете арзан болса,оган да сураныс ecyi мумюн.Екшш! ереже: пайданы мейлшше ecipy ережесьПайданы мейшнше ecipy упин тек шыгынды темендетужеткипказ. Бурынгы такырыптардан б1здщ 6ineTimMi3, пайданы167

мейлшше ecipy уш н MR=MC тeндiгiн цамтамасыз ету керек.F.Hiii осы тещцк-п 6ipiHmi ереженщ тапабына сэйкескарастырамыз.Экономикалык ресурстарды колданудан алатын пайданымейлшше арттыру ушш олардыц акшалай шеюп ошмдер1багаларына тен болу лары керек. Мысалы, ею факторлыeHflipicTe PL=MRPL жэне PK=MRPK болулары керек. Булережеш баскаша былай керсетем1з:M R P J PL =MRPK/ Рк = 1. (2)Осы катынастардыц нэтижелер! 6ipre тен болу yiuiHeHflipic факторларыньщ акшалай шекп ешмдер1 олардыцбагаларына тен; болулары керек. Егер MRPL=15 тецге, Pl=5тенге, MRPk=9 тенге, Рк=3 тенге болса, онда фирма еюресурсты да тшмс1з колданады деп айтуга болады. Пайданымейлшше арттыру ушш фирмага капитал мен ецбектщ санын,олардьщ акшалай шект! emMAepi багага тецескенге дешнкебейту керек (MRPL= 5, MRPK = 3). Сонда гана жогарыдакэрсетшген тендж (2) орындалады (5/5, 3/3).6-шы такырыпта айтьшгандай, жет1лген бэсекел1 нарыктажумыс ктейтш фирма пайдасын мейлшше арттыру немесешыгынын мейлшше кыскарту уш!н шеюп шыгынын шекптабыспен (MR=MC) немесе шекп шыгынын нарыктагы ешмнщбагасымен (Р=МС) Tenecripyi керек. MRPl/Pl=MRPk./Pk~ 1 жэнеР=МС тенд1ктер1 6ip-6ipiHe кайшы келмейдг Оны дэлелдеуyuiiH (2) тенд1ктш Kepi мэлшерш апамыз:Р J MRPl = Рк /MRPK = 1. (3)Жеплген бесекел1 тауар нарыгында акшалай шект!ешмнщ мелшерш аныктау уш1н шект1 ешмд1 (МР) тауардьщбагасына (Рх) кебейтем1з. Сондыктан (3) тендпсп кайта жазамыз:РJ (МР, *Рх) = Рк /(МРк- Рх) = 1. (4)(4) тещцктщ eKi жагында тауардьщ багасына (Рх)квбейтсек, Keneci тенд1кт1 аламыз:P J MPL = Рк /МРК —Рх .Егер капитал мен ецбектщ шекп шыгындарын олардыцшекп ешмдерше белсек, онда жалпы шыгынныц ociMiH немесешекп шыгындарды аламыз. Мысалы, косымша ецбектщшыгыны Pi.=10 тецге, MPL=5 ошм, онда 5 ешмнщ эркайсысыньщшекп шыгыны 2 тецге. Демек, MCL=Px. Будан пайданы168

мейлшше арттыратын ресурстардыц уйлес1мш керсететш тецщк(2) пен пайданы мейлшше арттыратын ешм келемшаныкгайтын тецщкпц (Р=МС) арасында кайшылыктын жокекеш кершедьФирма мейлшше аз шыгынмен, ец жогаргы пайдага колжетюзуге кажетп ешм келемш ендаруге мумюндик беретшресурстардыц уйлеамш 1здейдг Демек, 6 ip iH u n жене еюнпнережелер де 6 ip -6 ip iH e кайшы келмейд] E idH uii ереженшкагидаларыньщ iium eH 6 ipiH uii е реже Hi керуге болады. Оныаныктаудыц ец оцай жолы: (2) тещцктеп MRP-Hi ешмнщбагасына белем^з.Жогарыда карастырылган кагадалар жетшген женежетшмеген бэсекел1 барлык нарыктарга ортак Сондыктан осыкагадаларга суйене отырып ресурстар нарыктарыныц кызметicrey механизмдер! талданылады.10.3. Жетшген бэсекел1 ецбек нарыгындагы суранысСатып алатын ресурстардыц багасына есер ету нарыктагыбесекешц дepeжeciнe байланысты болады. Жетшген бесекел1ресурстардыц нарыгында сатып алушылар олардыц багасынезгерте алмайды. Ресурстардыц багалары нарыктагы сураныспен усыныстыц ара катынасына байланысты калыптасады.Ресурстардыц жетшген бесекел1 нарыгынынерекшел1ктер1:- кептеген фирмалар б1ркелю ресурстардыц кызметшсатып алу ушш 6ip-6ipiMeH бесекеге туседьРесурстардыц кызметш усынушылардын да саны -етекеп болады;- ep6ip сатып алушы нарыкта усынылган ресурстардыцкызметшщ аз гана башгш сатып ала алады. Солсиякты ep6ip сатушыньщ да усынысы нарыктыкусыныстыц аз гана бел1пн курайды. Сондыктан оларсураныс пен усыныстыц келемш езгерте отырыпнарыктагы ресурстардыц багасын езгерте алмайды;- ресурстардыц жетшген бесекел1 нарыт ына и ругенемесе шыгуга шектеулер койылмаган. Ресурстардыциелер! нарыктагы баганыц езгеруше байланысты169

езшщ иел1пндеп ресурстарды ер турл1 барыттарра, 6ipсаладан еюнпп салара немесе 6ip аймактан еюнппаймакка тез ауыстыра алады.Осы ерекшел^ктер мен 6aFa белгшеу принциптер1 барлыкресурстардьщ жет1лген бесекел! нарыгьша тэн болгандыктан,6i3 ецбек ресурстарыньщ жетслген бэсекел1 нарыгындагысураныс пен усыныстыц ерекшетктерше байланысты 6aFaбелгшеу принциптерш карастырамыз.Ецбек ресурсы ендарю процесшщ мацызды факторьгаажатады. Ецбек кызметшщ акысы нарыктьщ табыстардыц непзпoeniriH курайды. Ецбек кызметш усыну мен оран сураныстыцезше тен ерекшел1ктер1 бар. Жеке адам езшщ ецбек процесшесейкес келетш кара Kymi мен акыл-ой кабшетш усынады. Онысатып алу жене колдану адамныц езшен белек болмайды. Олецбекп жаддаушыныц иелюне мулдем етпейд1, оны тек канауакытша колданады. Ецбек - адам ресурсы, сондыктан оныцкызметш колдану барысында жумыскерлер мен кызметкерлергеерекше елеуметпк, экономикалык жэне психологиялыкжардайлар жасау кажет.Пайдасын кетерем деген фирма ецбек ресурсыныцкызметше сураныс бшд1ргенде, шекп шырьш мен шекптабысты салыстыру принципше суйенедг Фирма косымша eHiMкелемш ecipy ушш косымша ецбек ресурсыныц кызметшесураныс б1лд1редг BipaK бул сураныстыц Menuiepi, косымшаецбек ресурсыныц кемепмен ещцршетш косымша ен1м меноны сатканнан тусетш косымша табыстыц мелшершебайланысты болады.Ецбектщ шекп ешмш сатканнан тусетш табыстыецбектщ шекп табысы (MRPL) немесе акшалай шекп ошмдейм13. Ецбектщ шекп ешмшен тускен табысты аньщтау ушшецбектщ шекп ешмш косымша енд1ршген ешмнен тускентабыска кебейту керек:MRP,= (MP,J (MR),мундагы MR - eHiMfli сатканнан тускен шекп табыс, MPl -ецбектщ шекп ешмг (Косымша ецбек б1рлтищ кемепменещир|'лген косымша ешм).Ецбектщ шекп emMi косымша ецбек 6ipniriHU{ кемепменeндipiлгeн косымша ешм: MPl=AQ/AL.170

Шекп табыс фирманыц косымша ешмд1 сатканнан тускенкосымша табыс: MR= ДТП/ AQ.Олай болса, ецбектщ шекп ешмшщ табысы:MRPl = (AQ/ ALKATR/AQ>= ATR/AL.Бул тенд1К ep6ip сатып алынган ецбек 6ipniri езгергендепжалпы табыстын езгерюш керсетедо.Крыска мерз^мде ещцрюте кодданатын баска ресурстардыцсаны езгермесе, жумыска кабылданган жумыскерлердщ саныескен сайын ецбектщ ешмдшп темендейдг Демек, ецбектщшекп eHiMi де темендейд! (10.1.1 KecreHi карацыз)Дайын ен1мдерд1Ц жетшген бесекел! нарыгында шекптабыс ешмнщ багасына тец (MR=P). .Ягни, ецбеюпц шекпешмшен тускен косымша табыс (MRPL) сатылган шекп ешмнщкуны на (VMPl) тец:MRPl = VMPl , мундагы VMPL= MPL P.Ецбектщ жетшген бесекел1 нарыгында фирма езшекерекп ецбек ресурсыныц кызметш нарьщтагы багамен сатыпалады. Фирманыц жумыска кабылданган ep6ip косымшажумыскерге шыккан шыгыны оныц 6ip кундеп ецбекакысына(W) тец болады. Пайдасын кетерем деген фирма косымшаецбектщ кызмепне сураныс бшдоргенде, баска жагдайлартуракты болса, косымша ецбекпц шекп табысын, косымшаецбекп жалдауга шыккан косымша шыгынмен салыстырады.Косымша ец б ек п жалдауга шыккан косымша шыгындыецбектщ meicri шыгыны (MIC) дейдь Ецбектщ бэсекелеснарыгында косымша ецбекпц косымша шыгыны 6ip кундепецбекакыга тец (1УДС=\¥). Ецбекпц mekri ешмшен тускеншекп табыс ецбекакыдан жогары болса (MRPl>W=MIC),косымша жумыска кабылданган жумыскер фирманыц табысынecipefli. Табыс ецбекке шыккан шыгыннан а рты к болады.Демек, ецбекпц кызмепне сураныс VMPl=MRPj=W=M1Cтещцгше дейш еседо. Оны 10.3.1 сурепндеп графиктен керем>з.171

10.3.1 сурет. Ецбектщ бесекелес нарыгындагы фирманынжумыс ка кабылдау туралы шешшЮЖумысуакытыЖеплген бэсекел1 ецбек нарыгында ецбектщ усынысыецбекакыга ете икемдг 10.3.1 сурепнде керсетшгендей, ецбекусынысыныц KHCbiFbi SL келденец тузу сызыкпен кэрсетшген.Bip кунде теленетш ецбекакы 30 тецге. Демек, фирманыц шекпшыгыны да 30 тецге. Е нуктесшде VMP=MRPL=W=MICTenqiri жузеге асады. Бэсекел! фирма 10 жумыскер жалдайотырып, пайдасын барынша жогары кетередг VMP=MRPLтещцп фирманыц ещцрген ешмш бэсекел1 нарыкта сататынынкерсетедг MRPL кисыгы фирманыц ецбекке суранысыныцкисьиы.Сонымен бесекелес фирманыц ецбекке суранысыныцмелшер1 (oFaH эсер ететш баска факторлар туракты болса)ецбекакыныц децгейше Kepi байланысты. Шекп ешмдшктщтемендеу зацына сэйкес кыска мерз1мде ецбектщ саны кебейгенсайын оныц шекп ешм1 азаяды. Бэсекел1 фирманыц ецбеккесуранысына ецбекакыныц децгейшен баска да факторлар эсеретедг Олардыц 1ипндеп Heri3rLnepi ретшде темендепфакторларды атауга болады:172

1. Фирманын ешмше сураныс. Фирманын ешмше суранысессе, оньщ нарьщтагы багасы да еседа. Нарыктык баганьщ ecyiшект1 ешмнен тусетш шекп табысты еиреда. Ол MRPlКисыгын онга жьшжытады Бурынгы ецбекакыныц денгейшдефирманьщ ецбекке суранысы еседг KepiciHiue фирманыцешмше сураныс кыскарса, ецбекпц кызметше де суранысазаяды.2. E ip-6ipiH iH орнына журетш (субституттар) жене 6ip-6ipiH толыктыратын (комплементтер) ресурстардьщ багасы менмелшерь Ецбеюпц орнын басатын ресурстардын багасытемендесе жене олардыц саны ессе, ецбекке сураныскыскарады. Мысалы, мейрамханадагы ыдыстарды жуатынмашинаныц багасы темендесе, ыдыс жуатын адамдардыцецбегше сураныс кыскарады. Ыдыс жуатын машинаныц саныескен сайын ыдыс жуатын адамдардыц саны азаяды.Мейрамханадагы столдардыц саны кебейсе, оларга кызметкерсетет1н официанттардьщ кызметше де сураныс еседа.3. Ресурстыц шекп ешмше эсер ететш технологнялыкезгер1стер. Егер жаца технология ресурстыц шекп ешмшентусетш табысты ecipce, онда ресурска сураныс еседа.10.4. Ецбекке салалык жене нарыктык сураныс0p6ip MyMKiH бага денгейшде бицйрегпн жекефирмалар мен салалардыц сураныстарынын мелшер1тцсомасын ресурска салалык сураныс дейдь Баска факторларезгермей, нарыктагы ецбекакы темендесе, ецбекке салалыксураныс еседа. Нарыкта усынатын тауар саны кебейе,щ де, олтауардьщ багасыныц темендеу!не экеледа. Баганьщ темендеу1косымша ецбек ешмпшц шекп табысын азайтады. Ол MRPlкисыгын темен солга жьшжытады. О дан ецбекке салалыксураныстыц кыскарганын керем13. Сонымен, ецбекакыныцтемендеу1 ешм келем! мен оныц багасына есер ету аркылысаладагы ецбекке сураныстыц темецдеуше ыкпал ете,щ.Ецбекке сураныстыц ецбекакыга икемдйпп -ецбекакыныц ap6ip пайыздык езгеркше байланыстыецбекке сураныс мелшершщ пайыздык e3repici. Оныцкоэффициентш былай аныктайды: EL=(A L/L)/(A W/W),173

