Dağlıq Qarabağ münaqiĢəsi - Prezident Kitabxanası

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ problemi müasir reallıqlar kontekstindəLəman XƏLİLOVA,“Azerbaijan Realities” analitik təhlil qrupunun üzvüŞərqlə Qərbin, Avropa ilə Asiyanın birləşdiyi, İslam və xristian sivilizasiyaları arasında, mühümnəqliyyat-kommunikasiya dəhlizlərinin kəsişmə nöqtəsində, geosiyasi cəhətdən əhəmiyyətli zonadayerləşən və zəngin karbohidrogen resursları olan, Qafqazın ən böyük potensiala malik ölkəsi –Azərbaycan bu üstünlükləri ilə daim diqqət mərkəzində olub. Nəinki yalnız qonşu ölkələr, hətta dünyanınböyük dövlətləri də Azərbaycanın yerləşdiyi bu regionda öz mövqelərini möhkəmlətməyə çalışmışdır vəhal - hazırda da bu proses davam edir.Məhz buna görə də bu gün Azərbaycan xarici siyasi strategiyasında iki başlıca məsələ ön plana çəkilir:1. Regionun enerji resursları ilə zəngin dövləti olan Azərbaycan Respublikasının enerji təhlükəsizliyinintəmin edilməsi;2. Cənubi Qafqaz regionunda böhrana səbəb olan və ölkəmizin üzləşdiyi ən böyük problem - Ermənistan -Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ probleminin həlli.Bunlar, qeyd etdiyimiz kimi, Azərbaycanın strateji əhəmiyyətindən yaranan əsas məsələlərdir.Tarixi faktlar göstərir ki, xüsusən Rusiya bu regionda öz mövqeyini möhkəmlətməyə can atan əsas dövlətolmuşdur və XIX əsrin əvvəllərindən etibarən bu mövqeyin zəifləməsi təhlükəsi ilə üz - üzə qalması onuregionda özünə dayaq yaratmaq üçün erməni əhalisindən istifadə etməyə məcbur etmişdir.Məhz Rusiyanın o zamankı köçürmə siyasəti əsasında erməni əhalisinin Azərbaycanın Dağlıq Qarabağbölgəsində yerləşdirilməsi bugünkü Ermənistan - Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ probleminin yaranmasının tarixikökü hesab olunur. Bu ərazilərdə müxtəlif etnik qrupların məskunlaşmasını təmin edən Rusiya sonrakımərhələdə lazım gəldikdə bu etnik qruplar arasında münaqişə yaradaraq onları özündən asılı vəziyyətdəsaxlamağa müvəffəq olmuşdur.Sonrakı mərhələdə isə Rusiyadan dəstək alan ermənilərin Azərbaycanın strateji baxımdan böyük əhəmiyyətəmalik olan Qarabağ bölgəsinə tarixən iddiaları bu torpaqlar hesabına öz dövlətinin yaradılması və getdikcəərazisinin genişləndirilməsi, nəticə olaraq “Böyük Ermənistan” xülyasının gerçəkləşdirilməsi məqsədidaşımışdır. Bu məqsədlə erməni separatçılarının 1988-ci ildən başlayan və bu günə qədər davam edənAzərbaycan və Türkiyəyə qarşı “xaç yürüşü” qanlı terror aktları ilə reallaşdırılmışdır. Daha sonra SSRİ-ninsüqutu və dövlətlərin müstəqillik qazanmasından sonra intensivləşən erməni hücumu nəticəsində Azərbaycantorpaqlarının 20 faizi işğal olunmuşdur.1994 - cü ildə iki ölkə arasında imzalanan atəşkəsə baxmayaraq, bu günə qədər Azərbaycan öz torpaqlarınıgeri qaytarmağa, təəssüf ki, müvəffəq olmamışdır və münaqişə dondurulmuş şəkildə davam edir. Həttaermənilərin dəfələrlə atəşkəsi pozması Qafqazı ciddi böhran zonalarından birinə çevirmişdir.Bu günə qədər öz həllini tapmayan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi Cənubi Qafqazda təhlükə mənbəyi olmaqlayanaşı, həmçinin beynəlxalq aləmi də maraqlandıran məsələlərdən biri olmuşdur. Lakin bununla belə,Azərbaycan Respublikasının apardığı fəal xarici siyasət nəticəsində bir sıra beynəlxalq təşkilatların münaqişəninhəllinə cəlb olunması gözlənilən nəticəni verməmişdir.Məlum olduğu kimi, münaqişənin həlli ilə bağlı yaradılmış ATƏT-in Minsk qrupu münaqişə ilə bağlı ən fəalaktor hesab olunur. Lakin bu istiqamətdə ATƏT-in fəaliyyətinə qısa nəzər yetirsək görərik ki, istər Budapeştsammitində (5-6 dekabr 1994-cü il), istərsə də Lissabon sammitində (2-3 dekabr 1996-cı il) qəbul olunanqərarlar yerinə yetirilməmişdir. Bununla yanaşı, ATƏT-in Minsk qrupunun Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlliilə bağlı irəli sürdüyü təkliflər də (“Step by Step”, “Package Deal”, “Commonwealth”) etibarsız olmuşdur.2004 - cü ildən etibarən Azərbaycan və Ermənistan xarici işlər nazirlərinin Praqada baş tutmuş görüşü iləmünaqişənin həllində yeni mərhələ başlanmışdır. ATƏT-ə görə, Praqa prosesləri nəticəsində iki əsas irəliləyişəldə olunmuşdur:1. Hər iki tərəfin fikir və mövqeyinin açıq şəkildə bəyan edilməsi;2. Məsələnin həllinin mərhələli olaraq təyin olunması və müqavilədə hər iki tərəf üçün vacib olan şərtlərinmüəyyənləşdirilməsi.Praqa prosesləri nəticəsində 2007 - ci ildə qəbul edilən üç səhifədən və 14-15 bənddən ibarət “Təməlprinsiplər haqqında sənəd”in ( Madrid prinsipləri ) məxfi olmasına baxmayaraq, onun əsas məqamlarıaşağıdakılardır:1) Erməni qoşunlarının altı rayondan bütövlüklə və bir rayondan qismən çıxarılması, o cümlədən Kəlbəcərrayonundan qoşunların mərhələ-mərhələ çıxarılması, Laçın rayonu ilə bağlı xüsusi planın tətbiq edilməsi;291