Dağlıq Qarabağ münaqiĢəsi - Prezident Kitabxanası

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Bu işləri həyata keçirməkdə məqsəd olduqca sadə və aydın idi: Rusiyanı Zaqafqaziyaya hücuma təhriketmək, Rusiyanın əli ilə Şamaxı, Gəncə, Qarabağ və İrəvanı tutmaq və xəyallardakı Ermənistan dövlətiniyaratmaq. 1790-cı ilin yanvarında ermənilər hərbi kömək üçün birbaşa II Yekaterinaya müraciət etdilər.Müraciətdə deyilirdi: “barbarları devirmək üçün az miqdarda olsa da qoşunla kömək edilsin. Çünki rusqoşunları nə qədər az olsalarda, zəhmli adları ilə yerli qüvvələrə üstün gələr, nəticədə Qarabağ xanlığınınhökmdarlığına son qoyulmuş olar”.1801-ci ildə Rusiya Şərqi Gürcüstanı nəhayət ki, özünə birləşdirə bildi. Bunun ardınca Quba, Lənkəranxanlıqları(1802), Bakı xanlığı (1803) Rusiya tərkibinə daxil olduqlarını təsdiq etməyə məcbur oldular. NövbəGəncə, Qarabağ və İrəvan xanlıqlarına çatdı.Rusiyanın Qafqazda möhkəmlənmək siyasəti və bu istiqamətdə atdığı addımlar tədricən parçalanmışxanlıqların Rusiyanın tabeçiliyini qəbul etmələri ilə nəticələnirdi. Belə bir şəraitdə, 1805-ci ildə İbrahim xanSisianovla Qarabağ xanlığının Rusiya hakimiyyəti altına keçməsi haqqında müqavilə imzalamağa məcbur oldu.Müqaviləyə əsasən İbrahim xanın bütün ailəsi, nəsli, əyaləti və təbələri Rusiya İmperiyasının tabeçiliyinə keçir,Rusiya isə əvəzində Qarabağ əyalətinin bütövlüyünün saxlanılmasına imperator zəmanəti verirdi.Tarixi faktları saxtalaşdırmağa çalışan bir çox erməni müəllifləri nədənsə yuxarıda sadalanan faktları nəzərəalmamağa çalışırlar. İndiyə qədər onların bir çoxlarının əsərlərində Qarabağ əhalisinin müxtəlif və həqiqətəuyğun olmayan yalanlar öz əksini tapmışdır. Belə ki, Z. Balayan yazır ki, guya XIX əsrin əvvəllərində ermənilərQarabağ əhalisinin 98 faizini təşkil etdiyi məlum olmuşdur. Əslində isə, bu deyilənlər həqiqətə tam ziddir vəheç bir tarixi faktlara söykənmir. Qarabağ əhalisinin etnik tərkibi haqqında ilk qismən etibarlı mənbə kimi 1923-cü ildə tərtib olunmuş “Qarabağ əyalətinin təsviri” kitabı qəbul edilə bilər. Bu kitabda XIX əsrin əvvəllərindəQarabağda yaşayan əhalinin sayı, milli tərkibi haqqında müəyyən qədər olsa da həqiqətə uyğun məlumatlar özəksini tapmışdır. Həmin materiallar əsasında hesablanıb ki, 1823-cü ildə Qarabağ əyalətində 20095 ailəməskunlaşmışdır ki, onlarında 78,3 faizi azərbaycanlı, 21,7 faizi isə erməni etnik tərkibli ailələrdir. Qeyd etməklazımdır ki, 18051823-cü illər ərzində Qafqaz əhalisinin xristianlaşdırılması siyasəti nəticəsində Azərbaycanınbir çox vilayətlərinə, xüsusilə də Qarabağ xanlığı ərazisinə İran və Türkiyədən kütləvi surətdə erməni ailələriköçürülürdü. Ona görə də yuxarıda qeyd olunan əhalinin 21,7 faiz hissəsinin erməni əsilli olması şübhəliolmaqla yanaşı, həm də onların nə qədərinin 18051823-cü illər ərzində Qarabağa köçürülmüş gəlmə ermənilərolduğu hələki dəqiqləşdirilməyib.1828-ci ildən etibarən İran ərazisində yaşayan erməni ailələrinin Qarabağda və Azərbaycanın digərvilayətlərinə köçürülməsi daha kütləvi və mütəşəkkil xarakter aldı. Bu artıq çarizmin Qafqaza istiqamətlənmişdövlət siyasəti idi. 1828-ci ildə general Paskeviçin göstərişinə əsasən Qarabağda bir sıra müsəlman kəndləriboşaldılmalı, əhali digər ərazilərə köçürülməli, bu kəndlərdə isə İrandan köçürülmüş ermənilərməskunlaşdırılmalı idi. Onun fikrincə, ermənilərin heç də hamısı burada yaşamağa razı olmayacaqdılar, onagörə də mümkün qədər daha çox erməni bu ərazilərə, xüsusilə də Qarabağa köçürülməlidir ki, burada yaşamağarazı olmayanlarla yanaşı qalanların da sayı çox olsun. Paskeviç hesab edirdi ki, müsəlmanların məskunlaşdığıərazilərdə nə qədər çox xristian, xüsusilə də erməni yerləşdirilsə Rusiya bu regionda öz mənafeyinə uyğunsiyasəti daha sərbəst şəkildə həyata keçirə biləcəkdir.93