мундагы L - ецбеюпц сагатпен елшенетш саны, W - саладагыецбекакыныц нарыктык ставкасы.Ецбекке сураныстыц ецбекакыга икемдипгше есер ететшфаюгорлар:1. Саланыц еншше сураныстыц багага икемдшп.2. Ецбеюп баска ресурстармен алмастырудыц техникалыкмумкшшнпп.3. Салада колданылатын баска ресурстар усынысьшыцикемдшш.4. Ресурстарды алмастыруга кажетп уакыт Mep3iMi.Ёцбекке нарыктык сураныс - кез келген багадецгеюндеп барлык салалардыц ецбекке сураныс келемшщсомасы. Нарыктык сураныстыц мелшерш аныктау ушшаймактагы барлык салалардыц ар Typni бага денге юндебщщретш салалык сураныстардыц мелшерш косамыз.10.5. Бэсекелес ецбек нарыгындагы усынысРесурстардыц салалык усынысы eHflipic шыгындарыныц03repiciH e жене ендарю келемш езгертуге кажетп уакытмерз1мше байланысты. Егер саладагы eimipic шыгыны турактыболса, ресурстардыц усынысы нарыктык 6aFaFa ете икемд!болады. Мундай салалардыц сатып алатьш ресурстарынарыктагы усыныстын ете аз мелшерш камтиды. Сондыктан,саладагы ресурска сураныс ескенмен, ол ресурстыц багасынакеп есер ете алмайды. Егер узак мерз1мде eHflipic куатыулгайып, eHflipic шыгындары ессе, саладагы ресурстаргасураныс та еседк Ол ресурстар багасыныц есуше экеледгРесурстардыц багапары ессе, олардыц усынысы да еседг Демек,ресурстардыц нарыктык усынысы, кыска мерз1мде теменненжогары карай кетершетш сызык аркылы керсеттедьРесурстардыц усынысы, оларды усынудын альтернатив!!кунына байланысты.Нарыкта усынылатын ресурстардыц 1ипнде ецбекресурсыныц орны ерекше. Ецбек кызметшщ альтернативакуны жу мы стан бос уакытгыц кундылыгымен елшенед!. Кезкелген адам ез ецбегшщ кызметш нарыкка усыну туралы шенлмкабьшдаганда, акшалай табыс пен демалыстыц кундылыгын174

салыстырады. Осы шеиймд! талгамсыздык кисыгыныцкемепмен тапдаймыз. Осы талдау едйянщ кемепмен ецбекусынысы кисырыныц Typi калай езгеретшш ке реете Mi з. Кезкелгенадам езшщ уакытын жумыс пен демалыекд белеотырып, ец жогары пайдалылык алуга тырысады. Осымаксаттыц жузеге асуын уакьпты белудеп тепе-тещцк дейдд.Ол 10.5.1 сурепнде керсетшген.10.5.1 cypeTiHAeri МА - «табыс - бос уакыт» бюджетсызыгы. Ецбекакы W тецгеге тец болса, бюджет сызырыньщбойындагы кез келген нукте eprrypni табыс пен бос уакыттынуйлеамш керсетеда. Бюджет с ы з ы р ы н ь щ тендпт. I W(24-Н),мундагы I - 6ip кундеп табыс, Н - 6ip кундеп демалыс сагаты(6ip кун 24 саратка тен), (24-Н) - 6ip кундеп жумыс уакыты.Егер 6ip сагаттагы ецбекакы W=10 тецге, жумысшы 16сагат демалады жэне 8 сагат жумыс гстейда деп жорамалдасак,жумысшыньщ кундел1кп табысы 80 тецге (10 тенге *8) болады.Жумыскердщ жумыс уакытын немесе демалысты тандауы,оньщ кдлауына жене ецбекакыныц мелшерше байланыстыболады. Жумыскердщ жумысты немесе демалысты кдлауыноньщ талгамсыздык кисыгы керсетедг 10.5.1 суретшдепталгамсыздык кисыгы мен бюджет сызырыньщ туйюкен Енукгеа жумыскердщ тендггш керсетещ. Е нуктесшдепдемалысты ецбекпен алмастыру дыц шекп нормасы: MRShi=W .Е нукгесшдеп тендеепкке кол жетюзген жумыскердщдемалысы Н* сагатына тен, жумыс уакыты (24- Н*) сагатынатец. Онда жумыскердщ табысы:1*=W(24-H*>.

10.5.1 сурет. Жумыс пен демалысты тавдауТабыс(тенге)Жумыс уакытыЖумыскердщ ецбек пен демалысты тандауы ецбекакыныцставкасыньщ езгерушен туындайтын ею эсерге байланыстыболады: алмастыру ecepi жэне табыс acepi. Осы ею есердщецбек усынысын калай езгертетшш 10.5.2 суретшен керугеболады. Ецбекакы ескенде бос уакыттыц 6ip сагатыныцальтернатива К¥ны есед1. Ол демалысты азайтьш, жумысуакытын узартуга ынта туты зады. Демалыс ецбекпеналмастырылады Алмастыру acepi ецбекакы ескенде ецбектщусынысын кебейтедь Алмастыру ecepi ецбекакы темендегендеецбекп демалыспен алмастыруга экелед1 де ецбектщ усынысыазаяды. Егер ецбекакыныц e3repyi тек кана алмастыру acepiHтугызатын болса, ецбектщ усынысын теменнен жорарыкетершетш сызык аркылы керсетуге бол ар ед1.EipaK ецбекакыныц езгеру! алмастыру асе pi мен катар,табыс ecepin де тугызады. Егер ецбекакы ессе, табыс есед! де176

эдеттеп тауарларга сураиысты кебейтед1'. Демалыс эдетгепиплжке жататын болгандьщтан, табыс ескен сайын адамдаржумыс уакытын кыскарту аркылы демалыс уакытын узартугатырысады Сейтш табыс acepi алмастыру acepitie карсы келедгАлгапщы бюджет сызыгы МС, жумыскер Е нуктесшдетенД1К жагдайда болады. Оныц бос уакыты Hj-re тец. Енд1ецбекакы ecri детк, онда жумыскердщ бюджет сызыгы сагаттипшн багытымен онга жогары МС-тен M'C-Fa бурылады.Жумыскердщ табысы Ii-ден 12-ге еседа де, ол жаца тецдж Е'нуктесше ауысады. Бос уакыт Hi Н2-ге кыскарады.Алмастыру ecepi мен табыс эсерш сандык жагынананыктау ушш осы ескен табысты ВМ' мелшерге кыскартайыкBipaK жумыскерд1ц турмыс жагдайын ецбекакы ескенге деЙ1НПденгейде калдырамыз. Ол ушш жумыскер e3imH бурынгы U,талгамсыздык кисыгынын бойында капуы керек. Табыстынкыскаруы М'С бюджет сызыгыныц орнын ВА сызыгынаауыстырады, жаца бюджет сызьогы U( талгамсыздык кисыгын ажанама болуы керек. Табыс кыскарганмен, жумыскерд^ненбекакысыныц децгеЙ ахи де жогары, аса темендеген жок ОлЕ” нуктес!ндеп тецщкке ауысады жене оныц KyHire Н3-ке тецбос уакыты болады. Н3 Hj ецбекакы ескендеп алмастыру acepi.Сонымен ецбекакыныц ecyi алмастыру эсерш туты за отырып,бос уакытты кыскартты да ецбектщ усынысын кебейтп.Енда табысты ВМ' мелшерге кайтадан кебейтеШк.Жумыскер Е' тецдак жагдайына оралады. Ол бос уакытты НзН2сагатка узартады, ягни жумыс уакытын осы сагатка кыскартады.Н3Н2 алмастыру ecepiHe карсы туратын табыстын 03repyiHiHacepi. 10.5.2 сурепнде алмастыру acepi табыстын езгеруecepi нен басым.177

10.5.2 сурет. Ецбекакыныц езгерушен туындайтыналмастыру ecepi мен табыс ecepiТабысСол сиякты ецбекакы темендесе, алмастыру ecepi ецбекпцусынысын кыскартады. Ce6e6i бос уакыттыц альтернативакуны темендецщ. Ецбекакы темендесе, табыстыц езгеру ecepiецбекпц усынысын еЫредь Жогарыда талдаган ецбекакыныцставкасыныц езгерушен туындайтын алмастыру ecepi ментабыстыц езгеру есершщ салдарын колдана отырып, нарыктагыецбекпц усынысыныц кисыгын керсетуге болады. Бесекел1ецбек нарыгында ецбек усынысыныц кисыгы арткд карайбурьшган кнсык ретшде сипатталынады. Оны 10.5.3 cypeTiHeHкерем1з. Егер ецбекакы W*-fleH темен болса, оныц ecyi ецбекпцусынысын кебейтеД1. Ол ецбекакы ескендеп алмастыру ecepi.178

Ецбекакыныц W* децгеШне дейш алмастыру acepi табыстыцезгеру есершен басым. Ецбекакы W* децгеШне жеткеннен кейжессе, ецбектщ усынысы б1рпндеп кыскара бастайды. Сондыктанусыныс кисьогы артка карай бурылады. Бул табыстыц езгеруecepi Hi ц алмастыру ecepiHeH басым екенш керсетедг10.5.3 сурет. Нарыктагы ецбекпц усыныс кисыгыBip кундепжу мыс уакыты(сагат)0p6ip мумюн ецбекакыныц денгешнде усынылганжеке ецбектердщ кызметтершщ косындысы нарыктыкусыныс. Ецбекпц нарыктык усынысы ецбек жасындэгыадамдардыц санына жене ецбек етуге бщдаретш ниетшебайланысты. Ецбек жасындагы халыктын саны демография лыкфакторларга, Keuiin-кону процестершщ денгешне байланыстыезгередг Ецбек нарыгында белсецдишс бщщру ер адамныц жекебасыныц ерекшетктерше (ецбекке кабшеп, денсаульпгы) дебайланысты. Жеке адамдардыц ецбекке деген ынтасынаецбекпц альтернативп куны, зейнетакы мен жердемакыныцмолшер!, табыс табудыц ецбектен баска кездер1 де есер етедг179

Кайталауга арналган сурактар1. ©Hflipic факторларыньщ жетшген бвсекел1 нарыты неменсипатталынады?2. Ресурстар нарыгындагы сураныс пен усыныстыцерекшел1ктер1 неде?3. Пайданы мейлшше арттыру максатын кездегенфирманыц ресурстарды жалдау туралы шеннмшересурстардыц багасы, шекп ешм мен шекп табыс калайэсеретед1?4. Жетшген бэсекел1 ецбек нарыгындагы сураныс кандайезгермелерге байланысты болады?5. Ресурсна нарьщтык сураныс кисыгын калай алураболады?6. Фирмалар ресурстардыц утымды уйлес1мдерш 1здегендекандай ережелерге суйенед1? Ережелердщ мэшнтусщщрнцз.7. Ецбектщ жеке усынысына ецбекакыныц езгергсшентуындайтын алмастыру ecepi мен табыс acepi капай эсеретеда?180

