Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος - Center for Democracy in South ...

ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟΓΙΑ ΤΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΗΣ ΝΕΟΤΕΡΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΝΟΤΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣΟ Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος

Τίτλος πρωτοτύπου: Teaching Modern Southeast European History, Alternative Educational Materials, Workbook 4 - The Second WorldWar, Edited by Krešimir Erdelja, Series Editor: Christina Koulouri, Thessaloniki, CDRSEE, 2005.Eισηγητής για το Κοινό Σχέδιο Ιστορίας στο Διοικητικό Συμβούλιο του Κέντρουγια τη Δημοκρατία και τη Συμφιλίωση στη Νοτιοανατολική Ευρώπη: Κώστας ΚαρράςΔιευθυντής: Νέναντ ΣέμπεκΔιευθύντρια Προγραμμάτων: Σήλα ΚάννονΣυντονίστρια Προγράμματος: Θεανώ ΣαββάογλουΓλωσσική Επιμέλεια: Ελένη ΣερβετοπούλουΓραφικός σχεδιασμός: Διάγραμμα - Χρήστος Κουτρουδίτσος, Γραφικές Τέχνες, Ζωοδόχου Πηγής 93, 114 73 ΑθήναΕκτύπωση: Πέτρος Μπαλλίδης και Σια Ο.Ε., Γραφικές Τέχνες, Ερμού 4, 144 52 ΜεταμόρφωσηΧορηγός της ελληνικής έκδοσης: Ίδρυμα Α.Γ. ΛεβέντηΧορηγοί της αγγλικής έκδοσης: Υπουργείο Εξωτερικών των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής,Οργανισμός των Ηνωμένων ΠολιτειώνΑμερικής για τη Διεθνή Ανάπτυξη (USAID), Υπουργείο Εξωτερικών της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας, ΣύμφωνοΣταθερότητας για τη Νοτιοανατολική Ευρώπη.Δήλωση: Οι χαρακτηρισμοί οι οποίοι χρησιμοποιούνται σ’αυτό το βιβλίο, καθώς και τα υλικά τα οποία παρουσιάζονται εδώ, δεσημαίνουν κατά κανέναν τρόπο την έκφραση οποιωνδήποτε απόψεων εκ μέρους του εκδότη (Κέντρο για τη Δημοκρατία και τηΣυμφιλίωση στη Νοτιοανατολική Ευρώπη), ούτε των χορηγών του τελευταίου (Υπουργείο Εξωτερικών των Ηνωμένων Πολιτειώντης Αμερικής, USAID, Υπουργείο Εξωτερικών της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας, Σύμφωνο Σταθερότητας για τηΝοτιοανατολική Ευρώπη, Ίδρυμα Α.Γ. Λεβέντη). Οι απόψεις οι οποίες περιέχονται στο βιβλίο αυτό εκφράζουν αποκλειστικά τουςσυγγραφείς του ως άτομα και δεν αντανακλούν απαραιτήτως τις απόψεις του Κέντρου για τη Δημοκρατία και τη Συμφιλίωση στηΝοτιοανατολική Ευρώπη ή των χορηγών του.Copyright: Κέντρο για τη Δημοκρατία και τη Συμφιλίωση στη Νοτιοανατολική Ευρώπη (Center for Democracy and Reconciliation inSoutheast Europe, CDRSEE), Κρίσπου 9, Άνω Πόλη, 54 634 ΘεσσαλονίκηΤηλ: +30 2310 960 820-1, φαξ: +30 2310 960 822Ηλεκτρονικό ταχυδρομείο: info@cdsee.org, Ιστοσελίδα: www.cdsee.orgISBN SET: 960-86857-7-XISBN: 960-88963-1-2

ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟΓΙΑ ΤΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΗΣ ΝΕΟΤΕΡΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΝΟΤΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣΒΙΒΛΙΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 4Ο Δεύτερος Παγκόσμιος ΠόλεμοςΕπιμέλεια: ΚΡΕΣΙΜΙΡ ΕΡΝΤΕΛΙΑΔιεύθυνση Σειράς: ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΚΟΥΛΟΥΡΗMετάφραση: ΣΠΥΡΟΣ ΜΑΡΚΕΤΟΣΚέντρο για τη Δημοκρατία και τηΣυμφιλίωση στη Νοτιοανατολική Ευρώπηw w w . c d s e e . o r gΘεσσαλονίκη 2005

ΠεριεχόμεναΕισαγωγή .........................................................................................................................................................................................................13Χρονολόγιο .....................................................................................................................................................................................................19Χάρτης 1: Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος, 1939 -1942 ............................................................................................................32Κεφάλαιο Α: Πολιτική .................................................................................................................................................................................33Ι. Ηγέτες και ιδεολογίες ..............................................................................................................................................................................33Α-1. O Φιτζρόυ Μακλήν μιλά το 1943 για τον Τίτο ................................................................................................................. 33Η συνομιλία του Φιτζρόυ Μακλήν με τον Τίτο το 1944 ............................................................................................... 33Εικ. 1. Ο ηγέτης των Παρτιζάνων του γιουγκοσλαβικού «Λαϊκού Απελευθερωτικού Κινήματος»,Γιόζιπ Μπροζ – Τίτο και ο διοικητής του γιουγκοσλαβικού «Πατριωτικού Στρατού»(«Τσέτνικ»), στρατηγός Ντράζα Μιχαήλοβιτς ................................................................................................................. 34Α-2. Ο φωτογράφος του Πάβελιτς καταθέτει για την προσωπικότητά του το 1961 .................................................. 35Εικ. 2. Άντε Πάβελιτς ............................................................................................................................................................................. 35Α-3. Περιγραφές του Μεχμέτ Σέχου και του Εμβέρ Χότζα .................................................................................................. 35Α-4. Ένας άγγλος κατάσκοπος μιλά για τον ηγέτη της πολιτικής αντιπολίτευσης στη Ρουμανία,Γιούλιου Μανίου ....................................................................................................................................................................... 37Α-5. Ο Ιωάννης Μεταξάς προς τους εκδότες και τους συντάκτες του ελληνικού τύπου (30Οκτωβρίου 1940) ..................................................................................................................................................................... 37Εικ. 3. Λαχείο υπέρ των οικογενειών των στρατιωτών που μάχονταν στο αλβανικό μέτωπο το 1940-41 .................... 38Α-6. Διαταγή αρ. 26 του Χίτλερ ( 3 Απριλίου 1941) ................................................................................................................ 38Α-7. Ο Ίων Αντωνέσκου για το «εβραϊκό πρόβλημα» .......................................................................................................... 39Α-8. Το διάγγελμα του βασιλιά Μιχαήλ της Ρουμανίας (23 Αυγούστου 1944) ............................................................ 39Α-9. Η κομμουνιστική ιδεολογία του Αλβανικού Εθνικού Απελευθερωτικού Κινήματος, όπως τηνεκθέτει ο Σεϊφουλλά Μαλεσόβα ......................................................................................................................................... 40Α-10. Προκήρυξη της Περιφερειακής Επιτροπής Μακεδονίας του Κόμματος της Γιουγκοσλαβίας ...................... 41ΙΙ. Στρατοί και στρατιώτες .........................................................................................................................................................................42Α-11. Αμερικανική έκθεση σχετικά με τις δραστηριότητες της αλβανικής αντίστασης ............................................ 42Α-12. Οι εκπρόσωποι των Συμμάχων στα Βαλκάνια μιλούν σχετικά με τις στρατηγικές τουαντάρτικου στην Αλβανία ..................................................................................................................................................... 42Α-13. Ο κροάτης στρατιωτικός ακόλουθος στη Σόφια σχετικά με την κατάσταση στη Μακεδονία ...................... 42Εικ. 4. Η αντικατάσταση του γερμανικού από το βουλγαρικό στρατό μετά τη φασιστική κατάληψητης Γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας (Απρίλιος 1941) ...................................................................................................... 43Α-14. Προκήρυξη του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου (Επιτροπή Στερεάς Ελλάδας) .................................... 43Α-15. Προκήρυξη του Εθνικού Δημοκρατικού Ελληνικού Συνδέσμου (ΕΔΕΣ) 1943 ................................................... 44Εικ. 5. Φωτογραφία ανταρτών (ανδρών και γυναικών) της αριστερής αντίστασης στην Ελλάδα ........................... 45A-16. Οι βασικές θέσεις της Οσλομπόντιλνα Φρόντα (OF) (Απελευθερωτικό Μέτωπο τουΣλοβενικού Έθνους) ............................................................................................................................................................... 45Α-17. Από το ημερολόγιο ενός διοικητή γιουγκοσλάβων Παρτιζάνων ........................................................................... 465

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑΑ-18. Aπό τα πρακτικά της συνάντησης μεταξύ του Ντράζα Μιχαήλοβιτς κι εκπροσώπων τηςγερμανικής διοίκησης της Σερβίας στο χωριό Ντίβτσι ............................................................................................... 46Α-19. Από τις οδηγίες του Ντράζα Μιχαήλοβιτς προς τον ταγματάρχη Τζόρτζε Λάσιτς και τολοχαγό Πάβλε Τζούρισιτς ...................................................................................................................................................... 46Εικ. 6. Σερβική αφίσα .......................................................................................................................................................................... 47Α-20. Η συνεργασία μεταξύ των Ουστάσι και των Τσέτνικ .................................................................................................... 47Α-21. Οι απαρχές της εξέγερσης στη Βοσνία ............................................................................................................................ 48Α-22. Η ίδρυση της Μεραρχίας Ες Ες − «Χαντζάρι» στη Βοσνία .......................................................................................... 49Α-23. Ο Ντάρκο Στούπαριτς γράφει σχετικά με τη δημιουργία της πρώτης κροατικής αντάρτικηςΑ-24.ομάδας, κοντά στο Σίσακ της Κροατίας, τον Ιούνιο του 1941 .................................................................................. 50Μαρτυρίες για το πώς είδε η Οχρίδα την άφιξη των Γερμανών, των Ιταλών, των Βουλγάρωνκαι των Παρτιζάνων στο Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο ............................................................................................... 50Εικ. 7. Βόσνιοι μουσουλμάνοι στις δυνάμεις των Ουστάσι .................................................................................................... 51Α-25. Ένα παιδί μιλά για τον ανταγωνισμό των πολιτικών ομάδων στην Αλβανία ...................................................... 51Α-26. Εγκύκλιος του Κεντρικού Συμβουλίου του Εθνικού Κινήματος Απελευθέρωσης της Αλβανίας .................. 51III. Σχέσεις με τις δυο αντίπαλες συμμαxίες και με τις γειτονικές χώρες ..............................................................................52Α-27. Δελτίο ειδήσεων για το στρατιωτικό πραξικόπημα το οποίο ανέτρεψε τη φιλική προς τονΆξονα κυβέρνηση του βασιλείου της Γιουγκοσλαβίας ............................................................................................... 52Α-28. Έκθεση του αρχιραβίνου της Γιουγκοσλαβίας, σχετικά με την αντίδραση του πληθυσμού σταγεγονότα που εκτυλίχθηκαν μεταξύ τέλους Μαρτίου και τέλους Ιουνίου του 1941 ...............................................53Εικ. 8. 27 Μαρτίου του 1941. Μαζικές διαδηλώσεις στο Βελιγράδι εναντίον του Άξονα ............................................. 53Α-29. Από τα απομνημονεύματα του Κονσταντίν Κατσάρωφ για την πρώτη χρονιά του ΔεύτερουΠαγκοσμίου Πολέμου ............................................................................................................................................................. 54Α-30. Ο βούλγαρος δημοσιογράφος Νταναΐλ Κράπτσεφ σχετικά με την κατηγορία ότι η Βουλγαρίαδεν πρόβαλε αντίσταση στο γερμανικό στρατό ........................................................................................................... 54Α-31. Ο Νταναΐλ Κράπτσεφ σχολιάζει τη γοργή νίκη της Γερμανίας επί της Γιουγκοσλαβίας,Απρίλιος 1941............................................................................................................................................................................. 55Εικ. 9. Ρουμανική εφημερίδα: βασιλιάς Μιχαήλ, Αντωνέσκου, Μουσσολίνι και Χίτλερ (1941).................................. 55Εικ. 10. Ρουμανική εφημερίδα: βασιλιάς Μιχαήλ και αρχιστράτηγος Στάλιν (1945)........................................................ 55Α-32. Απόσπασμα από το Μνημόνιο (18/10/1941) του τότε πρωθυπουργού της Κυβέρνησης τουΚαΐρου Εμμανουήλ Τσουδερού προς τους Βρετανούς ............................................................................................... 56Α-33. Μήνυμα του βρετανικού Υπουργείου Εξωτερικών (Φόρεϊν Όφφις) προς τον βρετανόεπιτετραμμένο στο Κάιρο (14/8/1944) ............................................................................................................................. 56Α-34. Ο ταξίαρχος Μάγιερς εκτιμά την επίδραση της ελληνικής αντίστασης στη γενική πορεία τουπολέμου ....................................................................................................................................................................................... 56Εικ. 11. Φωτογραφία από ρουμανική εφημερίδα. Συναδέλφωση του ρουμανικού στρατού και τουΚόκκινου Στρατού: αξιωματικοί στο μέτωπο .................................................................................................................. 57Α-35. Η μεταχείριση των άγγλων αιχμαλώτων πολέμου στη Ρουμανία (1944).............................................................. 57Α-36. Από τα πρακτικά της συζήτησης μεταξύ Γιόζιπ Μπροζ – Τίτο και Ουίνστον Τσώρτσιλ στηΝεάπολη της Ιταλίας, 12 Αυγούστου του 1944 .............................................................................................................. 58Α-37. Διαταγή του βασιλιά της Ιταλίας Βίκτωρα Εμμανουήλ Γ’ για την προσάρτηση της επαρχίαςτης Λιουμπλιάνας στην Ιταλία ............................................................................................................................................. 58Α-38. Διήγηση του Ιβάν Βενεντίκοφ για τις σχέσεις του με τους Γερμανούς στη Μακεδονία ................................... 59ΙV. Θρησκευτικοί φορείς ...........................................................................................................................................................................60Α-39. Κήρυγμα του Αρχιεπισκόπου Ιωαννίνων προς όλο του το ποίμνιο ........................................................................ 606

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣΑ-40. Επιστολή του Αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού και άλλων επιφανών Ελλήνων προς τον Γκούντερφον Άλτενμπουργκ, γερμανό πρεσβευτή στην Ελλάδα ............................................................................................. 60Α-41. Η Καθολική Εκκλησία της Αλβανίας σχετικά με την ιταλική εισβολή στη χώρα της ....................................... 61Α-42. Οι μουσουλμάνοι του Σεράγεβου για την κατάσταση στη Βοσνία και την Ερζεγοβίνη .................................. 61Α-43. Ο ισλαμικός κλήρος και η δημιουργία της μουσουλμανικής μεραρχίας των Ες Ες το 1943 ......................... 62Α-44. Ο λόγος που εκφώνησε η Αυτού Αγιότης Νικόδημος, Πατριάρχης της Ρουμανίας το 1942 ........................ 62Α-45. Άρθρο εφημερίδας: «Αι αδελφαί εκκλησίαι. Λαμπραί προοπτικαί της Ορθοδοξίας», τουΑ-46.Μίχαϊ Μπουρλάκου .................................................................................................................................................................. 62Η σύλληψη του Πατριάρχη Γαβριήλ από τη γερμανική Γκεστάπο στο μοναστήρι τουΌστρογκ, 23 Απριλίου του 1941 ......................................................................................................................................... 63Α-47. Επιστολή του Στέπινατς προς τον Πάβελιτς, της 14 ης Μαΐου του 1941 .................................................................. 64Α-48 . Επιστολή του Στέπινατς προς τον Πάβελιτς, 21 Ιουλίου 1941 .................................................................................. 65Α-49. Ο πατήρ Ζλάτκο Σβίριτς για την προσχώρηση ορθόδοξων Σέρβων στον καθολικισμό ................................ 66Κεφάλαιο Β: Η ζωή τον καιρό του πολέμου ......................................................................................................................................68Ι. Φτώχεια και ανασφάλεια .......................................................................................................................................................................68Β-1, 2. Διανομή ψωμιού με δελτίο στη Ρουμανία κατά τη διάρκεια του πολέμου (1942,1944) ................................. 68Εικ. 12. Διανομή ψωμιού στην Κωνσταντινούπολη ..................................................................................................................... 69Β-3. Ένας έλληνας χωρικός περιγράφει τους ιταλούς κατακτητές .................................................................................. 69Β-4. Ο Ιβάν Ντ. Στάντσοφ, βούλγαρος διπλωμάτης, για τη ζωή της οικογένειάς του κατά τον πόλεμο ..................69Β-5.Από την εμπιστευτική έκθεση αρ. 162 του Σάμουελ Χόνακερ προς τον υπουργό Εξωτερικώντων ΗΠΑ Κόρντελ Χαλ ............................................................................................................................................................. 69Εικ. 13. Ουρές έξω από κατάστημα της Λιουμπλιάνας κατά τη διάρκεια του πολέμου.................................................. 70Εικ. 14. Ουρά για κρέας στο Ζάγκρεμπ ............................................................................................................................................ 70Β-6. «Απαιτούμε να καθιερωθούν τα περιβραχιόνια της αισχύνης για τους μαυραγορίτες» ................................. 70Β-7. Ο αστικός πληθυσμός ξεπουλά κυριολεκτικά ό,τι μπορεί, για να βρει λίγη τροφή .......................................... 71Εικ. 15. Τουρκική γελοιογραφία .......................................................................................................................................................... 71Β-8. Η ανασφάλεια της ζωής των αμάχων κατά τη διάρκεια του πολέμου στην Αλβανία ..................................... 72Β-9. Οι κάτοικοι του Βελιγραδίου καλλιεργούν λαχανικά .................................................................................................... 72Εικ. 16. Θύματα του λιμού στην Ελλάδα κατά τον τραγικό χειμώνα του 1941-1942 ....................................................... 73Β-10,11. Ο Φαΐκ Οκτέ σχετικά με τον τουρκικό φόρο κεφαλαίου ........................................................................................... 73ΙΙ. Πολίτες .........................................................................................................................................................................................................74Β-12. Μια απειλή των γερμανικών αρχών προς τους κατοίκους του Βελιγραδίου ...................................................... 74Εικ. 17. Αφίσα της γερμανικής προπαγάνδας ................................................................................................................................ 74Β-13. Δουλεύοντας τον καιρό του πολέμου στη Ρουμανία .................................................................................................. 75Β-14. Η Μυστική Υπηρεσία αναφέρει στον ηγέτη του ρουμανικού κράτους σχετικά με τις διαθέσεις καιτη δυσαρέσκεια του πληθυσμού για τις συνθήκες ζωής στη Ρουμανία κατά τη διάρκεια του πολέμου .......75Β-15. Ο στρατιωτικός ακόλουθος του Ανεξάρτητου Κράτους της Κροατίας στη Σόφια αναφέρει σχετικάμε την κατάσταση που επικρατούσε στη Μακεδονία του Βαρδάρη επί βουλγαρικού καθεστώτος ..............76Εικ. 18. Ασκήσεις πολιτικής άμυνας στην πλατεία Μπαγιαζήτ, στην Κωνσταντινούπολη ............................................. 77Β-16. Η κατάσταση το 1941 σύμφωνα με την Περιφερειακή Επιτροπή Μακεδονίας τουΓιουγκοσλαβικού Κομμουνιστικού Κόμματος ............................................................................................................... 77Β-17. Έρωτας τον καιρό του πολέμου........................................................................................................................................... 77ΙΙΙ. Η ζωή των στρατιωτών ........................................................................................................................................................................787

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑΒ-18. Ο Οδυσσέας Ελύτης περιγράφει την εμπειρία ενός απλού έλληνα στρατιώτη στο αλβανικόμέτωπο .......................................................................................................................................................................................... 78Εικ. 19. Λιθογραφία με παράσταση ενός αρχαίου έλληνα μαραθωνομάχου, ενός αγωνιστή του 1821κι ενός ευζώνου ........................................................................................................................................................................ 79Β-19. Ο Ιβάν Σιμπλ περιγράφει τις εμπειρίες του στα πολεμικά του απομνημονεύματα ........................................... 79Β-20. Ο Σιμπλ γράφει για τις γυναίκες παρτιζάνες .................................................................................................................... 79Εικ. 20. Οι ηρωίδες του 1940 ............................................................................................................................................................... 80Εικ. 21. Εφημερίδες των Παρτιζάνων: εφημερίδες τσέπης της Ομάδας Διασύνδεσης, Ζάνταρ(Κροατία), 1944 .......................................................................................................................................................................... 80Β-21. Οι γυναίκες από τα χωριά των Γρεβενών, μετά τη συμμετοχή τους στην αντίσταση, απαιτούνπερισσότερο σεβασμό και μεγαλύτερη συμμετοχή στα δημόσια πράγματα .................................................... 80Β-22. «Η μικρή αντάρτισσα»: τραγούδι άγνωστου στιχουργού, που συνετέθηκε κατά τον ΔεύτεροΠαγκόσμιο Πόλεμο και θεωρήθηκε εθνικό τραγούδι της Γιουκοσλαβικής Μακεδονίας ................................ 81Β-23. Οι Παρτιζάνοι ακατάβλητοι στον αδιάκοπο αγώνα τους εναντίον των Γερμανών και τωνσυνεργατών τους στη Γιουγκοσλαβία ............................................................................................................................... 81Β-24. Ο Ντέντσο Ζνεπόλσκι για τις σχέσεις μεταξύ ανταρτών και ανταρτισσών στην ομάδα του ......................... 82Εικ. 22. Εκείνοι που τραγουδώντας πήγαιναν στον πόλεμο .................................................................................................... 82Β-25. Ο αξιωματικός Βίκτωρ Μπουντέσκου μιλά για τις μάχες στην καμπή του ποταμούΝτον – Στάλινγκραντ .............................................................................................................................................................. 82Β-26. Ο Νεάγκου Τζουβάρα, ιστορικός και διαπρεπής διπλωμάτης, θυμάται τον καιρό πουσυμμετείχε στις συγκρούσεις στο Ανατολικό Μέτωπο ............................................................................................... 83Β-27. Οι δυσκολίες που αντιμετώπιζαν οι μαχητές στην προσαρμογή τους στην πολιτική ζωή ........................... 84Εικ. 23. Κολλάζ των εφημερίδων των μονάδων του γιουγκοσλαβικού μακεδονικού στρατού από το1944 .............................................................................................................................................................................................. 84Β-28. Το τρομερό λάθος του Ζντράφκο Λάζαριτς .................................................................................................................... 84ΙV. Πολιτισμός κι εκπαίδευση .................................................................................................................................................................85Β-29. Oι συστάσεις της Εκπαιδευτικής Επιθεώρησης της περιφέρειας Βιτωλίων (Μοναστηρίου)προς τους δασκάλους της ...................................................................................................................................................... 85Εικ. 24. Το σχολείο των Παρτιζάνων ................................................................................................................................................. 86Β-30. Καταστατικό της Κεντρικής Πολιτιστικής Λέσχης «Κλήμης της Οχρίδας» στη ΓιουκοσλαβικήΜακεδονία .................................................................................................................................................................................. 86Β-31. Η Κυβέρνηση Αντωνέσκου αναλαμβάνει πρωτοβουλία για να προαγάγει την πατριωτικήπολιτική στα σχολεία ............................................................................................................................................................... 86Β-32. Απόσπασμα από εγχειρίδιο ιστορίας της στοιχειώδους εκπαίδευσης, που εκδόθηκε από τοΕθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο στις απελευθερωμένες περιοχές της Ελλάδας ............................................ 87Εικ. 25. Ιλία Μπεσκόφ: Χωρίς ζωτικό χώρο, 1942 ........................................................................................................................... 88Β-33. Από την Εμπιστευτική Αναφορά υπ’ αρ. 162 του αμερικανού γενικού προξένου ΣάμουελΧόνακερ προς τον υπουργό Εξωτερικών των ΗΠΑ Κόρντελ Χαλ ............................................................................ 88Εικ. 26. Φωτογραφία από ρουμανική εφημερίδα: άρθρο για τη γυναικεία μόδα (1942) .............................................. 89Εικ. 27. Σκηνή από την κινηματογραφική ταινία του Ντράγκολιουμπ Αλέξιτς, Απροστάτευτηαθωότητα .................................................................................................................................................................................... 89Εικ. 28. Διαφημίσεις κινηματογραφικών προβολών στα κινηματοθέατρα του Βελιγραδίου (1942) ...................... 90Β-34. Ρουμανικό νομοθετικό διάταγμα για τη ρύθμιση των εκπαιδευτικών ζητημάτων τωνΒ-35.Εβραίων, της 11 ης Οκτωβρίου του 1940 ........................................................................................................................... 90Αλλαγές στα αναλυτικά προγράμματα των αλβανικών σχολείων κατά τη διάρκεια τηςιταλικής κατοχής ...................................................................................................................................................................... 90Εικ. 29. Παιδιά τη στιγμή που μπαίνουν στις αίθουσες, στο δημοτικό σχολείο «Χασάν Πριστίνα» ............................ 91Εικ. 30. Η εθνική ποδοσφαιρική ομάδα του Ανεξάρτητου Κροατικού Κράτους (NDH).................................................. 918

