Dağlıq Qarabağ münaqiĢəsi - Prezident Kitabxanası

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Qarabağ münaqişəsinin şərhində yuxarıda sadalanan yanaşmaların kifayət qədər olmadığını qeyd edən ilktədqiqatçılardan biri kimi Tomas DE VAAL münaqişədə olan tərəflərin bir-birinin keçmişinə dair fərqli tarixitəsəvvürləri, nifrətin rəsmi təbliği, mif yaradıcılığı və s. məsələlərin nəzərdən keçirilməsini mühüm hesabetmişdir. Müəllif bu münaqişəyə səbəb olan aşağıdakı səbəbləri qeyd edir: "Yuqoslaviyada və ya Sovetİttifaqında baş verən digər münaqişələrlə müqayisədə bu münaqişə ona görə labüd idi ki, onun kökləri iki tərəfinkommunist sisteminin mövcudluğunun son dövrlərindəki qarşılıqlı münasibətlərinin daxili strukturuna gedibçıxırdı. Dörd əsas tərkib hissəsi tarixin bir-birindən fərqli şərhlərinin milli variantları, mübahisəli ərazisərhədləri, təhlükəsizliyin qeyri-sabit sistemi və tərəflər arasında dialoqun olmaması həmin münasibətlərintəməlində çatların yaranmasına səbəb oldu və bu çatlar ilkin gərginliklərin başlaması ilə Ermənistan vəAzərbaycan arasında dibsiz uçuruma çevrildi. Lakin məhz problemin yeniliyi və dərinliyi səbəbindən onunyaradan qaldırılmasına imkan yaradan bir mexanizm mövcud deyildi və yaxud da indiyə qədər tapılmayıb. 32Yuxarıda verilən suala tədqiqatçı belə cavab verir: "Bir çox müşahidəçilər üçün bunu demək nə qədər xoşolmasa da, Dağlıq Qarabağda baş verən münaqişənin mənası yalnız bir halda aydınlaşa bilər ki, biz minlərləazərbaycanlı və erməninin fəaliyyətinin tarix, identiklik və hüquqlara dair ideyalarla qızışdırılmış olduğunuetiraf edək (kursiv bizimdir R. Q.). Və bu ideyaların əhəmiyyətli dərəcədə təhlükəli və illüziyalı olması heç də odemək deyil ki, insanlar buna tam səmimiyyətlə inanmırdılar... Bunlar Sovet İttifaqının sonunda mövcud olanideoloji vakuum şəraitində çiçəklənmiş və müharibə zamanı yeni təkan almışdır. Bu baxışların ən tutquntəzahürləri çox dərin köklər atan "nifrət haqqında povestlər" olmuşdur və nə qədər ki onlar mövcuddur,Ermənistan və Azərbaycanda heç nə dəyişə bilməz". 33Tomas DE VAALın Qarabağ münaqişəsinin yaranmasında əksər hallarda mif xarakteri daşıyan tarixitəsəvvürlərin münaqişəsinin əhəmiyyətli rola malik olmasına dair çıxardığı nəticə təqdirəlayiqdir. Demək olarki, tədqiqatçı araşdırmasını düzgün istiqamətə yönəltsə də, onu ümumi nəticə ilə də məhdudlaşdırır. T. DEVAALın tədqiqatı ilə bağlı üç məqam tənqidi iradlar doğurur. Birincisi, tədqiqatçı türk-erməni münasibətlərinindaha ətraflı kontekstinə biganə qalmışdır (məsələn, nə üçün Ermənistan-Azərbaycan münaqişələri XX əsrinəvvəlində baş vermişdir), hansı ki, bunsuz hazırkı münaqişənin sərt xarakterini dərk etmək çətindir. 34 İkincisi,bir çox xalqlar bir-biri haqqında "xoşagəlməz tarixi təsəvvürlərə" malik olsalar da, onlar münaqişələrəbaşlamırlar. Görünür, münaqişənin yaranması üçün özünəməxsus "pis tarixlər", eləcə də xüsusi şərait tələbolunur ki, bunlar dəqiqləşdirilməlidir. Üçüncüsü, T. DE VAALın öz əsərində xatırladığı "nifrət haqqındapovestlər", onun hesab etdiyi kimi SSRİ-in mövcudluğunun son illərində deyil, daha əvvəl yaranmışdır; onlarSSRİ-nin, yaxud da Ermənistan və Azərbaycan SSR-nin yaranmasından çox-çox əvvəl mövcud idi. Bir qədərsonra göstərəcəyik ki, "nifrət haqqında povestlər" erməni sxematik nəqli şablonunu mühafizə edən və spesifikolaraq canlandıran, öz kökləri ilə uzaq orta əsrlərə gedib çıxan köhnə erməni tarixşünaslıq ənənəsinin davamıdır.Erməni sxematik nəqli şablonııBizim tədqiqatlarımızda göstərildiyi kimi, 35 erməni tarixşünaslıq ənənəsi özünün sxematik nəqlişablonunun inkişafı ilə səciyyələnir ki, bunu da "düşmənlər tərəfindən əhatəyə alınan və əzab verilən, lakinsədaqətli xalq" kimi ifadə etmək olar. Bu spesifik erməni sxematik nəqli şablonu aşağıdakı əsas tərkibhissələrdən ibarətdir:- Başlanğıc situasiya: erməni xalqı şanlı və şərəfli bir dövrdə yaşayır, lakin bu mərhələ düşmənin fitnələrinəticəsində pozulur və nəticədə,- düşmən qüvvələr ermənilərə hücum edir,- ermənilər çox böyük əzab və məşəqqətlər çəkirlər,- əgər onlar öz inamlarına sadiqdirlərsə, onda düşmənlərə qalib gəlirlər, əgər inamdan üz döndərirlərsə,onda məğlub olurlar.Bu şablona əsaslanan bir çox erməni tarixi təhkiyələri üçün başqa dinlərə, başqa konfessiya vəmədəniyyət mənsublarına "nifrət mətnləri" adlanan xüsusiyyət səciyyəvidir ki, bu da tarixi əsərlərin yaradılmasıvə qorunmasına cavabdeh olan başlıca institut kimi öz icmasının üzvlərinin hiss və ağıllarına təsirini hər cürsaxlamağa və gücləndirməyə cəhd edən erməni kilsəsinin səyləri ilə izah edilir. 36Vaxt keçdikcə, xüsusilə də XVIII əsrin sonlarından XX əsrin əvvəllərinə qədər erməni tarixi əsərlərininkütləvi nəşri, tarixin erməni dini məktəblərində bu kitablar üzrə tədris edilməsi və s. sayəsində bunlar32 Toмac ДЕ BAAЛ, Конфликт вокруг Нагорного Карабаха: истоки, динамика и распостраненные заблуждения (Bax.:www.c-r.org/our-work/accord/nagorny-karabakh/russian/ index.php). 14 aвгуcтa 2006.33 Toмac ДЕ BAAЛ, Черный сад. Армения и Азербайджан: между миром и войной, М.: Текст, 2005, c. 361.34 Bu kontekst göstərilən əsərlərdə yaxşı təqdim olunmuşdur J. MACARTHY, C. MACARTHY, Turks & Armenians. A manualof the Armenian question, Committee on Education, Assembly of Turkish American Association, Washington D. C., 1989.35 P.P. KAPAГЕЗОB, Метаморфозы коллективной памяти в России и на Центральном Кавказе, Баку: Нурлан, 2005.36 P.P. KAPAГEЗОB, там же.221