Dağlıq Qarabağ münaqiĢəsi - Prezident Kitabxanası

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────məxsusluğunu əks etdirən bəyannamə ilə çıxış etdi. Dağlıq Qarabağa muxtariyyət verilməsi ZaqafqaziyaFederasiyası və SSRİ-nin yaradılması prosesləri ilə paralel gedirdi. 1922-ci ilin fevralında Zaqafqaziyakommunist təşkilatlarının I qurultayında Rusiya Kommunist (bolşeviklər) Partiyası Zaqafqaziya Ölkə KomitəsiDağlıq Qarabağa muxtariyyət verilməsinə dair 5 iyul qərarını qəbul etdi. S.Orconikidzenin rəhbərlik etdiyiZaqafqaziya Ölkə Komitəsinin 27 oktyabr 1922-ci il tarixli iclasında Azərbaycan Kommunist (bolşeviklər)Partiyası Mərkəzi Komitəsinə 5 iyul qərarının həyata keçirilməsi təklif edildi. Zaqfederasiyanın İttifaq Sovetiisə Dağlıq Qarabağa muxtariyyət verilməsinin sürətləndirilməsi haqqında xüsusi qərar qəbul etdi. Hadisələriizlədikcə belə bir qənaətə gəlmək olur ki, sanki Zaqfederasiyanın yaranması və fəaliyyəti ancaq bir məsələyəxidmət edib - Qafqazda ermənilərin mövqeyini daha da gücləndirmək, Azərbaycan torpaqlarını müxtəlif adlarlaermənilərə bağışlamaq və Qarabağın dağlıq hissəsində muxtar vilayət yaradıb onu da separatçılara hədiyyəeləmək. Əslində Qarabağın dağlıq hissəsi geniş bir ərazidir və onun bir hissəsində məskunlaşan ermənilərəayrıca bir qurum yaratmağın arxasında gizlinlər vardı. O vaxt Azərbaycan hökuməti yaranan vilayətin gələcəkfəsadlarını hiss edirdi və ona açıq olmasa da uzun müddət müqavimət göstərirdi. Həmin dövrdə DağlıqQarabağla Ermənistan arasında Laçın rayonunun təşkili də bu narahatlıqdan xəbər verirdi. N.Nərimanov, TağıŞahbazi (Simurq) və 1937-ci ildə repressiya qurbanına çevrilən bir çox ictimai xadim erməni bolşeviklərininbitib tükənməyən ərazi iddialarının qarşısını almağa, Xalq Cümhuriyyətindən qəbul elədikləri 114 min kv. kmlikAzərbaycanı qoruyub saxlamağa çalışırdılar.Lakin SSRİ-nin yaradılmasından sonra 1923-cü ilin mayında Qarabağ Komitəsinin məruzəsi ZaqafqaziyaÖlkə Komitəsi plenumunun gündəliyinə daxil edildi. İyunun 1-də Azərbaycan Kommunist (bolşeviklər)Partiyası Mərkəzi Komitəsi Rəyasət Heyəti muxtariyyətin dekretləşdirilməsi və onun layihəsinin üç gün ərzindəMərkəzi Komitəyə təqdim olunması barədə qərar qəbul etməyə məcbur oldu.Azərbaycan SSR-in Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin yaradılması haqqında 7 iyul 1923-cü il tarixliDekretində qeyd edilirdi ki, "Keçmiş Rusiya İmperiyasında milli azlıqları əsarətdə saxlayan çar mütləqiyyətihətta azlıqda qalan ayrı-ayrı milliyyətləri bir-birinin üstünə salışdırmaqla məhv etməyə əl atmaqdan beləçəkinmirdi. Zaqafqaziyada 1905-ci ildə erməni-müsəlman qırğını velikorus mütləqiyyətinin məhvedicisiyasətinə ən yaxşı sübut ola bilər. Zaqafqaziyanın inqilabi fəhlə kütlələri onların sərmayəsinin zülmünə qarşı özhiddətlərini açıq şəkildə bildirdiyi həmin vaxtlarda çar generalları Vorontsov-Daşkovların