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣΒ-36. Η ζωή στο κέντρο κατασκήνωσης νέων Ίταλο Μπάλμπο στην Αλβανία ............................................................... 91Εικ. 31. Περιγραφή ποδοσφαιρικού αγώνα μεταξύ Ρουμανίας και Κροατίας από ρουμανικήεφημερίδα, το 1942 ................................................................................................................................................................. 92Β-37. Το Υπουργείο Εθνικής Εκπαίδευσης της Ρουμανίας απαγορεύει τους χάρτες που θαμπορούσαν να θυμίζουν στον κόσμο τη σοβιετική εισβολή του 1940 ................................................................93Β-38. Ο Ιλίγια Γιακόβλεβιτς, φυλακισμένος από τους Ουστάσι, μιλά για την καθαρεύουσα του Πάβελιτς ...............93Κεφάλαιο Γ: Η φρίκη του πολέμου ........................................................................................................................................................95Ι. Η πρώτη γραμμή του μετώπου ...........................................................................................................................................................95Γ-1. O στρατιωτικός νόμος, όπως εφαρμοζόταν από τους αλβανούς αντάρτες ........................................................ 95Γ-2. Η μεταχείριση των αιχμαλώτων από τους αλβανούς εθνικιστές ............................................................................. 96Εικ. 32. Η 4 η Μεραρχία Παρτιζάνων στα βουνά του Μαυροβουνίου, 1944 ......................................................................... 96Εικ. 33. Ρουμάνοι στρατιώτες στις μάχες του Καυκάσου ........................................................................................................... 96ΙΙ. Ωμότητες .....................................................................................................................................................................................................97Γ-3. Ανακοινώσεις των γερμανών στρατιωτικών διοικητών της Ελλάδας προς τον τοπικόπλυθησμό (1943)...................................................................................................................................................................... 97Γ-4. Γερμανική προκήρυξη προς τον πληθυσμό (Οκτώβριος του 1943) μετά το πρώτο κύμαμαζικών αντιποίνων στην Ελλάδα ..................................................................................................................................... 97Εικ. 34. Αντίποινα του γερμανικού στρατού στην Ελλάδα: φωτογραφία μαζικών εκτελέσεων στοΑγρίνιο, 1943 ............................................................................................................................................................................. 98Γ-5. Οι διαταγές του Χίτλερ σχετικά με τη συμπεριφορά του γερμανικού στρατού στακατεχόμενα εδάφη της Νοτιοανατολικής Ευρώπης ..................................................................................................... 98Γ-6. Γερμανικές ωμότητες στην κατεχόμενη Αλβανία ( Ιούλιος του 1943) ................................................................... 98Γ-7. Ο Δον Πιέτρο Μπρινιόλι: Λειτουργία για τον χτυπημένο μου λαό (απόσπασμα ημερολογίου) ....................... 99Γ-8. Απόσπασμα από τη συνέντευξη με τον Τσβέτο Κομπάλ ............................................................................................ 99Εικ. 35. Φωτογραφίες καμένων και κατεστραμμένων χωριών (αντίποινα).......................................................................100Γ-9. Επιστολή προς τον Χίτλερ ....................................................................................................................................................100Εικ. 36. Εμπροσθόφυλλο του φυλλαδίου για το Μαουτχάουζεν ..........................................................................................101Γ-10. Γερμανικά μέτρα για την αντιμετώπιση της εξέγερσης στη Σερβία .....................................................................101Γ-11. Σφαγή άμαχων ομήρων στο Κραγκούγιεβατς ..............................................................................................................102Γ-12. Έκθεση των Παρτιζάνων για τη δράση των Ιταλών και των Τσέτνικ στην περιοχή της Λίκας,το καλοκαίρι και το φθινόπωρο του 1942......................................................................................................................102Γ-13. Η φρίκη των φυλακών των Ουστάσι στο Σεράγεβο ...................................................................................................103Εικ. 37. Φωτογραφία από την κεντρική πλατεία του Βελιγραδίου, 17 Αυγούστου 1941 ..............................................103Γ-14. Έκθεση των ρουμανικών αστυνομικών αρχών σχετικά με την κατάσταση των Τσιγγάνωνπου εκτοπίστηκαν στην Τρανσιστρία ..............................................................................................................................104Γ-15. Ο Ιλίγια Γιακόβλεβιτς περιγράφει τη ζωή στο στρατόπεδο συγκέντρωσης της ΣτάραΓκράντιτσκα ..............................................................................................................................................................................104Εικ. 38. Αφίσα με τα ονόματα των εκτελεσμένων ομήρων στη ζώνη γερμανικής κατοχής στη Σλοβενία ................. 105Γ-16.Γράμμα μιας γυναίκας προς την οικογένειά της από το στρατόπεδο συγκέντρωσης τη ΣτάραΓκράντιτσκα ..............................................................................................................................................................................105Γ-17. Ένας στρατιώτης των Ουστάσι περιγράφει τις βιαιότητες τις οποίες διέπραξε ...............................................105Γ-18. Εγκλήματα των ανταρτών στο Μπλάιμπουργκ ............................................................................................................106Γ-19. Ο Τίτο για τα εγκλήματα των Παρτιζάνων ......................................................................................................................107Εικ. 39. Βλαντιμίρ Φιλάκοβατς: Θύματα. Ελαιογραφία σε καμβά, Ζάγκρεμπ 1943 .........................................................107ΙΙΙ. Το Ολοκαύτωμα ....................................................................................................................................................................................1079

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑΓ-20. Απόσπασμα από τον Βουλγαρικό Νόμο για την Προστασία του Έθνους ...........................................................107Γ-21. Βούλγαροι βουλευτές διαμαρτύρονται ενάντια στον εκτοπισμό των Εβραίων ...............................................108Γ-22. Διαταγή της Στρατιωτικής Διοίκησης Βελιγραδίου ....................................................................................................109Γ-23. Ο Ίων Αντωνέσκου καταδικάζει το πογκρόμ στο Ιάσιο.............................................................................................109Εικ. 40. Τουρκική γελοιογραφία ........................................................................................................................................................110Γ-24. Το στρατόπεδο συγκέντρωσης στο προάστειο Σαϊμίστε του Βελιγραδίου .......................................................110Εικ. 41. Τουρκική γελοιογραφία ........................................................................................................................................................111Γ-25. Τα μαρτύρια μιας νεαρής Εβραίας από το Σεράγιεβο ...............................................................................................111Εικ. 42. Άγνωστο κορίτσι περιμένει την εκτόπισή του κοντά στο Τσέλιε της Σλοβενίας ..............................................112Γ-26. Τα αντιεβραϊκά μέτρα στην Ελλάδα .................................................................................................................................112Γ-27. Απόσπασμα από τα απομνημονεύματα ενός Έλληνα Εβραίου της Θεσσαλονίκης (1941-1943) ................... 113Εικ. 43. Στρατόπεδο συγκέντρωσης στη Μπάνιτσα του Βελιγραδίου.................................................................................114Εικ. 44. Στρατόπεδο συγκέντρωσης της Ούστιτσας, 1942 ......................................................................................................114Γ-28. Επιστολή της Ροζαλίγια Κρέμερ προς το γραφείο του Πάβελιτς, 20 Οκτωβρίου 1941..................................114Εικ. 45. Η πρώτη σελίδα του καταλόγου της αντιεβραϊκής έκθεσης του Ζάγκρεμπ, 1942 ..........................................115Κεφάλαιο Δ: Ανθρώπινη αλληλεγγύη ..............................................................................................................................................117Δ-1. Συζήτηση μεταξύ Παρτιζάνου και Ουστάσι ..................................................................................................................117Δ-2. Ονομαστική γιορτή στο στρατόπεδο συγκέντρωσης ...............................................................................................118Εικ. 46. Αφίσα ρουμανικής εφημερίδας: Βοηθείστε τα ορφανά .............................................................................................119Δ-3. Υπόμνημα των διανοουμένων προς τον Ίωνα Αντωνέσκου (Απρίλιος του 1944) ..............................................119Δ-4. Απόσπασμα επιστολής του έλληνα πρωθυπουργού (7 Οκτωβρίου του 1943) προς τιςγερμανικές αρχές ....................................................................................................................................................................120Δ-5. Ο Ζωρζ Ενέσκου προσπαθεί να προστατεύσει τους Τσιγγάνους ..........................................................................121Δ-6. Υπόμνημα ομάδας βουλγάρων κουρέων και κομμωτριών προς τους υπουργούς σχετικά μετο Νομοσχέδιο για την Προστασία του Έθνους ...............................................................................................................121Δ-7. Βοήθεια και υποστήριξη της Τουρκίας προς την Ελλάδα .........................................................................................121Δ-8. Μαρτυρία του επίτιμου τούρκου πρέσβη Νετσντέτ Κεντ σχετικά με τις ενέργειές του για τηδιάσωση Τούρκων Εβραίων στη Μασσαλία ..................................................................................................................122Δ-9. Από το ημερολόγιο ενός βούλγαρου στρατιώτη στην κατεχόμενη Δυτική Θράκη .......................................123Δ-10. Ο Στόγιαν Πετρόφ Τσομάκοφ, βούλγαρος πληρεξούσιος υπουργός στο Βουκουρέστι,αφηγείται μια αστεία και συγκινητική ιστορία .............................................................................................................124Δ-11. Ένας Έλληνας Εβραίος περιγράφει πώς βοήθησαν αυτόν και την οικογένειά του οιορθόδοξοι Έλληνες κατά τη διάρκεια της γερμανικής Κατοχής ............................................................................124Εικ. 47. Τούρκοι Εβραίοι περιμένουν μπροστά στην είσοδο του τουρκικού γενικού προξενείου τουΠαρισιού το 1943, για να πάρουν διαβατήρια και βίζες ...........................................................................................125Δ-12. Η ανθρώπινη μεταχείριση Εβραίων από έναν ρουμάνο αξιωματούχο ...............................................................125Δ-13. Ο βούλγαρος διπλωμάτης, Ιβάν Ντ. Στάντσοφ, αφηγείται πώς του έσωσε τη ζωή έναςγερμανός αξιωματικός από τη Γκεστάπο στη Βουλγαρία ........................................................................................126Δ-14. Ο Αλφόνς Μπαρόν, επιτετραμμένος του εργοστασίου ζαχαρωτών και σοκολάτας «Ένωση»,προς το αρχηγείο της αστυνομίας των Ουστάσι, 9 Ιουλίου του 1941 ..................................................................126Εικ. 48. Επιστολή ανώνυμου κατοίκου του Βελιγραδίου προς το γερμανό στρατιωτικό διοικητή τηςΣερβίας .......................................................................................................................................................................................127Εικ. 49. Το μυστικό νοσοκομείο των Παρτιζάνων «Φράνγια» κοντά στο Τσέρκνο της Σλοβενίας ...........................127Κεφάλαιο Ε: Συνέπειες ............................................................................................................................................................................129Ι. Απώλειες και θύματα του πολέμου ................................................................................................................................................129Ε-1. Ο Εμβέρ Χότζα αγορεύει στην ειρηνευτική συνδιάσκεψη του Παρισιού ...........................................................12910

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣΠίνακες ...........................................................................................................................................................................................................130Πίν. 1. Ο αριθμός των νεκρών στη Γιουγκοσλαβία κατά εθνικότητες ...............................................................................130Πίν. 2. Οι απώλειες της Ελλάδας στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο .................................................................................130Πίν. 3. Οι απώλειες του ελληνικού εμπορικού στόλου στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο .......................................131ΙΙ. Μετακινήσεις πληθυσμών στη διάρκεια και μετά το τέλος του πολέμου ...................................................................131Ε-2. Απόσπασμα από την έκθεση ενός αξιωματούχου του γερμανικού Υπουργείου Εσωτερικώνσχετικά με τις μαζικές εκδιώξεις των Σλοβένων ..........................................................................................................131Εικ. 50. 17 Νοεμβρίου του 1944 ........................................................................................................................................................132Ε-3. Αναφορά του ιταλού υψηλού επιτετραμμένου για την επαρχία της Λιουμπλιάνας σχετικά μεένα πρόγραμμα δραστηριοτήτων στην περιοχή (24 Αυγούστου 1942) .............................................................132Ε-4. Οι διωγμοί εναντίον της γερμανικής μειονότητας στη Ρουμανία μετά τον πόλεμο ......................................133Ε-5. Προσωπικό σημείωμα του Ουίνστον Τσώρτσιλ με θέμα την απέλαση στη Σοβιετική Ένωσητων ρουμάνων πολιτών γερμανικής καταγωγής (19 Ιανουαρίου 1945) .............................................................133Εικ. 51. Πρόσφυγες από τη Βοσνία στη Σερβία, 1941 ...............................................................................................................134Εικ. 52. Επιστροφή της Σλοβενικής Φρουράς της Πατρίδας (ντομομπράντσι) τον Ιούνιο του 1945 .......................134ΙΙΙ. Αλλαγές στα πολιτικά συστήματα................................................................................................................................................135Ε-6. Η προσφορά του Ουίνστον Τσώρτσιλ για μια συμφωνία «ποσοστών»...............................................................135Ε-7. Ένα βήμα προς τη μονοπώληση από τους Κομμουνιστές των κρατικών αρχών τηςΓιουγκοσλαβίας μετά τον πόλεμο ....................................................................................................................................135Εικ. 53. Ο λαός της Αθήνας επευφημεί την άφιξη του βρετανικού στρατού μετά την Απελευθέρωση ..................136Ε-8. Ο Γιόζιπ Χόρβατ υπήρξε αυτόπτης μάρτυρας της αποχώρησης των Ουστάσι από τοΖάγκρεμπ και της άφιξης των Παρτιζάνων....................................................................................................................136Εικ. 54. Οι Παρτιζάνοι μπαίνουν στο Ζάγκρεμπ, 8 Μαΐου του 1945 ....................................................................................136Εικ. 55. Η συνάντηση στην πλατεία Μπαν Τζελάσιτς του Ζάγκρεμπ, τον Μάιο του 1945, μετά τηνανάληψη της εξουσίας από τους Παρτιζάνους ............................................................................................................137Ε-9. Απόσπασμα από τα πρακτικά συνεδρίασης της ηγεσίας του Βουλγαρικού ΕργατικούΚόμματος (Κομμουνιστικού)...............................................................................................................................................137Ε-10. Έκθεση του υπουργού Δικαιοσύνης σχετικά με τον αριθμό των προσώπων πουκαταδικάστηκαν από τα λαϊκά δικαστήρια στη Βουλγαρία ....................................................................................137Ε-11. Βρετανικό υπόμνημα σχετικά με τις δίκες και την εκτέλεση των ποινών εις βάρος τωνχαρακτηρισμένων ως εγκληματιών πολέμου στις απελευθερωμένες χώρες και τις χώρεςδορυφόρους του Άξονα .......................................................................................................................................................138Εικ. 56. 13 η Νοεμβρίου του 1944. Θερμή υποδοχή στα απελευθερωμένα Σκόπια των στρατιωτικών,πολιτικών και κρατικών ηγετών της γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας ....................................................................138Ε-12. Aπόσπασμα κειμένου, όπου περιγράφεται η εισβολή του Κόκκινου Στρατού στη Βουλγαρίακαι η κατάληψη της εξουσίας από το Πατριωτικό Μέτωπο ....................................................................................138Εικ. 57. Θερμή υποδοχή των κατοίκων του Βελιγραδίου στον βουλγαρικό στρατό .....................................................139Κεφάλαιο ΣΤ: Η μνήμη του πολέμου .................................................................................................................................................140ΣΤ-1. Συνέντευξη με τον Γιόζε Πόζαρ (γεννημένο στη Σλοβενία το 1932), ορφανό του πολέμου ......................140ΣΤ-2. Απόσπασμα από το ημιαυτοβιογραφικό μυθιστόρημα του Φικρέτ Ντεμίραγ ................................................141ΣΤ-3. Ο ηγέτης των βουλγάρων Παρτιζάνων Ντέντσο Ζνεπόλσκι για το πώς η ιστορία τηςαντίστασης ξαναγράφτηκε στα χρόνια μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο...............................................141ΣΤ-4. Ο στρατηγός Κονσταντίν Σανατέσκου για την αντίθεση ανάμεσα στη «δημόσια»πληροφόρηση και την πραγματικότητα της πρώτης γραμμής ..............................................................................141Εικ. 58. Σκηνή από την κινηματογραφική ταινία: Η δημοκρατία του Ούζιτσε ....................................................................14211

ΕισαγωγήΣύμφωνα με τον ιστορικό Μαρκ Μαζάουερ, ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος ήταν κρίσιμος όσο «καμιά άλληεμπειρία για την εξέλιξη της Ευρώπης κατά τον εικοστό αιώνα … ήταν στην πραγματικότητα ένας αγώνας για τοκοινωνικό και πολιτικό μέλλον ολόκληρης της ηπείρου… Είναι εντελώς αδύνατο να κατανοήσουμε το δρόμο πουπήρε αργότερα η Ευρώπη, αν δεν εμβαθύνουμε σε τούτη την τεράστια αναστάτωση και αν δεν προσπαθήσουμενα διακριβώσουμε τις κοινωνικές και τις πολιτικές της συνέπειες. Τα χρόνια της ναζιστικής κατοχής και το χάοςτης άμεσης μεταπολεμικής περιόδου τσάκισαν ανθρώπινους δεσμούς, κατέστρεψαν σπιτικά και κοινότητες καισε πολλές περιπτώσεις ξερίζωσαν τα ίδια τα θεμέλια της κοινωνίας».Μολονότι οι ιστορικοί που εξετάζουν το πώς οδηγηθήκαμε στο Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, τείνουν ναπαίρνουν υπ̉όψιν τους πολλούς και διάφορους παράγοντες (όπως, ότι μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμοοι πληθυσμοί των ηττημένων χωρών θεωρούσαν πως είχαν αδικηθεί από τους νικητές, ότι η δημοκρατία σεπολλές ευρωπαϊκές χώρες ήταν εύθραυστη και ότι η διεθνής οικονομική κρίση της δεκαετίας του 1930 έπληξεσκληρά την ευρωπαϊκή ήπειρο), ωστόσο, απ’ όλους σχεδόν εκτιμάται πως η κύρια αιτία του Δεύτερου ΠαγκοσμίουΠολέμου ήταν η επιθετική, ιμπεριαλιστική πολιτική της ναζιστικής Γερμανίας, της φασιστικής Ιταλίας καιτης Ιαπωνίας.Το κριτήριο επιλογής της συγκεκριμένης συλλογής ιστορικών πηγών διαμορφώθηκε βάσει αυστηρά καθορισμένωνγεωγραφικών παραμέτρων και περιορίζεται στην περιοχή της Νοτιοανατολικής Ευρώπης. Αντίθετα απότις προτεραιότητες του Μουσολίνι, σύμφωνα με τις οποίες η επέκταση της ιταλικής αυτοκρατορίας στα βαλκανικάεδάφη αποτελούσε ουσιώδες, αν όχι μείζον, μέρος των σχεδίων του (ο ιταλικός στρατός εισέβαλε στην Αλβανίατο 1939 και στην Ελλάδα στα τέλη του 1940), για τον Χίτλερ η περιοχή αυτή ήταν χαμηλής προτεραιότητας,σε σχέση τουλάχιστον με το ενδεχόμενο εμπλοκής του γερμανικού στρατού. Έχοντας υπ’ όψιν τα μεγαλεπήβολασχέδια των Ναζί για επέκταση προς την ανατολή και την κατάκτηση τεράστιων εκτάσεων, μια στρατιωτική επιχείρησηστη Νοτιοανατολική Ευρώπη θα σήμαινε περιττή ανάλωση ανδρών και πόρων. Η διπλωματική πίεσηστις χώρες που είχαν τρομοκρατηθεί (ή εντυπωσιαστεί) από την ισχύ του γερμανικού Βlitzkrieg («κεραυνοβόλουπολέμου»), θα έπρεπε κανονικά να είναι αρκετή για να διασφαλίσει τη γερμανική επικράτηση και τη συνεργασίατους. Τα πράγματα έμοιαζαν στην αρχή να κινούνται προς αυτή την κατεύθυνση: ο γερμανικός έλεγχος επάνωστους ουγγρικούς και στους ρουμανικούς πόρους εδραιώθηκε μέσω της διπλωματικής πίεσης, ενώ η Βουλγαρίακαι η Γιουγκοσλαβία προσχώρησαν στο Τριμερές Σύμφωνο του Άξονα το 1941. Οι πολιτικοί προσανατολισμοίαυτών των χωρών, το άνοιγμα για μια ακόμη φορά παλιών λογαριασμών από τους ακραίους εθνικιστές και οιέντονοι φόβοι του πολέμου και του κομμουνισμού οδήγησαν αυτές τις Βαλκανικές χώρες στην εγκατάλειψη τηςουδετερότητας και στην υιοθέτηση μίας φιλοναζιστικής στάσης.Η Αλβανία παρέμεινε στην κατοχή της Ιταλίας και η Ελλάδα τέθηκε τελικά υπό τον έλεγχο των Ναζιστών. Ηστρατιωτική επιχείρηση του Χίτλερ εναντίον της Ελλάδας έγινε αναπόφευκτη μετά την αποτυχία του Μουσολίνινα την καθυποτάξει και την απόφαση των Βρετανών να στείλουν στρατιωτικές μονάδες στο ελληνικό έδαφος.Έτσι, μετά από ένα επιτυχημένο στρατιωτικό πραξικόπημα στο Βελιγράδι και την ανατροπή της κυβέρνησης πουλίγες ημέρες νωρίτερα είχε υπογράψει την προσχώρηση της Γιουγκοσλαβίας στο Τριμερές Σύμφωνο του Άξονα,ο Χίτλερ διέταξε τη Βέρμαχτ να εισβάλει στη χώρα αυτή καθώς και στην Ελλάδα. Πριν ακόμη από το πραξικόπημακαι ακόμη περισσότερο κατά τη διάρκειά του, ένα μέρος του γιουγκοσλαβικού πληθυσμού είχε εκδηλώσειτην αγανάκτησή του για τις προετοιμασίες προσχώρησης στο Τριμερές Σύμφωνο και αργότερα η υπογραφή τήςσυμφωνίας ένταξης είχε συνοδευτεί από μεγάλες διαδηλώσεις εναντίον της. Τα γεγονότα αυτά είχαν συμβολικήόσο και ηθική σημασία, καθώς συνιστούσαν το πρώτο παράδειγμα δημόσιας αντίθεσης ενός λαού στην απόφασητης κυβέρνησής του να συμμετάσχει στον Άξονα. Επιπλέον, πέρα από την ηθική και συμβολική σημασία αυτών13

ΕΙΣΑΓΩΓΗτων δημόσιων εκδηλώσεων φρονήματος, αυτά τα δίχως προηγούμενο γεγονότα είχαν και τις στρατιωτικές τουςεπιπτώσεις. Σύμφωνα με ορισμένους ιστορικούς, η απόφαση του Χίτλερ να επιτεθεί στη Νοτιοανατολική Ευρώπηήταν στην πραγματικότητα μια νευρική αντίδραση σ’ αυτές ακριβώς τις εξελίξεις. Αντίδραση που άλλαξε σ’ έναβαθμό την πορεία του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου, στο μέτρο που καθυστέρησε την εισβολή των Ναζιστώνστη Σοβιετική Ένωση. Επομένως, μπορούμε εύλογα να θέσουμε το υποθετικό ερώτημα: Ποιο δρόμο θα είχε πάρειο πόλεμος, αν οι γερμανοί στρατιώτες έφταναν στη Μόσχα το Σεπτέμβριο και όχι το Νοέμβριο του 1941;Ως τα μέσα του 1941 πάντως, όλα τα βαλκανικά κράτη, εκτός από την Τουρκία, βρίσκονταν είτε υπό ναζιστικήκατοχή είτε σε συμμαχία με τους Ναζί. Η Γιουγκοσλαβία είχε κατακερματιστεί: η Κροατία (μαζί με τη Βοσνία– Ερζεγοβίνη ως μια από τις επαρχίες της) έγινε κράτος–μαριονέτα των δυνάμεων του Άξονα, ενώ η υπόλοιπηχώρα διαιρέθηκε σε ζώνες κατοχής υπό την ιταλική, γερμανική και βουλγαρική διοίκηση. Η Τουρκία προσπάθησενα κρατήσει την ουδετερότητά της, αν και η τουρκογερμανική Συνθήκη Φιλίας, που υπογράφηκε τον Ιούνιο του1941, μπορεί να θεωρηθεί ότι υποδείκνυε μια στάση που έκλινε προς τη μεριά των δυνάμεων του Άξονα.Η ρατσιστική θεωρία του Χίτλερ και η ιδέα της βιομηχανοποίησης των μαζικών δολοφονιών οδήγησαν ωςτο τέλος του πολέμου στη θανάτωση πέντε έως έξι εκατομμυρίων Εβραίων της Ευρώπης. Η ρατσιστική πολιτικήτου Χίτλερ αφορούσε και άλλες εθνικές ομάδες, όπως τους Σιντί και Ρομά (Τσιγγάνους) και τους Σλάβους, αλλάη συστηματική φύση της «Τελικής Λύσης», όπως την είχε ο ίδιος ονομάσει, κάνει την προσέγγιση των Ναζί στο«εβραϊκό πρόβλημα» να ξεχωρίζει από τη γενικότερη μεταχείριση που επιφύλαξαν στις μειονότητες κι έτσι, μαςαναγκάζει κι εμάς να την εξετάσουμε χωριστά. Στα Βαλκάνια, καθώς και στις άλλες ευρωπαϊκές χώρες, η ναζιστικήκατοχή έφερε στην επιφάνεια κι εκμεταλλεύτηκε συνειδητά τις εντάσεις που ανέκαθεν σιγόκαιγαν ανάμεσαστις διάφορες εθνικές ομάδες κι επίσης πρόσφερε σε ορισμένες μειονότητες την ευκαιρία να πάρουν εκδίκησηγια την καταπίεση που είχαν υποστεί παλαιότερα ή τη δυνατότητα να ικανοποιήσουν κάποια αιτήματά τους. Έτσι,για παράδειγμα, το Ανεξάρτητο Κράτος της Κροατίας, που κέρδισε την ανεξαρτησία του ως κράτος–μαριονέτατων δυνάμεων του Άξονα και κυβερνιόταν από ένα ακραίο εθνικιστικό κόμμα, τους Ουστάσι, εξαπέλυσε διωγμόεναντίον των Σέρβων και των Εβραίων. Το φαινόμενο δεν περιοριζόταν σε μια μόνον περιοχή. Και σε άλλαμέρη, ακραίες εθνικιστικές ομάδες έθεσαν σ’ εφαρμογή προγράμματα δημογραφικής μηχανικής. Οι Ναζί και οιυποστηρικτές τους στα Βαλκάνια οδήγησαν τελικά στη μεταμόρφωση της εθνολογικής σύνθεσης της περιοχής.Ο εβραϊκός της πληθυσμός έπεσε από τις 856.000 το 1930 σε λιγότερο από 50.000 το 1950. Μετά τον πόλεμο,εκατοντάδες χιλιάδες άτομα γερμανικής καταγωγής διώχτηκαν από τη Γιουγκοσλαβία και απελάθηκαν από τηΡουμανία, ενώ Σλάβοι και Αλβανοί τράπηκαν σε φυγή από τη βόρεια Ελλάδα.Στα τέλη της δεκαετίας του 1930, οι δεξιές δικτατορίες είχαν αντικαταστήσει τις δημοκρατικές κυβερνήσειςσε όλα τα Βαλκάνια και τα κομμουνιστικά κόμματα είχαν παντού απαγορευτεί. Αλλά οι βαλκανικές δικτατορίεςδιέφεραν από τα φασιστικά καθεστώτα στο ότι, στην περιοχή των Βαλκανίων απέτυχαν να επιβιώσουν κόμματαμαζικού χαρακτήρα. Εξαίρεση ίσως, αποτέλεσε το μοναδικό τοπικό κίνημα ευρείας βάσης που επικαλούνταν τονφασισμό, αυτό του Κοδρεάνου στη Ρουμανία. Το καταστροφικό σοκ του ολοκληρωτικού πολέμου και η αυτοεξορίααρκετών πολιτικών ηγετών στο εξωτερικό σάρωσαν τις προπολεμικές πολιτικές ελίτ. Η ναζιστική κατοχήέκανε περισσότερο προφανή την αδυναμία των κρατών να προστατεύσουν τον άμαχο πληθυσμό τους από τηβία, τον υποσιτισμό και τις στερήσεις. Αυτό το σοκ που προκαλούσε η ζωή μέσα σ’ ένα καθεστώς πρωτόγνωρηςκαι συστηματικής βίας, σε συνδυασμό με τα ανείπωτα μαρτύρια και τις καταστροφές που έπληξαν τους αμάχουςστα έξι χρόνια του πολέμου, μεταμόρφωσαν βαθύτατα όλες τις ευρωπαϊκές κοινωνίες, αλλά ακόμη περισσότεροαυτές της Νοτιοανατολικής Ευρώπης, όπου η ναζιστική πολιτική των επιτάξεων και των αντιποίνων δημιούργησεσυνθήκες επιβίωσης στ’ αλήθεια τρομερές. Επομένως, ήταν η πείνα και η τρομοκρατία που οδήγησε αρχικά πολλούςστον αγώνα ενάντια στους Ναζί. Ωστόσο, αυτά τα πρώτα κίνητρα δράσης συμπληρώθηκαν αργότερα καιαπό άλλα, ιδεολογικού και πολιτικού χαρακτήρα. Πέρα από την καθαρά στρατιωτική τους σημασία (η οποία πάντωςκυμαινόταν από χώρα σε χώρα), τα κινήματα αντίστασης άσκησαν τεράστια πολιτική και ηθική επίδραση.Τα περισσότερα συμμερίζονταν ένα εξισωτικό και ηθικά φιλόδοξο όραμα του μεταπολεμικού κόσμου, καθώς καιτον στόχο της δικαιότερης κατανομής του πλούτου. Από την άλλη μεριά όμως, ήταν διασπασμένα μεταξύ τους καιμέσα στις συνθήκες αβεβαιότητας και ιδεολογικής σύγχυσης που παρήγαγε ο πόλεμος, ξέσπασαν τελικά, μέσα14

