AKAIDI dhe KELAMI - El-Hikmeh

6. Të përcaktojë se cilat janë bestytnitë (besimet e kota) dhe të tregojë se, në këtë çështje,muslimanët duhet të tregohen të zgjuar.Në fundet e periudhës së as'habeve, Maber el-Xhuheni (vd. 699) mohoi kaderin; më pas,pikëpamjet e tij vazhdoi t'i mbronte dhe zhvillonte Gajlan ed-Dimeshki (vd. 743). Përsëri në këtëperiudhë, Xhad b. Dirhem (vd. 736), duke thënë se Kur'ani është i krijuar, e ka bërë tëdiskutueshëm atributin "fjalë" (kelam) të Allahut. Edhe Xhehm b. Safvan (vd. 745), duke mos epranuar vullnetin e njeriut, parashtroi për herë të parë në historinë e islamit idenë epredestinacionit, fatalizmit (xhebr) dhe i komentoi atributet hyjnore në një mënyrë që çonte nëmohim. Gjithashtu, ky ka mbrojtur pikëpamjen se Kur'ani është i krijuar, ka pretenduar se nëjetën e pasme Allahu nuk do të shihet dhe se xhenneti dhe xhehennemi nuk janë të pafund. Paskëtyre lëvizjeve ideore lindi fraksioni mutezilit. 341 Mutezilitët mbrojtën pikëpamjet se Kur'aniështë i krijuar dhe se njeriu, aktet e tij të vullnetshme i krijon vetë, pa ndonjë ndërhyrje hyjnore, equajtën autorin e mëkatit të madh as besimtar, as mohues, duke paraqitur, kështu, ide të kundërtame besimin dhe pikëpamjet e përvetësuara prej muslimanëve gjer në atë periudhë.Ashtu siç do të shihet kur të shqyrtohet kjo periudhë e lëvizjeve ideore, përçarjet e paradolën në shesh në çështjet e atributeve të Allahut, kaderit, situatës së personit që kryen mëkat tëmadh dhe kalifatit (hilafetit si kontradiktë politike).D. VEPRIMTARITE E PARA LIDHUR ME KELAMINVeprimtaritë që përgatitën mjedis për besimin sunnit dhe kelamin, nisën në shekullin Ihixhri. Megjithatë, veprimtaritë e para nuk qenë të atij niveli cilësor që të përfshinin tërëtematikën e akaidit dhe të bartnin veçori kelami.Emri më i rëndësishëm i kësaj periudhe që vazhdoi gjer në fillimet e shek. X kur u themeluashkenca e kelamit sunnit, është imami Ebu Hanife (vd. 767). Janë mjaft të njohura pesë traktatetbesimore të tij ku trajtohen çështjet besimore. Përveç Ebu Hanifesë, kësaj periudhe i përkasindijetarë si Shafiiu, Ahmed b. Hanbeliu, Taberiu dhe Tahaviu si dhe specialistë të hadithit siBuhariu, Darimiu dhe Ebu Davudi të cilët janë marrë me çështjet e akaidit dhe kanë shkruarvepra ku parashtrohet besimi sunnit duke hedhur poshtë pikëpamjet bidatiste (apokrife,jokanunore) 342 dhe bestyte.341 Në tekstet e kelamit, qoftë edhe në ata të nivelit akademik, mutezilizmi përgjithësisht emërtohet "shkollëbesimore-juridike" (mez'heb). Mirëpo vetë emri "mutezile" rrjedh nga fjala "itizal" që do të thotë "ndarje, largim,fraksionim" sepse kështu u konsiderua në çastet e para largimi i disave (Vasil ibni Ata, etj.) nga vija selefite.Gjithashtu, po qe se mutezilizmi konsiderohet "mez'heb" duke e përngjasuar, në emërtim, me katër shkollatbesimore-juridike, çështja e këtyre të fundit fiton dimensione të reja. Edhe kur kjo çështje shihet nga pikëpamjaleksikologjike e semantike në arabisht, mes fjalëve "itizal-mutezile" që rjedhin nga rrënja "azl" (largim, ndarje,fraksionim) dhe "mezheb" që rjedh nga rrënja "zehab" (rrugë, drejtim, degë, doktrinë, shkollë, sistem) ka vetëm njënuancë afërsie sinonimike dhe jo një sinonimi të vërtetë, madje as të afërt! Prandaj edhe emërtimi në shqip "fraksion"është më i saktë shkencërisht si dhe ndihmon për krijimin e një kuptimi të saktë të përmbajtjes së mutezilizmit.342 Më poshtë, kur do të flitet për kontributin e Gazaliut në shkencën e kelamit, do të theksohen risitë që i solli aikësaj shkence. Risia ose novatorizmi në arabisht (po ashtu dhe në osmanisht) quhen "bid'at", por në arabisht, ashtuedhe në terminologjinë islame sunnite, fjala "bid'at" bart më shumë një kuptim keqësues si më sipër, si një gjë esajuar që bie në kundërshtim me bazat e fesë duke u shmangur nga e vërteta dhe e drejta. Prandaj, për ta dalluar,140