Dağlıq Qarabağ münaqiĢəsi - Prezident Kitabxanası

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────xanlıqlardan biri Kür və Araz çayları arasında böyük əraziyə malik olan Qarabağ xanlığı oldu. Qarabağxanlığının əsasını Cavanşirlər sülaləsinin Sarıcalı oymağından olan Pənah Əli xan qoydu.XVIII əsrdən Qafqazı, o cümlədən Cənubi Qafqazı ələ keçirmək üçün geniş hərbi fəaliyyətə başlayan RusiyaXIX əsrin birinci yarısında buna nail oldu.1805-ci ildə Qarabağ xanı ilə rus imperatoru arasında “Kürəkçay” traktatı imzalandı. 11 maddədən ibarət“Andlı öhdəlik” adlanan bu traktat ilə Qarabağ xanlığı Rusiya himayəsinə qəbul edildi. Bundan sonra uzunmüddət müstəqil Azərbaycan dövlətinin qurulmasına imkan verilmədi.“Kürəkçay”ın (1805-i il) ardınca Rusiya ilə İran arasında bağlanan “Gülüstan” (1813-cü il) və “Türkmənçay”(1828-ci il) müqaviləsindən sonra Qarabağda erməniləşdirmə prosesi başlandı. Rusiya dövləti Qarabağaermənilərin köçürməsinə hər vasitə ilə səy göstərdi və hər cür şərait yaratdı.1822-ci ildə Qarabağ xanlığı ləğv olundu. Onun yerinə eyni adlı - Qarabağ əyaləti yarandı. Bundan sonraQarabağda siyasi, iqtisadi və mənəvi cəhətdən müstəmləkəçilik siyasəti gücləndi. Qeyd etmək lazımdır ki,Rusiya Qafqazı öz təsiri altında saxlamaqla iqtisadi maraqlarını təmin etmək üçün Rusiya hökuməti öz nüfuzdairəsinə daxil etdiyi bölgələrdə imperiyanın siyasi təsir gücünü göstərdi. XIX əsrin əvvəllərində RusiyanınQafqazı ələ keçirmək üçün Osmanlı dövləti və İranla apardığı müharibə nəticəsində Azərbaycan torpaqları ikihissəyə bölündü. Qarabağ da Rusiya imperiyasının tərkibinə keçdi. Rus hökuməti İran və Türkiyədən buərazilərə 200 mindən artıq erməni köçürdü. Rəsmi sənədlərə görə bu ermənilər İrandan və Türkiyədənköçürülmüşdür.Rəsmi və tarixi sənədlərdə (1828-1830-cu illərdə) İrandan 40 min nəfər, Osmanlı Türkiyəsi ərazisindən isə84 min nəfər erməninin Azərbaycan ərazisinə köçürüldüyü bildirilir. Həmin dövrdə rus ordusunun köməyi iləQarabağın müsəlman-türk kəndləri boşaldılır, boşaldılan kəndlərə erməni ailələri yerləşdirilirdi. Qafqazaköçürülmüş erməninin hesabına demoqrafiq quruluş dəyişdirildi, süni surətdə ermənilərin yerli türk-müsəlmanəhalisindən sayca üstünlüyü təmin edildi.Bununla əlaqədar 1829-cu il martın 30-da Q.Lazarev (Lazaryan) ermənilərə rus və erməni dillərində xüsusimüraciət etmişdi. Həmin müraciətdə ermənilərin İrəvan, Naxçıvan və Qarabağ torpaqlarında istədikləri yerəköçmələrinə icazə verildiyi və onlar üçün gəldikləri yerdə hər cür şərait yaradılacağı və köçərkən onlarahərtərəfli köməklik göstəriləcəyi elan edilirdi. Ermənilərin Şimali Azərbaycana köçürülməsi 1828-ci ilTürkmənçay müqaviləsinin XV maddəsinə uyğun olaraq təşkil edilirdi.Qafqazdakı rus qoşunlarının baş komandanı A.R.Yermolovun (1816-1827) göstərişi ilə tərtib