Dağlıq Qarabağ münaqiĢəsi - Prezident Kitabxanası

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────- Qarabağ xanlığı ləğv edildikdən və rus üsul-idarəsi yarandıqdan bir il sonra, 1823-cü ildə rus idarəsitərəfindən "Qarabağ əyalətinin təsviri..." adlı kitab hazırlandı. Qarabağda əhalinin sayı, etnik tərkibi haqqındaaz-çox etibarlı mənbə məhz bu kitabdır.Professor Süleyman Əliyarlının bu mənbə ilə bağlı araşdırmalarına əsasən, 1823-cü ildə rus idarəçiliyininQarabağda qeydə aldığı 18563 ailədən 1559-u, yəni 8,4 faizi beş erməni məlikliyinin payına düşür. Ermənialimləri isə bu mənbəyə istinadən 1823-cü ildə Qarabağda 20 mindən artıq ailənin 5107-sinin erməni ailəsiolduğunu yazırlar. Bu rəqəm ermənilərin Qarabağa İran və Türkiyədən kütləvi köçürülməsindən əvvəl onlarınazərbaycanlı əhali ilə müqayisədə azlıqda olduqlarını təsdiqləyir. "Qarabağ əyalətinin təsviri..." əsəri ermənilərəsərf etmədiyi üçün onlar demək olar ki, Rusiyanın bütün kitabxanalarından bu mənbəni müxtəlif vasitələrləçıxarıb məhv ediblər. İndi bu mənbənin daha dərindən tədqiqinə, kütləvi nəşrinə və təbliğinə böyük ehtiyac var.1828-ci ildə Türkmənçay müqaviləsindən sonra ermənilərin İrandan Qarabağa köçürülməsi kütləvi vəmütəşəkkil xarakter almağa başladı. Həmin dövrdə bu işlərə general Paskeviç və onun köməkçisi, milliyyətcəerməni olan Lazarov başçılıq edirdi. 1828-ci il fevral ayının 29-da general Paskeviç göstəriş vermişdi ki,ermənilər İrəvan və Naxçıvan vilayətlərində, qismən də Qarabağa yerləşdirilsinlər, müsəlman kəndləri isəmüsəlmanların ən çox məskunlaşdığı yerlərə köçürülsün və həmin yerlər ermənilərə verilsin. İran ermənilərininköçürülməsi işlərinə başçılıq edən Lazarov Paskeviçə yazırdı: "Qabaqca Marağa erməniləri, sonra isə bütünermənilər yerlərini tərk etməyi qərara aldılar». Ermənilərin köçürülməsini təsvir edən Qlinka 1831-ci ildəyazırdı ki, Türkmənçayla həmhüdud kəndlərin erməniləri Qarabağa yollanıb və üç ay yarım ərzində 8 minerməni ailəsi Araz çayını keçib.Rus müəlliflərinin, ilk növbədə Şavrovun yazdığına görə, məhz 1828-1830-cu illər ərzində 40 000 İran və84 600 Türkiyə ermənisi Qarabağın da daxil olduğu Yelizavetpol və İrəvan quberniyalarına köçürülüb. Şavrovisə yazırdı ki, Zaqafqaziyada yaşayan 1 milyon 300 min ermənidən 1 milyondan artığı gəlmədir. Şavrovun bufikrini 8 cilddən ibarət «XIX əsri tarixi» kitabının fransız müəllifləri Lavissa və Rambo da təsdiq ediblər. 1925-ci ildə Fransada nəşr olunmuş bu əsər akademik Evgeniy Vasilyeviç Tarlenin redaktəsi ilə 30-cu illərin sonundaSSRİ-də də nəşr olunub. Onlar da təsdiq edirdilər ki, İrəvan quberniyası istisna olmaqla ermənilər Qafqaza yenigəliblər (XIX əsr tarixi. Professor Lavissa və Rambonun redaktəsi altında; 1939,c.8,s.298). Bir sözlə,Azərbaycanı və Qafqazı işğal etdikdən sonra Rusiyanın yeritdiyi siyasət ermənilərin simasında bölgəninxristianlaşdırılmasına yönəldilmişdi. Bu siyasət nəticəsində Azərbaycanın qədim ərazilərində ermənilərin sayıartmağa başladı və, bu da sonrakı problemlərin başlanğıcını qoydu.