Dağlıq Qarabağ münaqiĢəsi - Prezident Kitabxanası

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────təşəbbüsü, Stalinin yardımı ilə Qarabağın dağlıq hissəsi inzibati vahid olaraq onun aran hissəsindən ayrıldı və1923-cü ilin iyul ayında Azərbaycanın tərkibində Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti yaradılmaqla respublikanınaltına gec partlayan mina qoyuldu.Azərbaycan rəhbərliyi o zaman çox ciddi səhvə yol verdi. Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti yaradılarkənonun tərkibinə salınmış yaşayış məntəqələri Azərbaycan yaşayış məntəqələri idi. Onların adlarına nəzəryetirmək kifayətdir. Bir də əgər Rusiya ordusunun Mərkəzi dövlət arxivinin sənədlərinə diqqət yetirilsə oradaAzərbaycan- Ermənistan sərhədlərini əks etdirən çox qiymətli sənədlər var. Məsələn, onlardan biri belə adlanır-"Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının mübahisəsiz ərazisinin Ermənistanla sərhədinin təsviri". Oradagöstərilir ki, Azərbaycanla Ermənistanın sərhədi Sürməli qəzasından Araz çayınadək olan əvvəlki inzibatisərhəddən keçir. Sərhəd xətti Ağamzalı, Baş-Gərni və İmirzin kəndlərindən, daha sonra Yeni-Bəyazit və Şərur-Dərələyəz qəzalarından keçərək Göyçə gölündən dönür. Gözəl-Dərə kəndi Ermənistana, Daşkənd və Basarçəqərkəndləri isə Azərbaycana düşür. Sərhəd Göyçə gölünü yarıdan bölür, sonradan Gəncə və İrəvanquberniyalarından elə keçir ki, Çubuğlu kəndi Ermənistana, Göyçə gölünün qalan şərq sahili isə Azərbaycanaqalır. Bu bölgü əsasında Azərbaycan ərazisinə Gəncə quberniyası və Sürməli, Naxçıvan, Şərur-Dərələyəz,İrəvan quberniyalarının bütün qəzaları, eləcə də Kəmərli, Böyük-Vedi və Dəvəli kəndləri ilə birlikdə İrəvanquberniyasının qəzaları, Yeni-Bəyazitin şərq hissəsi daxildir.Qarabağla bağlı növbəti kampaniya ikinci dünya müharibəsindən sonra başladı. Türkiyənin Qars vəƏrdahan vilayətlərinə iddialar irəli sürməklə yanaşı 1945-ci ilin noyabrın 28-də Ermənistan KommunistPartiyasının katibi Arutinov Stalinə Dağlıq Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsi ilə bağlı məktub göndərib.Stalin məktubu araşdırmaq üçün Malenkova, o da həmin sənədi Azərbaycan Kommunist Partiyasının katibiMircəfər Bağırova göndərdi. 1945-ci ilin dekabr ayının 10-da isə Bağırov Malenkova cavab verib. Bağırovbildirib ki, o bunu məqbul saymır və əgər Moskva təkid edirsə Qarabağın verilməsi yox, başqa bir ərazi ilədəyişdirilməsi mümkün ola bilər. Bağırov öz cavabında bunları yazmışdı: «Birincisi Şuşa şəhəri müzakirəmövzusu ola bilməz, ikincisi Ermənistanın əhalisi bütövlükdə azərbaycanlılardan ibarət olan Vedi, Qarabağlarvə Əzizbəyov rayonlarının Azərbaycana verilməsi, üçüncüsü isə yaxın vaxtlara qədər Azərbaycanın tərkibindəolmuş Dərbənd və Qasımkənd rayonlarının respublikaya qaytarılması şərtilə bu məsələyə baxmaq olar». Bucavabdan sonra Moskva bir də həmin dövrdə sərhədlərin dəyişdirilməsi məsələsinə qayıtmadı.Lakin Ermənistan rəhbərliyi 1947-ci ilin dekabrında Stalinin