DaÄlÄ±q QarabaÄ mÃ¼naqiÄ¢Ési - Prezident KitabxanasÄ±

More documents

Recommendations

Info

Azərbaycan Respublikası <strong>Prezident</strong>inin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Qarabağın qara günlərinin başlandığı tarix1805-ci il mayın 14-də Rusiya imperiyası Qarabağ xanlığının müstəqilliyinə son qoydu1805-ci ilin mayında, eləcə də ondan əvvəl Azərbaycanın tarixi taleyində baş verən hadisələr faciəvi“Gülüstan” müqaviləsinə gətirib çıxartdı. Nəticədə 1813-cü il oktyabrın 12-də Qarabağın Gülüstan kəndindəAzərbaycanın tarixi torpaqları Rusiya və İran arasında bölüşdürüldü. Bu tarix Azərbaycan Türklərinin taleyindəən kədərli günlərdən biridir. Fəlakətli tarixə gəlib çıxıncaya qədər çoxlu itkilərimiz oldu. Heç bir fəlakət birdənbirəyaranmır. Tarixçi-alim Vaqif Abışov deyir: “Həmişə olduğu kimi o dövrdə də dünyada vəziyyət hədsizgərgin idi. Azərbaycanı bu faciəyə gətirib çıxaran ən başlıca səbəblərdən biri Azərbaycanın vahid dövlətininolmaması idi”.Vaqif Abışov Türkmənçay müqaviləsinə qədər olan dövrün ictimai-siyasi vəziyyətini belə xarakterizəedir: “O dövrdə Azərbaycanda mövcud olan xanlıqlar 3 qismə bölünmüşdü. Bunların bir qismi İrana meyledirdi, bir qismi Rusiyaya sığınmağı əhəmiyyətli sayırdı, qalanları isə Osmanlı imperiyasının himayəsini qəbuledirdi. Bu xanlıqların içərisində elə bir güclü siyasətçi yox idi ki, Azərbaycanı vahid bir hakimiyyətdə birləşdirəbilsin. 19-cu yüzilin əvvəllərində Azərbaycan xanlıqlarının Rusiya tərəfindən işğalına başlanıldı. 1804-cü ilinyanvarında Gəncə xanlığı işğal olundu, orada xanlıq sistemi ləğv edildi. Bundan sonra bir çox xanlıqlarRusiyaya meyl etməyə başladılar, çünki artıq qorxu prinsipi yaranmışdı. Qorxu həm də Qacarlar sarıdan idi.Gəncə xanlığı işğal olunandan sonra Qarabağ, Şəki və Şamaxı xanlıqları Rusiyanın himayəsinə keçməkhaqqında razılığa gəlirlər. Azərbaycanın şimal xanlıqları birləşə bilmədilər. Rusiya bu vəziyyətdən məharətləistifadə etdi, 1-ci Pyotrun vəsiyyətinə uyğun olaraq Azərbaycan xanlıqlarını işğala girişdi. Azərbaycanxanlıqları öz daxili idarəetmələrini qoruyub saxlamaq istəyirdilər, xaricdən isə Rusiyanın himayəsini qəbuledirdilər. 1805-ci il mayın 14-də Qarabağ xanı İbrahimxəlilxan Rusiya ilə Qarabağ xanlığı arasında bağlanan“Kürəkçay” müqaviləsinə əsasən xarici siyasətdən məhrum oldu, daxildə isə xanlığın idarəetməsini qoruyubsaxlamış oldu. Habelə ərazisində rus qoşunlarını saxlamağı öhdəsinə götürdü. Səlim xan İbrahimxəlil xanınqohumu idi. Mayın 21-də Şəki xanlığı da Rusiyanın təəbəliyini qəbul etdi. Şirvan xanı Mustafa xan ruslara qarşıbir az müqavimət göstərdi, ancaq o da Rusiya imperiyasından az sonra bərk ehtiyatlandığından 1805-ci ildekabrın 27-də Rusiyanın himayəsini qəbul etdi, “Kürəkçay” müqaviləsinə qoşulduğunu bəyan etdi, özərazisində rus qoşunlarını saxlamağa razı oldu. Bu xanlıqlar habelə hər il Rusiya xəzinəsinə rus manatıyla 8 minçervo xərac verməli idilər. Xanların hər birinə çar general-rütbəsi verilir, onlara dövlət büdcəsindən əməkhaqqıkəsilirdi”.Azərbaycan yuxarıda adları sadalanan ölkələrin faktiki döyüş, siyasi mübarizə, hərbi münaqişəmeydanına çevrilmişdi. Azərbaycanın tarixi taleyində hədsiz gərgin, təhlükəli bir vəziyyət yaranmışdı. Fəlakətlivəziyyətdən artıq qaçmaq mümkün deyildi: “Təbiidir ki, heç bir dövlət o birinə qətiyyən