11. ЕЦБЕКТЩ ЖЕТ1ЛМЕГЕН БОСЕКЕЛ1 НАРЫТЫ:Ж¥МЫСБАСТЫЛ ЬЩ ЖдНЕ ЕЦБЕКАКЫСатушылар немесе сатып алушылар нарыктагыресурстардыц (ецбектщ) багасына эсер ете алатын болса, ондайнарыкты жетишеген бесекел! нарык дейдг Ресурстарга суранысдайын ошмдердщ суранысына байланысты болгандыктан,ресурстар нарыты тауар нарыгымен байланысты талданады. Бултакырыпта ецбектщ жетшмеген бесекеш нарыгындагы тепе-тенецбекакы ставкасыныц калыптасу механизмдер1 менжумысбастылык мэселелер1 карастырылады.Тауарлар мен кызметтерД1 ендорш сататын фирмалар тауарнарыты мен ецбек нарыгында бэсекеш фирма болуы мумюнKeft6ip фирмалар тауар нарыгында бесекел1 фирма болганыменецбек нарыгында монопсонист болуы мумюн. Тауар нарыгындамонополист, ал ецбек нарыгында басекеги фирма репнде кызмет1стейт1н фирмаларда болады. Тауар нарыгында монополист, алецбек нарыгында монопсонистер де кездеседт Демек, жумыскерезшщ ецбепн aprypni нарыктык курылымдарда усынады.Ецбекп сатып алушы фирмалардыц нарыктагы экономикалыкжагдайларына байланысты ецбекакыныц ставкасы калыптасадыЕцбекакы мен жумысбастылыктыц децгешнекасшодактар тарапынан бакылау койылады. Кэсшодактаржумыс куппнщ усынысын реттеу аркылы ецбекакыныц децгейшкетеруге, жумыска жалдаушылармен жасалатын кеЛ1Ымшарттараркылы еэдершщ экономикалык жене алеуметпк талаптарынжузеге асыруга тырысады.11.1. Тауар нарыгындагы монополист фирманыцецбекке суравысыДайын ешмдер нарыгында кызмет 1стейтш фирмамонополист болса, оныц нарыктагы усынысы бвсекел!фирманыц усынысына Караганда аз, ал ешмшщ багасы жогарыболады. Дайын ешмдерд! аз усынатын монополист фирмаецбекке де сураиысты аз бидоредь Монополист фирманыцшекп табысы етмнщ багасынан томен болады (MR

ецбектщ шекп ешмшен тускен шекп табыс сол шекп ешмнщкунынан темен: MRPl

нуктесшде 3 жумыс кунше тец ецбекпц кызметш жалдайдыБуп нуктеде MRPl< VMPl болгандыктан VMPl> W.Ягни, фирма жумыскерлерге шекп еншнщ кунынан те менакы телейдг Егер фирма ешмш бесекел1 нарыкта сататын болса,жумыскерлерге шекп ешмнщ кунына тец ецбекакы теленеред1 Онда ецбекпц кызмепне сураныс кисыгы VMPl кисыгыменсэйкес келер еда. Ол жумыска жалдайтын жумыс кушшщ 3жумыс куншен кеп болатынын керсетедг Тауар нарыгындагымонополист фирманыц шекп етмшц куны 50 тецге. Олецбекакыдан 10 тецгеге артык Сондыктан фирма 3 жумыскушне тец ецбек кызметш жалдай отырып, езшщ кундел1кппайдасына 30 тецге косады. Бул тауар нарыгында монополиялыкбющс орнаткан фирманыц ецбек ресурстарын колдануданалатын пайдасын керсетедг Егер фирма тауар нарыгында монополистболмай, бесекел1 фирма болса, онда MRPL=VMPL=Wбол ар едг Ал тауар нарыгында б uni к орнаткан монополистфирма ецбекпц кызметш бесекелес нарыкта сатып алса, оныцтецщл 11.1.1 сурепнде керсеплгендей аныкталынады:VMPL> (MRPL=W).11.2. Ецбек нарыгындагы монопсонист фирманыц6BJiiriЕцбек нарыгындагы барлык жумыс кушш сатыпалатын 6ip гана фирманы монопсонист дейда. Тазамонопсонист ецбек нарыгында сирек кездескенмен, Kindкалаларда барлык жумыскерлерщ немесе олардыц басымкепшшпн жумыска кабылдайтын жалгыз фирма болуы мумк!н.Монопсонист фирмалардыц ецбек нарыгындагы суранысыецбекакыныц децгейше есер етедг Сондыктан монопсонистецбекпц кызмепне суранысын езгерге отырып, ецбекакыныцдецгейше есер етедг Монопсонистщ нарыктагы бшигшщ MeHiосында.Монопсонист фирма нарыктагы барлык жумыс кушшжалдайтын болгандыктан, ол косымша жумыс купля езше тартуушш ецбекакыны еаредц. Сондыктан монопсонистнарыгындагы ецбек усынысыныц кисыгы теменнен жогарыкетершетш сызык Ол 11.2.1 сурепнде керсетшген183

11.2.1 сурет. Монопсонист фирманьщ ецбек нарып>шдагыmeKTi жэне орташа шыгындарыМонопсонист фирманыц орташа шыгыны (AIC) ецбекакыныц(W) динамикасын керсетедц сондыктан оныц 63repiciецбек усынысыныц кисыгына (SL) сэйкес келедг Жумыскушше шыккан орташа шыгын барлык жумыс кушшешыккан шыгынды жумысшылардыц санына белу аркылыаныкталынады:AIC=Wb/L.Ал монопсонист фирманыц осы шыгындары жалданганжумыс купи кебейген сайын ecin отырады. Егер фирма жумыскушш бэсекел1 нарыкта жалдайтын болса, онда MICL=W=AICболар ед iЕгер фирма монопсонист жалдамалы жумысшылардыцсанын кебейте отырып жумыс кунш 101-re eciprici келсе, ондаол 6ip кундеп ецбекакыны 41 тенгеге ecipyi керек.Монопсонист фирмадагы жумысбастылык децгейш кыскартпауушш косымша жумыс куидищ гана емес, барлык жумыскерлердщецбекакыларын кетеред!. Фирманыц 100 жумысшыгателейтш шыгыны 4000 тецге (100 • 40) болады, 101 -iui жумысшыга41 тецге ецбекакы теленетш болса, фирманыц жалпы184

шыкыны 4141 тецгеге еседг Онда косымша жумыс куппнщкызметш жалдауга байланысты фирманыц шекп шыгыны(MICL) 141 тенге (op6ip 100 жумысшыныц бурынгы ецбекакысына1 тецгеден косылады жэне 101 -mi жумысшыныцецбекакысы 41 тенге) болады. Сонымен ецбектщ кызметш сатыпалуга шыгатын nieicri шыгын:MIC=W2+L1(Wr W1)= 41 тецге +100 тецге=141 тецгеМонопсонист фирма кодданатын жумыс Kyuii кебейгенсайын ецбекакы да еседк Сондыктан фирманыц ецбеккызметше шыккан meicri шыгыны оныц орташа шыгынынана рты к болады.Мейлшше кеп пайда табам деген монопсонист фирмажумыс купине сураиысты мынадай тендж орындалганга дейшеаредкMICL= m r p l .Егер дайын ешмдер нарыгында бэсекел1 фирма жумыскупли монопсонист рет1нде сатып алатын болса, оныц ецбекнарыгында кабьшдайтын шеш1мш 11.2.2 суретшен керугеболады.Ецбек нарыгында монопсонист фирма мейлшше кеп пайдатабу ушш жумыс купине сураиысты косымша ецбекке шыкканm eicri шыгыны сол ецбектен тускен шекп табыска тецескенгедешн ecipeA i: MICL=MRPL. Бул A HyicreciHe сэйкес келед1. Ануктесшен жумыс куш!Н1Ц усынысына карай перпендикулярTycipceK, жумыска кабылданатын жумыс куппнщ санынаныктаймыз. Ол Lm-ге тец. Осы жумыс куппнщ санына дейшMRPl> MICl . Фирма Lm-re тец жумыс купли жалдау уппнкушне 40 тецге ецбекакы T eneyi керек.11.2.2 сурет1ндеп MRPL-VMPL тецд1К осы монопсонифирманыц дайын ешмш бэсекел] нарыкта сататынын корсетедгМонопсониспц шекп шыгыны оныц телейпн ецбекакысынанжогары болгандыктан (MICL>W), ецбектщ meicri етмш щтабысы ецбекакыдан жогары (MRPl > W). Сонымен, ецбекнарыгында монопсонист, ал дайын еш мдер нарыгындабэсекел! фирманыц тецдагк(VMPl =MRPl = MICl )> W.185

11.2.2 сурет. Монопсонист фирманыц ецбек нарыгындакабылдайтын iueiniMiMRPl мен W арасындагы айырмашыльщ монопсонистфирманыц пайдасын кебейтедь Ол 11.2.2 суретшдеп FGACтертбурышыньщ ауданымен керсетшген (MRPl - W) Lm. Егержумыска кабылданган жумысшьшардыц саны Lm=100 болса,онда фирманыц 6ip кундеп пайдасыныц eciMi (150- 40)100 =11 ООО тецге болады.Егер фирма жумыс кушш де бесекел! нарыкта сатыпалатын болса, ол VMPl=MRPi = MICL = W тецщпне суйенеред1. Бул тецщк В нуктес1не сэйкес келедг Демекжумысшьшардыц ецбекакысы монопсониспц телейт1накысьшан жогары (Wc>W), ал жумыска кабылданатын жумыскуш1н1ц саны кеп (Lc>Lm) болар efli.Ецбек нарыгында монопсонист фирманыц дайын он|'мдернарыгында монополист болуы да мумюн. Егер ею нарыкта дамонополиялык бшпк орнайтын болса, жумысшьшардыцжагдайлары мулдем нашарлайды. Б1зд1ц бурынгытакырыптардан бшет1ш \т , монополист фирма дайын ен1мдернарыгьшдагы бесекел1 фирмага Караганда ен1мд1 аз ецщред1186

жэне ешмше баганы жогары белплейдо, ал монопсонист ецбекнарыгында бэсекел1 фирмара Караганда, жумыс кушш азжалдайды жене ецбекакыны да аз телейда. Енд1 осы капщал apF асуйене отырып, ецбек нарыгында монопсонист, ал дайынешмдер нарыгында монополист фирманыц кабылдайтыншеппмш талдаймыз. Оны 11.2.3 суретшдеп графиктщкемепмен керсетуге болады.Монопсония фирмасы Е нуктеанде (MICl=MRPl ) Lmжумыс KyuiiH жалдайды жэне оларра 6ip кунде W* ецбекакытелейдг BipaK MRPL>W* болгандыктан, монопсонист езш цпайдасын TGES тертбурышыныц ауданына тен мелшергеес1ред1. Фирма дайын ешмдер нарыгында монополия лык бишкорнаткандыктан, шекп ешмнщ куны шекп ешмнен тускентабыстан кеп:v m p l>m r p lСол себептен монопсонист фирма монополист рет1ндепайдасын косымша GVRE тертбурышыныц ауданына тецмелшерге ecipejii. Сонымен монополист-моиопсонист фирмапайдасыньщ eciMi VRST тертбурышыныц ауданына тенмелшерге еседд:VRST= TGES+ GVRE.Ею нарыкта да билле орнаткан фирманыц пайданымейлшше аргггыруыныц алгышарты:VMPL> (MICl=MRPl)>W

11.2.3 сурет. Ецбек пен дайын ешмдер нарыктарындабшпгш орнаткан монополист-монопсонист фирманыц тецщпСонымен, фирма дайын ешмдер нарыгында монополист,ал ецбек нарыгында монопсонист болса, тек кана ецбекнарыгында бшппн орнаткан монопсонист фирмага Караганда,жумыс кушш аз жалдайды жене ецбекакыны да аз телейдг11.3. Ецбек ресурсгарын сатушылардыц нарыктагымонополиялык 6И Л 1ПЕцбек нарыгында жапгыз сатушыныц болуы ете сиреккездеседг Соган кара маетан ерекше кабшеп бар еншшер,бишшер, споргшылар мен баска да мамандыктардыц иелер1ездершщ кабшетгерш жалгыз сатушылар ретшде усынУлаРымумюн. Жалдамалы жумысшылар мен кызметкерлер жумысKyurrepiH кесшодактар аркылы усынады. Кесшодактар ездершщмушелершщ атынан фирмалардыц менеджерлер1 мен келюсезжурпзедг Келксезде ецбекакыныц децгеЙ1, жумыс уакыты,ецбектщ жагдайы жене eprypni елеуметпк жещщцктер мен188