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣσε όλες σχεδόν τις ομάδες, εσωτερικές συγκρούσεις οι οποίες συχνά έφθαναν στα όρια του εμφύλιου πολέμου.Καθώς τα κινήματα αντίστασης γιγαντώθηκαν μετά το 1943, προκαλούσαν αντίποινα από τις ημιάτακτες ομάδεςτων συνεργατών των κατακτητών, πυροδοτώντας έτσι σε πολλές χώρες μία ακόμη μορφή εμφύλιου πολέμου.Ωστόσο, το 1944 τα αντιστασιακά κινήματα, μαζικά πλέον και υπό την κυριαρχία των Κομμουνιστών, έμοιαζανέτοιμα να καταλάβουν την εξουσία σε πολλές χώρες, όταν θα ερχόταν η ώρα της αποχώρησης των Ναζιστών.Εντούτοις, άλλες δυνάμεις που βρίσκονταν έξω από τα όρια της Νοτιοανατολικής Ευρώπης, προωθούσαν τουςδικούς τους σκοπούς και, παρά την αυξανόμενη ισχύ της αντίστασης, είχαν διαφορετικά σχέδια για τα Βαλκάνια, ταοποία ελάχιστο χώρο άφηναν στην αυτοδιάθεση των χωρών ή των λαών. Τον Οκτώβριο του 1944, την ίδια εποχήπου αυτά τα μαζικά κινήματα ετοιμάζονταν να καταλάβουν την εξουσία, ο Τσώρτσιλ και ο Στάλιν συμφωνούσαννα δημιουργήσουν μετά τον πόλεμο τις δικές τους σφαίρες επιρροής στη Νοτιοανατολική Ευρώπη. Η Ελλάδα θαέμπαινε υπό βρετανικό έλεγχο, ενώ οι υπόλοιπες χώρες, με εξαίρεση τη Γιουγκοσλαβία για την οποία η συμφωνίαπροέβλεπε ίση επιρροή Δυτικών και Ανατολικών, θα αφήνονταν στη Σοβιετική Ένωση. Για να νικηθούν οι έλληνεςΚομμουνιστές, χρειάστηκε τελικά ένας μακροχρόνιος εμφύλιος πόλεμος, από το 1946 ως το 1949. Στη Γιουγκοσλαβίακαι την Αλβανία σύντομα κατέλαβαν την εξουσία οι κομμουνιστές Παρτιζάνοι. Η Βουλγαρία και η Ρουμανίαπέρασαν στην κατοχή των σοβιετικών στρατευμάτων, τα οποία τους επέβαλαν κομμουνιστικά καθεστώτα. Ως τατέλη της δεκαετίας του 1940, η διαίρεση της Ευρώπης σε δυο ζώνες είχε ολοκληρωθεί και οι εχθρότητες που είχαναναπτυχθεί στη διάρκεια του πολέμου, είχαν πλέον, υπό την πίεση του Ψυχρού Πολέμου, παγιωθεί.Κρίνοντας τα πράγματα από τη σημερινή μας οπτική γωνία, φαίνεται καθαρά πως ο Δεύτερος ΠαγκόσμιοςΠόλεμος ήταν κάτι πολύ περισσότερο από μια σειρά μαχών και διπλωματικών διαπραγματεύσεων (αν και δυστυχώς,πολύ συχνά αυτή είναι η κύρια και μερικές φορές η μόνη εντύπωση που αποκομίζουν οι σπουδαστές απότα εγχειρίδιά τους). Πέρα από το στρατιωτικό του στοιχείο, ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος είχε επίσης χαρακτηριστικάθρησκευτικής, εθνικής και φυλετικής σύγκρουσης. Όπως αναφέραμε παραπάνω, σε ορισμένες χώρεςμετατράπηκε σε εμφύλιο πόλεμο, σε μια σύγκρουση μεταξύ των αντιστασιακών κινημάτων και επίσης μεταξύαντιστασιακών κινημάτων και ομάδων συνεργατών, που συχνά με τις πράξεις τους ξεπερνούσαν σε θηριωδίαακόμη και τους Ναζί. Τέτοια παραδείγματα μπορούν επίσης να βρεθούν στη Νοτιοανατολική Ευρώπη και άρακαι σ' αυτή τη συλλογή ιστορικών πηγών. Αυτό όμως, δε σημαίνει πως θα ήταν ποτέ δυνατό, έστω και για μιαστιγμή, να ξεχάσουμε ποιοι ήταν οι κύριοι υπαίτιοι αυτής της ιστορίας, ούτε πως θα μπορούσαμε να επιτρέψουμενα σβηστούν οι ευθύνες τους για το κακό που έκαναν στα έθνη και στους λαούς των Βαλκανίων. Η ευθύνη τωνΝαζιστών για την έναρξη του πολέμου κι επομένως για τις συνέπειές του δεν μπορεί να μειωθεί, πόσο μάλλον νααμφισβητηθεί. Ωστόσο, και κρατώντας πάντοτε στο νου μας τον εγκληματικό χαρακτήρα του ναζιστικού καθεστώτοςπου ξεκίνησε τον πόλεμο, γεγονός παραμένει πως σε πολλές χώρες η πολιτική ελίτ έκλινε και αυτή προςτη μεριά των Ναζί. Είναι προφανές πως πολλοί ανάμεσα σ’ αυτές τις τοπικές ελίτ εκμεταλλεύτηκαν την ευκαιρίαπου τους δόθηκε (με την κάλυψη του Χίτλερ) για να ξεκαθαρίσουν παλιότερους λογαριασμούς με τους γείτονέςτους, ν’ αναθεωρήσουν το καθεστώς που είχε προκύψει από τις συνθήκες των Βερσαλλιών, να απαλλαγούν απόκάποια «ενοχλητική» μειονότητα ή να επεκτείνουν τα εδάφη τους και να συσσωρεύσουν οικονομικούς πόρους.Είναι προφανές πως αυτές οι ελίτ δεν εμφανίστηκαν από το πουθενά και ούτε θα μπορούσαν βέβαια να έχουνπροκύψει εκ του μηδενός. Συμπαθούντες των Ναζί υπήρχαν σε όλες τις χώρες της περιοχής, άλλοι απροκάλυπτοικαι άλλοι κρυφοί, όπως υπήρχαν και διάφορα επίπεδα σιωπηρής συναίνεσης στη ναζιστική ιδεολογία μαζί με μιαλανθάνουσα προδιάθεση προς φιλοσοφίες που κήρυσσαν τη φυλετική διάκριση. Όταν μια χώρα προσχωρούσεστο Τριμερές Σύμφωνο ή την καταλάμβαναν οι Ναζιστές, οι συμπαθούντες των τελευταίων άδραχναν την ευκαιρίανα δείξουν τη νομιμοφροσύνη τους απέναντι στο ναζιστικό καθεστώς και να δηλώσουν ότι αποδέχονταν τιςθεμελιώδεις αρχές της ναζιστικής ιδεολογίας. Αυτή η άνευ όρων συναίνεση στη νέα κατάσταση «έστρωσε» τοδρόμο για τους Ναζί και συνέβαλε στις βιαιότητες που ακολούθησαν.Σκοπός μας σ’ αυτό το βιβλίο εργασίας είναι να προσφέρουμε στους σπουδαστές και τις σπουδάστριες μιαπολυεπίπεδη παρουσίαση του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου. Επομένως, συγκριτικά λίγες από τις πηγές πουπαρουσιάζουμε, ασχολούνται με τις πολεμικές επιχειρήσεις. Υιοθετώντας αυτή την προσέγγιση, δε θέλουμε να15

ΕΙΣΑΓΩΓΗμειώσουμε τη στρατιωτική σημασία που είχαν τα αντιστασιακά κινήματα στη Νοτιοανατολική Ευρώπη (ούτε καιτη μεγάλη συνεισφορά αυτής της περιοχής στην ανατροπή του φασισμού και του ναζισμού). Σκοπός μας μάλλον,είναι να φωτίσουμε, έστω κι εν μέρει, εκείνες τις πλευρές της ζωής των ανθρώπων στη διάρκεια του πολέμου πουπαρουσιάζονται λιγότερο συχνά στα σχολικά εγχειρίδια, ακολουθώντας έτσι και τις επιθυμίες και τις προτάσειςτων καθηγητών που τα διδάσκουν. Είναι γνωστό ότι στα περισσότερα εγχειρίδια ιστορίας της ΝοτιοανατολικήςΕυρώπης δίνεται εξέχουσα θέση στην πολιτική ιστορία, και άρα το ίδιο ισχύει με την παρουσίαση του ΔεύτερουΠαγκοσμίου Πολέμου. Άλλα πράγματα όμως, που είναι τουλάχιστον εξίσου σημαντικά και σίγουρα πιο ενδιαφέρονταγια τους σπουδαστές και τις σπουδάστριες, όπως για παράδειγμα, η καθημερινή ζωή των ανθρώπων,η θέση των γυναικών και των παιδιών, η πολιτισμική ζωή, η απήχηση του πολέμου στη λογοτεχνία και στουςάλλους κλάδους της τέχνης, ο έρωτας τον καιρό του πολέμου και τόσα άλλα θέματα, παραμελούνται, με αποτέλεσμανα συναντάμε στα σχολικά εγχειρίδια ελάχιστα μόνον ίχνη τους.Στη συλλογή που κρατάτε τώρα στα χέρια σας, έχουν συμπεριληφθεί πηγές από έντεκα χώρες της ΝοτιοανατολικήςΕυρώπης, πράγμα που έχει τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματά του. Το κύριο προτέρημα μιας συλλογήςιστορικών πηγών, που έχει σχεδιαστεί ως τέτοια, είναι ότι επιτρέπει στους σπουδαστές και τις σπουδάστριεςνα αποκτήσουν εποπτεία αυτής της ιστορικής περιόδου μέσα από πολλαπλές οπτικές γωνίες. Η παρακολούθησημιας ορισμένης ιστορικής περιόδου, στη συγκεκριμένη περίπτωση του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου, μέσααπό δύο ή και περισσότερες διαφορετικές οπτικές γωνίες θα έπρεπε να θεωρηθεί όχι μόνον ενδιαφέρουσα αλλάκαι χρήσιμη, επειδή μόνον αυτή προσφέρει στους σπουδαστές και τις σπουδάστριες την ευκαιρία να διαβάσουνκαι ν’ αναλύσουν πώς το ίδιο πρόβλημα, επεισόδιο ή διαδικασία έγιναν αντιληπτά στην τοπική τους «γειτονιά».Μέσα από την ανάλυση αυτών των πηγών, οι σπουδαστές και οι σπουδάστριες θα ανακαλύψουν εντυπωσιακέςομοιότητες σε πολλά θέματα, όπως η φτώχεια, ο λιμός, η αβεβαιότητα και τα απερίγραπτα μαρτύρια πουσημάδεψαν αυτή την εποχή ολόκληρη τη Νοτιοανατολική Ευρώπη. Από την άλλη πλευρά, θα συναντήσουν καιορισμένες αντιφατικές πηγές, που αντιμετωπίζουν το ίδιο πρόβλημα από εντελώς διαφορετικές οπτικές γωνίεςή με τρόπο ολότελα διαφορετικό από εκείνον που γνώριζαν από τα σχολικά τους εγχειρίδια. Σε τέτοιες περιπτώσεις,η πρότασή μας δεν θα ήταν κατ’ ανάγκη να ζητηθεί από τους σπουδαστές και τις σπουδάστριες νακρίνουν ποια πηγή είναι η σωστή, η αληθινή ή έστω η πλησιέστερη στην αλήθεια. Είναι ίσως αρκετό ν’ αποκτήσουνεπίγνωση της ύπαρξης και άλλων πηγών, δηλαδή να συνειδητοποιήσουν το γεγονός ότι ορισμένα ιστορικάγεγονότα και διαδικασίες, αντίθετα από τον τρόπο που μπορεί να παρουσιάζονται στα σχολικά βιβλία, δεν είναιαπαλλαγμένα από αμφισημίες. Ειδικότερα, σε ορισμένες χώρες (άραγε τις περισσότερες;) της ΝοτιοανατολικήςΕυρώπης, η διδασκαλία της ιστορίας (κι επομένως η αντίληψη που ακολουθείται και από τα βιβλία ιστορίας) βασίζεταιστη «μία και μοναδική αλήθεια», κι έτσι αποτελεί εξαίρεση για τους σπουδαστές και τις σπουδάστριες τονα συναντούν πηγές οι οποίες αντιφάσκουν μεταξύ τους. Λαμβάνοντας υπ’όψιν τα παραπάνω, κατανοούμε ότιμεταξύ των καθηγητών και των σπουδαστών, οι οποίοι μπορεί να μην έχουν καθόλου συνηθίσει να συναντούναντιφατικές πηγές στα εγχειρίδιά τους ή στη διδασκαλία της ιστορίας εν γένει, μια συλλογή πηγών βασισμένησ’ αυτή την προσέγγιση των παράλληλων, πολλαπλών προοπτικών θα μπορούσε να προκαλέσει έναν κάποιοαποπροσανατολισμό ή να οδηγήσει ακόμα και στην απόρριψη. Ωστόσο, έχουμε τη γνώμη πως χωρίς μια τέτοιαπροσέγγιση πολλαπλών προοπτικών δεν μπορεί να υπάρξει πραγματικά υψηλής ποιότητας μελέτη, κατανόησηκαι μάθηση της ιστορίας. Χωρίς αυτήν η ιστορία γίνεται απλή απομνημόνευση δεδομένων.Από την άλλη πλευρά όμως, μια συλλογή πηγών που σχεδιάζεται κατ’ αυτό τον τρόπο έχει κι ένα σημαντικόμειονέκτημα. Δηλαδή, παίρνοντας υπ̉ όψιν μας το γεγονός ότι στον περιορισμένο χώρο αυτής της συλλογήςυπάρχει γραπτό και οπτικό υλικό από έντεκα χώρες της Νοτιοανατολικής Ευρώπης, γίνεται φανερό ότι αυτή ησυλλογή δεν μπορεί να δώσει μια πλήρη εικόνα τού πώς διεξάχθηκε ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος στην περιοχή.Μία τέτοια προσδοκία εξάλλου θα ήταν υπερβολικά φιλόδοξη από πλευράς μας. Από τα πρώτα βήματασχεδιασμού του συγκεκριμένου έργου είχαμε επίγνωση αυτού του δεδομένου κι επομένως, αναγκαστήκαμε νακάνουμε αυστηρή επιλογή της θεματολογίας μας. Για παράδειγμα, διαλέξαμε να παρουσιάσουμε μερικές μόνοναπό τις πολυάριθμες όψεις του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου, ενώ κάποιες άλλες, οι οποίες μπορεί να μηνήταν λιγότερο σημαντικές, ούτε καν τις αναφέραμε. Πέρα από την επιλογή εκείνων των θεμάτων που παρουσιά-16

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣζονται λιγότερο συχνά στα σχολικά εγχειρίδια, το άλλο σημαντικό κριτήριο με το οποίο διαλέξαμε τις πηγές μαςήταν μεθοδολογικό: προσπαθήσαμε να συμπεριλάβουμε όσο το δυνατόν περισσότερες πηγές μπορούσαμε πουνα προκαλούν κάποια συναισθηματική αντίδραση στους σπουδαστές και στις σπουδάστριές μας (οργή, σοκ,συμπάθεια, θαυμασμό, γέλιο...). Η μοίρα των κοινών ανθρώπων – τραγική, ηρωική, αστεία – συχνά μας δίνει καλύτερηκαι πιο ζωντανή εικόνα των σκληρών εκείνων καιρών απ’ ότι οι διακηρύξεις, οι πολιτικές εξαγγελίες ή οιδιπλωματικές πηγές (χωρίς βεβαίως να έχουμε την παραμικρή πρόθεση ν’ αρνηθούμε την αξία των τελευταίων,τις οποίες άλλωστε συμπεριλάβαμε στη συλλογή μας).Με δυο λόγια, πρόθεσή μας είναι να προσφέρουμε στους σπουδαστές και στις σπουδάστριες καθώς καιστους συναδέλφους μας εκπαιδευτικούς μια κάπως διαφορετική εποπτεία, μέσα από πολλαπλές οπτικές γωνίες,μιας ζοφερής περιόδου της πρόσφατης ιστορίας μας, ελπίζοντας ταυτόχρονα πως η ανά χείρας συλλογή πηγώνθα οδηγήσει και σε μια καλύτερη κατανόηση αυτής της ιστορίας. Και αυτό επειδή, παρ’ όλη τη διαφάνεια και τηναπλότητα των γεγονότων του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου (τουλάχιστον όσον αφορά το ηθικό τους στοιχείο,όταν για παράδειγμα μιλάμε για την προφανή διάκριση μεταξύ καλού και κακού), σε ορισμένες χώρες της ΝοτιοανατολικήςΕυρώπης εξακολουθούν σήμερα να δημιουργούνται τεχνητά ορισμένες αμφιβολίες γι’ αυτό το ζήτημα,εξαιτίας του γεγονότος ότι ηγετικό ρόλο στα περισσότερα κινήματα αντίστασης έπαιξαν, μεταξύ των άλλων,οι Κομμουνιστές. Επιπλέον, στην παγκόσμια αλλά και στην ευρωπαϊκή ιστορία, μια δυτικοκεντρική προοπτικήπεριθωριοποίησε το ρόλο που έπαιξε στο Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο η Νοτιοανατολική Ευρώπη και μερικέςφορές μάλιστα, υπέταξε αυτόν το ρόλο σε κάποια πατροπαράδοτα στερεότυπα που έχουν διαμορφωθεί για τηνπεριοχή. Νομίζουμε λοιπόν, πως αυτή η συλλογή πηγών θα συμβάλει σε μια πιο περιεκτική κατανόηση της ιστορίαςτης περιοχής μας ως μέρους της ιστορίας ολόκληρης της ανθρωπότητας.17

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣΧρονολόγιοΈτος Μήνας Κόσμος Νοτιοανατολική Ευρώπη1939 Απρίλιος 7 – Οι Ιταλοί εισβάλλουν στην Αλβανία12 – Η Αλβανική Συνταγματική Εθνοσυνέλευσηκηρύσσει την Προσωπική Ένωση της χώρας μετην Ιταλία και ανακηρύσσει βασιλέα της Αλβανίαςτον Βίκτορα Εμμανουήλ Γ’. Οι Ιταλοί εγκαθιστούνμια φασιστική κυβέρνηση – μαριονέταυπό τον Σεφκέτ Βερλατζή και δεν αργούν ναενσωματώσουν τις ένοπλες και τις διπλωματικέςδυνάμεις της Αλβανίας στις δικές τουςΑύγουστοςΣεπτέμβριοςΟκτώβριος23 – Το σοβιετογερμανικό Σύμφωνο«Ρίμπεντροπ – Μολότοφ» συμπεριλαμβάνειμια μυστική συμφωνία ηοποία προβλέπει τη μελλοντική κατοχήτης ρουμανικής Βεσσαραβίαςαπό τους Σοβιετικούς1 – Η Γερμανία εισβάλλει στην Πολωνία3 – Η Βρετανία και η Γαλλία κηρύσσουντον πόλεμο στη Γερμανία17 – Η Σοβιετική Ένωση εισβάλλειστην Πολωνία7 – Η Ρουμανία διακηρύσσει την ουδετερότητάτης15 – Η Βουλγαρία διακηρύσσει την ουδετερότητάτης19 – Η Τουρκία, η Γαλλία και η Βρετανία υπογράφουντη Συνθήκη της ΄Αγκυρας, η οποίαπροβλέπει την αμοιβαία τους συνδρομή, εάνοποιαδήποτε από αυτές τις χώρες δεχθεί επίθεσηαπό ευρωπαϊκή δύναμη στο χώρο τηςΜεσογείου1940 Φεβρουάριος 15 – Η Βουλγαρία αποκτά νέα κυβέρνηση υπότον Καθηγητή Μπόγκνταν Φίλοφ. Είναι, όπωςκαι οι προηγούμενες, υποχείριο του βασιλιάΑπρίλιος9 – Η Γερμανία εισβάλλει στη Δανίακαι τη ΝορβηγίαΜάιος10 – Η Γερμανία εισβάλλει στηνΟλλανδία, το Βέλγιο και το Λουξεμβούργο. ο Ουίνστον Τσώρτσιλγίνεται πρωθυπουργός της Βρετανίας12 – Η Γερμανία εισβάλλει στηΓαλλία19

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟΈτος Μήνας Κόσμος Νοτιοανατολική Ευρώπη1940 Ιούνιος 10 – Η Ιταλία κηρύσσει τον πόλεμοστη Βρετανία και τη Γαλλία22 – Η Γαλλία συνάπτει ανακωχήμε τις δυνάμεις του ΆξοναΑύγουστοςΣεπτέμβριοςΟκτώβριος13 – Η Ιταλία εισβάλλει στην Αίγυπτο27 – Η Ιαπωνία προσχωρεί στησυμμαχία του Άξονα26-27 – Μετά από σοβιετικό τελεσίγραφο, ηΡουμανία παραχωρεί στη Σοβιετική Ένωση τηΒεσσαραβία και τη Βόρεια Μπουκοβίνα10 – Εφαρμόζεται η αντισημιτική νομοθεσίαστη Ρουμανία30 – Υπό γερμανική και ιταλική πίεση, η Ρουμανίαπαραδίδει τη βόρεια Τρανσυλβανίαστην Ουγγαρία4 – Ο Ίων Αντωνέσκου διορίζεται πρόεδροςτης ρουμανικής κυβέρνησης6 – Ο Κάρολος Β’ της Ρουμανίας παραιτείταιαπό το θρόνο υπέρ του γιού του, Μιχαήλ Α’.Ντε φάκτο κυβερνήτης γίνεται ο «Conducator»(«Οδηγητής», ανάλογο του «Ντούτσε»), ΊωνΑντωνέσκου7 – Συμφωνία της Κραϊόβας. Η Ρουμανία επιστρέφειτη νότια Δοβρουτσά στη Βουλγαρία12 – Ο γερμανικός στρατός μπαίνει στη Ρουμανίαμε την ιδιότητα των «στρατιωτικώνσυμβούλων»28 – Η Ιταλία εισβάλλει στην Ελλάδα χρησιμοποιώνταςως βάση την ΑλβανίαΝοέμβριος5 – Ο Ρούζβελτ επανεκλέγεταιπρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειώντης Αμερικής11 – Οι Βρετανοί νικούν τον ιταλικόστόλο στον Τάραντα20 – Η Ουγγαρία προσχωρεί στησυμμαχία του ΆξοναΗ Βουλγαρία αρνείται να προσχωρήσει στιςδυνάμεις του Άξονα, να επιτεθεί στην Ελλάδαή να υπογράψει σύμφωνο εγγύησης με τηνΕΣΣΔ14 – Τα ελληνικά στρατεύματα αποκρούουν τηνιταλική επίθεση στο αλβανικό μέτωπο και μέσασ’ ένα μήνα καταλαμβάνουν όλα τα σημαντικάαστικά κέντρα της νότιας Αλβανίας23 – Η Ρουμανία προσχωρεί στη συμμαχίατου Άξονα25 – Η Τουρκία κηρύσσει το στρατιωτικό νόμοσε μια ζώνη η οποία καλύπτει την Κωνσταντινούπολη,την Αδριανούπολη, το Κιρκλαρελί,τη Ραιδεστό, τα Δαρδανέλλια και το Κοτζαελί30 – Επιβάλλεται συσκότιση στην Κωνσταντινούπολη20

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣΈτος Μήνας Κόσμος Νοτιοανατολική Ευρώπη1940 Δεκέμβριος 9 – Τα βρετανικά στρατεύματααρχίζουν ν’ απωθούν τους Ιταλούςαπό την Αίγυπτο1941 Ιανουάριος 9 – Οι Βρετανοί εισβάλλουν στηνΕρυθραίαΦεβρουάριοςΜάρτιοςΑπρίλιος11 – Οι ΗΠΑ αρχίζουν να στέλνουνπολεμικό υλικό στη Βρετανία καισε άλλους Συμμάχους24 – Ο Ρόμμελ ξεκινά την πρώτητου επίθεση στη Λιβύη11 – Αρχίζει η πολιορκία του Τομπρούκαπό τους Γερμανούς13 – Η Σοβιετική Ένωση και η Ιαπωνίασυνάπτουν πενταετές σύμφωνομη επίθεσηςΗ βουλγαρική βουλή ψηφίζει φιλοφασιστικούςνόμους: το Νόμο για την Οργάνωση τηςΒουλγαρικής Νεολαίας και τον αντισημιτικόΝόμο για την Προστασία του Έθνους19 – Εφόδια στέλνονται από την Τουρκία στηνΕλλάδα με το εμπορικό πλοίο Κουρτουλούς(«Ανεξαρτησία»)20 – Η βουλγαρική κυβέρνηση ψηφίζει υπέρτης υπογραφής του Τριμερούς Συμφώνου21-23 – Φασιστική εξέγερση της ΣιδηράςΦρουράς στη Ρουμανία. Καταστέλλεται απότον Στρατηγό Αντωνέσκου8 – Η Γερμανία και η Βουλγαρία υπογράφουνστρατιωτικό σύμφωνο.17 – Βουλγαροτουρκική διακήρυξη ουδετερότητας1 – Η Βουλγαρία προσχωρεί στις δυνάμεις τουΆξονα. Ο γερμανικός στρατός εγκαθίσταταιστο βουλγαρικό έδαφος24 – Τουρκορωσική διακήρυξη: στην περίπτωσηπου η Τουρκία δεχθεί επίθεση από οποιαδήποτεξένη δύναμη, η Σοβιετική Ένωση θατηρήσει ουδετερότητα25 – Η Γιουγκοσλαβία προσχωρεί στη συμμαχίατου Άξονα27 – Έπειτα από μαζικές διαμαρτυρίες, η γιουγκοσλαβικήκυβέρνηση ανατρέπεται μεστρατιωτικό πραξικόπημαΑποτυχημένη απόπειρα πραξικοπήματος απότους βρετανόφιλους αριστερούς Αγροτικούςστη Βουλγαρία6 – Η Γερμανία εισβάλλει στη Γιουγκοσλαβίακαι την Ελλάδα10 – Δημιουργείται το Ανεξάρτητο Κράτος τηςΚροατίας (ΑΚΚ), ένα κράτος ανδρείκελο υπότην γερμανοϊταλική κυριαρχία11-15. Ο ουγγρικός στρατός καταλαμβάνει τοΜπατσκάκ στη βόρεια Σερβία (Βοϊβοδίνα)17 – Ο γιουγκοσλαβικός στρατός παραδίδεται21