güzəştə getməkistəmirdi. Bu məqamlarda Azərbaycan xanlıqları artıq vəziyyətdən salamat çıxmaq haqqında da düşünməyəbaşladılar. Amma bəziləri üçün bu, fəlakətlə nəticələndi. Məsələn, Qarabağ xanı İbrahimxəlil xan ruslartərəfindən qətlə yetirildi. Bu mənada Türkmənçay fəlakətinə qədər olan mərhələdə Azərbaycan xanlıqlarınındaxili vəziyyəti son dərəcə gərgin idi. İqtisadiyyat dağılmışdı, xanlıqların həyat tərzi, daxili qaydaları da istəristəməzdağınıq bir vəziyyətdə idi. Məhz həmin dövrün siyasi ab-havası, başlıcası isə xalqın müqavimət ruhunayetkin səviyyədə kökləndirilməməsi böyük mənada mübarizəni mümkünsüz etdi. Azərbaycan ayrı-ayrıxanlıqlara parçalanmışdı, daim xanlıqlar arasında müharibələr gedirdi. Hər bir xanlıq özünü tamamilə müstəqilhesab edirdi. Müqavilədən əvvəl ayrı-ayrı Azərbaycan xanları, konkret olaraq Quba xanı Fətəli xan, Şəki xanıÇələbi xan, Urmiyalı Fətəli xan Əfşar, Qarabağ xanı Pənahəli xan ayrı-ayrılıqda Azərbaycanı birləşdirmək üçünxeyli cəhd etmişdilər. Lakin təəssüf ki, onlar biri-birlərinə mane olublar. Məsələn, Pənahəli xana məqsədinireallaşdırmaqda Güney Azərbaycanda Məhəmməd Həsən xan Qacar, Kərim xan Zənd, eləcə də Şəki xanı Çələbixan mane olurdu. Hacı Çələbinin Azərbaycanı birləşdirmək istəyinə Pənahəli xan, Gəncə xanlığı, Quba xanlığımane olublar. Çox təəssüf ki, Azərbaycanın birliyi daxili və xarici səbəblərdən reallaşmadı”.Təəssüf ki, tarixin çox dönəmlərində türklər arasında birlik olmayıb. Babək dövründə, eləcə də sonrakıyüzillərdə, xüsusən Səfəvilər dövründə azərbaycanlıların biri-birinə yadlığının acı nəticələrini görməkmümkündür: “Həmin dövrdə Rusiya nəzərə çarpacaq üstünlüyə malik idi. Onun Cənubi Qafqazda erməni kimigüclü bir dayağı vardı. Ermənilər daim təxribatla məşğul olur, rus hərbi hissələrində xidmət edir, bir sözlə,Rusiya imperiyasının Cənubi Qafqazda qələbələr qazanması üçün əllərindən gələni edirdilər. Azərbaycanınparçalanması 1722-ci ildən Birinci Pyotrun vaxtından üzü bəri başlamışdı. Qarabağ, Şəki, Şamaxı rəsmi şəkildədinc yolla Rusiyaya birləşdirildi, onlar faktiki olaraq Rusiyanın himayəsini qəbul etdilər, yəni daxildə müstəqil,xarici siyasətdə isə Rusiyadan asılı oldular. Mahiyyətcə belə bir tarixi fəlakət Gülüstan müqaviləsi zamanıreallaşdı. Birinci mərhələdə Azərbaycanın Naxçıvan və İrəvan xanlıqları İranın nəzarətində qalmaq şərtilə, qalanərazilər Rusiyanın tabeliyinə keçdi. 1813-cü ildən sonra bu tarixi fəlakətə qarşı demək olar, müqavimət olmadı.124
Azərbaycan Respublikası <strong>Prezident</strong>inin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Əslində müqavimət bu dövrədək olmuşdu. Məsələn, Bakı xanlığı Rusiyaya tabe olmadı. Qafqazda rusqoşunlarının baş komandanı Sisianovun başı Bakı xanı Hüseynqulu xanın qohumu İbrahim xan tərəfindənkəsildi. Qarabağ xanı İbrahimxəlil xan ailəsi ilə birlikdə məhv edildi. Gəncə xanı Cavad xanın rus qoşunlarınaqarşı uzunmüddətli müqaviməti tarixi hadisəyə çevrilib. 1813-cü ilin 12 oktyabrında imzalanmış Gülüstanmüqaviləsindən sonra burada ciddi narazılıq müşahidə edilməməsinin səbəbi o idi ki, artıq əhalinin inadıqırılmışdı”.Xanlıqlara verilən imtiyazlar 1805-ci ildən 1826-cı ilə kimi davam etdi. Bu dönəmən sonra yuxarıdasadalanan güzəştlər də ləğv edildi: “Şəkidə 1819-cu ildə, Şamaxıda 1820-ci ildə, Qarabağda 1822-ci ildə,Lənkəranda 1826-cı ildə xanlıq sistemi ləğv edildi, komendant idarəetmə sistemi yaradıldı.