azərbaycanlıların Ermənistandan köçürülməsihaqqında qərar verməsinə nail oldu. Burada məsələ heç də qərarda deyildiyi kimi, Azərbaycanın kəndtəsərrüfatını işçi qüvvəsi ilə təmin etməkdən ibarət deyildi. Məsələ onda idi ki, Moskva Türkiyəyə qarşı ərazitələblərini əsaslandırmaq üçün xaricdə yaşayan ermənilərin Sovet Ermənistanına repatriasiyası haqqında 1945-ciilin dekabrında Xalq komissarları Sovetinin qərarını elan etmişdi. Qərar 360-400 min erməninin köçürülməsininəzərdə tuturdu. Bu qərar gözlənildiyinin əksinə olaraq dünyada yaxşı qarşılanmadı. 1947-ci ildə bu qərarlabağlı 50 mindən artıq erməni Sovet Ermənistanına gəlmişdi. Bütövlükdə isə 1946-49-cu illərdə repatriantlarınsayı 90 mindən artıq olmadı. Türkiyədən torpaq almaq mümkün olmayanda repatriantları yerləşdirmək üçünErmənistandan azərbaycanlıların köçürülməsi haqda qərar verildi. Bu məsələlər Arutinov Stalinə ünvanlandığı1947-ci il 3 dekabr tarixli məktubunda öz əksini tapıb. Bu məktubdan 2 həftə qabaq noyabr ayının 21-də SiyasiBüroda Azərbaycan Kommunist Partiyasının məsələsi müzakirə edilmişdi. Həmin sənədlər Rusiya DövlətSosial Siyasi Tarix Arxivində bu gün də məxfi şəkildə saxlanılır. Orada nə baş verdisə Mircəfər Bağırovdekabrın 3-də azərbaycanlıların köçürülməsi ilə bağlı məsələyə razılıq verdi. Təsəvvür edin ki, 100 minazərbaycanlı evləri və əmanətləri əlindən alınaraq doğma yurdundan deportasiya edildi. Köçürülən əhalininbuna münasibəti son dərəcə mənfi idi.1948-ci ilin may ayının 3-də Ermənistan SSR Daxili İşlər Nazirliyi general-mayor Qriqoryanın imzası ilə 11səhifədən ibarət belə bir sənəd hazırlayıb: "Ermənistanın azərbaycanlı əhalisi arasında onların Azərbaycan SSRəgözlənilən köçürülməsi ilə əlaqədar əhval-ruhiyyəsi barədə arayış". Orada deyilirdi: "Bizim tərəfimizdənonların yeni yaşayış yerlərinə köçmək istəmədiklərinə dair, bəzilərinin isə qəbiristanlığa gedərək yaxınlarınınqəbri üzərində ağlayaraq köçürülməməkləri üçün dua etdiklərinə dair çoxsaylı faktlar qeydə alınıb". 100 mininsanın deportasiya edilməsində ermənilərin özlərinin təsbit etdiyi həqiqət bu idi.- «Dağlıq Qarabağ» termini necə yaranıb?- Dağlıq Qarabağ terminini Azərbaycana sovet hakimiyyəti gətirib. 1921-ci il avqust ayının 1-də Şuşaqəzasında sovetlərin fövqəladə qurultayı keçirildi. Orada çıxış edən Mirzoyan bildirmişdi ki, Zaqafqaziyakomitəsinin Qarabağın dağlıq hissəsindən Bakıya tabe olan xüsusi inzibati vahid yaratmaq qərarı tamamilədoğru və məqsədəuyğundur. 1921-ci ilin sentyabrında Siyasi Büroda Qarabağın dağlıq hissəsinə muxtariyyətverilməsi müzakirə edilərkən Nəriman Nərimanov və Dadaş Bünyadzadə bunun əleyhinə olduğundan qərarqəbul edilmədi. 1922-ci ilin dekabrında Dağlıq Qarabağ üzrə Komitənin üzvləri olan Qaragözov, Şaduns,Manusyan, Mirzəbekyan Qarabağın dağ və aran inzibati ərazi vahidlərinə bölünməsi məsələsini yenidənqaldırdılar. Məsələ ilə bağlı Qarayev, Dövlətov və Mirzəyandan ibarət komissiya təklif hazırlayıb Rusiya20