Dağlıq Qarabağ münaqiĢəsi - Prezident Kitabxanası

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────parçalamağa yönəlmiş addımların məntiqi nəticəsidir. Eyni zamanda erməni müəlliflərinin qeyd etdiklərininəksinə münaqişənin tarixi kökləri heç də bir neçə on il, yüz il əvvələ yox, daha qədimlərə gedib çatır.Tarixi yanaşmaÖtən əsrin sonunda tarixi proseslərin gedişi nəticəsində yenidən müstəqillik əldə etmiş AzərbaycanRespublikası dünya birliyi ölkələri sırasına qoşulmuşdur. Dünya dövlətlərinin mövcud olduğu bu mühitdətarixən hər kəsin öz maraqları, qarşılıqlı münasibətlərinin tənzimlənməsinin özünəməxsus qayda-qanunları vəistiqamətləri formalaşır. Beynəlxalq, dövlətlərarası münasibətlərin istiqamətləri də məhs bu mühitdəmüəyyənləşir, bəşəriyyət bu variantlar əsasında idarə olunur.Bu baxımdan suveren, müstəqil Azərbaycan Respublikasının xarici və daxili siyasətdə tutacağı xətt, özmüstəqilliyi, ərazi bütövlüyü və vətəndaşlarının təhlükəsizliyinə verəcəyi təminatdan onun beynəlxalqmünasibətlər sistemində tutmağa çalışdığı mövqe birbaşa asılılıq təşkil edir. Lakin təəssüflə qeyd etməliyik ki,neçə yüzillər boyunca, daimi problem kimi Azərbaycanı izləyən qonşu Ermənistanın əsassız ərazi iddialarımüstəqillik əldə etdikdən sonra da dövlətimizin irəliyə inkişafı yolunda mühüm maneə olaraq qalır. Nəticədə,dövlətimizin ərazi bütövlüyü pozulub, 20 faizdən artıq ərazimizdə dövlət suverenliyi itirilib, yüz minlərləvətəndaşımız öz doğma yolundan didərgin düşüb.Bu baxımdan günümüz üçün müstəqil Azərbaycanın bir nömrəli problemi və vəzifəsi bu münaqişənibeynəlxalq hüquq normalarına, BMT, ATƏT nizamnamələrinə, Helsinki Yekun aktı və AzərbaycanKonstitusiyasına və ən əsası insanlıq mənafeyinə uyğun həll edilməsidir. Bunun üçün əsas aparacağımızişlərdən biri bu problemin-Ermənistanın Azərbaycana qarşı irəli sürdüyü əsassız ərazi iddiyasının tarixiköklərini araşdırıb düzgün nəticəyə gəlinməsidir.Tarixi mənbələrə əsasən söyləmək olar ki, eramızın əvvəllərində müasir Qarabağ ərazisi Albaniyanıntərkibində olmuş, əhalisinin əsas hissəsini isə Alban tayfaları təşkil etmişdir.Ərəb istilası ilə əlaqədar olaraq Albaniyanın xristian əhalisinin əksəriyyəti islam dinini qəbul etməkləmüsəlmanlaşmış, Albaniyanın vilayətlərindən biri olan Dağlıq Qarabağın alban əhalisinin bir hissəsi, xüsusiləucqar dağlıq ərazilərdə məskunlaşmış hissə xristian dinlərini saxlamış və nəticə etibarı ilə tədricən ermənikilsəsinin təsiri altında qriqoryanlaşmış, erməni dinini qəbul etmiş və erməniləşmişdir.Bu ümum qəbul edilmiş fikirdir və bir çox mənbələrdə öz təsdiqini tapır. Hətta Dağlıq Qarabağ erməniləribelə alban mənşəli olduqlarını tarixi yaddaşlarında uzun müddət yaşatmış və bir çox hallarda ifadə etmişlər.Belə ki, onlar Dağlıq Qarabağdan rus çarı I Pyotra yazmışdılar: “Biz avqanlarıq, milliyətcə utilərik”.Dağlıq Qarabağın erməni əsilli hissəsinin böyük əksəriyyəti isə, sonradan bu ərazilərə gəlmə, daha doğrusuköçürülmədir. Erməniləri müsəlman ölkələrinə köçürmək I Pyotrun və ondan sonra gələn digər rus çarlarının dastrateji xətti idi. Bir çox rus çarları ermənilərə xüsusi mövqe nümayiş etdirmiş, hətta onların digər yerlərdənköçürülərək bir ərazidə kompakt yerləşdirilməsinə çalışmışdılar. I Pyotr Dağlıq Qarabağ ermənilərinə həttaDərbənd rayonunda yer ayırmaq haqqında rəsmi fərman da vermişdir. Lakin erməni məlikləri bu imkanlardanistifadə etmədilər. 1725-ci il iyulun 25-də onlar Peterburqa məktub göndərərək, “Xəzər dənizi sahilinəyaşamağa köçmək haqqında” fərmanı aldıqlarını təsdiq etdilər. Bununla yanaşı Dağlıq Qarabağdan köçməkdənimtina olundu. Buna onlar belə bəhanə gətirmişdilər: “indi yaşadıqları yerlər Gəncə, Qarabağ və b. möhkəm vəböyük əyalətlərdir. Əgər onlar öz möhkəm yerlərindən çıxsalar ətrafdakı düşmən türklər və digər xalqlar onlarıtamamilə məhv edə bilərlər”.Maraqlıdır, elədirsə onda erməni məliklərini I Pyotra öz ərazilərindən, xüsusilə Qarabağdan köçmələrinəkömək etməsi ilə bağlı müraciət etmələrinə səbəb nə idi? Erməni məlikləri köçmək məsələsini qaldırmaqlaəslində köçmək niyyətində olmamışdılar. Onların əsas məqsədi Rusiyanın diqqətini özlərinə cəlb etmək,Rusiyanı Qafqazın, xüsusilə Azərbaycanın işğalını sürətləndirməyə təhrik etmək və beləliklə regionda siyasi vəiqtisadi imtiyazlar qazanmaq idi.Bu məqsədlərinin həmin dövrlərdə reallaşa bilməyəcəyini görən ermənilər istənilən vasitədən yararlanaraqQarabağ xanlığının zəifləməsinə və bununla da müəyyən imkanlar əldə etməyə çalışırdılar. Belə ki, sonralarQuba hakimi Fətəli xan Qarabağa hücum edərkən erməni məliklərindən ikisi (Hatəm və Usub) Qarabağxanlığına xain çıxmış və Pənahəli xana qarşı Fətəli xanla birlikdə vuruşmuşdular. Fətəli xanın uğursuzluğundanvə edam edilməsindən sonra erməni məlikləri dərhal başqa istiqamət götürdülər. Yəni yenidən Rusiyaya üztutdular. Rusiya Şimali Qafqazda möhkəmləndikcə, məliklər Qarabağ xanlığı əleyhinə gizli işlərinigücləndirdilər. Bu dəfə onlar Rusiya çarı II Yekatrinaya üz tutdular və onu öz tərəflərinə çəkməyə nail oldular.V.L.Veliçkonun yazdığı kimi, “II Yekatrina ermənilərə lütfkarlıqda ifrat həddə çatmışdı”.1870-ci il yanvarın 10-da ermənilər A.Suvarova xüsusi məktubla bildirdilər ki, Ermənistan artıq bir neçəəsrdir öz hökmdarını və idarəçiliyini itirmişdir və öz millətindən hansısa bir başçı olarsa, Ermənistan çoxasanlıqla yenidən bərpa oluna bilər92