Dağlıq Qarabağ münaqiĢəsi - Prezident Kitabxanası

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────dəyişikliklərin yaranmasına gətirib çıxarmışdır. Albaniyada xristianlığın müsəlmanlıqla əvəz olunduğu zamanQarabağın dağlıq ərazisində yaşayanlar xristianlıq dini ideologiyasına sitayiş etməkdə davam etmişlər. Yerigəlmişkən, Yuxarı Qarabağın avtoxton (yerli) albanlarının xristian olmasından istifadə edərək, oraya XIXəsrdən etibarən çoxlu erməni ailəsi köçürülmüşdür. Qarabağda yerləşdikdən sonra ermənilər həmin ərazinintarixi mədəniyyətinə sahib çıxmağa, onları özəlləşdirməyə başlamışlar. Onlar yerli xristian albanlarıqriqoryanlaşdıraraq, assimliyasiya etmiş hayklar (ermənilər) adlandırmış, ərazini isə "hayk ölkəsinin bir hissəsi"hesab etmişlər. Vaxtilə sığınacaq tapdığı Azərbaycan torpaqlarını son dövrlərdə "şərqi Ermənistan" adlandıraraq"böyük Ermənistanın (?) tərkibinə daxil olan ərazi" kimi tanıtmaqla, həmin əraziləri tarixi vətənləri, ermənimədəniyyəti məskənləri kimi tarixi uydurma yaratmışlar.Bu məsələyə aydınlıq gətirmək üçün bir qədər qədimə müraciət etmək lazımdır. Qarabağ ərazisindəxristianlıqdan əvvəlki dinlər ayrı-ayrı etnik qrupları əhatə etmiş, insanlar biri digərindən az ya çox dərəcədəfərqlənən müxtəlif dini ideologiyalara sahib olmuşlar. Albaniyada xristianlığın qəbul edilməsi (IV əsrinəvvəlləri) bir sıra tarixi proseslərin baş verməsi ilə nəticələnmişdir. Bu, xristianlıq dininin özündən əvvəlkidinlərdən bir çox cəhətlərinə görə fərqlənməsi ilə bağlı olmuşdur.Erməni tədqiqatçılarının Cənubi Qafqazda xristianlığın ilk dəfə ermənilər tərəfindən qəbul edilməsi vəonların vasitəsilə yayılması fikrini ortaya atmaqda məqsədləri ermənilərin Cənubi Qafqazda gedən proseslərinhəmişə önündə olduğunu göstərmək iddiasıdır. Erməni ideoloqları bundan çıxış edərək Azərbaycan ərazisindəkixristian (alban) abidələrinin ermənilərə məxsus olmasını təlqin edirlər. Əslində onların bu fikri elmi ictimaiyyəttərəfindən ciddi qəbul edilmir. Obyektiv düşünən alimlər bu fikrin yanlış, əsassız olduğunu dəfələrlə bəyanetmişlər.Əslində xristianlığın Cənubi Qafqazda rəsmi din kimi ilk dəfə Albaniyada qəbul edildiyi (IV əsrinəvvəlləri) məlumdur. O da məlumdur ki, xristianlıq Albaniyada çox möhkəmlənməmiş müsəlmanlıqla əvəzolunmuşdur.Elmi tədqiqat belə bir məntiqi nəticə çıxarmağa imkan verir deyək ki, bütpərəstlikdən tanrıçılığa,atəşpərəstliyə, onlardan da xristianlığa keçən xalqa bu dinlər heç vaxt zorla qəbul etdirilməmişdir. Eləcə dəxristianlıqdan müsəlmanlığa keçid zorla həyata keçirilməmişdir. Məlum olduğu kimi, bu dəyişmələr dinlərinbiri digərindən mütərəqqi hesab edildiyinə görə baş vermişdir. Ancaq burada bəzi məsələləri ayrıca qeyd etməklazımdır. Bu da ondan ibarətdir ki, Qarabağ ərazisində tarixən bütün dinlərə rəğbətlə yanaşılmışdır. Bu