əli ilə tarixən bir-biriilə doğma olmuş iki xalqın - ermənilər və müsəlmanların arasında ədavət toxumu səpildi."Sənəddə bu qərarın azərbaycanlı və erməni xalqları arasında "beynəlmiləl həmrəyliyin möhkəmlənməsinə"xidmət edəcəyi vurğulanırdı. Dekretə əsasən "Dağlıq Qarabağın erməni hissəsində Azərbaycan SSR-in tərkibhissəsi kimi muxtar vilayətin yaradılması" nəzərdə tutulurdu.Ermənilərin bitib tükənməyən "arzuları"Hələ 1921-ci ildə Rusiya K(b)P-nin Qafqaz Diyar Bürosu tərəfindən qəbul olunan qərarda muxtariyyətinmərkəzi Şuşa göstərilsə də, Azərbaycan MİK bəzi narahatlıqları nəzərə alaraq öz dekretində vilayətin mərkəzikimi Xankəndini göstərdi. Ardınca onların növbəti "arzusu" dilə gəldi və 6 oktyabr 1923-cü ildə AzərbaycanMərkəzi İcraiyyə Komitəsi Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin erməni əhalisinin müraciətinə əsasən vilayətinmərkəzi Xankəndi qəsəbəsinin adını dəyişdirərək onu xalqımızın qanını içənlərdən birinin - Stepan Şaumyanın"şərəf"inə Stepanakert adlandırdı. Baxmayaraq ki, XVIII əsrin ortalarında Qarabağ xanları tərəfindən əsasıqoyulan Xankəndi bölgənin çar Rusiyası tərəfindən işğalından sonra da həmişə öz tarixi adını qoruyubsaxlamaqla Şuşa qəzasının tərkibində idi. 1923-cü ilin iyulunda Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətininyaradılmasından sonra Xankəndinin adının dəyişdirilməsi əslində bölgənin erməniləşdirilməsinin başlanğıcı idi.Y.Mahmudov və K.Şükürovun "Qarabağ: real tarix, faktlar, sənədlər" kitabında da xüsusi qeyd olunur ki,Qarabağ süni şəkildə aran və dağlıq hissələrinə parçalandı və Azərbaycan rəhbərliyi Qarabağın dağlıqhissəsində sonradan məskunlaşmış ermənilərə muxtariyyət statusu verməyə məcbur edildi. Özü də bu addımhəmin hissədə - Dağlıq Qarabağda yaşayan azərbaycanlıların rəyi nəzərə alınmadan, onların hüquqlarıkobudcasına tapdalanaraq atılmışdı. Nəticədə Qarabağ xanlığının tərkibinə daxil olan Azərbaycan torpaqlarıənənəvi tarixi-coğrafi vahidliyini və ya bütövlüyünü itirdi. Hətta RK(b)P MK Qafqaz Bürosunun 5 iyul 1921-ciil tarixli məşhur plenumunda da bu fakt vurğulanırdı ki, "...Yuxarı və Aşağı Qarabağın Azərbaycanla kifayətqədər iqtisadi əlaqələrini nəzərə alaraq, Dağlıq Qarabağ Azərbaycanın tərkibində saxlanılsın..." Bütün buproseslərdə ermənilərin özgə torpaqlarında özlərinə dövlət yaratmaq hiyləsi aydın görünür. Onlar vaxtı ilə köçübgəldikləri İrəvan xanlığının ərazisində də belə etmişdilər...Dağlıq Qarabağın Azərbaycanın tarixi torpaqları kimi onun tərkibində saxlanması ilə onun bütün sahələrdəinkişafına təkan versə də, Azərbaycan xalqına "sevgi"ni artırmadı. İmkan düşdükcə azərbaycanlılar sıxışdırılır,onların kəndləri boşaldılır, məktəbləri bağlanırdı. Müxtəlif formalarda antitürk, antiazərbaycan təbliğatı gedirdi.Artıq yazıçılar, şairlər və başqa zümrədən olanlar qabağa düşmüşdülər. Bu illərdə erməni yazıçısı M.Şaginyanın271