кемектер, ецбеюпц каушаздйп мен де баска алеуметтжэкономикалыкмеселелер карастырылады.Кесшодакгардыц непзп максаттарыныц 6ipi - кесшодакмушелер» ецбекакысыныц децгейш нарыктагы ецбекакыныцдецгейшен жогары устау. Осы максатка кол жетюзу ушшкесшодактар эр турш едостер колдана алады. Б1ршшщен, жумыскупли жалдайтын фнрмалармен кесшодактар ездершщмаксаттарын жузеге асырганга дейт келксез журпзедгЕюнппден, кесшодакка муше болу мумюнпшпгш шектейотырып (ецбекпц усынысын кыскдрту), кесшкерлерД1 тек канакесшодактьщ му шел ерш гана жумыска кабыдцауга кещиру.Егер осындай максатка кол жетсе, ецбектщ жабык нарытыпайда болады. Жабык нарыкта кесшодактар кэсшодакка мушеболу мумюнншпгше катал бакылау кояды. Жумыскаорналаскысы жэне жогары ецбекакы алгысы келген адамдаркэсшодакка муше болулары керек. Сондыктан кэсшодаккамуше болуга ниет бшдоретш жумысшьшардыц саны кэбейедгКэсшодакгардыц мушелершщ ецбекакыпары баскажумысшьшардыц ецбекакыларынан жогары болады. Оданфирмалар да утады. Ce6e6i ецбекакы эскен сайын фирмаларецбекпц кызметш аз колдануга тырысады. Оцщрйстеколданатын ецбекпц саны азайган сайын, оныц шекп ешмшентусепн табыс кебейедг Уза к мерз1мда кезенде фирмалар ецбекпкалиталмен алмастыруга ынталы болады. Ол кесшодакмушелер! ецбектершщ ешмдйплн арттырады жэне ецбек-акьлражагымды эсер етедо. Соны мен катар кэсшодак Myuienepi жумысicrefiriH фирмал ардаг ы тэрпп мыкты жене енд1р1стеколданылатын жумыс Kyuii туракты болады. Жумыска шыкпау,кеппгу немесе жумыс тэрпбш бузу сиякты жагымсыз жайларкездеспейдг Бул фирмалардыц мудделерше де сэйкес келедгСонымен, кес i п од а кта рд ьщ ецбек нарыгындагыкызметтерш б1ржакты гана багалауга болмайды.11.4. Ек1жакты монополияЕцбек нарыгында жумыс купли монополист монопсонистфирмага сататын болса, еюжакты монополия деп аталатыннарыктык курылым пайда болады. Бул нарыкта ецбектщ189

багасына сатушы мен сатып алушыныц еюжакты бшппорнайды. Ещц осы нарьщтьщ курылымда ецбекакыньщ калайкалыптасатынын карастырамыз. Еюжакты монополия бшпп11.4.1 суретшде керсеплген.11.4.1 сурет. Еюжакты монополия11.4.1 сурет!нде керсетшгендей, монопсонист фирмейлшше кеп пайда алуга кажетп ецбек ресурсыныц санын Eiнуктесше сэйкес келетш MICl= MRPl тещцпмен аныктайдыда Lm децгеШндеп жумыс куппне сураныс 6inflipefli. 11.4.1сурепндеп S кисыгы ецбектщ усынысын керсетедьЕцбекакыныц децгеш осы усыныс кисыгыныц бойыменаныкталынады. Монопсонист фирмага кажетп жумыс купине(Lm ) теленетш ецбекакы W L.Ал, монополист ецбек кызметшщ усынысын Е2 нуктесшесэйкес келетш MC=MR тецщпмен аныктайды да Lk децгейшдежумыс KyuiiH усынады. Монопсонист фирмадан ецбекакыныцдецгеюн W2 мелшершде белгтеуд1 талап етед1.Ею жакты монополия нарыгында тецдж жок Монополистпен монопсонистщ белгшейтш ецбекакыларыныц децгейлер16ip-6ipiHe сэйкес келмейш (Wi

пен монопсонист кайткен кунде кел!С1Мге келулер! кажет.Ce6e6i нарьщта олардан баска ешюм жок. Егер олар келнлмгекелсе, ецбекакыныц децгеш Wi-ден жогары, ал \У2-ден те менорта децгейде белплену1 мумюн. Осы болжамды ойынтеориясыныц кемепмен делелдеуге де болады.Ешжакты монополия нарыры сире к кездеседь Соранкарамастан еюжакты монополия жардайы касшодактар менKaciпкерлердщ ассоциацияларыныц арасында немесе касшкойспорт салас ьшда кездеседг^айталауга арналган сурактар1. VMPl> (MRPl=W) тецщпшц манш тусщщрвдз.2. (VMPl=MRPl = MICl )> W тещцп нет керсетед1?3. Ецбек нарырындагы монопсонист фирманыц шенпмшеэсер ететш факторларды атацыз.4. Жетшмеген бесекел! ецбек нарырыныц кандайерекшелйстер! бар?5. VMPL> (MICl=MRPl)>W тецщл кандай нарыктакалыптасады жэне оныц мэш неде?6. Кандай едостердщ кемепмен касшодактар ецбекакыныцтемендеуше жол бермейда?7. Монопсонист фирманыц шектт шыгыны мен орташашыгыныныц кисыгы нел1ктен теменнен жогары карайкетершетш сызык болып сипатгалынады?

12. КАПИТАЛ РЕСУРСТ АР ЫН ЫН, НАРЫРЫЖЭНЕ ПАЙЫЗБул такырыпта капитал ресурстарыныц нарыгындаКабылданаТьш шеппмдер, oFaH эсер ететш факторлар,инвестиция, несие куралдары жэне пайыз ставкасыурымдарыньщ мэш карастырылады. Кэсшкерлер мен уйшаруашылыктарынын капитал нарыгында кабылдайтыншеппмдерше пайыз ставкасыныц типзетш эсерше кеп кецшбeлiнeдi. Сактык корды усыну туралы шеппмдер жэне пайызставкасыньщ езгерушен туындайтын алмастыру e c e p i мен табысe c e p i карастырылады. Такырыпта ресурстар нарыгындагы жерресурсына сураныс пен оныц усынысыныц epeioueniicT epiкерсетшедь Жер рентасыныц меш мен оган есер ететшфакторлар карастырылады.12.1. Капитал нарыгындагы несие куралдарынасуранысКапитал - ол болашактагы ешм келемш ecipyre кажетпжене узаК Mep3iMfle колданылатын ресурстар. вцщргспроцеанде колданьшатын машиналар, гимараттар, кeлiктep, ертурЛ1 ецбек куралдары, шшазат корлары физикалык капиталдеп аталады. Адамдардыц тeжipибeciн, ецбек дагдысын женебипмш адам капиталы дейдг Капитал кандай турде болмасын,болашакта тауарлар мен кызметтерд{ ещцру yuiiH керек.Сондыктан оны ещнрпш капитал деп те атайды.вндфгс процеанде колданатын физикалык капитал уакытеткен сайын тозады, моральды ecK ipefli, сынады, сондыктаноларды сатып алу, жацарту жене алмастыру yuiiH фирмаларгакаражат керек. Жумыскерлерге KecinTiK 6iuiM алу yuiiH дешыгын шыгарып каражат жумсауга тура келедг Ягни, фирмаларкапитал корын улгайту немесе жацартуга кaжeтгi каржыныакша нарыгынан сатып алады. Ол каржыны акша капиталыдeйдi.Агымды мерз4мдеп фирманыц капитал мелшерш оныцкапитал коры дейдг Фирманыц капитал корьшыц мелшершезгертетш акша агымын инвестиция дейдг Сонымен капитал192

нарыгындагы сураныс —ол несие акшага сураныс. Ал пайызставкасы несие куралдарыныц багасы.Несие курадаарын сату жэне сатып алу каржынарыктарында жузеге асады. Каржы нарыгында кэсшкерлер менуй шаруашылыгы несие куралдарына сураныс бщшредьКэсшкерлерге несие жаца капиталды каржыландыру ушш керекболса, уЙ шаруашылыгына узак мерз1мде колданатын заттарды,жер, уй жэне т.б. игшктерш сатып алу ушш кажет. Несиекуралдарына мемлекет те бюджетан тапшылыгын немесекогамдык игипктерд! ецсцретш объектшерд! каржыландыруушш сураныс биииредгНесие куралдарын каржы нарыгында уй шаруашылыгыусынады. Оларды жинак жасаушылар десе, каржы мекемелер1Н,каржы корларын, банктерд1 жэне т.б. мекемелерд1 несиеалушылар мен жинак жасаушылардын арасындагы делдалдардейд1. Пайыз ставкасы каржы нарыгындагы несиекуралдарыныц усынысы мен оларга деген сураныскабайланысты калыптасады.12.1.1 сурет. Капиталга суранысКапиталга сураныс кисыгы жогарыдан темен карай енк!шболады. Оны 12.1.1 cyperiHeH керуге болады. TiK осьтщбойында капнталдын шекп OHiMiH керсетем1з, ал келдененосьпн бойында инвестиция келем1 керсет1лген. Баска факторлар193

(ецбек, жер) туракты болса, капитал саны кебейген сайын онынuieicri еш мдш п темендей бастайды.0p6ip несие пайызыныц ставкасына сэйкес келетшкапиталга сураныстарды коссак, несие куралдарына нарыктыксураныс кисыгын алуга болады.Капиталды колданудан тусетш табыс пен пайыз ставкасынсалыстыра отырып шеним кабылдау - инвестицшшыкжобалардьщ тш мдш пн аныктаудыц 6ip адгсь BipaK капиталгасураныстыц бул модел1 ете карапайым курастырылганКундел1кт1 твЖ1рибеде фирмалар мен олардыц менеджерлер1ушш инвестициялык жобалар туралы шеним кабылдау оцай icемес. Фирмалар инвестицияга жаца капиталдьщ кемепменболашактагы пайдаларьш ecipy ушш сураныс бщщредьБ1рш1шден, капитал баска eHflipic факторларынаКараганда, узак уакыт колданылады. Сондыктан капиталгасураныс б1дщру туралы шенпмге уакыт факторыныц ecepiHумытпаган жен. Еюншщен, капиталды 6yriH сатып аладынемесе жалдайды, ал оны колданудан тусетш пайданы 6ipa3уакыт кутуге тура келедь Ягни, касшкерлер ушш болашактагытабыс белпыз. Бул капитал нарыгындагы теуекелдщ,инвестиция туралы кабылданатын шепнмге есер ететш Heri3riфактордыц 6ipi екенш керсетед1.Инвестициялык шеплм кабылдау упнн 6ip накты мерз1муакытьшда капиталга шыгатын шыгынды болашакта кутетшпайдамен салыстырады. Мысалы, Ызде каз!р 100 тецге барделж. Оны ci3 6ip жылга карызга берд1ндз. K£3ipri 100 тецге 6ipжьшдан кешнп 100 тецгеден кымбат турады. Неге? Оныц ушce6e6i бар: б1р1ншщен, инфляцияныц нетижесшде Ka3ipri 100тецгенщ сатып алу кабшет! 6ip жылдан кешн темендеп KeTyiмумюн; еюншщен, егер пайыз ставкасы 10 пайыз болса, карызалушы 6ip жьшдан кейш 100 тецгеш кайтару упнн каз1р банкке90 тецге гана салса болтаны; ушшннден, карыз алушы азденалган акшаны ер турл1 себептермен кайтара алмауы да мумюн.Ягни, карыз бере отырып Ыз теуекелге барып отырсыз.Осы себептерге байланысты акша капиталыныц кунынуакытаралык аныктау кажетшпп пайда болады. Капиталгателенетш пайызды жинау аркылы непзп соманыц есу процесшкурдел1 пайыздык есептеу деп атайды. Пайызды жинау194

нэтижесшде алынган соманы болашактагы кун дейдг Ал,алгашкы соманы агымды кун дейдь С|‘з 100 тецгещздо екшилдецгейдеп банкке салдыдыз, жылдык пайыз ставкасы 10. 100тенге агымды кун болса, курдел1 пайызды аныктау мынаформуланыц кемепмен есептелшедгNFV - NPV(\ + r)‘,мундагы NFV - болашактагы кун, NPV - агымды кун, г - пайызставкасы, t - жылдардын саны.Егер пайыз ставкасы 10 болса, 6ip жылдан кейш 100 тенге110 тенге болады, eki жылдан кейш - 121 тенге, ал уш жылданкейш —133,1 тенге.Ещй уш жылдан кейш 133,1 тенге алу уцин бупн каншатецгеш банкке салуыныз керек? Болашактагы куннын агымдыкунын аныктауды дисконттау дейдг Бул курдел! пайыздыесептеуге кара ма-карсы едк. Дисконттау эд |а аркылыболашактагы куннын агымды кунын аныктау уцлн болашактагыкунды 1+ пайыз ставкасына белем1з:FV 'NPV = — ,(1+/Умундагы i - дисконт ставкасы, FV- болашактагы кун.¥зак мерз1мдеп инвестицияныц тшмдшгш аныктау ушшинвестициядан болашакта кутшетш табыстын дисконтталганкунын инвестицияныц келем1мен салыстырады. Егер кутетштабыс инвестиция шыгынынан аргык болса, инвестициялыкшеплмнщ тшмд1 болганы. Егер агымды жылдагы (t =0)инвестицияныц колем! —I,R - кутетш табыс, С - инвестицияшыгындары болса, агымды кун.\mjr 1 Л>-С, Rfi-CnNPV = - 1 + -----------+ — ------- - + ...+ ------------.1+/ (1 + ?>V (1 + /)"Егер NPV>0 болса, инвестицияныц утымды болганы. Ал,егер NPV