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟΈτος Μήνας Κόσμος Νοτιοανατολική Ευρώπη1941 Απρίλιος 19 – Ο βουλγαρικός στρατός μπαίνει στη Μακεδονία,στη νοτιοανατολική Σερβία και στηΘράκη του Αιγαίου23 – Ο Στρατηγός Τσολάκογλου υπογράφειχωρίς την εξουσιοδότηση της ελληνικής κυβέρνησηςανακωχή με τη Γερμανία30 – Ο Άντε Πάβελιτς εκδίδει πολυάριθμα ρατσιστικάδιατάγματα στο Ανεξάρτητο Κράτοςτης ΚροατίαςΜάιος27 – Βυθίζεται το γερμανικό θωρηκτόΒίσμαρκ. Ο Ρούζβελτ κηρύσσειτις ΗΠΑ σε κατάσταση έκτακτηςανάγκης εξαιτίας των εξελίξεωνστην Ευρώπη και την Αφρική12-13 – Μια ομάδα αξιωματικών της ΔεύτερηςΣτρατιάς, με επικεφαλής τον συνταγματάρχηΝτράγκολιουμπ Μιχαήλοβιτς, αρχίζει να οργώνειαντάρτικο κίνημα στα βουνά της ΡάβναΓκόρα17 – Αποτυχημένη απόπειρα δολοφονίας τουβασιλιά της Ιταλίας Βίκτορα Εμμανουήλ Γ’ απότο νεαρό επαναστάτη Βασίλ Λάτση (1922-1941) στα Τίρανα18 – Ο Πάβελιτς και ο Μουσσολίνι υπογράφουνσυμφωνία στη Ρώμη. Το ΑΚΚ παραχωρείστην Ιταλία το μεγαλύτερο μέρος των κροατικώνακτών21-31 – Μάχη της Κρήτης. Η ελληνική κυβέρνησηκαι ο βασιλιάς Γεώργιος Β’ εγκαταλείπουντη χώρα κι εγκαθίστανται στο Κάιρο. Η Ελλάδαχωρίζεται σε τρεις ζώνες κατοχής τις οποίεςελέγχουν ο γερμανικός, ο ιταλικός και ο βουλγαρικόςστρατός αντίστοιχα31 – Πρώτη συμβολική πράξη αντίστασης: ησημαία με τη σβάστικα αφαιρείται κρυφά απότην ΑκρόποληΙούνιος22 – Η Γερμανία, η Ιταλία και η Ρουμανίαεπιτίθενται στη ΣοβιετικήΈνωση . η Τουρκία διακηρύσσειπως η ίδια διατηρεί την ουδετερότητάτης26 – Η Φινλανδία κηρύσσει τον πόλεμοστη Σοβιετική Ένωση5 – Αυθόρμητος ξεσηκωμός ενάντια στη βίαπου ασκουν οι αρχές των Ουστάσι ξεκινά σταπερίχωρα του Γκάτσκο, στην Ερζεγοβίνη18 – Υπογράφεται το τουρκογερμανικό ΣύμφωνοΦιλίας και Μη Επίθεσης22 – Η πρώτη μονάδα Παρτιζάνων της Γιουγκοσλαβίαςσυγκροτείται κοντά στο Σίσακ τηςΚροατίας. Ξεκινά η εξέγερση στην Κροατία24 – Οι βούλγαροι Κομμουνιστές ξεκινούν τηνένοπλη αντίσταση22

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣΈτος Μήνας Κόσμος Νοτιοανατολική Ευρώπη1941 Ιούνιος 25 – Το τουρκογερμανικό Σύμφωνο Φιλίας καιΜη Επίθεσης επικυρώνεται με ομόφωνη ψήφοτης τουρκικής εθνοσυνέλευσης29 – Ο Μουσσολίνι διακηρύσσει τη δημιουργίατης «Μεγάλης Αλβανίας»ΙούλιοςΣεπτέμβριοςΟκτώβριοςΝοέμβριος12 – Η Βρετανία και η ΣοβιετικήΈνωση υπογράφουν συνθήκη πουεξασφαλίζει βρετανική βοήθειαστους Σοβιετικούς24 – Η Ιαπωνία καταλαμβάνει τηγαλλική Ινδοκίνα26 – Οι ΗΠΑ διακόπτουν τις εμπορικέςτους συναλλαγές με την Ιαπωνία8 – Οι Γερμανοί ξεκινούν την πολιορκίατου Λένινγκραντ19 – Οι Γερμανοί καταλαμβάνουντο Κίεβο17 – Ο Χιντέκι Τόγιο γίνεται πρωθυπουργόςτης Ιαπωνίας18 – Οι Βρετανοί εξαπολύουν επίθεσηστη Λιβύη7 – Ξεκινά η εξέγερση των Παρτιζάνων στηΣερβία13 – Ξεκινά η εξέγερση των Παρτιζάνων στοΜαυροβούνιο22 – Ξεκινά η εξέγερση των Παρτιζάνων στηΣλοβενία27 – Ξεκινά η εξέγερση των Παρτιζάνων στηΒοσνία και ΕρζεγοβίνηΔημιουργούνται στην Ελλάδα οι τρεις κύριεςαντιστασιακές οργανώσεις: Ο Εθνικός ΔημοκρατικόςΕλληνικός Σύνδεσμος (ΕΔΕΣ), η Εθνικήκαι Κοινωνική Απελευθέρωση (ΕΚΚΑ), καιτο Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΑΜ)Οι Ουστάσι ανοίγουν το στρατόπεδο συγκέντρωσηςτου Γιανόσεβατς, περίπου εκατό χιλιόμετρανότια του ΖάγκρεμπΣτη Ρουμανία αρχίζει ο εκτοπισμός περισσότερωναπό εκατό χιλιάδες Εβραίων στην Τρανσιστρία.Μεγάλο μέρος τους πεθαίνει εξαιτίαςτων τραγικών συνθηκών διαβίωσηςΜαζικά αντίποινα των γερμανικών αρχών κατοχήςεναντίον του άμαχου πληθυσμού στηΣερβία11 – Ξεκινά η εξέγερση των Παρτιζάνων στηΜακεδονίαΑρχίζει ο εμφύλιος πόλεμος μεταξύ Παρτιζάνωνκαι Τσέτνικ στη Σερβία8 – Ιδρύεται το Κομμουνιστικό Κόμμα Αλβανίας13 – Οι Γερμανοί αρνούνται τους όρους πουτους θέτουν οι Τσέτνικ για συνεργασία εναντίοντων γιουγκοσλάβων Παρτιζάνων, αλλά παρ'όλα αυτά οι Τσέτνικ συνεχίζουν να μάχονταιτους Παρτιζάνους και ν’ αποφεύγουν τις συγκρούσειςμε τους Γερμανούς23

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟΈτος Μήνας Κόσμος Νοτιοανατολική Ευρώπη1941 Δεκέμβριος 5 – Ανάσχεση της γερμανικής προέλασηςπρος τη Μόσχα7 – Η Ιαπωνία βομβαρδίζει το ΠερλΧάρμπορ8 – Η Ιαπωνία κηρύσσει τον πόλεμοστις ΗΠΑ και τη Βρετανία11 – Η Γερμανία και η Ιταλία κηρύσσουντον πόλεμο στις ΗΠΑ1942 Ιανουάριος 21 – Το Άφρικα Κορπς του Ρόμμελεξαπολύει αντεπίθεση στη ΛιβύηΦεβρουάριοςΙούνιοςΙούλιοςΑύγουστοςΣεπτέμβριοςΟκτώβριοςΝοέμβριος15 – Η Σιγκαπούρη καταλαμβάνεταιαπό την Ιαπωνία4 - 6 – Ναυμαχία του Μιντγουαίηστον Ειρηνικό21 – Ο Ρόμμελ καταλαμβάνει τοΤομπρούκ12 – Ο Τσώρτσιλ και ο Στάλιν συναντιούνταιμε απεσταλμένους τωνΗΠΑ και των Ελεύθερων Γάλλων,για να συζητήσουν το άνοιγμαδεύτερου μετώπου στην Ευρώπη13 – Ο Στρατηγός Μοντγκόμερυαναλαμβάνει τη διοίκηση των βρετανικώνδυνάμεων στην Αίγυπτο19 – Οι Σύμμαχοι διασχίζουν τηΜάγχη και κάνουν επιδρομή στηΔιέππη. Καταλήγει σε καταστροφή22 – Οι Γερμανοί φτάνουν στο κέντροτου Στάλινγκραντ23 – Οι δυνάμεις του Μοντγκόμερυεπιτίθενται στο Ελ Αλαμέιν τηςΑιγύπτου8 – Πραγματοποιείται η πρώτησημαντική εισβολή των Συμμάχωνστο Μαρόκο και την Αλγερία12 - Το Ανεξάρτητο Κράτος της Κροατίας κηρύσσειτον πόλεμο στις ΗΠΑ και τη Βρετανία13 – Η Βουλγαρία κηρύσσει τον πόλεμο στοΗνωμένο Βασίλειο και τις ΗΠΑΤο ΕΑΜ αποφασίζει να δημιουργήσει ένοπλεςομάδες ανταρτών (Εθνικός Λαϊκός ΑπελευθερωτικόςΣτρατός – ΕΛΑΣ)Σχηματίζεται το ένοπλο τμήμα του ΕΔΕΣΟι γερμανικές δυνάμεις κατοχής «λύνουν τοεβραϊκό ζήτημα» στη Σερβία δολοφονώνταςσχεδόν τα εννέα δέκατα του εβραϊκού πληθυσμούως το τέλος του καλοκαιριού του 194225 – Πρώτο φύλλο της περιοδικής έκδοσηςΖέρι ι Ποπουλίτ («Η φωνή του λαού»), που εκφράζειτην ιδεολογία του αλβανικού κομμουνιστικούκινήματοςΒρετανική καταδρομική δύναμη αποβιβάζεταιμυστικά στην Ελλάδα16 – Συνδιάσκεψη της Πέζας: δημιουργία τουΑλβανικού Αντιφασιστικού Μετώπου ΕθνικήςΑπελευθέρωσηςΔημιουργία της πολιτικής οργάνωσης «ΜπάλλιΚομπετάρ» στην Αλβανία με αντικομμουνιστικόπρόγραμμα12 – Θεσπίζεται ο τουρκικός Φόρος Κεφαλαίου24

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣΈτος Μήνας Κόσμος Νοτιοανατολική Ευρώπη1942 Νοέμβριος 13 – Οι Βρετανοί ανακαταλαμβάνουντο Τομπρούκ19 – Οι Σοβιετικοί εξαπολύουναντεπίθεση στο Στάλινγκραντ1943 Ιανουάριος 31 – Ο Στρατηγός Πάουλους παραδίδεταιμε τη γερμανική ΈκτηΣτρατιά στο ΣτάλινγκραντΜάρτιοςΙούνιοςΙούλιοςΑύγουστος5 – Αρχίζει ο συμμαχικός βομβαρδισμόςτου Ρουρ13 – Οι δυνάμεις του Άξονα ηττούνταιστην Τυνησία . λήξη τηςεκστρατείας στην Αφρική5-7 – Τεράστια σύγκρουση αρμάτωνμάχης στο Κουρσκ, στο ΑνατολικόΜέτωπο: οι Σοβιετικοί νικούν9 – Οι Σύμμαχοι αποβιβάζονταιστη Σικελία25 – Ο Μουσσολίνι ανατρέπεταικαι συλλαμβάνεται· τον διαδέχεταιο Πιέτρο Μπαντόλιο25 – Ανατινάζεται η σιδηροδρομική γέφυρατου Γοργοπόταμου με κοινή επιχείρηση βρετανικώνδυνάμεων και ανταρτών του ΕΑΜ καιτου ΕΔΕΣ26 – Στο Μπίχατς της Βοσνίας και Ερζεγοβίνηςοι Παρτιζάνοι συγκροτούν το ανώτατο πολιτικότους όργανο, το AVNOJ (ΑντιφασιστικόΣυμβούλιο Απελευθέρωσης των Λαών τηςΓιουγκοσλαβίας)5 – Γενική απεργία στην Αθήνα εμποδίζει τηνεπιστράτευση ελλήνων εργατών και την υποχρεωτικήαποστολή τους στη ΓερμανίαΜάρτιος–Μάιος: Η βουλγαρική κοινωνία αντιστέκεταιεπιτυχημένα στην «τελική λύση» καιτελικά ματαιώνει τον εκτοπισμό των ΒουλγάρωνΕβραίωνΜάρτιος – Ιούνιος: Αποστολή περίπου πενήνταχιλιάδων Εβραίων της Θεσσαλονίκης στοΆουσβιτς14 – Στο Ότοτσατς οι Παρτιζάνοι ιδρύουν τοανώτατο πολιτικό τους όργανο για την Κροατία,το ZAVNOH (Αντιφασιστικό ΣυμβούλιοΑπελευθέρωσης των Λαών της Κροατίας)10 – Συγκροτείται ο Εθνικός ΑπελευθερωτικόςΣτρατός της Αλβανίας2 – Υπογράφεται η Συμφωνία του Μούκιε μεταξύτου Εθνικού Απελευθερωτικού Στρατού της Αλβανίαςκαι του Μπάλλι Κομπετάρ. Απορρίπτεται λίγεςμόνον ημέρες αργότερα από την Κεντρική Επιτροπήτου Κομμουνιστικού Κόμματος Αλβανίας (ΚΚΑ)και από το Συμβούλιο Εθνικής Απελευθέρωσης28 – Ο βασιλιάς της Βουλγαρίας Βόρις Γ’ πεθαίνειστην Σόφια. Αναγορεύεται βασιλιάς ο Συμεών Β’25

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟΈτος Μήνας Κόσμος Νοτιοανατολική Ευρώπη1943 Σεπτέμβριος 3 – Οι Σύμμαχοι περνούν τον πορθμότης Μεσσήνης και αποβιβάζονταιστην ιταλική χερσόνησο8 – Η Ιταλία παραδίδεται στουςΣυμμάχους12 – Ο Μουσσολίνι απελευθερώνεταιαπό δυνάμεις των Ες Ες καιφυγαδεύεται στη ΓερμανίαΟκτώβριοςΝοέμβριος13 – Η Ιταλία κηρύσσει τον πόλεμοστη Γερμανία7 – Απελευθερώνεται το Κίεβο. Ηγερμανική άμυνα στον Δνείπεροαρχίζει να καταρρέει28 – 1 Δεκεμβρίου – Ο Τσώρτσιλ,ο Ρούζβελτ και ο Στάλιν συναντιούνταιστην Τεχεράνη για να σχεδιάσουντην εισβολή στη ΓαλλίαΔεκέμβριος 24 – Ο Αϊζενχάουερ ορίζεται επικεφαλήςτης δύναμης εισβολήςστην ηπειρωτική Ευρώπη1944 Ιανουάριος 27 – Οι Σοβιετικοί νικούν τους Γερμανούςστο Λένινγκραντ8–Μονάδες Παρτιζάνων καταλαμβάνουνπροσωρινά το Σπλιτ της Κροατίας. Πέφτει σταχέρια τους μια τεράστια αποθήκη ανεφοδιασμούτων Ιταλών9–Εκλογή αντιβασιλείας στη Βουλγαρία:απαρτίζεται από τον Πρίγκιπα Κύριλλο, τονΚαθηγητή Φίλοφ και τον Στρατηγό Μίχοφ9–10 Οκτωβρίου: Οι γιουγκοσλάβοι Παρτιζάνοιαφοπλίζουν δέκα ιταλικές μεραρχίες . δυο απόαυτές προσχωρούν στους Παρτιζάνους17–Η βρετανοαμερικανική στρατιωτική αποστολήπρος τους γιουγκοσλάβους Παρτιζάνουςφθάνει στα απελευθερωμένα εδάφη τηςδυτικής Βοσνίας και Ερζεγοβίνης20 – Το ZAVNOH κηρύσσει την επανένωση τωνκατεχόμενων από την Ιταλία περιοχών με τηνΚροατία και τη Γιουγκοσλαβία20 – Οι οπαδοί του βασιλιά Ζώγου, με επικεφαλήςτον Αμπάζ Κούπη, ιδρύουν το Κόμματης Νομιμότητας («Λεγκαλιτέτι») με σκοπό τημεταπολεμική επαναφορά της μοναρχίας τουΖώγου στην Αλβανία29 – Στη Γιάιτσε της Βοσνίας και Ερζεγοβίνηςτο AVNOJ συγκροτεί την κυβέρνηση τωνΠαρτιζάνων (NKOJ – Εθνική Επιτροπή για τηνΑπελευθέρωση της Γιουγκοσλαβίας)7 – Ο Ρούζβελτ, ο Τσώρτσιλ και ο Ινονού συναντιούνταιστο ΚάιροΣχηματισμός της Χωροφυλακής στη Βουλγαρία,με σκοπό την καταπολέμηση της ένοπληςαντίστασης8 – Ο Τσώρτσιλ, σε επιστολή του προς τονπρόεδρο της NKOJ (κυβέρνησης των γιουγκοσλάβωνΠαρτιζάνων) δηλώνει ότι η Βρετανίαθα διακόψει κάθε βοήθειά της προς τουςΤσέτνικ. Από αυτήν τη στιγμή και μετά, όληη βοήθεια διοχετεύεται αποκλειστικά στουςΠαρτιζάνους26

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣΈτος Μήνας Κόσμος Νοτιοανατολική Ευρώπη1944 Μάρτιος 15 – Η Ιαπωνία εισβάλλει στην ΙνδίαΜάιοςΙούνιοςΙούλιοςΑύγουστος9 – Οι Σοβιετικοί ανακαταλαμβάνουντη Σεβαστούπολη18 – Ιταλία: οι Γερμανοί αποσύρονταιαπό τη γραμμή άμυνάς τουςστο Μόντε Κασσίνο6 – Ημέρα D. Οι Σύμμαχοι αποβιβάζονταιστη Νορμανδία20 – Η απόπειρα δολοφονίας τουΧίτλερ αποτυγχάνει25 – Οι Σύμμαχοι διασπούν το γερμανικόκλοιό στη Νορμανδία15 – Συμμαχικές αποβάσεις στη μεσημβρινήΓαλλία25 – Το Παρίσι απελευθερώνεται10 – Το ΕΑΜ συγκροτεί την Πολιτική ΕπιτροπήΕθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ), μια χωριστήελληνική κυβέρνηση, παράλληλη προς τηνεπίσημη που εξακολουθεί να βρίσκεται στοΚάιροΗ Συνδιάσκεψη του Λιβάνου οδηγεί στη συμφωνίαγια τον σχηματισμό κυβέρνησης εθνικήςενότητας της Ελλάδας, με πρωθυπουργότον Γεώργιο ΠαπανδρέουΑποστολή περισσότερων από εκατό χιλιάδεςΕβραίων της Βόρειας Τρανσυλβανίας, που διοικείταιαπό τους Ούγγρους, στα γερμανικάστρατόπεδα εξόντωσης24 – Οι αλβανοί Κομμουνιστές στο Συνέδριοτης Πρεμετής εκλέγουν, ως ανώτατο νομοθετικότους σώμα, το Αντιφασιστικό ΣυμβούλιοΕθνικής Απελευθέρωσης και σχηματίζουν μιαεπιτροπή η οποία διαθέτει τα χαρακτηριστικάπροσωρινής κυβέρνησης1 – Νέα κυβέρνηση των βασιλοφρόνων στηΒουλγαρία, με επικεφαλής τον Ιβάν Μπαγκρυάνοφ2 – Η Τουρκία αποφασίζει τη διακοπή των σχέσεωνμε τη Γερμανία12 – Ο Τσώρτσιλ και ο Τίτο συναντιούνται στηΝάπολη23 – Πραξικόπημα στη Ρουμανία. Ο βασιλιάςΜιχαήλ, με την υποστήριξη των μεγάλων κομμάτωνκαι των κομμουνιστών, συλλαμβάνειτον Αντωνέσκου και την κυβέρνησή του. ΗΡουμανία παραδίδεται στους Σοβιετικούς26 – Ο βούλγαρος πρωθυπουργός Μπαγκρυάνοφκηρύσσει την ουδετερότητα της χώραςτου, κάνει τις πρώτες απόπειρες διαπραγματεύσεωνμε τις ΗΠΑ και το Ηνωμένο Βασίλειοστην Άγκυρα και στέλνει αποστολή στο Κάιρο27

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟΈτος Μήνας Κόσμος Νοτιοανατολική Ευρώπη1944 Αύγουστος 29 – Ο βασιλιάς της Γιουγκοσλαβίας ΠέτροςΒ’ αποκηρύσσει τον Ντράζα Μιχαήλοβιτς καιαναγνωρίζει τον Τίτο ως ηγέτη της αντίστασηςστη Γιουγκοσλαβία30 – Ο Πάβελιτς αποτρέπει την έκρηξη πραξικοπήματοςστο Ανεξάρτητο Κράτος της Κροατίαςκαι κρατά τη χώρα πιστή στις δυνάμειςτου ΆξοναΣεπτέμβριοςΟκτώβριος3 – Απελευθερώνονται οι Βρυξέλλες19 – Υπογράφεται ανακωχή μεταξύτης Φινλανδίας και των Συμμάχων25 – Οι Σύμμαχοι διασπούν τη ΓοτθικήΓραμμή στην Ιταλία2 – Οι Γερμανοί συντρίβουν τηνεξέγερση της Βαρσοβίας, ενώ οισοβιετικές στρατιές έχουν σταματήσειτην προέλασή τους και αναπαύονταιλίγα χιλιόμετρα παραπέρα.Οι Σύμμαχοι εισδύουν από τοΔυτικό Μέτωπο στη ΓερμανίαΑρχίζει ο αγώνας για την απελευθέρωση τηςΣερβίας από τους Παρτιζάνους και τις μονάδεςτου Κόκκινου Στρατού2 – Η βουλγαρική αντιβασιλεία διορίζει κυβέρνησητων ρωσόφιλων πολιτικών κομμάτων,με επικεφαλής τον Κονσταντίν Μουράβιεφ (ηπρώτη κυβέρνηση που σχηματίζουν τα πολιτικάκόμματα από τον Μάιο του 1934)3 – Σχηματίζεται νέα κυβέρνηση εθνικής ενότηταςυπό τον Γεώργιο Παπανδρέου5 – Η Σοβιετική Ένωση κηρύσσει τον πόλεμοστη Βουλγαρία8 – Ο Κόκκινος Στρατός εισβάλλει στη Βουλγαρία.Υπογράφεται ανακωχή μεταξύ ΣοβιετικήςΈνωσης και Βουλγαρίας. Η Βουλγαρία κηρύσσειτον πόλεμο στη Γερμανία9 – Οι Κομμουνιστές παίρνουν την εξουσίαστη Βουλγαρία. Κυβέρνηση του Μετώπου γιατην Πατρίδα με επικεφαλής τον Κίμον Γκεοργκίεφ(ηγέτη του κόμματος Ζβένο), στην οποίακυριαρχούν οι Κομμουνιστές12 – Η Ρουμανία υπογράφει ανακωχή με τουςΣυμμάχους. Αναγνωρίζει τη σοβιετική εξουσίαστη Βεσσαραβία και στη βόρεια Μπουκοβίνακαθώς και την ύπατη εξουσία της ΕπιτροπήςΣυμμαχικού Ελέγχου, στην οποία κυριαρχούνοι Σοβιετικοί, σε ολόκληρη την επικράτειάτης5 – Οι Βρετανοί αποβιβάζονται στην Ελλάδα8 – Η Βουλγαρία ξεκινά τις πολεμικές επιχειρήσειςεναντίον της Γερμανίας12 – Ο γερμανικός στρατός εγκαταλείπει τηνΑθήνα14 – Εισέρχονται στην Αθήνα οι Βρετανοί28

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣΈτος Μήνας Κόσμος Νοτιοανατολική Ευρώπη1944 Οκτώβριος 9 – «Συμφωνία των ποσοστών»μεταξύ Τσώρτσιλ και Στάλιν στηΜόσχα23 – Οι Σύμμαχοι αναγνωρίζουντον ντε Γκωλ ως προσωρινό επικεφαλήτης γαλλικής κυβέρνησηςΝοέμβριοςΔεκέμβριος7 – Ο Ρούζβελτ κερδίζει στις εκλογέςτην τέταρτη θητεία του ως πρόεδροςτων Ηνωμένων Πολιτειών15 – Αμερικανικές αποβάσεις στοΜιντόρο των Φιλιππινών1945 Ιανουάριος 17 – Οι Σοβιετικοί καταλαμβάνουντη Βαρσοβία19 – Η Γερμανία σε πλήρη υποχώρησηστο Ανατολικό Μέτωπο20 – Η Ουγγαρία υπογράφει ανακωχήμε τους ΣυμμάχουςΦεβρουάριος4-11 – Ο Τσώρτσιλ, ο Ρούζβελτκαι ο Στάλιν συναντιούνται στηΓιάλτα8 – Οι Σύμμαχοι εξαπολύουν τη μεγάλητους επίθεση για να φθάσουνστον Ρήνο13-14 – Μαζικοί βομβαρδισμοί τωνΣυμμάχων με εμπρηστικές βόμβεςκαταστρέφουν τη Δρέσδη19 – Αμερικανικές αποβάσεις στηνήσο ΄Ιβο Τζίμα (Δυτικός Ειρηνικός)18 – Έρχεται στην Αθήνα η ελληνική κυβέρνηση20 – Το Βελιγράδι απελευθερώνεται από τοΣοβιετικό Κόκκινο Στρατό και τους γιουγκοσλάβουςΠαρτιζάνους23 – Η Αντιφασιστική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσηςμετασχηματίζεται στην ΠροσωρινήΔημοκρατική Κυβέρνηση της Αλβανίαςμε πρωθυπουργό τον Εμβέρ Χότζα25 – Η επικράτεια της Τρανσυλβανίας απελευθερώνεταιαπό την κατοχή του ουγγρικούστρατού, από το συμμαχικό ρουμανικό στρατόκαι τον Κόκκινο Στρατό28 – Υπογράφεται ανακωχή μεταξύ των χωρώντης Αντιφασιστικής συμμαχίας και τηςΒουλγαρίας13 – Οι Παρτιζάνοι απελευθερώνουν τα Σκόπια29 – Η Αλβανία ελευθερώνεται από τη γερμανικήκατοχή3 – Το ΕΑΜ οργανώνει διαδήλωση στην Αθήνα,η οποία καταλήγει σε αιματοχυσία. Αρχίζουνσυγκρούσεις μεταξύ του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ καιτων κυβερνητικών δυνάμεων, οι οποίες υποστηρίζονταιαπό τους ΒρετανούςΠερίπου εβδομήντα χιλιάδες άτομα γερμανικήςκαταγωγής απελαύνονται από τη Ρουμανίαστην ΕΣΣΔΥπογράφεται η Συμφωνία της Βάρκιζας στηνΕλλάδα, η οποία προβλέπει εκλογές και δημοψήφισμαγια τη μοναρχία στην Ελλάδα, τηδιάλυση των αντάρτικων σωμάτων και τηνπαράδοση των όπλων του ΕΛΑΣ23 – Η Τουρκία κηρύσσει τον πόλεμο στη Γερμανίακαι την Ιαπωνία29