olunan“Təsvir”ə görə Qarabağ əyalətində olan 20.095 ailədən 15.729-u azərbaycanlı (1.111-i şəhərdə, 14.618-ikənddə), - 4366-sı erməni, o cümlədən alban idi (421-i şəhərdə, 3.945-i kənddə).1829-cu il dekabrın 24-də İ.Paskeviçə ətraflı hesabat təqdim edən Q.Lazarev üç ay yarım ərzində 8000-dənyuxarı erməni ailəsinin (40 min nəfərin) Arazı keçərək Rusiyanın yeni tutduğu torpaqlarda - İrəvan, Naxçıvanvə Qarabağda məskunlaşdırıldığını bildirirdi.Qarabağda 1832-ci ildə keçirilmiş kameral sayımının nəticələri göstərir ki, burada ermənilərin sayı 34,8 faizəçatdırılmış, türk-müsəlman əhalinin sayı isə 64,8 faizə enmişdir.XX əsrin əvvəllərində Qarabağda vəziyyət belə idi ki, ermənilərin möhkəmləndirilməsi üçün həyata keçirilənetnik təmizləmə siyasəti geniş vüsət almış, 1905-1906-ci illərdə türk-müsəlmanların silahlandırılmış ermənilərtərəfindən qırğını ilə nəticələnmişdi. Həmin dövrdə silahlanmış erməni quldur dəstələri Qarabağda dincazərbaycanlı əhaliyə divan tutmuş, yüzlərlə kənd və qəsəbə dağıdılmış, yandırılmışdır.Eçmiədzin sinodunun prokuroru A.Frenkelin 1907-ci ildə ermənilər haqqında rus çarı üçün hazırladığı xüsusiarayışda qeyd olunur: “Şəhər sakinləri olan ermənilərin fəxr edə biləcəkləri vətənləri yoxdur, yalnız acı biretirafları vardı ki, onların xalqı artıq 1300 ildir ki, - qul və hamının nifrət etdiyi bir parazitdir”.Beləliklə, ermənilər çarizmin hərtərəfli dəstəyi və yaratdığı əlverişli şərait nəticəsində Qarabağdamöhkəmlənə bildilər. Bununla da Azərbaycanın Qarabağ bölgəsi münaqişə yuvasına çevrildi.Qarabağ bölgəsi Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə (1918-1920) Azərbaycanın mərkəziregionlarından biri idi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaşadığı 23 ay müddətində gənc dövlət başqasahələrdə olduğu kimi, ölkənin ərazi bütövlüyünün qorunması sahəsində də əhəmiyyətli işlər gördü. 1918-1920-ci illərdə Qarabağda soyqırım törədən erməni daşnakları Qarabağın qəzalarında kəndləri məhv edərək minlərləazərbaycanlını öz doğma yurdlarından qovdular. Nuru Paşanın rəhbərliyi ilə Türk-İslam odusu Xosrov bəySultanovun başçılıq etdiyi müqavimət hərəkatı ilə birgə 1920-ci il iyun ayının əvvəllərində Şuşanı XI ordununsilahlı dəstələrindən təmizləyə bilsə də, Dağlıq Qarabağa rus və erməni quldurlarına kömək məqsədilə gətirilmişbirləşmiş ordu hissələri iyunun 15-də Şuşada sovet hökumətini bərpa etdi.1920-1921-ci illərdə Ermənistandan Azərbaycana 850 erməni ailəsi köçürüldü. Bunlardan 765 ailə YuxarıQarabağda yerləşdirildi. Onların məskunlaşdırılması və yaşaması üçün hər cür şərait yaradıldı.Diqqəti çəkən ciddi məsələlərdən biti də odur ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yaranan zaman dövlətinərazisi 114 min kv.km idi. Azərbaycan ikinci dəfə müstəqillik əldə edəndə bu rəqəm 86,6 min kv.km-ə179