Дисконттау eflici кез келген касткерлж шеилмдерд!кабылдау барысында мацызды роль аткарады.Инвестициянын ттм д ш п н аныктау ушш табыстылыктьщimKi нормасы (IRR) деген керсетюш те колданылады. ОнынMenmepi жалпы утыс шыгын Fa тец болгандагы дисконтставкасына тен болады.12.2. Сактык корды усынуСактык корды усыну ep6ip тутынушынын болашактагытутьшу мен Ka3ipri тутьшуды тандауына байланыстыаныкталынады. Тутынушынын merniMi онын табысына,калауына жэне нарыктагы пайыз ставкасына байланыстыкабылданады. Тутынушы ез бюджетшщ шецбершде, цалауынабайланысты болашактагы тутыну мен Ka3ipri тутыну арасындатандау жасайды. Ол шенпм кабылдаганда езшщ турмысжагдайын мейшнше жаксарту максатын кездейщ деген жорамалжасаймыз. Еши тутынушынын шеинмш 6i3re белгшталгамсыздык кисыгы мен бюджет сызыгы аркьшы керсетугеболады. Тутынушынын уакытаралык тещипн 12.2.1 сурепндепграфиктен керем1з.12.2.1 сурепндеп Ci - K a 3 ip ri тутыну, С2—агымды табысболашакта тутыну. АВ - тутынушьшьщ бюджетп сызыгы немесебюджетт1к шектелу шекарасы. Тутынушьшын табысы 20 ОООтенге. Егер тутынушы В нуктеанде болса, ол барлык табысынK a3 ip ri тутынуга жумсайды, жинак Кор жасамайды. Егер ол Ануктесшде болса, барлык агымды табысын болашактагытутынуга сактайды. B ipaK осындай жагдайдьщ болуы мумкшемес. Тутынушы ез1н1н калауына байланысты АВ бюджетсызыгынын бойымен тандау жасайды. Е нуктесшде тутынушыагымды табыстын 18 000 тенгес|‘н каз1р тутынады жэне 2000тенген1 сактау коры ретшде болашактагы тутынуга багыттайотырып тепе-тен жагдайда болады. Егер пайыз ставкасы 10-гатек болса, тутынушынын болашактагы тутыну децгею 2 200тецгеге болады. Тутынушыны сактык корды усынугаынталандыратын H e ri3 ri факторга нарыктагы пайыз ставкасыжатады.196

12.2.1 сурет. Тутынушыныц уакытаралык renairiНарыктагы пайыз ставкасынын tnrepici cki эсер тугызады:табыстын езгеру ecepi мен алмастыру ecepj 11айьп ставкасынынecyi болашактагы тутынудын альтернатива кунын темендетед1Болашактагы тутынатын тенгенщ агымдагы кунынын темендеу!тутынушыны Ka3ipri тутынуды болашактагы тутынуменалмастыруга итермелейдг Сактык корды усыну еседг Bipжагынан пайыз ставкасынын ecyi тутынушынын накты табысынecipy аркылы Ka3ipri кезенде де, болашакга да барлык сапалытауарларга деген суранысын еаредг Пайыз ставкасы ескендебугш п тутыну денгейш кыскартпай-ак, болашактагы тутынудыкебейтуге мумкшшшк пайда болады Пайыз ставкасынынесушен табыстын езгеру ecepi пайда болса, сактык корды усынукыскарады. Тутынушынын сактык корды усынуы табыстынезгерушщ алмастыру ecepi мен таоыс есершщ салысгырмалыкYшiнe байланысты болады12.3. Жер ресурсыныц нарыгыЖер ерекше OH.upic факюрына жагады Жер ресурсышектелген, онын усынысы ете йкема’з. Жepдi онын Heciусынады, ал жepдi ер турл! максатта колданам деген адамсураныс бiлдipeдi Жерге сураныс бшдгрушшер ер турлi197

максатпен жерщ уакытша жалга алуы немесе сатып алуымумкш. Егер жер уакытша жалга алынса, жердщ жалдау акысынжер рентасы дейдг Жерге менппк Heci болу ушш оны сатыпалады. Сондьщтан жердщ багасы жэне жер рентасы дегенугымдарды шатастырмау керек.Жер ресурсы шектелген жэне жердщ усынысы ете икемазболгандыктан, рента тек кана сураныстыц децгеШменаньщталынады. Егер жер ауыл шаруашылыгыныц ешмдершецщру уиин колданылатын болса, рентаныц мелшерше жердщкунарлылыгы мен оньщ жаткан орны (ауыл шаруашылыгыныцешмдерш сататьш нарыкка жакындыгы) есер етедьКунарлы жердщ еш мдш п жогары жене орташа шыгынытемен болгандыктан, фермер экономикалык пайда алады. Оныдифференциалды рента дейд1. Дифференциалды рентаны ауылшаруашылыгыныц ешмдерш сататын нарьщка жакын жатканжерлерд1 ендейтш фермерлер де алады. Ce6e6i, ешмщ тасугашыгатын шыгьш аз болады. Ал, кунарсыз жерлерд1 ецдейтшфермерлер ауыл шаруашылыгы ешмдершщ нарыктагыбагасына байланысты карапайым пайда алады. Егер багатемендеп кететш болса, нарыктан шыгып кетедгДифференциалды рентаны алу туракты болады. Ce6e6i,кунарлы жене нарьщка жакын жаткан жерлер ете шектелгенжене олардыц усынысы ете икемаз.Жер eHflipic факторларынын нарыгында сатылады.Нарыкта жердщ Heci мен жерщ сатып алушьшар женежалдаушылар 6ip-6ipiMeH кездеседг Жердщ багасы мен оныжалдау акысы нарыктагы сураныс пен усыныстыц аракатынасына байланысты калыптасады. Оны 12.3.1 сурепндепграфиктердщ кемепмен талдаймыз.198

12.3.1 сурет. Жерге сураныс пен усыныс жене жер рентасыАВкелем!Жердщ иесшщ непзп максаты - жердей барынша жогарыпайда табу. Жердщ усынысы (S) икемаз болгандыктан, оныграфикте tik сызык рет^нде корсете Mi з. Жерге сураныс кисыгыжерда жалдау акысына Kepi байланысты болгандыктан,жогарьщан темен карай ецюш болып сызылады Оны 12.3.1. А,Всуретгершен керем^з.12.3.1 еурет!нДеп графиктерде жетшген бэсекаш жерресурсыныц нарыгындагы тепе-тец баганьщ калыптасумеханизмдер! керсетшген. Мысалы, нарыкта цалага жакынжаткан 100 гектар жер усынылады (В графил). D2 - жерге.уйкурылысымен айналысатын фирманыц суранысы, D] - фермерлердщсуранысы, D3 —кэсшорынньщ суранысы. Жердщ neciжерда ец жогары бага усынган (6ip гектарына айына 1000 тенгежалдау акысын телеуге дайын) кэсшкерге жапга бередг12.3.1 сурет! ндеп А графиннде усынылган жер каладаналые орналаскан жэне мал шаруашылыгынын ешмдершондаруге ьщгайлы делш. Бул жер тек кана фермерлерд! ганакызыкгыруы мумкш. Тепе-тец жалдау акысы 6ip айда 4S0 тенге.199

Егер осы жердщ Heci же pin кдлага жакындата алатын болса,онда ол жерш 1000 тенгеге жалга бере отырып, мейлшше кеппайда алатын едгСонымен, баска экондмикалык ресурстардыц нарыгынаКараганда, жер ресурсыныц нарыгында жалдау акысы немесежер рентасы ер rypni болады. Оларды тецеспруге жердщусынысы есер ете алмайды. Жердо жалдау акысы немесе жеррентасы жерге деген сураныстыц мелшер^мен аныкталынадыАл сураныстыц децгеш жердщ еш м дш п мен орнына женежерд1 колдану максатына байланысты аныкталынады.Жер нарык экономнкасында сату жене сатып алу объектйнболады. Жердщ багасы жерге телейтш жалдау акысьша немесежер рентасына тура байланысты. Ж ердщ багасы -болаш актагы жер рентасыныц диконтталган куны. Егержерден алынатын болашактагы жылдык рентаны - R, жылдыкнесие ставкасы - i болса, жердщ- багасы PL= R/( болады.Мысалы, жылына жерден алатын рента 10 ООО тецге, ал несиеставкасы 10 пайыз болса, жердщ багасы:10000 ____PL= ---------хЮО = 100000 тенге болады.10200

Кайталауга арналган сурактар1. Капитал, инвестиция жене инвестациялау дегешкиз не?2. Пайданы артгыратын фирманыц инвестициялыкшепнмте кандай факторлар эсер етедо?3. Адам капиталы деген угымды калай тусшеаз?4. Дисконттау дегешм1з не? Оны есептеудан, манызы неде?5. Пайыз ставкасы езгергсшщ нэтижесшдеп табыстынезгеру ecepi мен алмастыру ecepi жинак кордыцусынысын калай езгертед1?6. Дифференциалды рента мен рентаныц айырмашылыгынеде?7. Жердщ багасы мен жер рентасыныц арасында кандайбайпаныс бар?S. Неге жершц багасын жер рентасыныц дикоитгалганкуны дейда?201

V ТАРАУ. КОРАМДЪЩ ИГ1Л1КТЕР ЖЭНЕНАРЬЩТАГЫ ПРОБЛЕМАЛАР13. СЫРТКЫ 0CEPJIEP ТЕОРИЯСЫНарык механизмдер1 дербес кабылданган шеидмдерд! 6ipoipiMeH Kenicripe отырып шектелген экономикалык ресурстардыттмш колдануга жагдай жасайды. Соган карамастан нарыкмеханизмдершц кемепмен шеше алмайтын проблемалар дакездеседг Кейб1р тауарлар мен кызметгер утымды мелшерденартык енщршсе, Kefi6ipeynepi кем ендортедь Оны нарыктыцкем пил in деп те атайды.Такырыпта сырткы есерлер теориясыньщ менш ашаотырып, жагымды жэне жагымсыз ecepnepni реттеумеханизмдерш жэне олардын тшмдолнтн талдаймыз.Такырыпта карастырылатын сырткы есерлер теорнясыныцпрактикалык мацызы зор. Жагымды жэне жагымсыз есерлерщреттеу коршаган органы коргау жэне когамдык игинктерщтутыну денгешн кетеру меселелерш шешуге кемектеседг13.1. Сырткы эсерлердщ экономикальщ мэш,себептер! жэне турлер!Нарык тшмщ кызмет icrey ушш тауарлар менкызметтердщ багалары, олардьщ альтернативт1 кунынKepcerynepi керек. Бага аркылы ещцршген ешмнщ ецболмаганда альтернатива куны кайтарылмаса, енщрушшщтауарды ещцруге ынтасы болмайды.Кеп жагаайлйрда тауарлар мен кызметтерд! ещцру немесетутыну барысында пайда болатын шыгындар менпайдалылыктар нарыктагы багада есептелшбей калады.Нарыктагы багада есептелшбеген шыгындар менпайдалылыктарды сырткы эсерлер дейдг Багадаесептелшбеген шыгындар мен пайдалылыктарды тауарлар менкызметгерда енд1ру мен тутынуга ешкандай катысы жок yiuimiiiадамдар кетеред1 (шыгын) немесе TeriH алады (пайдалыльщ).Сырткы есерлер жагымсыз жене жагымды есерлер болып exireбелшеда.202

Жагымсыз сырткы эсерлер (экстерналии) - буленвмшц багасында есептелжбеген eaiipicre колданылганресурстардыц куны. Жагымсыз сырткы есердщ зардабынецщршген ешмге ешкандай катысы жок адамдар шегедйЖагымсыз сырткы эсердщ мысалы ретшде коршаган органыластауды келторуге болады. Мысалы, кесшорын onaipicКалдыктарБШ келге тастайды. Кедщ колданудыц альтернативакуны ецщршген ешмнщ шекп нютынынын курамындаесептел!нбейда. Ягнн, кедщ колданудыц шекп шыгыны ешмнщбагасынан тыс калады. Келге ендарю капдыктарын тастаудан,одан балык аулап кун керетш, кел жагасында демалып, сугашомылатын адамдар зардап шегед1. Жагымсыз сырткы эсердщкептеген мысалдарын кеггпруге болады. Калада журетшмашнналар, кала 1пинде немесе оныц мацында орналасканкэсторындар ауаны ластайды, одан кала тургындары эр туршзардап тар шегед1.©HUipic калдыкгарын коршаган ортага тастау фирмаларгаарзанга тусед! немесе мулдем тепн болады. Егер фирмакалдыктарды жоятын технология кодданса, ол оган кымбаткатусер ед1. Коршаган органы ластайтын калдыктар кебейгенсайын оларды жоюдыц шекп шыгыны темендейдг Олкалдыктарды жоятын кымбат технологияны колдануга аса ынтатугызбайды.Kefi6ip экономистер коршаган органы ластаудыноптнмальды мелшерш аныктау туралы усыныс жасайды Ka3ipriкезенде коршаган органы мулдем ластамау мумюн емесболгандыктан, калдыктарды коршаган ортага тастаудыноптнмальды мелшерш аныктау кажет деген ой айтылады. Оныцмешн 13.1.1 суретшдеп графиктен коремп. Графикте коршаганорганы ластаудыц шекп елеуметпк шыгыны мен каддыкты.коршаган ортага тастаудыц шекп куны керсеплген.203