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟΈτος Μήνας Κόσμος Νοτιοανατολική Ευρώπη1945 Μάρτιος 3 – Η Φινλανδία κηρύσσει τον πόλεμοστη Γερμανία9 – Οι ΗΠΑ καταστρέφουν το Τόκιομε εμπρηστικές βόμβες22 – Ο αμερικανός στρατηγός Πάττονδιασχίζει τον Ρήνο στο Όππενχαϊμ23 – Ο βρετανός στρατηγός Μοντγκόμερυδιασχίζει τον Ρήνο βόρειατου ΡουρΑπρίλιοςΜάιος12 – Ο Ρούζβελτ πεθαίνει και πρόεδροςτων ΗΠΑ αναλαμβάνει οΧάρρυ Τρούμαν23 – Οι Σοβιετικοί μπαίνουν στοΒερολίνο25 – Οι αμερικανικές και σοβιετικέςδυνάμεις συναντιούνται στονποταμό Έλβα. Αρχίζει η Συνδιάσκεψητου Αγίου Φραγκίσκου πουθα οδηγήσει στη δημιουργία τουΟργανισμού Ηνωμένων Εθνών28 – Ο Μουσσολίνι συλλαμβάνεταικαι εκτελείται από ιταλούς Παρτιζάνους30 – Ο Χίτλερ αυτοκτονεί στο Βερολίνο1 – Το Βερολίνο παραδίδεται στιςσοβιετικές δυνάμεις7 – Επίσημη παράδοση της Γερμανίας6 – Οι Σοβιετικοί επιβάλλουν τον διορισμόκυβέρνησης συνασπισμού στη Ρουμανία μεεπικεφαλής τον Πέτρου Γκρόζα. Η νέα κυβέρνησηελέγχεται από τους κομμουνιστές7 – Σχηματίζεται η Προσωρινή Κυβέρνησητης Δημοκρατικής Ομοσπονδιακής Γιουγκοσλαβίαςμε πρωθυπουργό τον Τίτο και τουςΠαρτιζάνους να κυριαρχούν επί των μελώντης Εξόριστης Κυβέρνησης (23 προς 5)6 – Απελευθερώνεται το Σεράγεβο14 – Δημιουργείται η Κυβέρνηση του ΟμόσπονδουΚράτους της Κροατίας, όπου κυριαρχούνοι Κομμουνιστές28 – Οι ΗΠΑ αναγνωρίζουν την ΠροσωρινήΓιουγκοσλαβική Κυβέρνηση του Τίτο2 – Ο στρατός των γιουγκοσλάβων Παρτιζάνωνμπαίνει στην Τεργέστη, δημιουργώνταςμια τεταμένη διαίρεση της πόλης (αργότεραστις Ζώνες Α και Β) μεταξύ Ιταλίας και Γιουγκοσλαβίας6 – Ο Πάβελιτς και η κυβέρνησή του δραπετεύουναπό το Ζάγκρεμπ προς την Αυστρία8 – Οι Παρτιζάνοι απελευθερώνουν το ΖάγκρεμπΙούνιος5 – Οι Σύμμαχοι διαιρούν τη Γερμανίασε τέσσερεις ζώνες κατοχής26 – Η Χάρτα των Ηνωμένων Εθνώνυπογράφεται από εκπροσώπουςπενήντα χωρών και δημιουργείταιο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών10 – Το AVNOJ μετατρέπεται σε ΠροσωρινήΛαϊκή Εθνοσυνέλευση της Γιουγκοσλαβίας30

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣΈτος Μήνας Κόσμος Νοτιοανατολική Ευρώπη1945 Ιούλιος 17–2 Αυγούστου – Ο Τσώρτσιλ, οΣτάλιν και ο Τρούμαν συναντιούνταιστο Πότσνταμ για να διαμορφώσουντο σχέδιο αποκατάστασηςτης ειρήνης στην Ευρώπη καιτην τελική επίθεση εναντίον τηςΙαπωνίαςΑύγουστος6 – Ρίψη ατομικής από τους Αμερικανούςστη Χιροσίμα9 – Ρίψη ατομικής βόμβας από τουςΑμερικανούς στο Ναγκασάκι14 – Η Ιαπωνία παραδίδεται31

ΧΑΡΤΗΣ 1: O Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος, 1939 -194232

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣΚεφάλαιο Α: ΠολιτικήΣκοπός του πρώτου κεφαλαίου είναι να λειτουργήσει ως ένα είδος πλαισίου, καθώς οι περισσότερες πηγές πουέχουν επιλεγεί προέρχονται, αντίθετα με ό,τι συμβαίνει στα υπόλοιπα κεφάλαια, από την πολιτική ιστορία. Στηναρχή παρουσιάζονται οι περιγραφές ορισμένων εξέχοντων πολιτικών ηγετών εκείνης της εποχής, οι οποίες μαςβοηθούν σημαντικά στην καλύτερη κατανόηση τόσο των προσώπων που περιγράφονται όσο και των ίδιων τωνσυγγραφέων. Επομένως, θεωρούμε πως το υλικό αυτό είναι σχετικό με το στόχο της συγκεκριμένης προσπάθειαςκαι πως η διαδικασία ανάλυσής του θα έχει ενδιαφέρον. Οι σκιαγραφήσεις αυτές ακολουθούνται από ορισμένεςχαρακτηριστικές δηλώσεις ιδεολογικού περιεχομένου, μέσω των οποίων οι εκάστοτε κυβερνητικές δομέςπροσπαθούσαν να δικαιολογήσουν τις ενέργειές τους ή και την ίδια τους την ύπαρξη, καθώς και από ορισμένεςιδεολογικά χρωματισμένες διακηρύξεις των κινημάτων αντίστασης.Το υποκεφάλαιο Στρατοί και στρατιώτες είναι, για ευνόητους λόγους, αρκετά εκτενές. Αυτό οφείλεται στο ότισε ορισμένες χώρες συγκρούονταν, σε σχετικά περιορισμένες γεωγραφικές περιοχές, πολυάριθμοι στρατοί (δυνάμειςκατοχής, στρατοί των συνεργατών τους, κινήματα αντίστασης). Προσπαθήσαμε να διαφωτίσουμε, ως έναβαθμό τουλάχιστον, τις δραστηριότητες όλων αυτών, το ιδεολογικό υπόβαθρό τους, τους σκοπούς τους και τις(συχνά πολύ περίπλοκες) σχέσεις που είχαν μεταξύ τους. Επιπλέον, περιλαμβάνονται μαρτυρίες που αφορούνστις σχέσεις μεταξύ των διάφορων αντιμαχόμενων πλευρών του πολέμου και των γειτονικών χωρών.Το τελευταίο υποκεφάλαιο, με τίτλο Θρησκευτικές Οργανώσεις, εκθέτει μαρτυρίες σχετικές με τις δραστηριότητεςτων Εκκλησιών κατά τη διάρκεια του πολέμου, όπως: πόσο ανοιχτά και απροκάλυπτα έδειξαν οι διάφορεςθρησκευτικές οργανώσεις τη στάση τους απέναντι στον ίδιο τον πόλεμο και τα δεινά του, απέναντι στα αντίπαλαμέρη, απέναντι στα μέλη των άλλων εθνών και θρησκειών κ.λπ.Ι. Ηγέτες και ιδεολογίεςΑ-1. O Φιτζρόυ Μακλήν, απεσταλμένος τουΤσώρτσιλ στους γιουγκοσλάβους Παρτιζάνους,μιλά το 1943 για τον Τίτο«Ο Τίτο έχει μέτριο ύψος και είναι ξυρισμένος προσεκτικά.Το πρόσωπό του είναι ηλιοκαμένο και τα μαλλιάτου έχουνε το γκρίζο χρώμα του ατσαλιού. Το στόματου είναι πολύ σταθερό και τα μάτια του ζωντανά καιγαλάζια. [...] Αναρωτιόμουν τι εντύπωση θα μου έκανεαυτός ο άνδρας, όταν θα τον σύγκρινα με κομμουνιστήπου είχα κάποτε συναντήσει στη Ρωσία. [...] Έναπράγμα με εντυπωσίασε αμέσως: η ετοιμότητά τουνα βλέπει κάθε πρόβλημα απ’ όλες τις πλευρές και, ανείναι ανάγκη, να παίρνει αμέσως μια απόφαση. Μουφάνηκε να έχει απόλυτη αυτοπεποίθηση. Αυτός οάνδρας είναι ανώτερος, όχι κατώτερος. Ήταν κάτι τοεντελώς καινούριο για μένα . ν’ ανακαλύψω τέτοια αυτοπεποίθησηκαι αυτάρκεια σε έναν κομμουνιστή».Η συνομιλία του Φιτζρόυ Μακλήν με τον Τίτοστο απελευθερωμένο από τους ΠαρτιζάνουςΒελιγράδι το 1944 1«Με την ευκαιρία αυτή πληροφόρησα τον Τίτο γιατο πόσο μεγάλη οργή είχε προκαλέσει στους Συμμάχους,όταν εγκατέλειψε μυστικά το Βις. [...] Είπα στονΤίτο πως ο Τσώρτσιλ είχε ιδιαιτέρως προσβληθεί απότον τρόπο με τον οποίο είχε φύγει. Επίσης, τον πληροφόρησαγια την παράλογη συμπεριφορά ορισμένωνυφισταμένων του, καθώς και για τη διαφωνία καιγια τις πολυάριθμες μικροδυσκολίες που είχαμε συναντήσεικατά τη διάρκεια της απουσίας του.Ολοφάνερα όλα αυτά του προκάλεσαν ειλικρινήλύπη. Μου είπε ότι λυπόταν που άκουγε πως οι υφιστάμενοίτου μας είχαν μεταχειριστεί με παράλογοτρόπο, αλλά πρόσθεσε ότι όλα θα διορθώνονταν αμέσως.[...] Απάντησα πως χαιρόμουν γι’ αυτό. «Ωστό-1 Ήταν η πρώτη τους συνάντηση μετά τη μυστική αναχώρηση του Τίτο από το νησί Βις (όπου έμενε προστατευμένος από τις βρετανικές δυνάμεις),προκειμένου να επισκεφθεί τον Στάλιν.33

ΠΟΛΙΤΙΚΗσο», πρόσθεσα, «μοιάζει σαν να μην καταλαβαίνετεότι η κύρια αιτία όλων αυτών ήταν η εξαφάνισή σας,καθώς και το γεγονός ότι δεν μας είπατε πού θα πηγαίνατε».Αλλά ο Τίτο, είτε δεν μπορούσε να το καταλάβειαυτό είτε δεν ήθελε, κι έτσι είπε αθώα: «Δενπάει πολύς καιρός που ο Τσώρτσιλ πήγε στο Κεμπέκγια να συναντήσει τον πρόεδρο Ρούζβελτ κι εγώ δεντο πληροφορήθηκα παρά μόνο μετά την επιστροφήτου. Ωστόσο, αυτό δε μ' έκανε εμένα να θυμώσω».MacLean, σ. 14-15, 240-241. Εικ. 1. Ο ηγέτης των Παρτιζάνων τουγιουγκοσλαβικού «Λαϊκού ΑπελευθερωτικούΚινήματος», Γιόζιπ Μπροζ – Τίτο και ο διοικητήςτου γιουγκοσλαβικού «Πατριωτικού Στρατού»(«Τσέτνικ»), στρατηγός Ντράζα ΜιχαήλοβιτςO Γιόζιπ Μπροζ Τίτο γεννήθηκε στο Κούμροβετς,κοντά στο Ζάγκρεμπ, στα 1892. Έγινεμαθητευόμενος τεχνίτης και δούλεψε κλειδαράς καιβιομηχανικός εργάτης. Με την έναρξη του ΠρώτουΠαγκoσμίου Πολέμου επιστρατεύτηκε στον αυστροουγγρικόστρατό και στάλθηκε στο ανατολικό μέτωπο.Πιάστηκε αιχμάλωτος από τους Ρώσους και πέρασεδυο χρόνια στη Σοβιετική Ένωση, όπου γνώρισε τιςιδέες των Μπολσεβίκων. Κατόπιν επέστρεψε στην πατρίδατου, το 1920, η οποία ήταν τώρα το νεοϊδρυμένοκράτος της Γιουγκοσλαβίας. Προσχώρησε στο ΚομμουνιστικόΚόμμα και μετά από δυο συλλήψεις πέρασε αρκετάχρόνια στη φυλακή. Το 1937 ανέλαβε την ηγεσίατου Γιουγκοσλαβικού Κομμουνιστικού Κόμματος. Απότο 1941 έγινε ο κύριος συντονιστής του αντιστασιακούκινήματος και αργότερα «Στρατάρχης» των δυνάμεωντων Παρτιζάνων. Μετά τον πόλεμο έγινε πρόεδρος τηςΓιουγκοσλαβίας και την κυβέρνησε με δικτατορικό τρόπομέχρι τον θάνατό του, το 1980.Ποια από τα χαρακτηριστικά του Τίτο άρεσανστον ΜακΛήν; Ποια δεν του άρεσαν; Γιατί ο Τίτοέκανε καλή αρχική εντύπωση στον ΜακΛήν; (Ποιαήταν η φήμη που είχε ως κομμουνιστής;) Τι έκανε ναχαλάσουν οι σχέσεις τους; Κατά τη γνώμη σας ο Τίτοφέρθηκε άσχημα στους βρετανούς συμμάχους του; Η«προπετής» συμπεριφορά του Τίτο στην τελευταία τουσυνάντηση με τον ΜακΛην εκτιμήθηκε πολύ από τουςοπαδούς του, επειδή είδαν σ’ αυτήν μια επιβεβαίωσητου ανυπότακτου πνεύματος ανεξαρτησίας των Γιουγκοσλάβων.Εσείς τι λέτε; Οι Βρετανοί ζητούσαν μιασχέση βασισμένη στην ισότητα ή μήπως ήθελαν τονέλεγχο της συμμαχίας τους με τους Παρτιζάνους;Βελιγράδι, Εθνική Βιβλιοθήκη της Σερβίας, Συλλογή Αφισών.Μετάφραση:«100.000 χρυσά γερμανικά μάρκα αμοιβή!100.000 χρυσά γερμανικά μάρκα θα δοθούν σε κείνονπου θα συλλάβει τον ηγέτη των Κομμουνιστών Τίτο, ζωντανόή νεκρό».«100.000 χρυσά γερμανικά μάρκα αμοιβή!100.000 χρυσά γερμανικά μάρκα θα δοθούν σε κείνονπου θα συλλάβει τον αρχισυμμορίτη Ντράζα Μιχαήλοβιτς,ζωντανό ή νεκρό».34

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣΑ-2. Ο φωτογράφος του Πάβελιτς καταθέτει γιατην προσωπικότητά του το 1961Το να φωτογραφίσω τον Πάβελιτς για να κάνω τοπορτραίτο του ήταν σκέτος μπελάς, καθώς σε όλεςτου τις φωτογραφίες έβγαινε ακριβώς όπως ήτανστ’ αλήθεια: συννεφιασμένος και με εκείνη την πασίγνωστηγκαγκστερική του έκφραση. Βεβαίως, στηγυναίκα του, τη «συμβία του Φαραώ Μάρα», οι φωτογραφίεςδεν άρεσαν, κι έτσι έδινε χωρίς περιστροφέςδιαταγή, οι φωτογραφίσεις να επαναλαμβάνονται επ’άπειρον. [...] Στο τέλος, βρήκε τη λύση για το ποιoςήταν ο καλύτερος τρόπος να κάνει τον άντρα της ναμοιάζει μαλακός μπροστά στο φωτογραφικό φακό:έβαζε να του λένε ανέκδοτα την ώρα που πόζαρε.Vojinović, σ. 16.Μελετήστε τη φωτογραφία. Είπε ο φωτογράφοςτην αλήθεια; Μπορούμε πράγματι να καταλάβουμεκάτι για τον χαρακτήρα ενός προσώπου μέσα απότις φωτογραφίες του; Τι μας λέει για τον Πάβελιτς, ωςπρόσωπο, το γεγονός ότι δεν μπορούσε ποτέ να χαμογελάσει;(Μήπως άραγε δεν μπορούσε να σκέφτεταιτον εαυτό του παρά μόνον σαν έναν απολύτως σοβαρόηγέτη;) Ο φωτογράφος έδωσε τη μαρτυρία του πολύκαιρό μετά την πτώση του Πάβελιτς. Θα ήταν η μαρτυρίααυτή διαφορετική, αν την έδινε ο φωτογράφος τονκαιρό που ο Πάβελιτς είχε την εξουσία; Τι θέλει να πει οφωτογράφος για τον ίδιο τον Πάβελιτς, όταν μας μιλάγια τη σχέση που είχε με τη γυναίκα του; Μπορεί άραγετο κουτσομπολιό ν’ αποτελέσει ποτέ ιστορική πηγή; Εικ. 2. Άντε ΠάβελιτςO Άντε Πάβελιτς γεννήθηκε στη Μπραντίνατης Βοσνίας και Ερζεγοβίνης το 1889. Είχε παιδείαδικηγόρου και από νέος ήταν μέλος του κόμματοςτης Δεξιάς. Μετά την εγκαθίδρυση της δικτατορίας στηΓιουγκοσλαβία το 1929, ο Πάβελιτς έφυγε στο εξωτερικόκαι υποστήριξε με θέρμη μαζί με το κίνημά του, τουςΟυστάσι, την ανατροπή του δικτατορικού καθεστώτοςκαι τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας. Κέρδισε τη συμπάθειατων φασιστών ηγετών και ιδίως του Μουσσολίνι,ο οποίος θεωρούσε πως βοηθώντας τον Πάβελιτς θαμπορούσε να προσαρτήσει στην Ιταλία τα παράλια τηςΚροατίας. Μετά την κατάρρευση της Γιουγκοσλαβίας, οΜουσ σολίνι και ο Χίτλερ έδωσαν στον Πάβελιτς τα μέσαγια να στήσει το κράτος−μαριονέτα του, το ΑνεξάρτητοΚράτος της Κροατίας (στο εξής: ΑΚΚ. Στα κροατικά,NDH). Στο τέλος του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου,ο Πάβελιτς δραπέτευσε στο εξωτερικό (στην Αργεντινήκαι την Ισπανία). Πέθανε το 1959.www.pavelicpapers.comΚοιτάξτε τα ερωτήματα που συνδέονται με τημαρτυρία του φωτογράφου του Πάβελιτς (κείμενοΑ-2).Α-3. Περιγραφές του Μεχμέτ Σέχουκαι του Εμβέρ Χότζα«Μερικές ημέρες αργότερα ο ΜακΛήν επέστρεψεκαι είχαμε την πρώτη από τις πολλές επισκέψεις35

ΠΟΛΙΤΙΚΗτου Σταμπ, Γενικού Επιτελείου του ΛΝΤ 2 , του οποίουηγετικά του μέλη ήταν ο Μεχμέτ Σέχου 3 και ο ΕμβέρΧότζα 4 . Ο Μεχμέτ Σέχου ήταν ένας μικροκαμωμένος,νευρώδης, μελαχροινός άντρας γύρω στα τριάντα, μεάχρωμα χαρακτηριστικά στο πρόσωπο, που σχεδόνποτέ του δεν χαμογελούσε, παρά μόνο με τις ατυχίεςτων άλλων. Μιλούσε καλά αγγλικά, ήταν πολύ ικανόςκαι είχε πολύ ανώτερες στρατιωτικές γνώσεις απότους περισσότερους άλλους Αλβανούς.Ο Εμβέρ Χότζα πάλι, ήταν εντελώς διαφορετικός χαρακτήρας, μεγαλόσωμος, με υπερβολικά πολλή σάρκακαι άτονη χειραψία. Δεν ήταν στρατιωτικός, μολονότιπαρίστανε πως ήταν, αλλά ήταν πιο κοινωνικός απότον Σέχου και μιλούσε μαζί μας ρέοντα γαλλικά. Μπορείκαι αυτός να μας αντιπαθούσε, αλλά τουλάχιστονέκρυβε τα αισθήματά του, ενώ με τον Σέχου μπορούσεςνα νιώσεις την εχθρότητα. Ο Χότζα ήταν γύρωστα τριανταπέντε. Είχε μορφωθεί στο γυμνάσιο τούΑργυρόκαστρου, στο λύκειο της Κορυτσάς και στοπανεπιστήμιο του Μονπελλιέ, στη Γαλλία, το οποίοαναγκάστηκε να εγκαταλείψει, γιατί κόπηκε στις εξετάσεις.Συνέχισε τις σπουδές του στις Βρυξέλλες και τοΠαρίσι, όπου διδάχτηκε νομικά, αλλά ποτέ δεν πήρεπτυχίο, κι έπειτα επέστρεψε στην Αλβανία για να γίνεικαθηγητής των γαλλικών στο κρατικό γυμνάσιο τωνΤιράνων. Αργότερα μετατέθηκε στο λύκειο της Κορυτσάςπάλι ως καθηγητής γαλλικών. Πάντοτε τον προσφωνούσαν«Καθηγητή» Εμβέρ Χότζα, τίτλο τον οποίοπροφανώς είχε οικειοποιηθεί χάρη στη θέση του στηδευτεροβάθμια εκπαίδευση. Εγκατέλειψε τη διδασκαλίατο 1940 για να διευθύνει ένα καπνοπωλείο στα Τίραναπου μετατράπηκε σε κομμουνιστική γιάφκα καισε τόπο συνάντησης των αντικυβερνητικών στοιχείων.Μετά την ίδρυση του Αλβανικού Κομμουνιστικού Κόμματοςτο 1941, έγινε Γενικός Γραμματέας της ΚεντρικήςΕπιτροπής του κόμματος, θέση την οποία πιθανόταταδιατηρούσε, όταν τον πρωτοσυναντήσαμε.Smiley 5 , σ. 56.Τι είδους διαφορές βλέπετε ανάμεσα στους δυοηγέτες που περιγράφηκαν παραπάνω; Νομίζετεπως οι διαφορές στον χαρακτήρα τους είχαν σημαντικόρόλο στη διαμόρφωση της επιτυχούς πορείας τους;Πώς μας δίνει ο συγγραφέας ενδείξεις για τα δικά τουαισθήματα απέναντι στον Σέχου και τον Χότζα;2 ΛΝΤ – Λέβιζια Νατσιονάλ Τσλιριμτάρε (Levizja Nacional Clirimtare, Κίνημα Εθνικής Απελευθέρωσης) ήταν η οργάνωση που καθοδηγούνταν από τουςΚομμουνιστές στην Αλβανία κατά τη διάρκεια του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου. Οργάνωσε το μεγαλύτερο κίνημα ένοπλης αντίστασης στη χώρα. Έχονταςεξαφανίσει όλες τις άλλες πολιτικές ομάδες από τον καιρό του πολέμου και μετά την Κατοχή, μονοπώλησε την αναγνώριση για την απελευθέρωση της Αλβανίαςκαι ως εκ τούτου αναδείχθηκε σε ηγετική δύναμη της χώρας.3 Ο Μεχμέτ Σέχου γεννήθηκε στις 10 Ιανουαρίου του 1913, στο Τσορούς της νότιας Αλβανίας. Τη δεκαετία του 1930 σπούδασε στην Ιταλία, στη στρατιωτικήσχολή της Νάπολης. Από το 1937 ως το 1939 πολέμησε στον Ισπανικό Εμφύλιο, στη Διεθνή Ταξιαρχία Γαριβάλδη. Από το 1939 ως το 1942 έμεινε κρατούμενοςσε στρατόπεδο στη Γαλλία. Από το 1942 ο Σέχου συμμετείχε στο αντάρτικο κίνημα και στις δραστηριότητες του Αλβανικού Κομμουνιστικού Κόμματος. Από το1944 ως το 1945 υπήρξε μέλος του Αντιφασιστικού Συμβουλίου Εθνικής Απελευθέρωσης (όπως ονομαζόταν η προσωρινή κυβέρνηση). Κατά τη διάρκεια τουπολέμου ο Σέχου έγινε γνωστός για τη σκληρότητά του. Με δική του διαταγή εκτελέστηκαν οι περισσότεροι αρχηγοί των φυλών (διευρυμένες οικογένειες/φάρες)που ζούσαν στα βουνά της βόρειας Αλβανίας. Μετά την απελευθέρωση της Αλβανίας από τη γερμανική κατοχή, ο Σέχου ανέλαβε επικεφαλής του γενικούεπιτελείου του στρατού. Από το 1948 ως το 1954 ήταν αντιπρόεδρος του υπουργικού συμβουλίου και υπουργός Εσωτερικών Υποθέσεων (κι επίσης, επικεφαλήςτης μυστικής αστυνομίας). Το 1954 διαδέχτηκε τον Εμβέρ Χότζα στην προεδρία του υπουργικού συμβουλίου και διατήρησε αυτήν τη θέση ως το 1981. Ο Σέχουθεωρούνταν το δεξί χέρι του Εμβέρ Χότζα και όλοι τόν σέβονταν ως «το δεύτερο πιο σημαντικό άντρα» της Αλβανίας. Υποστηρίχθηκε ότι το 1981 ο Σέχου αντιτάχθηκεστον απομονωτισμό του Εμβέρ Χότζα και έπειτα από αυτό κατηγορήθηκε ως κατάσκοπος της Γιουγκοσλαβίας. Στις 17 Δεκεμβρίου του 1981 βρέθηκενεκρός στο υπνοδωμάτιό του με μια σφαίρα στο κεφάλι. Σύμφωνα με το επίσημο ανακοινωθέν (της 18ης Δεκεμβρίου), κατά τη διάρκεια μιας νευρικής κρίσηςείχε αυτοκτονήσει, πράξη που θεωρούνταν έγκλημα σύμφωνα με το αλβανικό δίκαιο. Ο Σέχου ανακηρύχθηκε «εχθρός του λαού» και τάφηκε σε μια ερημικήπεριοχή, στα περίχωρα των Τιράνων. Μετά τον θάνατό του υποστηρίχθηκε ότι ο Σέχου ήταν πράκτορας, όχι μόνο των Γιουγκοσλαβικών μυστικών υπηρεσιώναλλά και της αμερικανικής CIA και της σοβιετικής Κα Γκε Μπε ταυτοχρόνως. Στο βιβλίο του Εμβέρ Χότζα Τιτοϊστές (1982) αρκετά κεφάλαια αφιερώνονται στηναποκάλυψη και καταγγελία του ρόλου του Σέχου. Με εξαίρεση αυτό τον τόμο, ο Σέχου εξαφανίστηκε από την επίσημη ιστορία της Αλβανίας.4 Ο Εμβέρ Χότζα γεννήθηκε στο Αργυρόκαστρο στις 16 Οκτωβρίου του 1908. Το 1930 εξασφάλισε μια υποτροφία με την οποία σπούδασε στο Μονπελλιέμέχρι το 1934, οπότε τα κονδύλιά της εξαντλήθηκαν. Στη συνέχεια πήγε στο Παρίσι μέχρι τα τέλη του 1935. Κατά τη διάρκεια του 1935 πήγε στις Βρυξέλλες καιεργάστηκε στην εκεί αλβανική πρεσβεία. Το 1936 απολύθηκε εξαιτίας των επαναστατικών του ιδεών. Την ίδια χρονιά επέστρεψε στην Αλβανία και δίδαξε γιααρκετούς μήνες στο γυμνάσιο των Τιράνων και κατόπιν, από τον Απρίλιο του 1937, στο λύκειο της Κορυτσάς. Το 1939 απολύθηκε με την αιτιολογία, ότι ήταν«εχθρικά διακείμενος προς το καθεστώς». Στις 8 Νοεμβρίου του 1941 ιδρύθηκε το Αλβανικό Κομμουνιστικό Κόμμα και ο Εμβέρ Χότζα εκλέχθηκε μέλος τηςΠροσωρινής Κεντρικής Επιτροπής. Το Νοέμβριο του 1944 εκλέχθηκε πρωθυπουργός και στις 11 Ιανουαρίου του 1946 επικεφαλής του Υπουργικού Συμβουλίου.Ο Εμβέρ Χότζα κυβέρνησε την Αλβανία δικτατορικά από το 1944 ως τον θάνατό του, στις 11 Απριλίου του 1985.5 Ο Ντέηβιντ Σμάιλυ ήταν λοχαγός του βρετανικού στρατού. Κατατάχθηκε εθελοντής στο Εκτελεστικό Ειδικών Επιχειρήσεων (Special Operations Executive,SOE),υπηρέτησε στα Βαλκάνια και ιδίως στην Αλβανία. Στα γραπτά του μας δίνει μια ζωντανή περιγραφή του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου και της συνεργασίαςπου είχε η μονάδα του με τους κομμουνιστές αντάρτες και κατόπιν με τους βασιλόφρονες για την οργάνωση της αλβανικής αντιφασιστικής αντίστασης.36

