Dağlıq Qarabağ münaqiĢəsi - Prezident Kitabxanası

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────SSR-nin əhalisinin əksəriyyətini azərbaycanlılar təşkil edən Azərbaycanla həmsərhəd üç rayonunun AzərbaycanSSR-nin inzibati sərhədlərinə daxil edilməsini təklif etmişdir. Sovet ali rəhbərliyi Arutinovun məktubununəticəsiz qoydu.1948-1953-cü illər aralığında SSRİ ali rəhbərliyinin qərarlarına əsasən Ermənistan ərazisində yaşayanazərbaycanlıların kütləvi deportasiyasına başlanılır. Onlar əsasən Azərbaycanın Kür-Araz ovalığı ərazisindəməskunlaşdırılırlar.SSRİ Nazirlər Sovetinin 1947-ci il 23 dekabr və 1948-ci il 10 mart tarixli qərarlarının icrası nəticəsində,1948-1953-cü illərdə həyata keçirilən deportasiya siyasəti ilə rəsmi məlumatlar görə 50.000-dən çoxazərbaycanlı Ermənistan SSR-nin ərazisindən özlərinin tarixi torpaqlarından köçürülərək Kür-Araz ovalığı boyuməskunlaşdırılır.1985-ci ildə Mixail Qorbaçov SSRİ Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin baş katibi vəzifəsinəseçiləndən sonra azərbaycanlılara qarşı erməni ekspansiyasının növbəti mərhələsi başlayır. Artıq 1987-ci ilinsonlarından etibarən Ermənistan SSR-nin paytaxtı Yerevan şəhərində Dağlıq Qarabağ Muxtar VilayətininErmənistana birləşdirilməsi tələbləri ilə kütləvi aksiyalara başlanılır. Eyni zamanda, istər sovet erməniləri,istərsə də xaricdəki erməni diasporu tərəfindən «Miatsumun» həyata keçirilməsi üçün fəal ideoloji hazırlıqhəyata keçirilir. M.Qorbaçovun müşaviri sovet iqtisadçı alimi akademik A.Aqanbekyan «Humanite» qəzetinə1987-ci ilin oktyabr ayında verdiyi müsahibədə, Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin guya Azərbaycanla deyil,məhz Ermənistanla daha sıx tarixi, iqtisadi-təsərrüfat əlaqələrinə malik olmasını bildirərək, Muxtar VilayətinErmənistana birləşdirilməsi bəyanatı ilə çıxış edir. Bu dövr həm də, ermənilərin şovinist-millətçiliyinə xidmətedən «Qarabağ» və «Krunk» təşkilatlarının fəaliyyəti, «ziyalı» pərdəsinə bürünmüş Silva Kaputikyan, ZoriBalayan və s. şəxslərin bu istiqamətdə canfəşanlığı ilə xarakterizə olunur.1988-ci ilin yanvar ayından etibarən, SSRİ-nin ali rəhbərliyinin dəstəyinə arxalanan ermənilər ErmənistanSSR-də yaşayan azərbaycanlıların tarixi torpaqlarından kütləvi deportasiyasına başlayırlar. Bu proses 1989-cuildə başa çatdırılır, həmin illər ərzində 220 000-dən çox azərbaycanlı deportasiyaya məruz qalır.Fevral ayının 28-29-da sovet xüsusi xidmət orqanlarının fəal iştirakı ilə Sumqayıt şəhərində qondarma «ermənitalanları» həyata keçirildi. Maraqlıdır ki, bu hadisələrdən bir müddət öncə Sumqayıt sənaye müəssisələrindəçalışan yüksək mənsəbli ermənilər onlara məxsus əmanətləri tələsik şəkildə banklardan çıxarmağa başlamış,şəhərdə xarici kütləvi informasiya vasitələrinin mövcudluğu əvvəlcədən təmin olunmuş, hətta tam təsdiqlənmişməlumatlara əsasən, Sumqayıtda «erməni talanları»nın icrası prosesinə bilavasitə Qriqoryan soyadlı cinayətkarkeçmişə malik bir erməni başçılıq etmişdir. İyul ayının 18-də SSRİ Ali Sovetinin Rəyasət Heyətinin geniştərkibdə keçirilən iclasında Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti Azərbaycan SSR-nin tərkib hissəsi kimi təsdiqolundu.1989-cu ilin salnaməsi Sovet Ordusunun hərbi dəstəyinə arxalanan erməni silahlı birləşmələrinin DağlıqQarabağ Muxtar Vilayətinin azərbaycanlılar məskunlaşmış yaşayış məntəqələrinə və müxtəlif nəqliyyatvasitələrinə hücumları ilə xarakterizə olunmuşdur.1989-cu il iyul ayının 29-da Ermənistan ərazisində Azərbaycandan gedən qatarlara olan hücumlarnəticəsində Ermənistanla Azərbaycan arasında dəmir yolu əlaqəsi kəsilir. Ermənistan tərəfindən AzərbaycanınNaxçıvan Muxtar Respublikasının təcridinə başlanılır. Dekabr ayının 1-də Ermənistan SSR-nin Ali Soveti qeyriqanunişəkildə «Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti»nin Ermənistan SSR-yə birləşdirilməsi haqqında» qərar qəbuletdi.1990-cı il yanvar ayının 20-də sovet qoşun hissələri qüvvədə olan müvafiq qanunvericiliyə zidd olaraq,fövqəladə vəziyyətin tətbiqi ilə bağlı qabaqcadan xəbərdarlıq etmədən Azərbaycan Respublikasının paytaxtıBakı şəhərinə daxil olaraq yüzlərlə dinc sakini qətlə yetirdi. Bu vandalizm aktı nəticəsində rəsmi məlumatlaragörə, təxminən 150-ə qədər insan qətlə yetirildi, 700-ə qədər insan isə yaralanaraq müxtəlif dərəcəli bədənxəsarəti aldı. Sovet qoşunları ilk dəfə olaraq, beynəlxalq səviyyədə qadağan olunmuş ağırlıq mərkəzidəyişdirilmiş güllələrdən dinc əhaliyə qarşı istifadə etdilər.1991-ci il sentyabr ayının 2-də erməni separatçıları Azərbaycan Respublikasının Dağlıq Qarabağregionunda qeyri-qanuni olaraq «Dağlıq Qarabağ Respublikası»nın qurulmasını bəyan etdilər.Sentyabr ayının 23-də Ermənistan və Azərbaycan prezidentlərinin Rusiyanın Jeleznovodsk şəhərindəRusiya və Qazaxıstan prezidentlərinin vasitəçiliyi ilə görüşü keçirildi. Görüş zamanı prezidentlər münaqişəninsülh yolu ilə həlli barədə razılığa gəldilər.Əldə olunmuş razılaşmaya baxmayaraq, erməni hərbi birləşmələri Xocavənd və Hadrut rayonları ərazisindəazərbaycanlı əhaliyə qarşı kütləvi hücumlara başladılar. Nəticədə bu rayonların azərbaycanlılar yaşayankəndlərinin əksəriyyəti işğal olundu, azərbaycanlı əhali isə güclə öz torpaqlarını tərk etmək məcburiyyətiqarşısında qaldı.69