- Rusiyada baş verən oktyabr inqilabından sonra regionda nə baş verdi?- İstər birinci, istərsə də ikinci rus inqilabından sonra regionda ağır hadisələr baş verdi. Məsələn, götürəkGəncədən Birinci Dövlət Dumasına deputat seçilmiş İsmayıl xan Ziyadxanovun 1906-cı ilin iyun ayının 12-dəDumadakı çıxışını. O deyirdi: "Hörmətli millət vəkilləri, hər dəqiqə ölkəmizdən qorxulu xəbərlər alıram.Cənablar, iki ildən bəri qan içində üzən ölkəmizdə cəsədlərin üstündən keçirik. Artıq səbrimiz tükənib. Bizanaların qucağından alınıb havaya atılan südəmər uşaqların havada ikən xəncərə keçirildiklərini görmüşük, bizhamilə qadınların qarnına salınan xəncərlərin açdığı yarıqlardan uşaq əllərinin bayıra sallandığının şahidiolmuşuq. Qoy dəlik-deşik edilən cəsədlərdən, anaların, uşaqların fəryadlarından, iniltisindən həzz alanlar rəddolsunlar". Bu mənzərə oktyabr inqilabından sonrakı dövr üçün də xarakterik idi. Bolşevizmin Qafqazda ermənidonunda zühur etməsi Azərbaycan türklərinə böyük fəlakətlər gətirdi. Təkcə Bakıda 1918-ci ilin mart ayındadini və milli əlamətlərə görə 3 gün ərzində 12 min adam vəhşicəsinə qətlə yetirilib. Eyni hadisə Şamaxıda,Qarabağda, Naxçıvanda, İrəvanda və digər yerlərdə də təkrar edildi. Yalnız 1918-ci ilin mayında AzərbaycanXalq Cümhuriyyəti qurulduqdan sonra bu fəlakətlərin qarşısını almaq mümkün oldu.Yeri gəlmişkən, 1918-20-ci illərdə Ermənistan Cənubi Qafqazda 10 min kvadrat kilometr ərazisi olan dövlətidi. Sovetləşmədən sonra onun ərazisi 29,8 min kvadrat kilometr oldu. Heç kəs maraqlanmaq istəmir ki, buərazilər haradan gəldi. Axı Ermənistanın indiki ərazisinə əlavə edilən bu 19,8 min kvadrat kilometr ərazininhamısı Azərbaycanın idi. Qarabağa gəldikdə isə Xalq Cümhuriyyəti dövründə orada vəziyyəti stabilləşdirməkmümkün olmuşdu. 1919-cu ildə Ermənistandan gəlmiş milli Şuranın üzvləri Qarabağın erməni əhalisininqurultayını çağırdı və həmin qurultay Azərbaycan hökumətinə tabe olmaq barədə qətnamə qəbul etdi. Bu qərarParis sülh konfransında Azərbaycan nümayəndə heyətinin başçısı Əlimərdanbəy Topçubaşov tərəfindən VersalAli Şurasına təqdim edildi. Orada deyilirdi: "Qarabağın erməni əhalisinin nümayəndələri bu əhalininAzərbaycan hökumətinə tabe olması haqqında qətnamə qəbul etmişdir".- Ermənilər bildirirlər ki, Stalin Qarabağı Ermənistandan ayıraraq Azərbaycana verib...- Belə bir şey olmayıb. Məsələnin qoyuluşu səhvdir. Qarabağ heç vaxt Ermənistanın tərkibində olmayıb.Belə yanlış fikirlərlə dünya ictimaiyyətini aldadırlar, guya nə vaxtsa Qarabağ Ermənistanın tərkibində olub vəsonra onu Stalin alıb Azərbaycana verib. Bununla, sadəcə olaraq, SSRİ-nin dağılmasından sonra ermənilərStalin əleyhinə başlanan kampaniyadan yararlanmaq istəyirdilər. Məsələ tamamilə əksinədir. Qarabağın dağı da,aranı da tarixən vahid ərazi olub və həmişə Azərbaycanın ayrılmaz hissəsi kimi tanınıb. Məhz Moskvanın19