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣΑ-4. Ένας άγγλος κατάσκοπος μιλά για τον ηγέτητης πολιτικής αντιπολίτευσης στη Ρουμανία,Γιούλιου ΜανίουΟ Μανίου [...] ήταν ένας από τους λιγότερο επιδεικτικούςήρωες που γέννησε ποτέ οποιαδήποτε χώρα .ήταν έντιμος, συνετός, από αυτούς τους τύπους πουέχουν υπερβολικά συχνά δίκαιο και εντελώς απαλλαγμένοςαπό την πολεμοκαπηλεία του συρμού.Μικροκαμωμένος και με πράα, ευφυή μάτια, μάλλοντυπικά ντυμένος, είχε μάλλον τον αέρα επαρχιακούσυμβολαιογράφου παρά ανταποκρινόταν στη λαϊκήιδέα, του αντιστασιακού ηγέτη σε καιρό πολέμου. Θαπρέπει να ήταν εξήντα οχτώ χρονών το 1938, αλλάέμοιαζε νεότερος. [...]Από την αρχή του πολέμου έθεσε για τον εαυτό τουκαι το κόμμα του υψηλότατα κριτήρια συμπεριφοράς.Λήφθηκαν μέτρα για να αποτραπούν οι αντισημιτικέςδιαδηλώσεις. Ενθάρρυνε τις ξένες επενδύσειςστη χώρα και μολονότι κάποιοι από τους συνεργάτεςτου αναμφίβολα φρόντιζαν για τη δική τους τσέπη, ηιδέα, πως ο ίδιος ο Μανίου θα μπορούσε ποτέ να δωροδοκηθείμε οποιονδήποτε τρόπο, ήταν αδιανόητη.Αυτός και οι στενοί του συνεργάτες – άνθρωποι σαντον Ίωνα Μιχαλάτσε και τον οικονομολόγο Μάτζαρου–συγκαταλέγοντανστους πιο διακεκριμένουςΡουμάνους του αιώνα.Porter, σ. 18, 20.Α-5. Ο Ιωάννης Μεταξάς προς τους εκδότεςκαι τους συντάκτες του ελληνικού τύπου (30Οκτωβρίου 1940)H Tουρκία δεν είναι όπως το 1916 σύμμαχος των Γερμανών,είναι σύμμαχος των Άγγλων. Η Βουλγαρία βέβαιαενεδρεύει και τώρα όπως και τότε, αλλά εν πάσηπεριπτώσει, αυτήν την εποχήν, τουλάχιστον προς τοπαρόν, δεν τολμά. Ο καιρός όμως δεν δουλεύει διάτον Άξονα. Δουλεύει για τους αντιπάλους του. Τέλος,διά την Γερμανίαν η νίκη θα ήτο εν πάση περιπτώσειδυνατή μόνον με κοσμοκρατορίαν.Αλλ’ η κοσμοκρατορία διά την Γερμανίαν κατέστηοριστικά αδύνατος στην Δουγκέρκη.[…]Ήδη μετά την άδικον επίθεσιν της Ιταλίας, η πολιτικήτην οποίαν ακολουθώ είναι η πολιτική του αειμνήστουΒενιζέλου. Διότι είναι η πολιτική του συνταυτισμούτης Ελλάδος με την τύχην της Δυνάμεως, διάτην οποίαν η θάλασσα είναι ανέκαθεν όπως είναι καιδιά την Ελλάδα, όχι το εμπόδιον που χωρίζει αλλά ηυγρά λεωφόρος που συνδέει.Διά την Ελλάδα η Αγγλία είναι η φυσική φίλη και επανειλημμένωςεδείχθη προστάτρια, ενίοτε δε η μόνηπροστάτρια. Η νίκη θα είναι και δεν μπορεί παρά ναείναι δική της. Θα είναι νίκη του Αγγλοσαξονικούκόσμου, απέναντι του οποίου η Γερμανία, αφού εώςτώρα δεν ηδυνήθη να επιτύχη οριστικόν αποτέλεσμα,είναι καταδικασμένη να συντριβή. Διότι απότώρα και πλέον ο ορίζων δεν πρέπει να θεωρήταιδιά τον Άξονα ανέφελος ούτε προς ανατολάς, και ηΑνατολή είναι πάντοτε μυστηριώδης. Πάντοτε ήτο,αλλά σήμερον υπέρ ποτέ είναι γεμάτη απρόοπτα καιμυστήρια. Τελικώς λοιπόν θα νικήσωμεν.Αλλά υπάρχουν στιγμές κατά τις οποίες ένας λαόςοφείλει, αν θέλη να μείνη μεγάλος, να είναι ικανός ναπολεμήση έστω και χωρίς καμιάν ελπίδα νίκης. Μόνονδιότι πρέπει.Μεταξάς, σ. 524-525.Στις 28 Οκτωβρίου του 1940 η Ιταλία επέδωσετελεσίγραφο στην Ελλάδα. Ο Ιωάννης Μεταξάς,πρωθυπουργός και δικτάτορας της χώρας από την4η Αυγούστου του 1936, απάντησε αμέσως «ΟΧΙ» και ηημέρα του «ΟΧΙ» παραμένει ως σήμερα εθνική γιορτή,μολονότι η δικτατορία του Μεταξά εξακολουθεί να είναιελάχιστα δημοφιλής. Στις 30 Οκτωβρίου κι ενώ ταιταλικά στρατεύματα συνέχιζαν να προελαύνουν καιτα αεροπλάνα να βομβαρδίζουν τη χώρα, ο Μεταξάςαπευθύνθηκε στους εκδότες και τους συντάκτες όλωντων ελληνικών εφημερίδων που εξακολουθούσαν νατελούν σε καθεστώς λογοκρισίας. Ο Μεταξάς πέθανεστις 29 Ιανουαρίου του 1941, ενώ τα ελληνικά στρατεύματαείχαν εισχωρήσει βαθιά στο έδαφος της Αλβανίαςκαι δεν πρόλαβε να δει τη γερμανική εισβολή της 6ηςΑπριλίου.Σχολιάστε την τελευταία παράγραφο του κειμένου.Τι είδους εντύπωση ήθελε να κάνει με αυτήνο Μεταξάς στο ακροατήριό του;37

ΠΟΛΙΤΙΚΗ Εικ. 3. Λαχείο υπέρ των οικογενειών τωνστρατιωτών που μάχονταν στο αλβανικό μέτωποεναντίον των Ιταλών το 1940-41ΙΕΕΕ, Το έπος του ’40. Λαϊκή εικονογραφία, σ. 166.Έλληνες,Οι ηρωικοί μας στρατιώται, που επανέλαβαντο «Μολών λαβέ!…» του Λεωνίδα, σας ενεπιστεύθησαντην άμυναν του εσωτερικού μετώπου.Εν εκ των όπλων διά την άμυναν ταύτην είναιΤΟ ΜΕΓΑ ΠΟΛΕΜΙΚΟΝ ΛΑΧΕΙΟΝΤο ήμισυ των εισπράξεων του νέου αυτού Λαχείου,παρέχει χειμερινήν περίθαλψιν, ενδύματα, συσσίτια, ιατρικάςφροντίδας κ.λπ. εις τα παιδιά και τους γέρονταςγονείς των πολεμιστών μας. Το άλλο ήμισυ των εισπράξεώντου προσφέρει σημαντικά κέρδη εις τους αγοραστάςτου, ανερχόμενα κατά μήνα εις 10.000.000 δραχ.1 ος Λαχνός 2.500.000 δραχ.Τιμή Γραμματίων: 200-100-50 δραχ.Α-6. Διαταγή αρ. 26 του Χίτλερ ( 3 Απριλίου 1941)Συνεργασία με τους συμμάχους στα Βαλκάνια1. Τα καθήκοντα των κρατών της ΝοτιοανατολικήςΕυρώπης στην στρατιωτική εκστρατεία εναντίον τηςΓιουγκοσλαβίας εξάγονται από τους παρακάτω πολιτικούςστόχους:Η Ουγγαρία, η οποία πρόκειται να πάρει το Μπανάτο,θα πρέπει επιπλέον να αναλάβει την στρατιωτική κατοχήαυτής της περιοχής, ενώ έχει επίσης δεσμευτείνα προσφέρει πρόσθετη βοήθεια για την καταστροφήτου εχθρού.Η Βουλγαρία θα πάρει πίσω την Μακεδονία, κι επομένως,το πιθανότερο είναι να στρέψει την προσοχήτης προς την επίθεση σ’ αυτή την περιοχή, χωρίς νατης ασκηθεί ιδιαίτερη πίεση από τη γερμανική πλευρά.Επιπλέον, οι Βούλγαροι θα αναλάβουν να παράσχουνενίσχυση με την υποστήριξη της γερμανικήςτεθωρακισμένης μεραρχίας εναντίον της Τουρκίας.Για την ίδια επιχείρηση η Βουλγαρία θα καλέσει επίσηςτις τρεις μεραρχίες που είναι τώρα τοποθετημένεςστα ελληνικά σύνορα.Η Ρουμανία θα περιορίσει τα καθήκοντά της, τόσο γιατο δικό της όσο και για το γερμανικό συμφέρον, στηφύλαξη των συνόρων της Γιουγκοσλαβίας και της Ρωσίας.Ο διοικητής της γερμανικής στρατιωτικής αποστολήςθα χρειαστεί να φροντίσει για τη διεύρυνσητης ετοιμότητας της παρεχόμενης άμυνας έναντι τηςΡωσίας, καθώς και για να μετακινηθούν προς τα ανατολικάοι ρουμανικές δυνάμεις που στρατοπεδεύουνγύρω από το Τέμεσβαρ, ώστε να μην υπάρξουν προσκόμματαστην επαφή μεταξύ της ουγγρικής ΔεύτερηςΣτρατιάς και των γερμανικών δυνάμεων.Στο πλαίσιο της αμοιβαίας τους μετακίνησης, η ουγγρικήκαι η γερμανική αποστολή θα πρέπει να μπορούννα διασχίζουν τη ρουμανοουγγρική μεθόριοχωρίς να αντιμετωπίζουν δυσκολίες.2. Όσον αφορά στην στρατιωτική συνεργασία και στηνοργάνωση της διοίκησης της επικείμενης επιχείρησης,θα ισχύουν οι εξής κατευθυντήριες γραμμές:Η ενιαία καθοδήγηση της εκστρατευτικής επιχείρησηςστο βαθμό που θα αφορά τον επιχειρησιακόκαθορισμό στόχων των ιταλικών και των ουγγρικώνδυνάμεων, θα παραμείνει στο πλαίσιο τηςδικής μου ευθύνης. Αυτό θα πρέπει να γίνει με τρόποτέτοιο που να συνυπολογίζει τις ευαισθησίεςτων συμμάχων και να επιτρέπει στους επικεφαλήςτου ιταλικού και του ουγγρικού κράτους να παρουσιάζονταιπρος το έθνος τους και τις στρατιωτικέςτους δυνάμεις σαν να ήταν ανεξάρτητοι στρατιωτικοίηγέτες. [...]Hubatsch (επιμ.), σ. 108-109.38

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣΑ-7. Ο Ίων Αντωνέσκου 6 για το «εβραϊκόπρόβλημα»17 Σεπτεμβρίου 1940Η προπαγάνδα, ο τύπος και η ραδιοφωνία θα συνεργάζονταισε πλήρη αρμονία μεταξύ τους, τόσο στοεσωτερικό όσο και στο εξωτερικό επίπεδο. Η δράσηθα πρέπει να είναι ενιαία και τα προβλήματα να αποφευχθούν.Όσον αφορά στο εξωτερικό επίπεδο: Θα πρέπει ναγίνει γνωστό ότι το μόνο σημείο στήριξής μας, απότην άποψη της εξωτερικής πολιτικής, είναι ένα: ο Άξονας.Ο Στρατηγός Αντωνέσκου δεν θα ακολουθήσειτην πολιτική που ακολούθησαν οι προκάτοχοί του . οστρατηγός Αντωνέσκου έχει επιλέξει έναν και μοναδικόδρόμο και επάνω σ’ αυτόν θα βαδίσει. Η ρουμανικήπολιτική ταυτίζεται εκατό τοις εκατό με την πολιτικήτου Άξονα. Θα διατηρήσουμε την πιστή και απόλυτηνομιμοφροσύνη μας προς τις δυνάμεις του Άξονα...Το εβραϊκό πρόβλημα είναι ένα πρόβλημα ζωτικήςσημασίας. Εγώ θα προσπαθήσω – με πολιτισμέναμέσα – να απομακρύνω βαθμιαία τους Εβραίους απότις ρουμανικές οικονομικές δομές. Όλοι οι Εβραίοιπου έχουν έρθει παράνομα στη χώρα κι έχουν εγκατασταθείεδώ μετά την Ένωση [την επέκταση τηςΡουμανίας μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο], μεοποιονδήποτε τρόπο και με οποιοδήποτε πρόσχημακαι αν το έκαναν αυτό, θα κληθούν να ρευστοποιήσουντις περιουσίες τους και να φύγουν. Το να αγνοήσουμετο εβραϊκό πρόβλημα ή να το συγκαλύψουμεπροσφεύγοντας σε φαινομενικές μόνον λύσεις, θασήμαινε προδοσία προς την ιδέα της ρουμανικής μαςυπόστασης. Μολαταύτα η βία των πράξεων ή των λόγωνδεν λύνει αυτό το πρόβλημα, αλλά ταπεινώνει αυτόνπου την ασκεί. Ο Στρατηγός Αντωνέσκου ανέλαβετην ευθύνη της επίλυσης αυτού του προβλήματος μετρόπο μεθοδικό και προοδευτικό, ώστε να μην προκληθείανισορροπία στην οικονομική ζωή. Η απομάκρυνσητου ξένου στοιχείου ρυθμίζεται με βάση τηναντικατάστασή του από αυτόχθονες δυνάμεις.Benjamin (επιμ.), τ. Β’, τεκμήριο αρ. 44.Aυτές ήταν οι εντολές του Ίωνα Αντωνέσκουπρος τον τύπο, τη ραδιοφωνική υπηρεσία καιτο πρακτορείο ειδήσεων. Ιδιαίτερα εκτεταμένη μνείαγινόταν για το «εβραϊκό πρόβλημα». Από τα παραπάνωγίνεται σαφές πως η πολιτική λογοκρισία των μέσωνενημέρωσης, η οποία είχε καθιερωθεί από το προηγούμενοκαθεστώς, διατηρήθηκε.Ποιος ήταν ο κύριος σύμμαχος της Ρουμανίας απότην οπτική γωνία του Αντωνέσκου, το 1940; Ποιαήταν, κατά τη γνώμη του Αντωνέσκου, τα μέσα για ναλυθεί το «εβραϊκό πρόβλημα»; Συγκρίνετε την κατάστασηπου επικρατούσε στη Ρουμανία με ό,τι συνέβαινε σεάλλα κράτη την ίδια εποχή. Πιστεύετε ότι το «εβραϊκόπρόβλημα» ήταν πράγματι ένα «ζωτικό πρόβλημα» γιατη Ρουμανία το 1940 (όταν η χώρα αυτή είχε χάσει τοένα τρίτο της επικράτειάς της κι ετοιμαζόταν να ριχτείστον πόλεμο);Α-8. Το διάγγελμα του βασιλιά Μιχαήλ 7 τηςΡουμανίας (23 Αυγούστου 1944)Ρουμάνοι,Αυτή, την πιο δύσκολη στιγμή της ιστορίας μας, έκριναμαζί με τον λαό μου πως υπάρχει μόνον ένας δρόμοςγια να σωθεί η χώρα από την πλήρη καταστροφή.Αυτός ο δρόμος είναι να αποχωρήσουμε από τη συμμαχίαμε τις δυνάμεις του Άξονα και να διακόψουμεάμεσα τον πόλεμο εναντίον των Ηνωμένων Εθνών.Ρουμάνοι,Μια νέα κυβέρνηση εθνικής ενότητας επιφορτίστηκεμε το έργο να εκπληρώσει την διακηρυγμένη βούλησητης χώρας και να συνάψει ειρήνη με τα ΗνωμέναΈθνη. Η Ρουμανία αποδέχθηκε την ανακωχή που τηςπροσέφεραν η Σοβιετική Ένωση, η Μεγάλη Βρετανίακαι οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής. Σας καλώνα δεχθείτε τα στρατεύματα αυτών των χωρών μεεμπιστοσύνη. Τα έθνη αυτά έχουν εγγυηθεί την ανεξαρτησίατης χώρας μας και τη μη ανάμειξή τους στις6 Ίων Αντωνέσκου (1882-1946), στρατιωτικός και πολιτικός ηγέτης της Ρουμανίας. Αναρριχήθηκε σε σημαντικές θέσεις του στρατεύματος. Υπήρξεπρωθυπουργός από τις 4 Σεπτεμβρίου του 1940 ως τις 23 Αυγούστου του 1944 και κατά την ίδια περίοδο κατεύθυνε τις τύχες του κράτους. Συμμάχησεμε τη χιτλερική Γερμανία. Μετά την ειρήνευση καταδικάστηκε κι εκτελέστηκε ως εγκληματίας πολέμου.7 Μιχαήλ (1921-), βασιλιάς της Ρουμανίας (1927-1930 και 1940-1947). Στις 23 Αυγούστου του 1944, με την υποστήριξη των πολιτικών ηγετών τηςαντιπολίτευσης, συλλαμβάνει τον Ίωνα Αντωνέσκου και κηρύσσει τον πόλεμο στις δυνάμεις του Άξονα. Το 1947 αναγκάζεται δια της βίας να παραιτηθείαπό το θρόνο και η Ρουμανία ανακηρύσσεται λαϊκή δημοκρατία.39

ΠΟΛΙΤΙΚΗεσωτερικές μας υποθέσεις. Έχουν αναγνωρίσει τηναδικία τής καθ’ υπαγόρευσιν Συνθήκης της Βιέννης,με την οποία μας αφαιρέθηκε η Τρανσυλβανία. [...]Ρουμάνοι,Η δικτατορία έληξε και μαζί της λήγει και η καταπίεση.Η νέα κυβέρνηση σημαίνει την αρχή μιας νέαςεποχής στην οποία τα δικαιώματα και οι ελευθερίεςόλων των πολιτών της χώρας θα τελούν υπό εγγύησηκαι θα είναι σεβαστά.Scurtu, σ. 261.Ποια ήταν τα κύρια σημεία του σχεδίου της νέαςρουμανικής κυβέρνησης; Με ποιον τρόπο αντιμετωπίστηκεη προκάτοχός της; Αρχικά ο βασιλιάς Μιχαήλυποστήριξε τον φιλοφασίστα ηγέτη Αντωνέσκου. Γιατίλοιπόν άλλαξε γνώμη; Ήταν η μεταστροφή του ειλικρινήςή απλώς αποτέλεσμα καιροσκοπισμού; Συγκρίνετετη συμπεριφορά του με άλλα παραδείγματα ηγετών, οιοποίοι μετέβαλαν πολιτικούς προσανατολισμούς.Α-9. Η κομμουνιστική ιδεολογία του ΑλβανικούΕθνικού Απελευθερωτικού Κινήματος, όπως τηνεκθέτει ο Σεϊφουλλά Μαλεσόβα 8Ο Αλβανικός λαός, που κήρυξε πόλεμο στους κατακτητέςκαι στις αντιδραστικές οικογενειακές φατρίεςτης χώρας, έχει εδώ και λίγο καιρό αποκτήσει πολιτικήμόρφωση, έχει πια αναγνωρίσει τα συμφέροντάτου κι έχει καταλάβει πως δεν υπάρχει κανένας άλλοςαληθινός δρόμος, εκτός από εκείνον που οδηγείστη Λαϊκή Δημοκρατία. Η φύση του καθεστώτος πουθα έχει αύριο η Αλβανία, καθώς και το δημοκρατικόκίνημα του λαού, σχετίζονται άμεσα με τη δραστηριοποίησηκαι την προσφορά του λαού μας στο συγκεκριμένοπόλεμο. Σήμερα, στις μάχες που δίνουμεστον Εθνικό Απελευθερωτικό Πόλεμο, κρίνεται η τύχητης αυριανής Αλβανίας. Το γεγονός ότι η πλειοψηφίατων Αλβανών έχει συσπειρωθεί γύρω από το ΕθνικόΑντιφασιστικό Μέτωπο Απελευθέρωσης, το γεγονόςότι κατορθώσαμε να οργανώσουμε ελεύθερεςεκλογές στις πιο εξελιγμένες περιοχές και μάλιστα νασυγκροτήσουμε μια συνέλευση με αντιπροσώπουςαπό ολόκληρη την Αλβανία, το γεγονός ότι σήμεραέχουμε πλέον αποκτήσει ένα Αντιφασιστικό Συμβούλιοτο οποίο αντιπροσωπεύει την πολιτική ισχύολόκληρου του λαού και του Αλβανικού Κράτους, τογεγονός ότι σήμερα έχουμε έναν πλήρη στρατό, μετις ταξιαρχίες και τις μεραρχίες του, έναν στρατό τωνλαών, ικανό να αντισταθεί στις γερμανικές μεραρχίεςκαι στις αντιδραστικές συμμορίες και να τις καταστρέψει,όλα αυτά δεν είναι παρά οι πρωταρχικέςεγγυήσεις για το θρίαμβο του δημοκρατικού λαϊκούκαθεστώτος στην Αλβανία. […] Ο λαός μας, έχονταςστην πραγματικότητα στο πλευρό του ολόκληρο τονπροοδευτικό κόσμο, δε θα αφήσει πια εκείνους πουως τώρα τον καταπίεζαν και τον εκμεταλλεύονταν, νατου κλέψουν τους καρπούς των αιματηρών του θυσιών.Αυτό που γινόταν ως τώρα, δε θα ξαναγίνει: ολαός να σκοτώνεται και οι άλλοι που δουλεύουν ενάντιαστα συμφέροντά του να παίρνουν τις καρέκλες.Bashkimi, Ιούνιος 1945.Ο Σειφουλλά Μαλεσόβα ήταν ένας από τουςπιο εξέχοντες κομμουνιστές ηγέτες της αλβανικήςαντιφασιστικής αντίστασης. Η κομμουνιστικήιδεολογία του Αλβανικού Εθνικού Απελευθερωτικού Κινήματος,η οποία αποτυπώνεται στην πηγή που είδαμεπαραπάνω, οδηγεί στη δημιουργία ενός μανιφέστου γιατο πώς θα καθοδηγηθεί η χώρα μετά τον πόλεμο, πλαισιώνοντάςτο με ένα σκεπτικό που παρουσιάζει όλες τιςάλλες πολιτικές ομάδες ως προδότες και συνεργάτεςτων κατακτητών. Διαβάζοντας αυτό το άρθρο μπορείκανείς να πάρει μια ρεαλιστική εικόνα της κομμουνιστικήςπροπαγάνδας κατά τη διάρκεια του πολέμου.Αναλύστε τη γλώσσα που χρησιμοποιείται σ’αυτό το απόσπασμα. Ποια στοιχεία του άρθρουθα μπορούσαν να θεωρηθούν ότι συνιστούν προπαγάνδα;8 Ο Σεϊφουλλά Μαλεσόβα γεννήθηκε στο Μαλεσόβε, κοντά στην Πρεμετή, το 1900. Είκοσι τεσσάρων χρονών άρχισε να γράφει ποίηση και να δημοσιεύειτα πρώτα του άρθρα. Αργότερα πήγε στη Μόσχα ως μέλος της Κομιντέρν [η Κομμουνιστική Διεθνής, το διεθνές συντονιστικό όργανο των κομμουνιστικώνκομμάτων που έδρευε στην ΕΣΣΔ]. Πήρε ιδιαίτερα ενεργό μέρος στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Μεταπολεμικά διορίστηκε επικεφαλής τηςΈνωσης Συγγραφέων και αργότερα έγινε υπουργός Παιδείας στην Αλβανία. Μετέφρασε έργα του Γκαίτε, του Νικολάι Νεκρασόφ και άλλων. Φυλακίστηκεαπό το κομμουνιστικό καθεστώς για τις φιλελεύθερες πολιτικές του αντιλήψεις και στάλθηκε στη φυλακή για είκοσι χρόνια. Πέθανε εξόριστος το 1971στο Φιέρ.40

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣΑ-10. Προκήρυξη της Περιφερειακής ΕπιτροπήςΜακεδονίας του Κόμματος της ΓιουγκοσλαβίαςΝοέμβριος του 1941[...] Η βουλγαρική κυβέρνηση διέπραξε σφαγές στοΚουμάνοβο, αφήνοντας εκεί εφτά με οχτώ νεκρούς,μεταξύ τους και γυναίκες. [...] Οι πόλεις μας περικυκλώθηκανκαι καταλήφθηκαν, ο λαός μας έμεινεφυλακισμένος στα σπίτια του για μέρες ολόκληρες.Στο Πρίλεπο (και σε μερικά άλλα μέρη) εκατοντάδεςάνθρωποι πιάστηκαν, ξυλοκοπήθηκαν, ταπεινώθηκαν,διαπομπεύτηκαν στους δρόμους. Στουςδρόμους πολύ συχνά βλέπεις τίμιους Μακεδόνες–τους καλύτερους γιούς του μακεδονικού λαού – ναοδηγούνται στις φυλακές από τη βουλγαρική φασιστικήαστυνομία. Ποιος τα κάνει όλα αυτά; Είναιοι Βούλγαροι; Όχι! Ο βουλγαρικός λαός δεν έχειτίποτε να κάνει με όλα αυτά. Τα κάνουν οι προδότεςτου βουλγαρικού λαού, που ξεπουλιούνται γιαμια φούχτα βρώμικο ασήμι των φασιστών. Αυτοί οιπροδότες βάζουν τα δυνατά τους να υπακούσουντο τέρας, τον Χίτλερ, και να μας κάνουν εμάς τουςΜακεδόνες να πολεμήσουμε και να μισήσουμε τουςΒουλγάρους, τους Ρώσους, τους Σέρβους και τουςάλλους σλαβικούς λαούς. Ο αιματοβαμένος Χίτλερθέλει να ξεκαθαρίσει τους σλαβικούς λαούς καινα τους κάνει δουλοπάροικους της φεουδαρχίας,σκλάβους που θα οργώνουν τη γη και θα την σκάβουνγια τους γερμανούς κόμητες και βαρόνους. Οπαράφρονας Χίτλερ ουρλιάζει πως τέσσερα − πέντεεκατομμύρια σλαβικού λαού, πρέπει να χαθούν απότον κόσμο για να κάνουν τόπο στον γερμανικό λαόκαι γι’ αυτόν το λόγο κίνησε ενάντια στη σοβιετικήΡωσία, τη χώρα του σοσιαλισμού, προστάτη όλωντων αδικημένων λαών και ιδίως των μικρών σλαβικώνλαών.Σήμερα, η ηρωϊκή μάχη του σοβιετικού λαού είναι μιαμάχη όλου του σλαβικού λαού ενάντια στο κακό, ενάντιαστον κοινό εχθρό. Η νίκη τους είναι και δική μαςνίκη, μια νίκη που θα δώσει τέλος στη σκλαβιά, στηνπείνα και την τρομοκρατία που έφερε ο φασισμός.Πηγές για τον απελευθερωτικό πόλεμο...στη Μακεδονία, σ. 28-29.Ποιοι ήταν οι σκοποί αυτής της προκήρυξης; Ποιαείναι εδώ η στάση της Περιφερειακής ΕπιτροπήςΜακεδονίας του Κομμουνιστικού Κόμματος της Γιουγκοσλαβίαςαπέναντι στο βουλγαρικό λαό; Εξηγείστετο ρόλο που διαδραμάτισε η Σοβιετική Ένωση. Συγκρίνετετη γλώσσα που χρησιμοποιείται εδώ με εκείνη τηςπροηγούμενης πηγής.Γενικές ερωτήσεις υποκεφαλαίου ΙΟι πηγές που είδαμε παραπάνω, παρουσιάζουν τους πολιτικούς ηγέτες ρεαλιστικά; Ποιες ομοιότητες μπορείτε ναδιακρίνετε σ’ αυτές τις περιγραφές των ηγετών; Ποιες διαφορές μπορούν να διαπιστωθούν ανάμεσα σ’ αυτές τις περιγραφές;Βρείτε περιγραφές πολιτικών ηγετών της δικής σας χώρας από την ίδια περίοδο. Μπορείτε να εντοπίσετε ομοιότητες μεαυτές που παρατέθηκαν παραπάνω; Βρείτε διαφορετικές περιγραφές του ίδιου ηγέτη. Για ποιους λόγους νομίζετε ότι τοίδιο πρόσωπο παρουσιάζεται με διαφορετικούς τρόπους;Τι συμπεράσματα θα μπορούσατε να βγάλετε σχετικά με αυτές τις προπαγανδιστικές απεικονίσεις; Τι νομίζετε ότι δείχνουν;Τι ήθελαν να πούνε στον λαό; Προσπαθείστε να βρείτε για κάθε μια από τις παραπάνω πηγές τα εξής: Ποια ιδεολογίαυποστήριζε; Γιατί ήταν η προπαγάνδα τόσο σημαντική στη διάρκεια του πολέμου; Μπορείτε να εντοπίσετε τις κύριεςπολιτικές και ιδεολογικές συγκρούσεις που σημειώθηκαν σε κάθε χώρα; Μπορείτε να βρείτε κάποιες τάσεις που να ήτανκοινές σε όλες τις χώρες;41

