Dağlıq Qarabağ münaqiĢəsi - Prezident Kitabxanası

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Ermənistanın Azərbaycana qarşı təcavüzkarlığıBeynəlxalq hüquqi yanaşmaHələ 1911-ci ildə N.İ.Şavrov yazırdı ki, 1828-1830-cu illər ərzində rus çarizminin siyasəti nəticəsindəZaqafqaziyaya 40 min İran və 84600 Türkiyə ermənisi köçürülmüşdü ki, çar məmurlarının tapşırığı əsasındaonlarında çoxu Yelizavetpol quberniyasının dağlıq hissəsində (Dağlıq Qarabağ) məskunlaşdırılmışdır. Şavrovuniddiasına görə, XX əsrin əvvəllərində bütövlükdə Zaqafqaziyada yaşayan bir milyondan artığı qısa müddətdəİran və Türkiyədən bu əraziyə köçürülmüş ermənilərdir.Maraqlıdır ki, Rusiya Qafqazda əhalinin xristianlaşması, xüsusilə də erməniləşməsi siyasətini yeritsə də,Qarabağ vilayəti heç bir vaxt erməni ərazisi kimi nə təqdim olunmuş, nə də qəbul edilmişdi. 1840-cı ildə RusiyaQafqazda ilk vilayət təşkil etdi. Bu vilayətlərdən biri mərkəz Tiflis şəhəri olmaqla Gürcüstan-İmeretiyaquberniyası, digəri isə mərkəz Şamaxı şəhəri olmaqla Xanlıqəzər vilayəti idi. Naxçıvan və İrəvan xanlıqlarınınərazisi Gürcüstan quberniyasının tabeçiliyinə verilsə də, Qarabağ Xanlıqəzər vilayətinin tərkibində idi.SonralarQarabağ Şamaxı, ardınca Bakı quberniyasının, 1867-ci ildən 1919-cu ilə kimi isə Gəncə quberniyasınıntərkibində olmuşdur. Bütün bunlar bir daha göstərir ki, rus çarizmi belə Qarabağı Azərbaycanın tərkib hissəsihesab etmiş və bir vilayət olaraq daim Azərbaycanın quberniyalarının tərkibində olmuşdur.Qafqazda əhalinin etnik tərkibi və etnik qruplar arasında baş verən münaqişələr haqqında tədqiqat aparmışbir çox müəlliflər haqlı olaraq hesab edirdilər ki, bu problemlərin kökü rus imperiyasının Qafqaz siyasəti iləbağlı olsa da, əsası Daşnaksutyun partiyasının meydana gəlməsi ilə bağlıdır.Gürcüstan tədqiqatçısı Qaribiyazırdı ki, “Zaqafqaziya daşnaq partiyası meydana çıxana qədər sülh, əmin-amanlıq və dinc yanaşı yaşamağınbeşiyi olmuşdur...Ermənilər, tatarlar,gürcülər əsrlər boyu bir yerdə yaşamış, dinc əhali heç bir zaman milli, dini,etnik zəminli heç bir münaqişədə olmamışlar...Daşnaklar gələcək Böyük Ermənistan yaratmaq üçün reallığauyğun olmayan, həqiqəti özündə əks etdirməyən iddialarla çıxış etdilər, bununla da Zaqafqaziya milli ədavət vənifrət hisslərinin beşiyinə çevrildi”.1905-ci ilin fevralında erməni daşnakları Bakıda milli münaqişə törətdilər ki, bu da bütün Qafqaza, ocümlədən Qarabağa da yayıldı.1918-ci Azərbaycan, Gürcüstan, və Ermənistan özlərinin dövlət müstəqilliyinielan etsələr də, ilk mərhələdə Ermənistan hökuməti Dağlıq Qarabağa münasibətdə açıq-aşkar iddia ilə çıxışetmir, müəyyən diplomatik addımlarla kifayətlənirdi. Məsələn, 1918-ci ilin avqust ayında ErmənistanınTiflisdəki