13.1.1 сурет. Крршаган органы ластаудыноптимальды мелшер1К,алдыкты тастаудыцmeicri куныК^лдыктар(тонна)Е нуктесшде калдьщты коршаган оргага шашудыц шекпкуны ластаудьщ uieKTi елеуметик шыгынына тец. Демек, осытендшпен ластаудын оптимальды Menuiepi аныкталынады. Егерластау мелшер1 оптимальды мелшерден асып кетсе, коршаганорганы косымша ластаудын шыгыны оныц пайдасынан кеп.Ягни, Е нуктесшщ оц жагында ластауды темендету кажет жэнеоган багытталган каржы орынды деп есептелшедг Ал егерластау мелшер1 оптимальды мелшерден кем болса, коршаганортага тастаган калдыктыц шект1 куны елеуметпк шыгыннанкеп. Сондыктан Е нуктесшщ сол жагында ластауды темендетукажет емес жене оган багытталган каржы тшмЫз болады дегенойлар айтылады.Коршаган органы ластаудын оптимальды мелшершаныктау туралы усыныстыц каншальщты дурыс немесе дурысемес екенш 13.2 параграфта карастырылатын материалдардыколдана отырып айта аламыз.Ещц жетшген бэсекел1 нарыктагы жагымсыз женежагымды сырткы есерлердщ салдарын талдаймыз. 0шмд1енд^руге жене тутынуга байланысты барлык шыгындарды204

(ещцрушшщ, тутынушыныц жэне yiirimiri адамдардын)элеуметпк (когамдык) шыгындар дейми (TSC). Ол жалпыжеке шыгын (ТРС) мен жиынтык сырткы шыгынныц(ТЕС) косындысы:TSO TPC +TEC.Коршаган органы ластайтын ешм келемз ескен сайьшжиынтык сыртцы шыгын (TEC) шекп сырткы шьпгынныц(МЕС) мелшерше есед1. Демек ешм келем1 ескен сайынКоршаган ортаныц ласта ну ы да еседа.dp6ip косымша ецщрйгген ешмнщ ш екп сы рткышыгынын (МЕС) ендарунп емес, ещцруге жене тутынугакатысы жок ушшпп адам кетередт Шекп сырткы шыгыннынмелшерш аньщтау ушш жиынтык сырткы шыгынныц езгерюшешм келемшщ 03repiciHe белем1з:MEC=ATEC/AQ.Шекп сырткы шыгын мелшер1 ессе, ш екп елеуметпкшыгын да (MSC) еседо: MSC= ATSC/AQОщцрушшщ ш екп жеке шыгыны:МРС= ATPC/AQ.Ягни, шекп елеуметпк шыгын ецщрушшщ шекп жекешыгыны мен шекп сырткы шыгыныныц косындысы:MSC=MPC+MEC.Шекп сырткы шыгын ешм келем1 ескен сайын 6ipдекгейге есед1 деп жорамал жасай отырып, 13.1.2 суретшдепграфиктщ кемепмен жагымсыз сырткы эсердщ салдарын керугеболады. вшмге сураныс тутынушыларга екелетш ш екпкогамдык пайдалылыкты (MSB) керсетедьвшм усынысыныцкисыгы жеке ецшруилнщ шекп шыгынын керсетед! (МРС).13.1.2 сурепнде жагымсыз сырткы эсер тугызатын вшмсураныс пен усыныс керсетшген. Zi нуктесшде шекп шыгынмен шекп когамдык пайдалылык тец: MSB=MPC. Qi мыц данаешм ендоршеда жене ыарыктагы 6ip дана ешмнщ тепе-тецбагасы 100 тецге.205

13.1.2 сурет. Жагымсыз сырткы эсер13.1.2 сурепнде керсеплгендей, жагымсыз сырткы эсертугызатьш ешмдердщ ш екп когамдык шыгыны (MSC) шекпжеке шыгыннан (МРС) кеп. Ce6e6i ещцрушшщ ш екп жекешыгыныныц курамында ш екп сырткы шыгын (МЕС)есептелшбейдь0p6ip ешмнщ meicri сырткы шыгыны 10 тенге болса, Qiмьщ дана ешмнщ жиынтык сырткы шыгыны (жагымсызсырткы веер немесе зиян) ABZjC тертбурышыньщ ауданынатен болады. Нарыктагы тепе-тен жагцайда ш екп когамдыкшыгын (MSC) ш екп когамдык пайдалыльщтан (MSB) кеп.Олардьщ тецщ п Z2 нуктесшде Q2 ешм келемш енщргендеКамтамасыз етшедо. Демек, ещцршген eHiM келем1 тшмд1 ешмкелемшен артьщ.13.1.2 сурепнде керсетшген Qi мьщ дана eHiM келем1енщр1лгендеп зиян ZiZ2B ушбурышыньщ ауданына тен- ЕгерeHiM келемш твамд! денгейге дейш кыскартсак, Z[Z2Bушбурышыньщ ауданы таза утыс болар едгЕгер жагымсыз сырткы есер тугызатын фирма оныцкызметшен зардап шегепндерге ep6ip eHiM ушш 10 тенге206

телейтш болса, немесе фирманыц ep6ip еш мш е 10 тецге салык(Т) салынса, оныц meicri шыгыны есед1:M SC =M PC +M EO M PC +l() тецге.Бул жагдайда фирма ешм келемш тшмд1 децгейге деш нкыскартады, ешмнщ багасы 100 тецгеден 106 тецгеге еседц.^оршаган органы ластау DZ2FG тертбурышынын ауданына тецмелшерге кыскарады, 6ipaK толыгымен жойылмайды.Нарыктагы 6aFa 106 тецгеге кетершгенде, фирма ушш еш мкелемш кыскарта отырып, ep6ip ешмге 10 тецге салык телеупай дал ы болады.Сонымен, тюмда ешм келемш ш екп когамдык шыгын меншекп когамдык пайдальшыкгыц тенд1пмен аныктауымызкерек: MSB=MSC. Ол Z2 нуктесше сейкес келеда, оптнмальдыешм келем1 Q2 мыц дана, 6ip дана еш мнщ нарыктагы багасы106 тенге болуы керек. Жагымсыз сырткы эсер болтан жагдайдатшмдипкке кол жетизудщ апгышаргы:MPC+MEC=MSC=MSB.Жетшген бесекел1 нарыкта жагымсыз сырткы эсердщболуы шекп жеке шытынныц курамында ш екп сырткышыгьшды есептемеуге ёкеледо. Осы себептен е т м келем !ТИ1МД1 мелшерден кеп енд1ршед1 жэне оны ц багасы тем енболады. Жагымсыз сырткы эсердщ болуы шектелгенэкономикалык ресурстардыц тшмсЬ колданылатынынкерсетед1И п листер дщ багасында есептелш бейтш пай далы -лыкты жагымды сырткы эсер дейдь Игшкгерд1 ещцругенемесе тутынута катысы жок ушпшп адам ешкандай шыгьшшыгармай-ак пайдалылык (полезность) алады. Ж агымдысырткы эсердщ салдарын 13.1.3 суретшдеп графики талдауаркылы керсетем13.207

12.1.2 сурет. Жагымды сырткы эсерНарыктагы тепе-тендж Zi нуктесше сэйкес келедьЖагымды сырткы эсер тугызатын ешм келем1 Qi, ал тепе-тецбага 250 тецге. Жагымды сырткы есердщ мелшер1 ABZtCтертбурышыньщ ауданына тец. Жагымды сырткы есертугызатын ешмнщ усынысы meicri когамдык шыгын (MSC)мен meicri жеке пайдалылыкпен аныкталады (МРВ). Uleicriжеке пайдалылык (МРВ) meicri когамдык пайдалылыктан(MSB) аз. Шекп сырткы пайдалылык (уиинпи адамдардыц TeriHалатын пайдалылыгы) нарыктагы багада есептелшбейдгСондыктан нарыкта усынылатын ешм келем1 THiMfli eHiMкелемшен темен: Qt< Q2. Демек, жагымды сырткы есертугызатын eHiM когамдагы шектелген ресурстардыц тшмазколдануына екеледгТшмш eHiM келем1 Z2 HyicreciHe сейкес келед1 (Q2) Булнуктеде meicri когамдык пайдалылык шекп когамдык шыгынгатец: MSB = МРВ+МЕВ = MSC.208

0нд1р1лген ешмнщ 6ip данасыныц нарыктагы багасы 300тенге болуы керек. Ол ушш шекп когамдык пайдалылыктыцкурам ын да шекп жеке пайдалылык пен щеки сырткыпайдалылыктар есептеМнулер! керек:MSB = МРВ+МЕВ = МРВ + 100 тенге.Тшмда ешм келемше сураныс тугызу ушш ешмнщ: 6ipданасыныц багасы meicri жеке пайдалылык кисыгынынбойындагы F нуктесше сэйкес келепн 200 тенгеге арзандауыкерек. ©ндарюке катысы жок «ушшои» адамдар шекп сырткыпайдалылыкка тец 100 тенгеш телеулёр1 керек. Ол PZ2FGтертбурышыныц ауданымен аныкталынады (тшмд! eHiMкелемш 1б0 тенгеге кебейтем1з). Сонда гана emipic келемштшмд! децгейге кетере аламыз.Сонымен, жагымды сырткы эсер тугызатын ешмдермен кызметтер ти!мд| келемнен аз ешпршед! жене багаларыкымбат болады. Сырткы жагымды жене жагымсыз есерлердшПайда болуы нарык экономикасы механизмдершщжумысындагы кемшшктерщ керсетед1. Сырткы эcepлepдiнпайда болуы жалпы экономиканьщ тшма'з жумыс icreyiH e,экономнкалык ресурстарды тепн колдануга жэне коршаганорганы ластауга экеледг13.2. Сырткы эсерлерд!ц проблемаларын шешужолдарыЖеке шыгындар мен когамдык ииыгындардьщ, жекепайдалылык пен когамдык пайдалылыктардыц 6ip-6ipiMeHсэйкес кeлмeyi экономнкалык ресурстарды тшмаз колданугаэкеледг Бул мэселеш шешу ушш iiieKTi когамдык шыгындаршекп когамдык пайдалылыкка тен болуы керек:MSC=MSB, мундагы MSC=MPC+MEC, ' алMSB=MPB+MEB болгандыктан МРС+МЕС=МРВ+МЕВ.Сырткы эсерлёрдй ретаёудщ кептеген жолдары бар Коузтеоремасына суйенсек, сырткы ocepnepfli экономнкалыкресурстарга меннпк кукыгыныц накты аныкталмагандыгытугызады. Коуздыц ойынша, егер мемлекет эрюмнщресурстарга меннпк кукыгын накты аныктаса. 9p6ip меннпк Heciмемлекет аныктаган epeжeнi epijcri турде орындаса жэне меннпк209

кукыгы ерюн сатылатын болса, езара келку аркылы жененарыктык механизмдердщ кемепмен жагымсыз сырткыесерлерд1 iunci всерге айналдыруга болады.EipaK сырткы есерлердщ проблемаларын шешубарысында ер турш киындыктыр кездеседь Кептегенресурстарга менппк кукыгын аныктау ете кеп шыгынды талапетед1 немесе оны аньщтау мулдем мумюн емес. Мысалы, ayaFaнемесе езендеп сура менппк иесш аныктау жэне оныц кукыгынсату ете киын болады. Коуз теоремасын колдану упин менппкиелершщ езара келюуге шыгатын шыгындары ке.тамненалатын пайдадан аз болуы керек. Сырткы есерлердщ салдарынKeniciMre келе отырып шешу ушш оган катысатынэкономикалык субъектшердщ немесе адамдардьщ саны кепболмауы кажет. Сырткы есерлер тугызатын накты себептерд1де аньщтау киын болады. Сонымен катар сырткы шекпшыгындар мен шекп сырткы пайдалыльщтардьщ децгейатуралы акпарат та то лык болмауы да мумюн.Демек, нарык механизмдершщ кемепмен езара келю!мгекеле отырып, сырткы есерлерд1, оньщ injrinqe экологияльщпроблемаларды толыгымен шешу мумюн емес. Сондыктансырткы есерлерд1 реттеуде мeмлeкeттiц кызметше кеп кендлбелшедг Сырткы есерлерщ мемлекетпк реттеу ер турл1 еюмшшбуйрьщтар мен зандардьщ кемепмен жузеге асады. ОлардьщiiuiHfle табигатты коргау, таза ауа, таза су туралы жене де басказандар кабылданады жене олардьщ мшдетп турде орындалуынабакылау койылады.Коршаган органы ластайтьш кесшорындар ep6ipецщртген ешмнщ шекп сырткы шыгыныныц мелшершдемемлекетке сальщ те лещи: Т=МЕС,мундагы Т —сальщтьщ мeлшepi. Сальщтьщ аркасында шекпжеке шыгын шекп когамдык шыгынмен тецеседгMPC+T=MSC. Ол жагымсыз сырткы веер тугызатын ешмкелемшщ тюмд1 децгейге дейш кыскаруына екеледг Оныжогарыдагы мысалдан кердш.Жагымды сырткы есерлер тугызатын ешмдер тшмд1децгейден аз мелшерде ецщршетш болгандыктан, мемлекетep6ip ецщртген ешмнщ екелетш meicri сырткы пайдальшыгынатец реттеу субсидш бередк210

