Dağlıq Qarabağ münaqiĢəsi - Prezident Kitabxanası

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi XX əsrdəƏhalisinin milli ruhu hələ də yüksək olan Azərbaycanı parçalamaq, onu ciddi problemlər qarşısındaqoyub tam asılı vəziyyətdə saxlamaq üçün Moskva yeni tədbirlər görürdü. Yuxarı Qarabağda millimünaqişə ocağı qızışdırılırdı. Ermənistan hökuməti 1921-ci ilin iyununda Azərbaycanın suverenhüquqlarını kobudcasına pozaraq guya onun razılığı ilə Dağlıq Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsihaqqında dekret verdi.Azərbaycanın razılığı haqqında fikrin ağ yalan olduğu AK(b)P MK siyasi və təşkilat bürolarının iclasında(1921-ci il, 27 iyun) ifşa olundu. Erməni kəndliləri Yuxarı Qarabağın Azərbaycandan ayrılmasını istəmirdilər.Ona görə ki, bu bölgə Azərbaycanla, ən əvvəl Aşağı Qarabağla iqtisadi cəhətdən sıx bağlı idi. Bunu YuxarıQarabağda 1923-cü ilin avqustunda keçirilmiş referendum da sübut etdi. Lakin Mərkəzin havadarlığıErmənistan hökumətinin, L.Mirzəyanın himayəsi ilə Yuxarı Qarabağdakı daşnak müəllimlərin təhrikçihərəkətləri nəticəsində bu münaqişəli məsələnin RK(b)P Mərkəzi Komitəsi Qafqaz bürosunda prinsipcə həllolunması vacib bilindi. Qafbüronun 1921-ci il 5 iyul tarixli plenumu RK(b)P MK rəyini əsas tutaraq qəraraaldıkı, müsəlmanları ermənilərin milli barışıq zəruriliyi, Yuxarı və Aşağı Qarabağın iqtisadi əlaqələrininvacibliyi nəzərə alınaraq Dağlıq Qarabağ Azərbaycan SSR-in hüdudlarında saxlanılsın, ona inzibati mərkəziŞuşa şəhəri olmaqla geniş vilayət muxtariyyatı verilsin (Bir gün əvvəl Qafbüronun iclasında cəmi bir üçündördə nisbətində səs çoxluğu ilə Dağlıq Qarabağın Ermənistana verilməsi haqqında qərar qəbul olunmuşdu.Nəriman Nərimanovun təkidi ilə bu məsələnin RK(b)P MK-nın qəti razılığı ilə həll olunması haqqında qərarqəbul edilir. Görünür, Moskva Qafbüronun 5 iyul plenumuna qədər qəti sözünü deyibmiş).Azərbaycanlılar, xüsusən, Aşağı Qarabağ rayonlarının nümayəndələri Yuxarı Qarabağa muxtariyyatverilməsinə etirazlarını bildirdilər. Hətta AK(b)P MK siyasi və təşkilat bürolarının iclası (1921, sentyabr)qətnaməsində Qafbürodan Dağlıq Qarabağa geniş muxtariyyat verilməsi haqqında qərarına yenidən baxmasınıxahiş etdi. Qafbüronun 1923-cü il 27- 28 iyun plenumu isə, əksinə, AK(b)P MK-ya az qala ultimatum şəklindəbir ay müddətində Dağlıq Qarabağa muxtariyyat verilməsi işini başa çatdırmağı tapşırdı. Azərbaycan MİK1923-cu il iyulun 7-də Azərbaycan SSR-in Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti (DQMV) yaradılması haqqındadekret verdi. Qədim Xankəndi 1923-cü il 10 avqust tarixli fərmanla (1991-ci il noyabrın 26-dək) Stepanakertadlandırıldı.Dövlət aparatı saxlanılmasının iqtisadi çətinlikləri ilə bağlı 1923-cü ilin əvvəllərində NaxçıvanRespublikasının respublika muxtariyyatı ləğv edildi, ona ölkə muxtariyyatı verildi. Naxçıvan Ölkə icraiyyəKomitəsi yaradıldı. 1924-cü il fevralın 9-da Azərbaycan MİK Naxçıvan Ölkəsinin Azərbaycan SSR tərkibindəNaxçıvan Muxtar SSR-ə çevrilməsi haqqında qərar qəbul etdi.Bununla yanaşı, Cənubi Qafqazın sovetləşməsindən sonra belə, ermənilər Rusiyanın köməyi ilə Azərbaycantorpaqlarını elə keçirmək siyasətini davam etdirərək, 1920-ci illərin sonunda Zəngəzuru və bir sıra digərtorpaqları Ermənistan SSR-in ərazisi elan etdilər. Sonralar isə erməni millətçiləri Ermənistan ərazisindəkiazərbaycanlıların deportasiya edilməsi siyasətini daha da genişləndirmək məqsədilə yeni vasitələrə əl atdılar.Belə ki, onlar 1947-ci il dekabrın 23- də SSRİ Nazirlər Sovetinin Ermənistan SSR-dən kolxozçular və digərazərbaycanlı əhalinin Azərbaycan SSR-nin Kür-Araz ovalığına köçürülməsi haqqında” xüsusi qərar qəbuletdirilməsinə nail oldular. Bu qərara əsasən 1948-1953-cü illərdə 150 minədək azərbaycanlı öz tarixitorpaqlarından kütləvi şəkildə dövlət səviyyəsində deportasiya edildi və Azərbaycana köçürüldü.Sovet dövründə Dağlıq Qarabağ məsələsi bir neçə dəfə qaldırılsa da, ermənilər və onların himayədarlarıməqsədlərinə nail ola bilmədilər. Odur ki, onlar müəyyən tarixi məqam gözləməyə məcbur oldular. AdışirinMəmmədov “Beynəlxalq münaqişələr” əsərində yazır ki, XX əsr dünyada gedən siyasi proseslərin rəngarəngliyivə dünyanın yeni siyasi düzümünün formalaşması ilə yadda qaldı. Əsrin əvvəllərində 1 Dünya müharibəsininbaşlanması, dünyanın böyük imperiyalarından biri olan Osmanlı imperiyasının Qərbin hiyləgər siyasətinəticəsində parçalanması, Qərb dövlətlərinin Osmanlı torpaqlarında apardıqları müstəmləkəçilik siyasəti,dünyada kommunist ideologiyasının və “qırmızı imperiya”nın yaranması, ən nəhayət, demokratiyanın beşiyiolan Avropada faşist ideologiyasının meydana gəlməsi və on milyonlarla insanın məhvinə səbəb olmuş IIDünya müharibəsinin başlanması dünya siyasətinin birinci dövrünü əhatə edən siyasi proseslər idi.1945-ci ildən sonra başlanan ikinci dövrdə dünyanın siyasi düzümünü formalaşdıran Birləşmiş MillətlərTəşkilatı kimi nüfuzlu bir beynəlxalq təşkilatın yaranması, dövlətlər arasındakı münasibətləri nizamlayanbeynəlxalq hüququn norma və prinsiplərinin işlənib hazırlanması bundan sonra dünyada gedəcək siyasiproseslərdə qanunların hakim olacağını göstərdi. Artıq dünyada baş verə biləcək bu və ya başqa siyasi proseslərbeynəlxalq hüququn süzgəcindən keçməyə məhkum idi. Beynəlxalq qanunların işlənib hazırlanması qlobalmüharibələrin də başvermə ehtimalını sıfıra endirdi.274