ΠΟΛΙΤΙΚΗΙΙ. Στρατοί και στρατιώτεςΑ-11. Αμερικανική έκθεση σχετικά με τις δραστηριότητεςτης αλβανικής αντίστασης«Οι Μπαλλιστές 9 απέφυγαν να πολεμήσουν τόσοτους Ιταλούς όσο και τους Γερμανούς. Η βασικήτους πολιτική, τον πρώτο καιρό, ήταν: «Αφήστε τούςΣυμμάχους να πολεμήσουν για μας». Τώρα που ηΛΝΤ 10 ενίσχυσε τη θέση της σε τέτοιο βαθμό,ώστενα φαίνεται πως έχει αρκετά μεγάλη πιθανότητα νακυριαρχήσει στη χώρα με το τέλος του πολέμου, οιΜπαλλιστές αρχίζουν να γίνονται νευρικοί και φωνάζουντους Γερμανούς να πολεμήσουν αντί γι’ αυτούς,προσπαθώντας να σαρώσουν τη ΛΝΤ και πάλι όμως,χωρίς να πολεμήσουν οι ίδιοι. Ό,τι και αν συμβεί, μοιάζεισαν οι Κύριοι Μπαλλιστές, όπως τους αποκαλείη ΛΝΤ, να είναι αποφασισμένοι να μην πολεμήσουνστ’ αλήθεια. Θα στείλουν πιθανότατα, μερικούς λεπτεπίλεπτουςελεύθερους σκοπευτές και θα κάνουνκαι μερικές εντυπωσιακές δολοφονίες αντιπάλωνκαι μάλιστα μερικοί θα το ονομάσουν αυτό εμφύλιοπόλεμο, αλλά οι ίδιοι δεν πρόκειται να σταθούν γιανα πολεμήσουν. Τουλάχιστον, όλα τα σημάδια κάτιτέτοιο δείχνουν.Costa, σ. 166.Το απόσπασμα αυτό αποτελεί τμήμα μιας επίσημηςέκθεσης, με ημερομηνία 23 Δεκεμβρίουτου 1943, που έστειλε ο αμερικανός αντιπρόσωπος τουΓραφείου Στρατηγικών Υπηρεσιών (Office of StrategicServices, OSS) του Αμερικανικού στρατού και του ΕιδικούΕκτελεστικού (Εκτελεστικό Ειδικών Επιχειρήσεων- Special Operations Executive, SOE) του βρετανικούστρατού στο αρχηγείο του, σχετικά με τις δραστηριότητεςτης αλβανικής αντίστασης. Μας βοηθά να πάρουμεμια ιδέα της πολεμικής στρατηγικής που είχε κάθε ομάδακαι επίσης μας δίνει τη δυνατότητα να τις προσεγγίσουμεσυγκριτικά.Α-12. Οι εκπρόσωποι των Συμμάχων σταΒαλκάνια μιλούν σχετικά με τις στρατηγικές τουαντάρτικου στην ΑλβανίαΤο Μπαλλί Κομπετάρ λέει πρακτικά: «Ας οργανωθούμετώρα και πολεμάμε αργότερα».Ή όπως το έθεσε μια ακόμη έκθεση:«Θα προχωρήσουμε σε δράση, όταν οι Βρετανοίαποβιβαστούν στο Δυρράχιο».Η ΛΝΤ. Αυτή λέει πρακτικά: «Ας οργανωθούμε τώρακαι ας πολεμήσουμε τώρα. Ας συνεχίσουμε να πολεμάμε,όσο υπάρχει έστω κι ένας στρατιώτης του Άξονασε αλβανικό έδαφος».Costa, σ. 167.Αυτό είναι ένα απόσπασμα από τις εκθέσειςσχετικά με τον ανταρτοπόλεμο και τις πολεμικέςστρατηγικές του Μπαλλί Κομπετάρ 11 και της ΛΝΤτο 1943 που συντάχθηκαν από τους εκπροσώπους τωνΣυμμάχων στα Βαλκάνια.Εσείς εγκρίνετε τις τακτικές που περιγράφουνοι πηγές που παρουσιάστηκαν παραπάνω; Είναιαλήθεια ότι τα «μικρά έθνη» πρέπει να κρύβονται, ότανοι Μεγάλες Δυνάμεις πολεμούν μεταξύ τους; Εξηγείστετη θέση σας.Α-13. Ο κροάτης στρατιωτικός ακόλουθος στηΣόφια σχετικά με την κατάσταση στη Μακεδονία[...] Οι σχέσεις μεταξύ Βουλγάρων και Γερμανών είναικαλές. Πριν από λίγο καιρό ένα πολιτικής φύσης επεισόδιοσυνέβη σε ένα νυχτερινό κέντρο στα Σκόπια,πράγμα που έδωσε την αφορμή για να επέμβουν μερικοίγερμανοί αξιωματικοί. Σ’ αυτό το νυχτερινό κέντροη μπάντα έπαιξε τον μακεδονικό εθνικό ύμνο κι9 Μπαλλιστές (Ballista): μέλη της οργάνωσης Μπαλλί Κομπετάρ για την οποία βλέπε αμέσως παρακάτω.10 Βλ. εδώ, σημ. 2.11 Το Μπαλλί Κομπετάρ (Balli Kombetar, Εθνικό Μέτωπο) ήταν μια πολιτικοστρατιωτική οργάνωση στην Αλβανία κατά τη διάρκεια του Δεύτερου ΠαγκόσμιουΠολέμου. Ήθελε να εγκαθιδρύσει αβασίλευτη δημοκρατία μετά την απελευθέρωση. Πολέμησε εναντίον των κατακτητών, αλλά σε μια ορισμένηστιγμή του πολέμου συνεργάστηκε με τους Γερμανούς, προκειμένου να συντρίψουν από κοινού τους κομμουνιστές. Αυτό χρησιμοποιήθηκε από τηνκομμουνιστική προπαγάνδα για να δυσφημιστεί το Μπαλλί Κομπετάρ μεταξύ των Αλβανών.42

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣένας κατώτερος αξιωματικός των Βουλγάρων ζητωκραύγασε.Τότε ένας ανώτερος βούλγαρος αξιωματικόςτον πλησίασε και ρώτησε γιατί ζητωκραύγαζε καιέλαβε την απάντηση: «Ό,τι είναι μακεδονικό είναι καιβουλγαρικό». Ακούγοντάς το αυτό, ο βούλγαρος αξιωματικόςτον χαστούκισε. Κάποιοι γερμανοί αξιωματικοί,που διασκέδαζαν στο ίδιο κέντρο, παρατήρησαντο γεγονός και ρώτησαν το βούλγαρο αξιωματικό γιατίχτύπησε τον άλλο. Εκείνος δεν τους απάντησε καιεγκατέλειψε το κέντρο. Οι γερμανοί αξιωματικοί τονακολούθησαν έξω και τον έσπασαν στο ξύλο. Αυτό τοεπεισόδιο προκάλεσε κάποια δυσαρέσκεια σε όσουςήταν εκεί και αγαπούν τη Μακεδονία. [...]Τεκμήρια για τον αγώνα του Μακεδονικού λαού για την ανεξαρτησίακαι το εθνικό κράτος, σ. 308-309.Το παραπάνω απόσπασμα αποτελεί τμήμαμιας ευρύτερης έκθεσης σχετικά με την κατάστασηστην κατεχόμενη Μακεδονία, την οποία υπέβαλεο κροάτης στρατιωτικός ακόλουθος στη Σόφια προς τοκροατικό Yπουργείο Άμυνας. Αυτή η αρκετά ασυνήθιστηιστορία δείχνει ορισμένες όψεις των σχέσεων μεταξύτων βουλγάρων και των γερμανών στρατιωτικών στηΜακεδονία του Βαρδάρη, η οποία αποτελούσε επίσηματμήμα της βουλγαρικής επικράτειας εκείνη την εποχή.Περιγράψτε τις σχέσεις μεταξύ των βουλγάρωνκαι των γερμανών στρατιωτικών στην κατεχόμενηΜακεδονία. Εικ. 4. Η αντικατάσταση του γερμανικούαπό το βουλγαρικό στρατό μετά τη φασιστικήκατάληψη της γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας(Απρίλιος 1941)Α-14 και Α-15.Προκήρυξη του Εθνικού ΑπελευθερωτικούΜετώπου (Επιτροπή Στερεάς Ελλάδας)ΠΡΟΚΗΡΥΞΗΠρος το λαό της ΡούμεληςΑδέλφια,Το προσωπείο έπεσε και φάνηκε το πραγματικό πρόσωποτης οργάνωσης ΕΔΕΣ.Τμήματα της οργάνωσης αυτής χτύπησαν πισώπλατατμήματά μας στην Ήπειρο και απρόκλητα πιάσανεανώτερα στελέχη του Εθνικού ΑπελευθερωτικούΜετώπου. Ο σκοπός τους φανερός: Σε συνδιασμένηενέργεια με τους συνεταίρους τους Γερμανούς […]να διαλύσουν το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο,την πρωτοπόρα οργάνωση του Ελληνικού λαού πουπαλεύει για τη λευτεριά της Ελλάδας.Αδέλφια,Ξέραμε την οργάνωση ΕΔΕΣ, ξέραμε ότι συνεργαζότανμε τα προδοτικά καθάρματα […]. Ξέραμε τουςσκοπούς τους: Να ματοκυλήσουν την Ελλάδα, νασπάσουν το εθνικοαπελευθερωτικό κίνημα, να κάτσουνστο σβέρκο του ελληνικού λαού επιβάλλονταςένα καθεστώς διχτατορικό. Τα ξέραμε όλα. Μα κάναμεό,τι μπορούσαμε για να μη διασπαστεί ούτε μιαστιγμή η ενότητα γιατί αυτό ήταν το συμφέρο τουελληνικού λαού − γιατί αυτό απαιτούσε η υπόθεσητης λευτεριάς.Τώρα όμως που ανοιχτά η οργάνωση ΕΔΕΣ συνεργάζεταιμε τους Γερμανούς […].Τώρα που κάνουν κοινές επιχειρήσεις εναντίον τουελληνικού λαού επιδιώκοντας το ματοκύλισμά τουκαι τη διάσπαση του αγώνα του για τη λευτεριά, δηλώνουμε,εν ονόματι του συμφέροντος του ελληνικούλαού ότι θα τους ΤΣΑΚΙΣΟΥΜΕ και θα τους καταστήσουμεανίκανους να βλάψουν το γιγάντιο έργοπου ανέλαβε ο ελληνικός λαός για τη λευτεριά τουκαι που πότισε και ποτίζει με το τίμιό του αίμα.Αδέλφια,Έχετε απόλυτη εμπιστοσύνη στο ΕΑΜ-ΕΛΑΣΠυκνώστε τις Φάλαγγές τουΜόνο το ΕΑΜ βγήκε απ’το λαό και για το λαό αγωνίζετε.Καλούμε όλους τους τυχόν παρασυρμένους από τηναντεθνική οργάνωση ΕΔΕΣ ν’ανοίξουν τα μάτια τουςκαι νά ‘ρθουν κοντά μας στον ιερό αγώνα για τη ΛΕΥ-ΤΕΡΙΑ.43

ΠΟΛΙΤΙΚΗΖήτω το ΕΑΜ. Ζήτω ο ΕΛΑΣ.Θάνατος στους καταχτητές, τους προδότες και τουςαδελφοχτόνους του Έθνους.ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΕΑΜ ΣΤΕΡΕΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣΦλάισερ, τ. Β΄, σ. 229.Προκήρυξη του Εθνικού ΔημοκρατικούΕλληνικού Συνδέσμου (ΕΔΕΣ) 1943ΕΘΝΙΚΟΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟΣΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΣΥΝΔΕΣΜΟΣΠΡΟΚΗΡΥΞΙΣΤο Κομμουνιστικό Κόμμα αφ’ ου έθυσε και απώλεσεσ’ αυτόν τόπο, αφ’ ου καπηλεύθηκε με αριστοτεχνικήμαεστρία και απάτη τα όσια και τα ιερά, αφ’ ου εδημιούργησεχωρίς λόγο θύματα επί θυμάτων, αφ’ ουωργάνωσε παντού δολοφονίες και τρομοκρατικέςαπόπειρες, αφ’ ου εκμεταλλεύθηκε τους πάντας καιτα πάντα, πέρασε τώρα κάθε όριο θρασύτητος καιαναισχυντίας και τολμάει να κατηγορεί το Ε.Δ.Ε.Σ.και να διαλαλή ότι απαρτίζεται από Γερμανο-φίλους,από Γκεσταπίτες και από δολοφόνους!!! […]Ο Ε.Δ.Ε.Σ. στέκεται ψηλά ώστε να μην μπορούν νατον φθάσουν και να τον επηρεάσουν αυτά τα ελεεινάρυπογραφήματα. Ο Ε.Δ.Ε.Σ. κλείνει στους κόλπουςτου όλην την στρατιωτικήν δόξαν της Ελλάδος, όλατα ηθικά πολιτικά στελέχη και όλα τα προοδευτικάστοιχεία του τόπου.Ο Ε.Δ.Ε.Σ έχει σημαία του την Λαϊκήν ΣοσιαλιστικήΔημοκρατία, την κρατάει ψηλά, την κρατάει γερά καιθα την κρατήσει έως ότου η Σοσιαλιστική Δημοκρατίαεφαρμοσθή για να γίνη η πηγή της ευτυχίας όλωντων Ελλήνων.Ο Ε.Δ.Ε.Σ. είναι ο γνήσιος φορέας του αγνού πατριωτικούπνεύματος. Από την καταγωγήν του, από την πολυετήπαραδοσίν του, από την προσωπική ιστορία των μελώντου είναι αμείλικτος εχθρός όλων των εχθρών τηςΕλλάδος και των αιμοβόρων λύκων της Σόφιας. […]Έλληνες Δημοκράτες και Πατριώτες!Μακρυά από τους πατριδοκάπηλους και τους συκοφάντας.Μακρυά από κείνους που θέλουν να φαρμακώσουντην χαρά του λυτρωμού μας. Μακρυά απόκείνους που αποκηρύττουν την αιματοποτισμένηΒόρεια Ήπειρο και ερωτοτροπούν πάντοτε με τις αρκούδεςτης Βουλγαρίας. Μακρυά από τους εχθρούςτης ευτυχίας σου και της γαλήνης σου. Με μια λέξημακρυά από το Κομμουνιστικό Κόμμα. Όλοι στοΕ.Δ.Ε.Σ. που είναι η κιβωτός της αγνότητος και τηςανωτερότητος. Όλοι στο Ε.Δ.Ε.Σ που είναι η πανίσχυρηπλυμμήρα της αληθινής Λαϊκής Δυνάμεως.Φλάισερ, τ. Β’, σ. 230.Στις αρχές Ιουνίου του 1941 το σύνολο τηςΕλλάδας είχε βρεθεί υπό την τριπλή κατοχήΓερμανών, Ιταλών και Βουλγάρων. Οι Γερμανοί επέβαλανένα σκληρό καθεστώς κατοχής λεηλατώντας τουςαγροτικούς πόρους της χώρας και τη βιομηχανία καιμάλιστα απαίτησαν από την Ελλάδα να τους καταβάλειτα έξοδα των δυνάμεων κατοχής. Ακολούθησε έναςτρομερός λιμός τον χειμώνα του 1941-1942, στη διάρκειατου οποίου έχασαν τη ζωή τους πολλές δεκάδεςχιλιάδες άμαχοι. Το Κομμουνιστικό Κόμμα προχώρησεστη σύσταση του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου(ΕΑΜ) τον Σεπτέμβριο του 1941. Το ΕΑΜ είχε δυο διακηρυγμένουςστόχους: την οργάνωση της αντίστασηςκαι την ελεύθερη επιλογή του πολιτεύματος από τονελληνικό λαό μετά την απελευθέρωση. Στην ίδρυσήτου συμμετείχαν επίσης και οι μικρές αγροτικές καισοσιαλιστικές ομάδες. Σύντομα δημιουργήθηκε και τοστρατιωτικό του σκέλος, ο ΕΛΑΣ (Εθνικός Λαϊκός ΑπελευθερωτικόςΣτρατός). Η ανικανότητα του παραδοσιακού«πολιτικού κόσμου» να αναλάβει ηγετικό ρόλοσυνεχίστηκε και στη διάρκεια της Κατοχής. Το πολιτικόκενό, που είχε δημιουργηθεί από τον καιρό της δικτατορίαςτου Μεταξά, είχε τώρα χειροτερέψει ακόμη περισσότεροαπό το γεγονός ότι ένα μεγάλο μέρος της φιλελεύθερηςηγεσίας της χώρας βρισκόταν τώρα εξόριστο.Οι Κομμουνιστές, που δεν ήταν παρά μια περιθωριακήδύναμη κατά τη μεσοπολεμική περίοδο, έσπευσαν νακαλύψουν το κενό. Προσέφεραν το όραμα ενός μέλλοντοςκαλύτερου και πιο δίκαιου. Τους βοηθούσε το ότιείχαν κατορθώσει να επιβιώσουν από τις διώξεις τηςπροηγούμενης περιόδου, ιδίως της δικτατορίας τουΜεταξά και είχαν μάλιστα αποκτήσει εμπειρία και ικανότηταστην παράνομη δράση. Μολονότι η κομματικήηγεσία ασκούσε στενό έλεγχο τόσο στην ηγεσία τουΕΑΜ όσο και του ΕΛΑΣ, η συντριπτική πλειονότητα τηςβάσης αυτών των οργανώσεων δεν ήταν κομμουνιστές.Εμφανίστηκαν επίσης, ορισμένες μη κομμουνιστικέςομάδες αντίστασης, σημαντικότερη από τις οποίεςήταν ο Εθνικός Δημοκρατικός Ελληνικός Σύνδεσμος(ΕΔΕΣ), που είχε συγκροτηθεί από τέως φιλελεύθερουςαξιωματικούς. Το 1943 μεγάλες περιοχές στα ορεινά τηςΕλλάδας είχαν περάσει στον έλεγχο της αντίστασης.44

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣΣυγκρίνετε τις δυο πηγές που παρατέθηκαν παραπάνω.Ποια ιδεολογία εκπροσωπεί κάθε μια απότις δυο προκηρύξεις; Τι λογής επιχειρήματα χρησιμοποιούν;Εσείς θεωρείτε ότι το να διαλέξει κανείς τη μια ή τηνάλλη πλευρά ήταν απλώς ζήτημα ιδεολογίας; Ήταν εύκολογια την πλειονότητα του πληθυσμού (με δεδομένοτο μέσο μορφωτικό επίπεδο των ανθρώπων εκείνης τηςεποχής) να διαλέξει τη μια ή την άλλη πλευρά; Εικ. 5. Φωτογραφία ανταρτών (ανδρώνκαι γυναικών) της αριστερής αντίστασης στηνΕλλάδαΑθήνα, Πολεμικό Μουσείο, Βρετανική Συλλογή: ΙΕΕ, τ. 16, σ. 16.Τμήμα των δυνάμεων του ΕΛΑΣ, σε πορεία.Το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ ενισχύθηκε από μεγάλο αριθμόΕλλήνων που επιζητούσαν να αντισταθούν στον κατακτητήκαι αποτέλεσε σε όλη τη διάρκεια της Κατοχήςτης χώρας από τον Άξονα τον σημαντικότερο αντίπαλοτων δυνάμεων Κατοχής στον ελλαδικό χώρο.A-16. Οι βασικές θέσεις της ΟσλομπόντιλναΦρόντα (OF) (Απελευθερωτικό Μέτωπο τουΣλοβενικού Έθνους)1 η Νοεμβρίου του 19411. Πρέπει να εξαπολύσουμε αμείλικτο ένοπλο αγώναεναντίον του εχθρού.2. Αυτός ο αγώνας αποτελεί το θεμέλιο για την απελευθέρωσηκαι την ένωση όλων των Σλοβένων.3. Το Απελευθερωτικό Μέτωπο του ΣλοβενικούΈθνους αντιλαμβάνεται την κοινότητα των γιουγκοσλαβικώνεθνών ως κοινότητα φυσική και ιστορικήκι επομένως δεν αναγνωρίζει τη διάσπαση της Γιουγκοσλαβίας.Θα παλέψει με όλες του τις δυνάμειςγια την καλή συνεννόηση και την ενότητα όλων τωνγιουγκοσλαβικών εθνών. Ταυτόχρονα αγωνίζεται γιατην ένωση όλων των σλαβικών εθνών υπό την ηγεσίατου μεγάλου ρωσικού έθνους βάσει του δικαιώματοςαυτοδιάθεσης που έχουν όλα τα έθνη. [...]5. Όλες οι ομάδες που συμμετέχουν στο ΑπελευθερωτικόΜέτωπο του Σλοβενικού Έθνους έχουν συμφωνήσεινα μείνουν πιστές η μία στην άλλη. [...]7. Μετά την απελευθέρωση, το Απελευθερωτικό Μέτωποτου Σλοβενικού Έθνους θα εισαγάγει τη λαϊκήδημοκρατία. Όλα τα άλλα ζητήματα, πέρα από τηνεθνική απελευθέρωση, θα λυθούν με δημοκρατικότρόπο. [...]Repe, σ. 187.Λίγο μετά την κατάληψη της Σλοβενίας απότην Γερμανία, Ιταλία και Ουγγαρία τον Απρίλιοτου 1941, το Kομμουνιστικό Kόμμα της Σλοβενίας (CPS)οργάνωσε το Αντι-ιμπεριαλιστικό μέτωπο, στόχος τουοποίου ήταν η απελευθέρωση της Σλοβενίας με τη βοήθειατης Σοβιετικής Ένωσης. Στα υπόλοιπα μέρη τηςΓιουγκοσλαβίας δεν υπήρχε ανάλογη οργάνωση. Εκτόςαπό το Κομμουνιστικό Κόμμα της Σλοβενίας, άλλεςιδρυτικές ομάδες του Αντι-ιμπεριαλιστικού μετώπουήταν οι Χριστιανοί Σοσιαλιστές, μια φιλελεύθερη ομάδαμε το όνομα Γεράκι (Sokol) και διάφορες ομάδες διανοουμένωνφιλελεύθερου και αριστερού ιδεολογικούπροσανατολισμού. Μετά τη γερμανική εισβολή στηΣοβιετική Ένωση ( την 22 α Ιουνίου του 1941) η οργάνωσημετονομάστηκε σε Απελευθερωτικό Μέτωπο τουΣλοβενικού Έθνους (Οsvobodilna fronta slovenskeganaroda-OF). Tο καλοκαίρι του 1941 το ΟF απηύθυνεπρόσκληση ένοπλου αγώνα ενάντια στους κατακτητές.Πολλοί άνθρωποι διαφορετικών πολιτικών πεποιθήσεωνεντάχθηκαν στις δυνάμεις των Παρτιζάνων. Τοφθινόπωρο του 1941 η οργάνωση συνέταξε μία έκθεσηιδεολογικών αρχών με τον τίτλο «βασικές θέσεις τουΟF». Αν και το ΟF περιλάμβανε στις τάξεις του πολιτικέςομάδες διαφορετικών πολιτικών ιδεολογιών, το Κομμουνιστικόκόμμα της Σλοβενίας είχε τον έλεγχο τηςοργάνωσης. Κύριος στόχος του ΚΚΣ, εκτός της απελευθέρωσης,ήταν η επανάσταση, κι αυτό ήταν κάτι πουαπώθησε πολλούς, ενώ προκάλεσε επίσης τον εμφύλιοπόλεμο σε περιοχές της σλοβενικής επικράτειας. Σεγενικές γραμμές πάντως, η πλειοψηφία των Σλοβένων45