G=MEB,мундагы G - мемлекетпц реттеу субсидьСубсидтелген ешм келемшщ екелетш шекп жекепайдалылыгы оныц щект! когамдык пайдалылыгына тедеседьМемлекетпн осы ретгеу эдкл жагымды сырткы эсер тугызатынешм келемш тшмд1 децгейге дешн ecipyre ынта тугызады.Сырткы эсерлердц оныц 1Ш1Нде экологиялыкпроблемаларды мемлекеттщ кемепмен реттеудщ каж етгш тнежэне мацыздылыгына карамастан, экономистердщ ойынша,оныц мынадай кемшшктер1 бар:Б1ршолден, мемлекеттщ кабылдаган зандарына, epTypniэюмшщк эдютердщ колдануына карамастан, каз1р экологиялыкпроблемалар элемдш сипат алып отыр. Коршаган ортаныцластануы мен оныц зардаптары, acipece, дамушы елдердепактуальды проблемалардыц 6ipiHe жатады. Кеп жагдайдадамушы елдердеп экономикалык, элеуметпк, кукыктык жэнеинституционалдык факторлар мемлекеттщ жагымсыз сырткыэсерлерда тшмд1 реттеу iHe кедерп болады.Екшииден, экологиялык зандар мен олардьщ орындалуынкатал талап ету экономикалык есудщ каркынын теме идете дтдеген ойлар жш айтылады. Крршаган органы коргауга немесеэкологиялык проблемаларды шешуге шыгатын шыгындарулпык инвестицияныц децгейш темендету аркылыэкономикалык есудщ каркынын темендетещ. Осы жердекоршаган органы ластаудыц оптнмальды мелшерш аныктаутуралы ой айтылады.Y шшивден, экономистердщ ойынша, экологиялыкзандарда коршаган органы коргауга багытталган шаралардынэкономикалык тшмдишг ескершмейд1. Мемлекетпн, шыгыныэкономикалык жагынан тшмдо болу коршаган органы(суды жэне ауаны) ластайтын ep6ip заттын, елеуметпккаушазщкдецгейш ep6ip кесшорын \ш \н жене ep6ipластаудыц кез\ \шш жеке-жеке аныктау кажет. Б \л — етекымбат жэне кцьта ж^мыс. Сондыктан салыктар менсубсидтердщ де (ммге канша субсид беру керек немесе клмгеканша салык салу керек) жакты келемш аныктау киынга тусед!.Сондыктан кептеген квсшорындар салыгын гелей отырып,коршаган органы ары карай ластауын жалгастыра беред\. Осы211

себептерге байланысты экономистер мемлекеттщ экологиялыкпроблемаларды реттеуде колданатын эюмшш едгстершэкономикалык турпуда THiMci3 деп есептейдгKopuiaFaH органы ластау ушшпл адамдардьщ азаматтыккукыгын, менш1к кукыгын жэне когамдык тэр п гт бузу болыпесептелшедь Сондыктан жагымсыз сырткы эcepлepдiнсалдарын реттеуде азаматтык кукык бузу занынын манызы зор.Осы занга суйене отырып, сот аркылы ep6ip адам езшщбузылган кукь^ын коргау мумюншшпне ие болады. Булэдгстщ де e3iHe тен KeMinmiicrepi бар: б1ршшщен, кеп жагдайдаадамдарга ауаньщ, судьщ ластануы туралы акпарат белгшболмайды; еюншщен, жагымсыз сырткы есерлерден шеккензардаптардьщ салдарын дереу аныктау да киынга тусед1.Жагымсыз сырткы есер тунлзган экономикалык субъекпш деланьщтау онай емес. Мысалы, улы калдыктарды ayaFa жергшкпкэс1порын таратуы мумюн немесе олар желмен баска жактанKenyi де мумюн; ушшшщен, кеп жагдайда сот аркылы бузылганкукыкты коргау ymiH кеп шыгын mbiFapyFa да тура келедцтертшппден, коршаган органы ластаудан зардап шеккенадамдардьщ саны ете кеп болса, олардьщ бершщ кукыктарынжене талаптарын сот аркылы канагаттандыру да мумюн емес.Осындай жагдайда экологиялык апаттардан зардап шеккенадамдардьщ кукыгын коргау мшдетш жершпюп баскарууйымдары ез мойындарына алса, тшмд1 болар ед1.Сырткы есерлерд! реттеуде мемлекетон ек1мшшед1стер1н нарык MexaHH3MaepiMeH 6ipre колданудын тагы 6ipжолы - ластау кукыгыныц нарыгын калыптастыру немесекалдыктарды лицензиялау. Оны 13.2.1 суретшщ кемепменталдаймыз.212

13.2.1 сурет. Кдлдьщтырды лицензиялауМемлекет тшмд1 ластау децгейш шекп элеуметпкшыгындар (MSC) денгешнде аныктай отырып, 100000 тоннакалдыкка лицензия усьшады (S). Лицензиара сураныс ap6ipкэсшорыннын ецщрю калдыктарын жоюга кетепн шекпшыгынына байланысты болады. Егер шекп шыгын ете жогарыболса, шыгыны темен кесшорындардан косымша лицензиясатып алуга тура келеда. Op6ip тонна калдыктыц нарыктыкбагасы сураныс пен усыныстыц тещщтмен аныкталынады (400тецге). Косымша лицензия сатып алу кымбатка тусепнфирмалар калдьщтардыц децгешн азайтатын жацатехнологиялык эд1стер 1здеуге жене оны ецщршке енп'зугеынталы болады.Сонымен, каз!рп кезецде сырткы есерлерщ, оныц цпшдеэкологиялык проблемаларды реттеудщ эр турл! эдостер;колданылады. Олардыц кемепмен жергипкп немесе аймактыкдецгейде пайда болатын жагымсыз есерлерд! тюмда реттеугеболады. Ал элемд1к сипат алып отырган экологиялыкпроблемаларды шешу ушш жаца дуниежузшк реттеу anicrepiкажет.213

Кайталауга арналган сурактар1. Жагымды жэне жагымсыз сырткы эсерлердщэкономикалык мэш неде?2. К^оршаган органы ластаудын оптимальды мелшер1Калай аныкталынады жэне оныц м ацы зы неде?3. Коршаган органы ластаудын оптимальды мелшершаныктаганда кандай киындыктар кездесу1 мумюн депойлайсыз?4. К°ршаган органы ластаудын шекп елеуметпкшыгынын есепгегенде кандай киындыктар кездесу1мумюн деп ойлайсыз?5. Неге жагымсыз жэне жагымды сырткы эсерлерболганда ешм келем1 оньщ тшмд1 децгеюнен кепнемесе аз болады?6. Жагымды жэне жагымсыз сырткы эсерлерд1 iunciэсерлерге айналдырудыц (интернализациялау) мешнкалай TyciHyre болады?7. Жагымды жэне жагымсыз сырткы эсерлерге б1рнешемысалдар кел,пр1щз.8. Коуз георемасыныц мэш неде?9. Жагымды жэне жагымсыз сырткы эсерлердо реттеудщкандай 9flicrepi бар жэне олардыц тшмдйпгш калайбагалауга болады?214

14. КОРАМДЬЩ ИГ1Л1КТЕРД10НД1РУЖЭНЕ КОРАМДЬЩ ТАНДАУКептеген тутыну кажётшпктер1 когамдык игшктердщкемепмен канагаттан дыры лады. Кррамдык игшктерщ ендгружене олардыц кемепмен тутыну кажеттшктерш барыншато лык канагаттандыру ep6ip мемлекеттщ мудцесше сэйкескелещ. Нарыктык экономика жагдайында сырткы есерлердщсалдарынан когамдык игшктер ттмщ (оптимальды) децгейденаз енщригещ. Сондыктан когамдык игшктерщ енщру ментутыну нарыктык экономика жагдайында мемлекетпк реттеущтал ап етещ. Бул такырыпта когамдык игшктерд1 ецщру менбелу меселелер1 карастырылады.14.1. Когамдык игЫктердщ ерекшел1ктер1 женеолардыц турлер!Эркайсысы жеке-жеке багаланылатын жэне сатылатьшэкономнкалык игшктерщ таза жеке игшктер дейщ. Олар текКана сатып алган ада мда рта пайда екелещ. Таза жекеэкономнкалык игшктерд1 енщру мен тутыну yiuiHnii адамдаргасырткы жагымсыз немесе жагымды есерлер тугызбайды.Мысалы, дукеннен нан сатып алынса, одан тек кана сатып алганадам пайда алады. Таза жеке игшктерщ енщру жэне тутынунарык экономикасы принциптерше сэйкес жузеге асады.Барлык адамдар 6ipre тутынатын экономнкалыкигшктерщ таза когамдык игшктер дейщ. Оларды багалаумумюн болганымен, жеке адамдарга сату мумюн емес. Ce6e6iтаза когамдык игшктерщ 6ip жеке адам сатып алса, одан баскаадамдар да пайда алады. Мысалы, егер кеп кабатгы уйдетуратын 6ip адам сол уйдщ юре 6epiciHe ез1 ушш шам шее, одансол далэде туратын адамдар жене оларга кешюеш келетшконактар тепн пайдалылык алады. Демек, таза когамдыкигшктерщ ецщру мен тутыну жагымды сырткы есер тугызады.Таза когамдык игшктерге улттык корганые, когамдык тэртшпен каушазщк, коршаган органы коргау жэне тагы баска дабарлык адамдарга ортак игшктер жатады.215

Таза когамдык игшктердщ мынадай ерекшелжтершатауга болады:тутынудан ешюмщ ажырату мумюншшгшщ болмауы.Таза когамдык игшктерд1 тутынганы ушш аКЫтелепс1 келмеген адамдарды тутынушылардынкатарынан шыгарып ж i беру мумюн емес. Тазакогамдык игшктерд1 жеке-жеке багалап сату мумюнболмагандыктан, оларды тепн тутынатын адамдардыаныктау жэне тутынудан ажырату ете кымбаткатусед1;бесекенщ болмауы. Таза когамдык игшктер барлыктутынушыларга ортак болады. Оларды тутынудынденге Mi тутынушылардыц санына байланыстыболмайды. Косымша тутынушылардыц пайда болуы,бурынгы тутынушылардыц тутыну децгейлерштемендетпещи. Косымша тутьшушын ыц тутынукажетш канагаттандыру yiuiH ецщршген тазакогамдык игшктщ meicri шыгыны нольге тец. Тазажеке игшктерге Караганда таза когамдык игшктерщтутыну адамдардьщ арасында бесекелеспктугызбайды;- таза когамдык игшктерщ ещцру жене тутынужагымды сырткы есерлер туплзады. Егер тазакогамдык игшктерд1 6ip адам ушш ендгрсе, баскаадамдар да пайда алады. Сондыктан алдыцгытакырыпта аталгандай, таза когамдык игшктердщусынысы тшмд1 децгейден темен болады.Кептеген игшктер барлык халыкка ортак болганымен,оларды таза когамдык игшктерге жаткызуга болмайды.Мысалы, уюметтен халык зейнетакы алады, жумыссыэдаржэрдемакы алады, балалар мектепке тепн барады, каланынкешесшдеп жолдармен барлык халык журедг Соганкарамастан, оларды кеп жагдайда жеке багалай отырып,тутынушылардан акы алуга болады. Кейб1р жагдайлардатутынушылар санынын ecyi олардыц арасында бесеке детугызады. Мысалы, жолда журетш кел1ктердщ саны ескенсайын жол катынасы киындайды, жолдарды кецейту меселеапайда болады, кептеген балалар акылы мектептерге барады, жол216

