Dağlıq Qarabağ münaqiĢəsi - Prezident Kitabxanası

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Qarabağın maddi və mənəvi mədəniyyətinə bir nəzərMənbələrdə albanlar və Albaniya dövləti ilk dəfə e.ə. IV əsr hadisələri ilə əlaqədar xatırlanır, e.ə. IV-IIIəsrlərin qovşağında meydana çıxması xatırlanır. Azərbaycan Albaniyası IV-VII əsrlərdə geniş əraziyə malik idi.O, şimaldan Böyük Qafqaz dağlarına, cənubdan Kür və Araz çaylarına, şərqdən Xəzər dənizinə, qərbdənİberiyaya qədər torpaqları əhatə edirdi. Albaniya dövlətində 11 tarixi vilayət yerləşirdi. Albaniyanın cənubsərhədi bu dövrdə Araz çayı boyunca keçmişdir. Qardman, Sakasena, Uti, Arsak, Paytakaran, SisakanQarabağın (Azərbaycan Albaniyasının mərkəzi hissəsi) tarixi torpaqları idi.Albaniyada V əsrin başlanğıcında alban əlifbası icad edilmiş və yazıda işlənməyə başlanmışdır. Bu hələəsrin əvvəllərində istifadə edilmiş Alban əlifbasının yeni forması və rəsmi yazılarda işlənməsi hesab edilir.Üzərində Alban yazıları olan əşyaların Qarabağ ərazisinin bir çox abidələrində tapılması, eləcə də çox da uzaqdaolmayan Mingəçevirdə aşkar edilməsi yazı mədəniyyətinin özəlliyi haqqında tutarlı məlumatdır.Erkən Alban ədəbiyyatı əlverişli tarixi şəraitdə təşəkkül tapmış, müstəqil Alban dövlətinin mövcudolduğu alban arsakları və onları əvəz edən Böyük Alban hökmdarları olan mehran sülaləsinin hakimiyyətidövründə inkişaf etmişdir.Dövrün Alban ədəbi ənənələrinə aid olan Moisey Kalankatlının "Albaniya tarixi", VII əsr şairi Dəvdəkinelegiyası, Alban hüquqi mənbələri olan kilsə qanunları (488-ci il Aquen və 705- ci il Bərdə məclisinin qanunu)bizə yetişmiş narrativ mənbələrdir.Bu mənbələr sırasında Moisey Kalankatlının "Albaniya tarixi" Azərbaycanın tarixi-coğrafiyasını vəetnogenezini, ictimai-iqtisadi, siyasi, ideoloji və eləcə də mədəni tarixini öyrənmək baxımından çoxəhəmiyyətlidir.Moisey Kalankatlı qüdrətli Alban hökmdarı Cavanşirin müasiri idi. Məhz bu dövr Albaniyanın siyasi vəmədəni dirçəliş dövrü sayılırdı. Hərbi istedadı, müdrik və çevik siyasəti ilə Albaniyanı öz əzəli hüdudlarında -cənubda Araz çayından şimalda Dərbəndədək olan ərazidə birləşdirən, müstəqil daxili və xarici siyasət yeridənCavanşir, şübhəsiz, xüsusi yazılı abidədə öz dövrünün inikasını görmək arzusu ilə Moisey Kalankatlıya"Albaniya tarixi" kitabını yazmağı sifariş vermişdir. Alban dilində yazılmış bu tarixi əsər Qarabağın tarixicoğrafiyası,iqtisadi, sosial və etnik tarixinin öyrənilməsində mühüm əhəmiyyətə malikdir.Qarabağ ərazisində arxeoloji abidələrdən başqa xeyli yerüstü xristian abidələri tədqiq edilmişdir. Onlarçiy kərpic, çay daşı, əhəngdaşı və sonralar kərpiclə tikilmiş məbədlərdən ibarətdir. Bu növ abidələrin tikintisinəilk orta əsrlərdən başlanmış, orta əsrlərdə də davam etdirilmişdir. Belə abidələrə Qarabağın Bərdə, Ağcabədi,Ağdam, Füzuli, Ağdərə ərazisində, habelə Laçın və Kəlbəcərdə rast gəlinmişdir. Bu məbədlərdən ən məşhuruGəncəsər (Qanzasar), Amaras və Yelisey məbədləridir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, alban xristian abidələriAzərbaycanın digər ərazilərində də (Qəbələ, Naxçıvan, Mingəçevir, Şamaxı) mövcuddur.Ermənilərin iddialarına baxmayaraq, həmin abidələrin alban mənşəli olduğu və həmçinin ermənilərlə heçbir bağlılığı olmadığı dəfələrlə sübut edilmişdir.Tarixi-arxeoloji və antropoloji tədqiqatlar Dağlıq Qarabağ ərazisində gəlmə elementər olan ermənilərin(haylar) uydurmaları olmasını tarixi xarakter məsələlərinin həlli işində mühüm vasitə olan Fonocoğrafiyatədqiqatları (Odontologiya) birmənalı şəkildə sübut etmişdir. Belə ki, Qarabağın dağlıq hissəsində (DağlıqQarabağ ərazisində) yaşamış qədim insanların diş-çənə sümüklərinin analizi nəticəsində öyrənilmişdir ki, oradatarixən yaşamış insanlarla indiki ermənilərin heç bir etnik bağlılığı yoxdur. Həmin analizlərin nəticəsində sübutayetirilmişdir ki, Qarabağın qədim sakinləri indiki azərbaycanlıların əcdadlarıdır. Ermənilərin Qarabağərazisindəki mədəniyyət irsinə iddiaları əsassızdır.Qarabağ abidələrinin ermənilərə məxsusluğuna aid gətirilən yeganə sübut bu abidələr üzərindəkiyazılardır, lakin bu hal həmin abidələrin etnik məxsusluğunu sübut etmək işində sübut ola bilməz. Elmiədəbiyyatdan. məlumdur ki, Albaniya ərazisi l-VI əsrlərdə alban arsakları, VII əsr-VIII əsrin əvvəllərinədəkmehran sülalələrinin hakimiyyəti altında olmuşdur. Həmin dövrdə alban yazısı və alban-arran dili hökmsürürdü. Burada erməni dilinə nə ehtiyac, nə də yer var idi. Abidələrin üzərindəki erməni yazıları isə bir qaydaolaraq sonradan, saxtalaşdırmaq məqsədilə qoyulmuş izlərdir.Hələ V əsrdə alban hökmdarları Bərdədə əyan uşaqlarına təhsil vermək, bilik öyrətmək üçün məktəbləraçmışdılar. Moisey Kalankatlı bildirirki, Albaniya hökmdarı (III Vaçaqan- 487-510) "təhsil vermək üçün müəllimlər topladı, kahinlərin vədigər təbəqədən olanların uşaqlarını həmin məktəblərə cəlb etdirdi".Alban kilsəsinin, alban kilsə məclislərinin 488-ci il Aquen və 705-ci il Bərdə qurultayının kanonikqərarlarını da alban tarixi-ədəbi ənənələrinin nümunələri sırasına daxil etməklə mənəvi tarix nümunələrininməzmununun geniş olduğunu görə bilərik.Bərdədə alban katolikosu Bəkirin zəngin kitabxanası olmuşdur. Həmin kitabxana erməni qriqoryantəriqəti tərəfdarlarının (keşiş İlyanın) satqınlığı nəticəsində Tərtər çayına atdırılmaqla məhv edilmişdir.196