diplomatik nümayəndəsi Azərbaycanın oradakı nümayəndəsindən Şuşaya Ermənistanın “xüsusinümayəndə heyəti” göndərməsinə razılıq verməyi xahiş etmişdi. Bu fakt göstərir ki, müstəqilliyin ilkdövrlərində Ermənistan Qarabağla bağlı iddialarını açıq-aşkar nümayiş etdirmirdi. Ermənistan hökumətiAzərbaycan hökumətindən Şuşaya “xüsusi nümayəndə heyəti” göndərməyə icazə istəməklə, faktiki olaraqDağlıq Qarabağın Azərbaycana mənsubiyyətini etiraf edirdi.Bütün bunlarla yanaşı Ermənistanın Azərbaycana qarşı ərazi iddiaları səngimir, əksinə daha kəskin xarakteralırdı. Məhs Ermənistanın Azərbaycana qarşı sürdüyü ərazi iddiaları o qədər əsassız və həqiqətə uyğunolmamağı o qədər açıq-aydın idi ki, bunu SSRİ məkanında əksər müəlliflər, o cümlədən bəzi erməni müəllifləridə etiraf edirdilər. Məsələn, rus tarixçisi V.Qurko – Kryajin 1926-cı ildə nəşr olunmuş “Böyük SovetEnsiklopediyası”nda yazırdı: “Daşnaklar...Gürcüstanın tərkibinə daxil olan Əhəlkələk və Borçalı ərazilərinə,Azərbaycanın tərkibinə daxil olan Qarabağ və Naxçıvan vilayətlərinə yiyələnmək iddialarını aydın şəkildəbildirir və bu istiqamətdə fəaliyyət göstərirdilər”.1921-ci ilin iyulunda Qafqaz bürosu Qarabağ problemi ilə bağlı müzakirələr keçirir və müzakirələrnəticəsində problemlə bağlı qərar qəbul edilir. Qərarda qeyd olunur ki, “yuxarı və aşağı Qarabağın iqtisadiəlaqələrini, yuxarı Qarabağın Azərbaycanla mövcud olmuş daimi əlaqələrini və müsəlmanlarla ermənilərarasında milli sülhün vacibliyini nəzərə alaraq, Dağlıq Qarabağ Azərbaycan SSR hüdudlarında saxlanılsın,Dağlıq Qarabağa Şuşa şəhəri inzibati mərkəz olmaqla geniş muxtariyyət verilsin”. 1921-ci il iyulun 5-də qəbuledilmiş bu qərarla Ermənistan hökumətinin Dağlıq Qarabağı Azərbaycan tərkibindən çıxarıb Ermənistanabirləşdirmək cəhdi rədd edilmiş, Dağlıq Qarabağın Azərbaycan ərazisi olması bir daha təsdiqlənmiş, QarabağıAzərbaycan tərkibində saxlamaq və Dağlıq Qarabağa Azərbaycan tərkibində muxtariyyət vermək məsələsi həlledilmişdi.Bu qərarın qəbul edilməsi ilə Dağlıq Qarabağ məsələsi deyilən problem müvəqqəti olsa da, aradangötürülmüş, məsələ ətrafında səs-küy yatmışdı. Bu vəziyyət 1945-ci ilin axırlarına qədər davam etdi. Həmin ilinnoyabr ayında Ermənistan rəhbərliyi Dağlıq Qarabağ məsələsini yenidən qaldırdı. Belə ki, 1945-ci ilinnoyabrında Ermənistan rəhbərliyi məktubla Stalinə müraciət etdi. Lakin SSRİ Mərkəzi Komitəsi Ermənistanınməktubunu baxılmaq üçün Azərbaycan MK-nın birinci katibi Mir Cəfər Bağırova göndərir. Bağırovun göstərişiilə Azərbaycanın 1918-ci il xəritəsi hazırlanır və Bağırovun müvafiq məktubu ilə Stalinə göndərilir. Buməktubda Bağırov Dağlıq Qarabağın Şuşa rayonu istisna olmaqla, Ermənistana verilməsinə etiraz etmir. Lakin90