сальны, кел1к сальны аркылы ушшил адамдардыц TeriHпайдалыльщ алуына кедерп коюга болады. Осындай игш ктерд1уймет усынатын игшктер деп атайды.Уюмет усынатын игшктер 6ip накты тутыну денгейшедешн тутынушыны тандамайды. BipaK, жаца тутынушылардынсаны кебейген сайын бурынгы тутынушылардын тутынуденгейлер1 темендей бастайды. Осындай игшктерд1 асы пкетегпн когамдык игш ктер дейдь Кейб1р игшктерд!тутынудан ешюмд1 ажырата алмаганмен, косымшатутынушыларды аныктау жэне оларды акы телеуге мэжбур етунемесе тутыну мумюншшпнен ажырату киын бол май дыОсындай игш&терд1 жеке фирмалар да ©ндгрш, нарыкта сатаалады. Демек, уюмет усынатын игшктерд1 аралык игш ктердеп.атауга болады. Оларга таза когамдык игш ктер мен тазажеке игшжгердщ ерекшел1ктер1 ортак болады.14.2. Таза когамдык иплйстерге сураныс жэне оларды цусынысыТаза когамдык игшктерд1 жеке-жеке багалау мен сатумумюн болмагандыкган, сураныс мелшер1 6aFa денгейшебайланысты болмайды. Таза когамдык игш ктердщ сураныскисыгын алу ушш кез келген 6aFaFa сэйкес келетш жеке ш екппайдалылыктарды косу керек. Ол ушш жеке сураныскисыктарын тйзнен косамыз. Оны 14.2.1 суретшдеп графиктенкерем1з.Егер таза жеке игшктер,щ тутыну ep6ip адамнынкалауына, материалдык турмыс жагдайына байланысты болса,таза когамдык игшктергц тутыну денгеш барлык адамдар ушшбгрдей болады. Bp6ip тутынушы барлык усынылган тазакогамдык игшктерд1 толык жене 6ip мезгщде тутынады.14.2.1 сурет1нде корсет шгендей, таза когамдык и гш ктутынушыныц саны 3 адам, сураныс мелшер1 осы уш адамнынжеке сураныс мелшерш щ косындысымен аныкталынады.Qd = Iqi,мундагы q; - ep6ip 1 тутынушынын тутыну денгей! (1=1Д,...,п). £ Яд~ Ю- Bp6ip тутынушынын б»р мезгшдеп тутынудецгеш 10-га тен217

Демек, Qs = 10. Сураныс кисыгын алу у 11 ep6ipтутынушынын шекп пайдалылыгын косамыз. EipiHiuiтутынушынын Ю игшкп тутынудан алатын meicriпайдалылыгы 100 тенге, exciHiui тутынушынын алатын шекппайдалылыгы 200 тенге, ал ушшпп тутынушынын алатын шекппайдалылыгы 300 тецге болса, нарыкта усыньштан 10 дана тазакогамдык игшктен алатын пайдалылыктыц Menuiepi 600 тецге.14.2.1 сурет. Таза когамдык игшктердщ сураныс кисыгыТаза когамдык ттлйстщ багасы ep6ip тутынушынынтелейтш багаларыныц косындысымен аныкталынады.Экономнкалык ресурстарды тюмд1 колдану ушш таза когамдыкHrmiKTepfli тутынудан алатын meicri пайдалылык олардыещцруге шьтатын meicri тылинга тец болуы керек.218

14.3. Таза когамдык иплистермен камтамасыз етудепмемлекет пен нарыктыц мумкшинл1ктер1Таза когамдык игшктерщ ещцру мен тутыну жагымдысырткы эсерлер тугызады дещк. Егер таза когамдык игшктерщoip мезгщде барлык адамдар толыгымен тутынатын болса, онытутынганына акы телемеген адамдарды ажырату мумюн емес.Акы телемеген адамдарды аныктау ете киын болгандыктан,кептеген адамдар таза когамдык игшктерщ тепн тутынугаын талы болады. Осындай адамдарды «кояндар» немесе«билетаздер» дейщ. Олар таза когамдык игш1ктерд1 тутынуданалган жеке шекп пайдалылыктары туралы нацты акпаратберуден бас тартады. Осындай адамдардыц саны кебейгенсайын таза когамдык игш1ктерд1 ецщру тшмд1 децгейдентемендей бастайды. Сондыктан тепн тутынуга ынталы адамдардыескере отырып, таза когамдык игшкгерд1 экономикалыкугымды мелшерде енщру меселеа туындайды.Таза когамдык игшктерщ экономикалык утымдымелшерде ещцру мен тутынудыц 6ip жолы бар. Ол -тутынушылардыц игшктердщ келе mi мен шыгындарын езарабелу туралы 6ip-6ipiMeH келюмге келулерг Тутынушылардыцсаны аз болтан сайын когамдык игшктерщ тепн тутыныпжурген адамдарды аныктау оцай болады жене тутынушьшар езер1ктер1мен когамдык игшктерден алган meicri пайдалылыктыцкунын толык телейщ. Мысалы тутынушылар шатынкооперативтер уйымдастыра отырып, когамдык игшктерд1 TeriHтутынгысы келген адамдарды шектейдг Шекп пайдапылык пеншекп шыгынды салыстыра отырып когамдык игшнспн утымдыкелем1 аныкталынады.Тутынушылардыц 6epi таза когамдык игшктерщ б4рдейтутына отырып, тепе-тецщк жагдайда болады. Тепе-тецщкжагдайда еюнпи тутынушынын жагдайын нашарлатпай, GipiHUiiтутынушынын ( оныц телейпн акысын немесе когамдыкигшктщ келе Mi н езгерпгу аркылы) жагдайын жаксарпгу мумюнболмайды. Бул Парето тшмдшгше сейкес келещ.YKiMeT усынатын игшктерщ ецщру сальщтар мен ер Typniмшдетп телемдер аркылы каржыланады. dp6ip адам когамдыкиг 1 лисп тутыну барысында тепе-тец жагдайда болу ушш оныц219

телейтш салыгы meicri пайдалылыкка тек болуы керек.Сондыктан ep6ip тутынушы езшщ шыгынына сэйкес келетшкогамдык игшктердщ келемш калайды. Ал, сапыктьщ Meniuepiкогамдык игшйеп ендаруге шыгатын орташа шыгынгабайланысты болады. Орташа шыгын ескен сайын салыкMenmepi де ecyi керек. Салык ескен сайын ep6ip тутынушынынкогамдык игшкп енщрущ улгайтуга деген ынтасы темендейдгСонымен, когамдьщ игшктерд1 саяси институттар аркылыусыну барысында кептеген киындыктар пайда болады.Уюметтщ кызмеп когамдьщ муддеш жузеге асыругабагытталынган. Жеке муктаждьщтарды уюметтщ ic-epeKeTiHeайналдыратын ережелер мен кызметтерд4 саяси институттардейдг Демократияльщ елдерде колданылатын саяси институтка«кепшипктщ баскару принциш » жатады. Саяси (когамдьщ)шегшмдер хальщтын немесе кез-келген топтын калауын аньщтауаркылы кабылданады. Егер yKiMerriH усынган memiMiH дауысберген халыктьщ 50-ден аса пайызы жактаса, ол шенпмуюметпц накты ic-epeKeTiHe айналады. BipaK, кепшшкдауыспен шепим кабылдау барысында жалпы хальщтынкалауын накты аныктау мумюн болмайды. Кепшшк дауыспенкабылданган когамдык шепнм, кеп жагдайда «орташа дауысберуппшц» калауына сейкес келедг ©HflipinreH когамдьщигшктердщ келем1 ец теменп келем мен ец жогаргы келемнщортасында болады. My^wenepi сэйкес келген тутынушыларезара жеке топтар куру аркылы саяси шенпмге есер етугетырысады. Осындай ic-epeKerri лоббизм дейдг Жеке топтар, етебелсещи ic-ерекетгер жасау аркылы аз адамдардыц мудделершесейкес келетш когамдьщ шепнмдерд1 кабылдау Fa колжeткiзyлepi мумюн. Бул топтардыц мушелершщ еркайсысыныцкогамдык игш кп тутынудан алатын пайдалылыктары, солHriniicrepai алуга шыгатын шыгыннан аз болады. Ягни, орташадауыс берупинщ калауы шыгындардыц тшмд1 денгешменсейкес кeлмeйдi. Кепшшк дауыстыц кемепмен кабылданганбарлык шепнмдерщ экономнкалык тшмдо шеплмдер деп айтугаболмайды.Сонымен, мемлекетпц экономнкалык кызмеп нарыкэкономикасыныц кемшшктерш жоюдыц жене ресурстардытшмдй белудщ Kenini бола апмайды. Егер салык Meniuepi220

барлык адамдар yuiiH 61'рдей болмаса, ал когамдык игiлiктepдiвндфуге шыгатын шыгындар езгермесе, кепшшк дауыспенкабылданган шеппмдер когамдык игiлiктepдiн тшмд! кeлeмiнкамтамасыз етед1 деп айту киын болады.Кайталауга арналган сурактар1. Таза когамдык жэне таза жеке игшктердщерекшел1ктерш керсетщ1з.2. Таза когамдык игшктерщ ендерудац тшмд] келемшкапай аныктайды?3. Неге таза когамдык игшктергц енд1ру мен тутынутутынушылардын саны азайган сайын тшмд1болады?4. «Кряндардын» санын азайту ушш кандай шаралартщ \ деп ойлайсыз?5. Неге таза когамдык игшктерд1 енд1руд1 кебейту ymiHдауыс беру салыктын мелшерше байланысты болады?6. Таза когамдык жэне таза жеке игшктердщ сураныскисыктарыныц айырмашылыгы неде?7. Неге мемлекетпн экономикалык кызмет1ресурстардытюмда колданудын кепш! бола алмайды?S. К,°гамдык игшктерд! саяси институтгар аркылыусыну барысында кандай киьшдыктар пайда болады?

ЭДЕБИЕТТЕР TI3IM11. Гальперин В.М., Моргунов В.И., Игнатьев С.М.Микроэкономика. Изд.2-е, С-Пб., 1996.2. Гребенников П.И, Леусский А.И., Тарасевич J1.C. Микроэкономика.Изд.2-е, С-Пб., 1996.3. Долан Э., Линдсей Д. Рынок: микроэкономическаямодель. Пер.с англ. В.Лукашевича и др.; Под общ.ред.Б Лисовика и В. Лукашевича. - М., 1996.4. Емцов Р.Г., Лукин М.Ю. Микроэкономика. М., 1997.5. Кулекеев Ж.А.,Султанбекова Г.К. Микроэкономика:Учебное пособие для ВУЗов, 2-е издание.- Алматы РГП«Казстатинформ» 2001.6. Курс экономической теории: Общие основы экономическойтеории. Микроэкономика. Макроэкономика. Основынациональной экономики: Учебное пособие. Под ред.д.э.н., проф. А.В.Сидоровича; МГУ им. М.В.Ломоносова -М.; Изд., «Дело и Сервис», 20017. Максимова Б.Ф. Микроэкономика - М.: СОМИНТЭ, 1*996.8. Макконел К.Р., Брю С., Экономикс, В 2-х томах, 2 том. -М.: Республика, 19929. Мамыров Н.К, Есенгалиева К.С., Тшеужанова М.Э.Микроэкономика. Оку куРалы--Алматы: Экономика. 2000.10. Маршалл А. Принципы политической экономии. - М.:Прогресс, 1976.11. Микроэкономика/Под ред. Е.Б. Яковлевой - АКАЛИС,1997.12. Микро-, макроэкономика. Практикум. Под общ. ред.Ю.А.Огибина - С-Пб, 199413. Нуреев Р. М. Курс микроэкономики: учебник для ВУЗов -М: НОРМА - ИНФРА, 2000.14. Овчинников Г.П. Микроэкономика. Макроэкономика.- С-Пб. Изд. Михайлова В.А., 1997.15. Пиндайк Р., Рубенфельд Д., Микроэкономика.- М.,1992.16. Пол Хейне. Экономический образ мышления.-М.: 1992.17. Робинсон Дж. Экономическая теория несовершеннойконкуренции: Пер. с англ.- М.: Прогресс,1986222

18. Самуэльсон П. Экономика. Т 1,2. - М.:Финансы истатистика,1992.19. Фишер С., Дорнбуш Р., Шмалензи Р.Экономика - М.,1993.20. Хайман Д.Н. Современная микроэкономика: анализ иприменение. В 2-х т.Т. 1. - М., Финансы и статистика,1992.21. Хэл Р.Вэриан. Микроэкономика. Промежуточныйуровень. Современный подход.- М., ЮНИТИ 1997.22. Чемберлин X. Теория монополистической конкуренции -М.: Изд-во иностр лит., 1959.223

КудайбергеноваК.С.МИКРОЭКОНОМИКАОку куралыБас редакторы: Бексултанова К.Н.Корректоры: Шаймергенкызы Г.Теруге ж1берйий 25.07.2005 ж.Басуга кол койылды 01.08.2005 ж.niiuiMi 60x90 У|6. Шартты баспа табагы 14,0Тапсырыс № 16. Таралымы 1000 дана.«Келешек-2030» баспасы. 020000. Кекшетау каласы. Горький квшеск17 «а» уй. тел. (8-7!6-2)-31-33-49. факс 3 1-33-51. E-mail: Keleshek($mail.ru