prosesarxeoloji qazıntılar zamanı aşkar edilmiş maddi mədəniyyət nümunələri ilə təsdiq olunur. Aşkar edilmiş kurqandəfn adətinin, küp və daş qutu qəbirlərin, dəfn edilmiş bütlərin, üzərində xaçobrazlı naxışları olan nişan daşlarıntədqiqi bunu deməyə əsas verir. Hətta ilk orta əsrlərdə xristianlığın Cənubi Qafqazdakı mərkəzlərindən biriQarabağın qədim və mərkəzi şəhəri Bərdə olmuşdur. Həmçinin ilk orta əsrlərdə xristian dini cərəyanlarıarasında gedən mübarizə də, ideoloji fikir cərəyanı da (Yaqubilik hərəkatı, alban katolikosu Bəkirin fəaliyyəti)Bərdədə cəmləşmişdi.Xristianlığın mövcud olduğu bir yerdə yeni meydana çıxmış İslam dininin Albaniyada qəbul edilməsimütərəqqi hal sayılırdı. Bu, hər şeydən əvvəl ölkənin paytaxtı, beynəlxalq iqtisadi, ticarət mərkəzlərindən biriolan Bərdə şəhərinin dünyada baş verən proseslərlə sıx bağlı olması ilə əlaqədar idisə, ikincisi, İslam dinininyüksək mənəvi məna kəsb etməsi ilə bağlı idi.İslam dininin qəbul edilməsi Albaniyada (Azərbaycanda) yeni bir mərhələnin başlanğıcını qoymuşdur.Çox keçmədən ölkənin hər yerində, o cümlədən Qarabağda keçmiş dini ibadətlərə son qoyulmuş, yeni vəmütərəqqi olan İslam bütün dinləri üstələmişdir. Yalnız Qarabağın dağlıq hissəsində yaşayan az miqdarda əhaliXilafət büdcəsinə dini vergi (zimmi) verməklə xristian inancını saxlamışdır. Məhz bundan sonra biri digərinədini müxalif olan eyni soyköklü insanlar sonralar bir-birinə qarşı düşmən mövqedə dayanmağa məkumolunmuşlar. Bu gün də davam edən Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin meydana çıxmasında həmin tarixidolaşıqlığın rolu var. Yuxarı Qarabağda yaşayan əhalinin bir hissəsinin xristian olmasından (alban mənşəliolmasına baxmayaraq) istifadə edərək XIX əsrdə və sonralar xristian ermənilər burada yerləşdirilmiş, ermənikeşişlərinin hərtərəfli fəaliyyəti və digər xristian dinli dövlətlərin siyasi oyunlarının meydanına çevrilmişdir.Tarixi tədqiqatlar göstərir ki, Xilafət hökmranlığı möhkəmləndikcə elmi və bədii kitablar, ümumiyyətlə,bütün əsərlər ərəb dilində yazılmağa başlanmış, xristian məktəblərini müsəlman mədrəsələri əvəz etmişdir. Çoxyerdə məscid kompleksləri tikilmiş, Yaxın Şərq ölkələrində olduğu kimi, şəhərlər yeni üslubda yenidənqurulmağa başlanmışdır.Xilafətin genişlənməsi və inkişaf etməsi ilə əlaqədar olaraq, ictimai, siyasi məsələlərin həll edilməsindəyeni elmi biliklərin meydana çıxmasına zərurət yaranmışdır. Quran, sünnə, icma və qiyas müsəlman hüquqununəsasını təşkil etmişdir.Qarabağda, bütün ölkədə olduğu kimi ictimai mühitin dəyişməsi mənəvi mədəniyyətdə də öz əksinitapmışdır. Siyasi sahədə mövcud olan vəziyyətin qeyri sabitliyinə və kəskinliyinə baxmayaraq, həmin dövrdəiqtisadiyyat inkişaf etmiş, elm, ədəbiyyat və incəsənət əsl tərəqqi dövrü keçirmişdir. Həmin dövrdə müsəlman199