“Qarabağnamə”lərin mahiyyəti isə “Yaşasın Rusiya” deməkdir.Vaqif Abışov deyir: “Əhməd bə Cavanşir, Mirzə Adıgözəlbəy və başqaları Rusiyaya xidmət ediblər.Təbiidir ki, onlar Rusiya əleyhinə yaza bilməzdilər. Həmin “Qarabağnamə”lərdə xanlığın tarixi, daxili idarəsistemi, təsərrüfat həyatı, habelə Qacarlarla münasibətlərin öyrənilməsi sarıdan maraqlıdır”.Professor Tofiq Vəliyevin “Qarabağnamə”lərlə bağlı fikirləri də maraqlıdır: “”Qarabağnamə”ləri 19-cu yüzildə Mir Mehdi Xəzani, Mirzə Camal, Mirzə Adıgözəl bəy və başqaları yazıb. “Qarbağnamə”lərdə rusmeylliliyinin olması təbii idi. Məsələn, Mirzə Adıgözəl bəy rus ordusunun kapitanı idi. İstefaya çıxandan sonra“Qarabağnamə”ni yazmağa başlayıb. Çar Rusiyasından yüksək rütbəli bir şəxs kimi istefaya çıxıb təqaüd alanbir adam əsil Qarabağ tarixini yaza bilərdimi? Bu səbəbdən də onun əsərlərində çox böyük qüsurlar var. Ammaxidmətləri də var: 1826-1828-ci illərdə Rusiya-İran (əslində bu, Rusiya-Azərbaycan müharibəsi idi) müharibəsizamanı Nizaminin məqbərəsini dağıtmışdılar. 1847-ci ildə Mirzə Adıgözəl bəy o məqbərəni öz hesabına bərpaetdirib”.Elçin Qaliboğlu“Xalq Cəbhəsi”. - 2009. - 14 may. - № 82. - S. 14.125
Page 1 and 2:
Azərbaycan Respublikası Prezident
Page 3 and 4:
Page 5:
Page 8 and 9:
Page 10 and 11:
Page 12 and 13:
Page 14 and 15:
Page 16 and 17:
Page 18 and 19:
Page 20 and 21:
Page 22 and 23:
Page 24 and 25:
Page 26 and 27:
Page 28 and 29:
Page 30 and 31:
Page 32 and 33:
Page 34 and 35:
Page 36 and 37:
Page 38 and 39:
Page 40 and 41:
Page 42 and 43:
Page 44 and 45:
Page 46 and 47:
Page 48 and 49:
Page 50 and 51:
Page 52 and 53:
Page 54 and 55:
Page 56 and 57:
Page 58 and 59:
Page 60 and 61:
Page 62 and 63:
Page 64 and 65:
Page 66 and 67:
Page 68 and 69:
Page 70 and 71:
Page 72 and 73:
Page 74 and 75: Azərbaycan Respublikası Prezident
Page 174 and 175:
Page 176 and 177:
Page 178 and 179:
Page 180 and 181:
Page 182 and 183:
Page 184 and 185:
Page 186 and 187:
Page 188 and 189:
Page 190 and 191:
Page 192 and 193:
Page 194 and 195:
Page 196 and 197:
Page 198 and 199:
Page 200 and 201:
Page 202 and 203:
Page 204 and 205:
Page 206 and 207:
Page 208 and 209:
Page 210 and 211:
Page 212 and 213:
Page 214 and 215:
Page 216 and 217:
Page 218 and 219:
Page 220 and 221:
Page 223:
Page 226 and 227:
Page 228 and 229:
Page 230 and 231:
Page 232 and 233:
Page 234 and 235:
Page 236 and 237:
Page 238 and 239:
Page 240 and 241:
Page 242 and 243:
Page 244 and 245:
Page 246 and 247:
Page 248 and 249:
Page 250 and 251:
Page 252 and 253:
Page 254 and 255:
Page 256 and 257:
Page 258 and 259:
Page 260 and 261:
Page 262 and 263:
Page 264 and 265:
Page 266 and 267:
Page 268 and 269:
Page 270 and 271:
Page 272 and 273:
Page 274 and 275:
Page 276 and 277:
Page 278 and 279:
Page 280 and 281:
Page 282 and 283:
Page 284 and 285:
Page 286 and 287:
Page 288 and 289:
Page 290 and 291:
Page 292 and 293:
Page 294 and 295:
Page 296 and 297:
Page 298 and 299:
Page 300 and 301:
Page 302 and 303:
Page 304 and 305:
Page 306 and 307:
Page 308 and 309:
Page 310 and 311:
Page 312:
show all

DaÄlÄ±q QarabaÄ mÃ¼naqiÄ¢Ési - Prezident KitabxanasÄ±

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?

DaÄlÄ±q QarabaÄ mÃ¼naqiÄ¢Ési - Prezident KitabxanasÄ±