ΠΟΛΙΤΙΚΗυποστήριξε το ΟF, το οποίο στη συνέχεια εντάχθηκεστο Αντιφασιστικό Συμβούλιο για την Απελευθέρωσητης Γιουγκοσλαβίας (ΑVNOJ) και μαζί διαμόρφωσαν τιςβασικές αρχές της νέας ομοσπονδιακής Γιουγκοσλαβίας.Τον Οκτώβριο του 1944 στο συνέδριο του ΟF, στοοποίο παρευρέθηκαν αντιπρόσωποι από όλη τη Σλοβενία,εκλέχτηκε η Εθνική Επιτροπή Απελευθέρωσης.Ένα χρόνο αργότερα μετονομάστηκε σε κοινοβούλιοκαι αποτέλεσε μέρος της προσωρινής κυβέρνησης. ΤοΟF, ως τμήμα του Λαϊκού Μετώπου της Γιουγκοσλαβίας,κατέλαβε την εξουσία στις πρώτες μεταπολεμικές εκλογές,το 1945.Κοιτάξτε προσεκτικά το άρθρο 7. Πραγματοποιήθηκε;Α-17, Α-18 και Α-19.Από το ημερολόγιο ενός διοικητήγιουγκοσλάβων Παρτιζάνων1 η Νοεμβρίου (1941)Πριν από μερικές νύχτες ξέσπασαν συγκρούσειςμε πεντακόσιους Τσέτνικ των μονάδων του ΝτράζαΜιχαήλοβιτς. Νικήθηκαν και κάπου εκατόνσαράντα πιάστηκαν αιχμάλωτοι. Οι δυνάμεις μαςδιέλυσαν τους Τσέτνικ στην Ποζιέγκα. Σ’ αυτήν τησύγκρουση οι Παρτιζάνοι μας υπέστησαν τρομαχτικέςαπώλειες. Ο διοικητής του τάγματος, ο σύντροφοςΚαπελάν, σκοτώθηκε, καθώς και άλλοιδυο διοικητές λόχων και πολλοί Παρτιζάνοι. [...]Έτσι έγινε, και αντί να πολεμάμε τους φασίστες,που μας επιτέθηκαν, πολεμάμε τους αδερφούςμας. Αντί να χύνουμε το αίμα του εχθρού, μαλώνουμεμεταξύ μας. Αντί οι άντρες του Ντράζα Μιχαήλοβιτςνα πιάνουνε τα φορτηγά του εχθρούκαι να παίρνουν τα εφόδιά του, σταματάνε τα δικάμας φορτηγά και λεηλατούν αυτά που φασούλι τοφασούλι εξοικονόμησε ο σερβικός λαός για να ταχαρίσει στον λαϊκό αγώνα. Αντί να πέφτουν επάνωστους Γερμανούς και να τους σκοτώνουν, στήνουνενέδρα και σκοτώνουν τους δικούς μας ανθρώπους.Dudić, σ. 230, 231.Aπό τα πρακτικά της συνάντησης μεταξύτου Ντράζα Μιχαήλοβιτς κι εκπροσώπων τηςγερμανικής διοίκησης της Σερβίας στο χωριόΝτίβτσι11 Νοεμβρίου 1941Ντράζα Μιχαήλοβιτς: Ως στρατιωτικός δε ντρέπομαιπου είμαι εθνικιστής. Το μόνο που θέλω, με αυτό πουκάνω, είναι να υπηρετήσω το λαό. Κάνοντάς το αυτό,εγώ δεν θα σταθώ δίπλα σ’ αυτούς που θέλουν να διώξουντους Γερμανούς. Αλλά ούτε και θα επιτρέψω, παίρνονταςυπ’όψιν την αδυναμία των γερμανικών δυνάμεωνσ’ αυτήν τη χώρα, να γίνει η Σερβία κομμουνιστική.Υπήρξε πράγματι σύγκρουση με ορισμένους αξιωματικούςκαι υπαξιωματικούς, αλλά αυτοί δεν ήταν παράλίγοι. Το στρατιωτικό μας καθήκον είναι, όσο αντέχουμε,να μην παραδοθούμε. Επομένως, δεν μπορεί να κατηγορηθούμε,επειδή δεν παραδινόμαστε.[...] Ο αγώνας εναντίον των δυνάμεων κατοχής ήτανένα αναγκαίο κακό για να αποτραπεί η συμπαράταξητων λαϊκών μαζών στο πλευρό των κομμουνιστών.Για εμένα, ως στρατιωτικό, τα πράγματα είναι εντελώςξεκάθαρα. Ποτέ δεν θα εξαπολύσω επιθέσεις,εκτός αν υπάρξουν κομμουνιστικές επιθέσεις και ανοι Γερμανοί τους παραδώσουν πόλεις και χωριά.Petranović - Zečević, σ. 529-530.Από τις οδηγίες του Ντράζα Μιχαήλοβιτς προςτον ταγματάρχη Τζόρτζε Λάσιτς και το λοχαγόΠάβλε Τζούρισιτς20 Δεκεμβρίου 1941[...] Οι στόχοι των ομάδων μας είναι:Πάλη για την απελευθέρωση ολόκληρου του έθνουςμας υπό το σκήπτρο της Αυτού Βασιλικής Υψηλότητοςτου Βασιλέα Πέτρου Β’.Δημιουργία της Μεγάλης Γιουγκοσλαβίας και στοεσωτερικό της μίας Μεγάλης Σερβίας, με εθνικήομοιογένεια εντός των συνόρων της: Σερβία – Μαυροβούνιο- Βοσνία και Ερζεγοβίνη – Σίρμιο – Μπανάτοκαι Μπάτσκα.Πάλη για την ενσωμάτωση στο κράτος μας όλων τωνσλαβικών περιοχών που παραμένουν στην κατοχήΙταλών και Γερμανών (Τεργέστη – Γκορίτσια – Ιστρίακαι Καρινθία) καθώς και της Βουλγαρίας και της βόρειαςΑλβανίας, συμπεριλαμβανομένης και της Σκόδρας.Εκκαθάριση της εθνικής επικράτειας από όλες τις46

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣεθνικές μειονότητες και τα αλλοεθνή στοιχεία. [...]Δεν μπορεί να υπάρξει καμιά συνεργασία με τουςΚομμουνιστές Παρτιζάνους, επειδή αυτοί πολεμούνεναντίον της δυναστείας και απεργάζονται την κοινωνικήεπανάσταση. [...]Διαδικασία: οι Αλβανοί, οι μουσουλμάνοι και οι Ουστάσιθα κριθούν, όπως τους αξίζει, για τα φρικτάεγκλήματά τους απέναντι στον πληθυσμό μας, θαπρέπει δηλαδή να περάσουν από «λαϊκό δικαστήριο».Οι Κροάτες, που βρίσκονται υπό την γερμανικήκατοχή, θα πρέπει να αντιμετωπιστούν ανάλογα μετη στάση τους κατά τη δεδομένη στιγμή.Συλλογή τεκμηρίων και γεγονότων, τ. XIV, βιβλίο 1,τεκμήριο αρ. 34.στην πηγή Α-19. Ποια σημεία των οδηγιών αποτελούνστην πραγματικότητα μια πρόσκληση στη διάπραξηεγκλημάτων πολέμου; Εικ. 6. Σερβική αφίσαΜε αυτές τις τρεις πηγές προσπαθούμε ναφωτίσουμε το ρόλο και τη θέση των Τσέτνικκαι τη σχέση τους με τους Παρτιζάνους και τους Γερμανούς.Οι Τσέτνικ διοικούνταν από τον συνταγματάρχητου ηττημένου γιουγκοσλαβικού στρατού Ντράγκολιουμπ(Ντράζα) Μιχαήλοβιτς. Το καλοκαίρι του 1941, οιΤσέτνικ και οι Παρτιζάνοι βρέθηκαν να συνεργάζονταικαι από κοινού κατόρθωσαν να απελευθερώσουν μερικέςκωμοπόλεις στη δυτική και την κεντρική Σερβία.Ωστόσο, από την αρχή κιόλας της εξέγερσης οι Παρτιζάνοικαι οι μονάδες του Μιχαήλοβιτς συγκρούοντανγια τον έλεγχο των μερών που απελευθέρωναν. Ως τιςαρχές Νοεμβρίου του 1941 η σύγκρουση μεταξύ τωνδυο κινημάτων είχε μετατραπεί σε απροκάλυπτο εμφύλιοπόλεμο. Και οι δυο αντίπαλοι στρατοί ισχυρίζοντανπως αυτός και μόνον αυτός πολεμούσε εναντίον τωνκατοχικών δυνάμεων, ενώ οι αντίπαλοί τους συνεργάζοντανμε τους κατακτητές. Μέχρι τη Συνδιάσκεψη τηςΤεχεράνης οι δυτικοί Σύμμαχοι θεωρούσαν πως σύμμαχοίτους ήταν οι Τσέτνικ και μόνον αργότερα άρχισαννα δίνουν κάποια βοήθεια και στους Παρτιζάνους.Πώς εξήγησε ο Μιχαήλοβιτς στον γερμανό διοικητήτις επιθέσεις που είχαν εξαπολύσει οι Τσέτνικεναντίον των Γερμανών τους πρώτους μήνες της κατοχής;Κατά τη γνώμη σας, θεωρούσε στ’ αλήθεια τουςΠαρτιζάνους μεγαλύτερο κίνδυνο από τους Γερμανούς;Προσέξτε τη στάση του Ντράζα Μιχαήλοβιτς απέναντιστα άλλα έθνη και τις προκαταλήψεις εναντίον τουςNikolić, σ. 37.Μετάφραση: Η Σερβία ανήκει στο αντικομμουνιστικόμέτωπο.Α-20. Η συνεργασία μεταξύ των Ουστάσι και τωνΤσέτνικΜαρτυρία του Σάβο ΠρέτζαΥπό την πίεση των Γερμανών, οι κρατικές αρχέςτων Ουστάσι άρχισαν να αλλάζουν στάση απέναντιστους Σέρβους κατοίκους της Βοσνίας και Ερζεγοβίνης.Για τους γερμανούς κατακτητές ήταν πολύσημαντικό να έχουν ειρήνη κι έτσι να μπορούν να47

ΠΟΛΙΤΙΚΗεκμεταλλεύονται τους φυσικούς πόρους της περιοχήςκαι να τους χρησιμοποιούν για τις ανάγκεςτου μετώπου. Η κυβέρνηση του Πάβελιτς λοιπόν,εφάρμοσε μια σειρά μέτρων. Έβαλε στο «Κοινοβούλιοτου Κροατικού Κράτους» μερικούς σέρβουςαντιπροσώπους, ίδρυσε την «Κροατική ΟρθόδοξηΕκκλησία» και ακόμη κλήθηκαν να υπηρετήσουνστον κροατικό στρατό μερικοί νεαροί σέρβοι νεοσύλλεκτοι.Η ηγεσία των Ουστάσι αποδέχθηκετην πολιτική της συνεργασίας με τους Τσέτνικ. Τιςπρώτες συμφωνίες με τους διοικητές των Τσέτνικέκαναν οι αρχές του Ανεξάρτητου Κράτους της Κροατίας(ΑΚΚ) στο Όζρεν και στην Τρέμπαβα. Με αυτήντη συμφωνία οι Τσέτνικ αναγνωρίζουν επίσηματο ΑΚΚ και διακηρύσσουν τη νομιμοφροσύνη τουςπρος τον επικεφαλής του κροατικού κράτους. Όλεςοι εχθροπραξίες με τις στρατιωτικές και πολιτικέςαρχές του ΑΚΚ διακόπτονται και οι τελευταίες αναγνωρίζονταισε όλες τις περιοχές που είναι παρούσεςοι μονάδες των Τσέτνικ. Προκειμένου να οργανωθείο κοινός αγώνας εναντίον των Παρτιζάνων, οιΤσέτνικ διατηρούν τους σχηματισμούς μάχης τουςκαθώς και τα όπλα και τις διοικήσεις τους, ενώ τονεφοδιασμό τους στις ενέργειες εναντίον των Παρτιζάνωναναλαμβάνουν οι στρατιωτικές μονάδες τουΑΚΚ. Οι τραυματίες Τσέτνικ από εδώ και πέρα θαπεριθάλπτονται στα νοσοκομεία που ανήκουν στιςστρατιωτικές δυνάμεις του ΑΚΚ.Albahari, σ. 398-399.Μολονότι οι δυνάμεις του Ανεξάρτητου Κράτουςτης Κροατίας βρίσκονταν σε εμπόλεμηκατάσταση με τους εκπροσώπους των σέρβων υπερεθνικιστών(τους Τσέτνικ), η οποία προκάλεσε πλήθοςθυμάτων μεταξύ του αμάχου πληθυσμού, την εποχήπου περιγράφεται εδώ (το 1942), οι κροάτες και οι σέρβοιεθνικιστές συσπειρώθηκαν, υπό τη γερμανική πίεση,για να πολεμήσουν από κοινού τους κομμουνιστές.Τι ήταν αυτό που έκανε τους εχθρούς (τους Ουστάσικαι τους Τσέτνικ) να συνεργαστούν; Κατάτη δική σας γνώμη ήταν μόνον η γερμανική πίεση;Α-21. Οι απαρχές της εξέγερσης στη ΒοσνίαΜαρτυρία του Ζάρκο Ζγκόνιανιν 12Ήμασταν ενθουσιασμένοι με τη δημιουργία της πρώτηςομάδας Παρτιζάνων και απολύτως ικανοποιημένοιμε την εξέλιξη των προσπαθειών μας, αλλά έξαφναυπήρξε αλλαγή της κατάστασης σε ολόκληρη τηνΚόζαρα 13 . Ανάμεσα στις 28 και τις 30 Ιουλίου 14 σημειώθηκανπολλές εμφανίσεις καλά πληροφορημένωναγγελιοφόρων που διέδιδαν το νέο, πως η εξέγερσηάρχιζε και πως όλοι έπρεπε να ξεσηκωθούμε.Επαναστάτες από την περιοχή της Ντούμπιτσας 15 , πιθανώςμε δική τους πρωτοβουλία, επιτέθηκαν στοναστυνομικό σταθμό της Κνέζιτσας και τον κατέστρεψαν.Αυτό είναι ακριβώς το γεωγραφικό κέντρο τηςΚόζαρας κι έτσι το νέο, ότι ο ξεσηκωμός είχε ξεκινήσει,μαθεύτηκε σ’ όλο το βουνό. Είχαμε συμφωνήσειαπό πριν να ειδοποιήσουμε τον κόσμο να επιστρέψειστα σπίτια του, ώσπου να ρωτήσουμε την ηγεσία 16πώς θα έπρεπε να προχωρήσουμε. Μερικοί συμφώνησαν,μερικοί όχι. Εγώ πήγα εκεί και βρήκα τονΣόσα 17 . Του είπα τι έτρεχε και τον ρώτησα μήπωςυπήρχε καμιά νέα οδηγία. Ο Σόσα μου απάντησε πωςούτε κι αυτός ήξερε τι συνέβαινε. Απλώς, ο λαός ξεσηκώνεταικαι χτυπά, όπου μπορεί.Albahari, σ. 101.Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο οι κομμουνιστικέςαρχές επέμεναν πως η εξέγερσηξεκίνησε σαν ένα κίνημα που το είχε εμπνευστεί αποκλειστικάτο Γιουγκοσλαβικό Κομμουνιστικό Κόμμα.Ωστόσο, αυτή η πηγή μας δείχνει πως το ένστικτο για τηνεπιβίωση αποτέλεσε έναν ακόμη λόγο για την εξέργεση.12 Ο Ζάρκο Ζγκόνιανιν, Σέρβος της Βοσνίας, γεννήθηκε το 1916 κοντά στο Πρίγιεντορ της βορειοδυτικής Βοσνίας. Ήταν ένας από τους οργανωτέςτης εξέγερσης στα βουνά της Κόζαρας και στη Μπόσανσκα Κράγινα το 1941. Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο αναδείχθηκε στην ηγεσία της κρατικήςαστυνομίας στη Βοσνία και Ερζεγοβίνη. Πέθανε στο Ζάγκρεμπ το 1970.13 Βουνό της βορειοδυτικής Βοσνίας.14 Του 1941.15 Πόλη της βορειοδυτικής Βοσνίας.16 Την κομμουνιστική ηγεσία.17 Περίφημος παρτιζάνος ήρωας από την Κόζαρα.48

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣΓιατί οι παρτιζάνοι ηγέτες στην περιοχή της Κόζαραςκάλεσαν τον πληθυσμό να επιστρέψει στασπίτια του και να μείνει εκεί, ώσπου να γίνουν οι συνεννοήσειςμε την ηγεσία, για το τι θα έπρεπε να κάνουνστη συνέχεια; Γιατί ήταν σημαντικό αυτοί (οι Κομμουνιστές)να οργανώσουν την εξέγερση; Πώς και γιατί ηερμηνεία του ιστορικού γεγονότος μερικές φορές διαφέρειαπό το ίδιο το γεγονός;Α-22. Η ίδρυση της Μεραρχίας Ες Ες − «Χαντζάρι» 18ως κορύφωση της συνεργασίας των μουσουλμάνωνμε τους Ναζί στη Βοσνία 19Μαρτυρία του Τζεμάλ Μπίγιεντιτς 20Αυτή είναι η περίοδος που ο εχθρός προχωρά σεενέργειες προπαγάνδας και κινητοποίησης στο Σεράγεβομε σκοπό να σχηματίσει την ΧΙΙΙ Μεραρχίατων Ες Ες, την οποία αποκαλεί «Μεραρχία Χαντζάρι».Γι’ αυτόν το λόγο ο πράκτορας των Γερμανών καιθρησκευτικός ηγέτης της Παλαιστίνης, Ελ Χουσεϊνί,ήρθε στο Σεράγεβο. Δημιούργησε επαφές με τηνομάδα των αντιδραστικών μουσουλμάνων. Εμείςείχαμε πληροφορίες για τα αντικείμενα των συζητήσεώντους, γιατί ένας από τους δικούς μας κρυφούςσυνεργάτες ήταν παρών στις συναντήσεις τους. ΟΕλ Χουσεϊνί επέμενε ότι θα έπρεπε και οι μουσουλμάνοινα συνεισφέρουν με τις δυνάμεις τους στηγερμανική νίκη και σκόπευε να σχηματίσει την ειδικήμεραρχία των Ες Ες, που αναφέραμε παραπάνω.Τη «Μεραρχία Χαντζάρι» και μετά από αυτήν άλλημία μεραρχία. Το πιο αντιδραστικό κομμάτι τωνμουσουλμάνων, που ήταν προσανατολισμένο προςτο Ανεξάρτητο Κράτος της Κροατίας και τη Γερμανία,υπολόγιζε πως μια τέτοια μονάδα θα μπορούσενα δώσει δύναμη στα μουσουλμανικά σχέδια εκείνηςτης εποχής. Με την αισχρή εκμετάλλευση τηςθέσης των μουσουλμάνων προσφύγων, που ήτανήδη εξαιρετικά δύσκολη, ο εχθρός κατόρθωσε ναστρατολογήσει μεγάλο αριθμό από αυτούς (τουςπρόσφυγες) στη συγκεκριμένη μεραρχία των Ες Ες.Η «Μεραρχία Χαντζάρι» οργανώθηκε σύμφωνα μετα πρότυπα των άλλων γερμανικών μονάδων καιστάλθηκε από τους Ναζί για στρατιωτική εκπαίδευσηστη Γαλλία και τη Γερμανία. Στις αρχές του 1944αυτή η μονάδα έφθασε πρώτα στο Σρεμ κι έπειταστο ανατολικό κομμάτι της Βοσνίας, όπου διέπραξεπολυάριθμα εγκλήματα. Η μεραρχία αποτελούνταναπό αιμοβόρους Ουστάσι και όχλο και υποστηριζόταναπό τους περισσότερους αντιδραστικούς μουσουλμάνουςπου ήταν στραμμένοι προς τη μεριάτων φασιστικών κύκλων.Από ποιον κοινωνικό χώρο στρατολογήθηκαν ταμέλη αυτής της μεραρχίας μπορούμε να το δούμεμέσα από τα αρχεία των στρατιωτικών και αστυνομικώναρχών του Τρίτου Ράιχ στο Ανεξάρτητο Κράτοςτης Κροατίας. Συγκεκριμένα, για τη στρατολόγησητων «εθελοντών» στη μουσουλμανική μεραρχία τωνΕς Ες «εγγυήθηκαν» σε κάθε οικογένεια που τους έδινεέναν τουλάχιστον «εθελοντή» ένα ποσό χρημάτωνκαι τροφίμων ισοδύναμο με εκείνα που έπαιρνανστη διάρκεια του πολέμου οι γερμανοί στρατιώτες.Ωστόσο, αυτά ποτέ δεν τους δόθηκαν, γιατί οι συγγενείςτων «εθελοντών» – γυναίκες, γονείς ή παιδιά– έπρεπε να συμπληρώσουν ορισμένες αιτήσεις τιςοποίες δε συμπλήρωσαν ποτέ, αφού ήταν όλοι τουςαγράμματοι.Albahari, σ. 398-399.Κατά τη δική σας γνώμη, ποια ήταν τα κίνητρααυτών που στρατολογούνταν στα Ες Ες; Εσείς πιστεύετεότι τα τρόφιμα και τα χρήματα που είχαν υποσχεθείοι αρχές σ’ αυτούς τους ανθρώπους, δεν έφτασανποτέ στις οικογένειές τους για τους λόγους που μαςδίνει το κείμενο;18 Το όνομα του μακριού και καμπύλου πολεμικού σπαθιού που χρησιμοποιούνταν κατά την οθωμανική περίοδο.19 Κατά τη διάρκεια του Β΄Παγκοσμίου Πολέμου η Βοσνία και η Ερζεγοβίνη αποτελούσαν τμήμα του Ανεξάρτητου Κράτους της Κροατίας.20 Ο Τζεμάλ Μπίγιεντιτς γεννήθηκε στο Μόσταρ το 1917. Υπήρξε μέλος του Γιουγκοσλαβικού Κομμουνιστικού Κόμματος από το 1939 και τουκινήματος των κομμουνιστών Παρτιζάνων από το 1941. Κατά τη διάρκεια του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου και μετά τη λήξη του κατείχε θέσηκλειδί στην πολιτική ιεραρχία της Γιουγκοσλαβίας. Μολονότι ήταν και ο ίδιος βόσνιος μουσουλμάνος, ποτέ δε δίστασε να περιγράψει παραδείγματατης μουσουλμανικής συνεργασίας με τους Ναζί (για παράδειγμα, την ιστορία της μουσουλμανικής μεραρχίας των Ες Ες «Χαντζάρι»). Σκοτώθηκε σεαεροπορικό δυστύχημα στο Κρέσεβο της Βοσνίας και Ερζεγοβίνης το 1977. Ως την εποχή του θανάτου του παρέμενε ένας από τους κυριότερουςγιουγκοσλάβους πολιτικούς ηγέτες.49

ΠΟΛΙΤΙΚΗΑ-23. Ο Ντάρκο Στούπαριτς γράφει σχετικά με τηδημιουργία της πρώτης κροατικής αντάρτικηςομάδας, κοντά στο Σίσακ της Κροατίας, τονΙούνιο του 1941«Εκείνη τη νύχτα κάπου δέκα Κομμουνιστές και μαζίτους τα μέλη της Ένωσης Νέων Κομμουνιστών μαζεύτηκανστην αυλή του σπιτιού της οικογένειας τωνΛάσιτς, στο Ζιάμπνο. Περπάτησαν ως καμιά εκατοστήμέτρα έξω απ’ το χωριό κι εκεί κάθησαν κάτωαπό μια βελανιδιά για να κάνουν τη συνεδρίαση. Συζητούσανως τα μεσάνυχτα. Τότε τα μέλη του κόμματοςπου ήταν από τα γειτονικά χωριά έφυγαν για νακάνουν ορισμένες ενέργειες εκείνη την ίδια νύχτα. ΟΚάπο και ο Μαριγιάν έμειναν μονάχοι τους κάτω απότη βελανιδιά, άπλωσαν μια τέντα εκστρατείας καιπλάγιασαν. Ήταν η πρώτη τους Παρτιζάνικη νύχτα.Αυτοί ήταν οι πρώτοι γιουγκοσλάβοι παρτιζάνοι».Τις πρώτες μέρες του ανταρτοπόλεμου...«…όλοι θέλανε να μάθουν πόσον καιρό θα κρατούσεο πόλεμος. Με άλλα λόγια, πόσον καιρό θα πολεμούσαμε,αν η εξέγερση είχε καμιά ελπίδα επιτυχίας καιτα λοιπά. [...] Μερικοί μας ρωτούσαν: «Αν κρυφτούμεστον στάβλο και μείνουμε εκεί πέρα πέντε-έξι βδομάδες,θα τελειώσει αυτός ο πόλεμος;». Συνήθωςαπαντούσαμε πως μάλλον δεν θα τέλειωνε τόσογρήγορα, πως το πιο σημαντικό πράγμα ήταν νααντιτάξουμε ένοπλο αγώνα, πως αυτή ήταν τώρα ηαπόφασή μας και πως την ίδια απόφαση θα έπαιρνεκαι ολόκληρο το Κόμμα.»Dedijer, σ. 397Ποια ήταν η πραγματικότητα της ζωής των Παρτιζάνωντις πρώτες ημέρες του αντιστασιακούκινήματος; Εσείς τι γνώμη έχετε για την προσδοκία του«στάβλου»;Α-24. Μαρτυρίες για το πώς είδε η Οχρίδατην άφιξη των Γερμανών, των Ιταλών, τωνΒουλγάρων και των Παρτιζάνων στο ΔεύτεροΠαγκόσμιο ΠόλεμοΗ άφιξη των Γερμανών στην Οχρίδα,10 Απριλίου 1941«Το βράδυ της Πέμπτης, κατά τις πέντε η ώρα, όλεςοι καμπάνες άρχισαν να χτυπούν, γιατί εκείνη τηνώρα άρχιζαν να φτάνουν οι γερμανικές μονάδες.[...] Μερικοί τους περίμεναν στο κέντρο της πόληςκι εκεί τους πρόσφερε ψωμί, νερό και αλάτι ο ΠάντοΡιλκόσκι. Επειδή εκείνοι φοβούνταν μην ήταν δηλητηριασμένα,έβαλαν να δοκιμάσει πρώτα ο Πάντο κιέπειτα έφαγαν και αυτοί. Αργότερα, κάποιος αξιωματικόςτου σερβικού ναυτικού τους οδήγησε στη ναυτικήμοίρα και τους την παρέδωσε. Ήξερε γερμανικάκαι πιθανότατα ήταν Κροάτης. Αφού περπάτησανπάνω κάτω στην πόλη, κάθησαν να φάνε το βραδινότους, που ήταν κονσέρβες... Τα μαγαζιά ήταν κλειστά.Μόνο δυο καφενεία ήταν ανοιχτά, αλλά δεν σέρβιρανούτε ποτά, ούτε καφέ, ούτε τσάι, γιατί δεν υπήρχεζάχαρη...»Η άφιξη των Ιταλών, 11 Απριλίου 1941Τη νύχτα Παρασκευής προς Σάββατο εμφανίστηκανοι ιταλικές μονάδες με αυτοκίνητα γεμάτα στρατιώτεςκαι οπλισμό... Οι Ιταλοί ήταν πολύ πεινασμένοι καιζητούσαν από τον κόσμο αυγά και κοτόπουλα, αγόραζανψωμί και τα σχετικά. Τα παιδιά τούς πούλαγανφαγητό κι έπαιρναν χρήματα, ιταλικές λίρες και αλβανικάλεκ.Η άφιξη των Βουλγάρων, 12 Μαϊου 1941Στις 12 Μαϊου, στις πέντε το απόγευμα, η βουλγαρικήαστυνομία ήρθε πρώτη. Τους υποδέχτηκε ο πρόεδροςτης δημαρχίας, Ιλίγια Κοτσαρέσκι. Δεκαπέντεμέρες αργότερα ήρθε και ο υπόλοιπος βουλγαρικόςστρατός. Ο γερμανός στρατηγός Λίντεμαν έβγαλεένα λόγο, που μας τον μετέφρασαν, όπου έλεγε πωςπαρέδιδε την πόλη στους Βουλγάρους, επειδή ήτανδική τους από παλιά και αυτοί έπρεπε να την κυβερνάνε.Έπειτα έβγαλε λόγο και ο βούλγαρος στρατηγός,λέγοντας πως πρωτύτερα ήμασταν σκλάβοι τουσερβικού έθνους κι εξέφρασε την ευγνωμοσύνη τουστον απελευθερωτικό γερμανικό στρατό.Έτσι έγινε και η Οχρίδα άλλαξε αφέντες τρεις φορέςμέσα σ’ ένα μήνα...Η άφιξη των Παρτιζάνων, 15 Οκτωβρίου 1944Στις 15 Οκτωβρίου, Κυριακή πρωί, μπήκαν οι Παρτιζάνοι.Ο λαός ήξερε πως θα έρχονταν. Όταν έφτασαν,μπήκαν καβάλα στ’ άλογα. Ο λαός τους επιφύλαξε50

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣεκπληκτική υποδοχή. Ήταν πολύς κόσμος, νέοι καιγέροι [...] Την άλλη μέρα ήρθανε και μερικοί ακόμηΠαρτιζάνοι. Ανάμεσά τους είχανε και γυναίκες οπλισμένεςμε βόμβες, οπλοπολυβόλα, φυσεκλίκια καιπου φόραγαν παντελόνια, κάτι που δεν είχαν ξαναδείτα μάτια μας...Mitreski, σ. 230-232, 280.Ποιες ομοιότητες και ποιες διαφορές παρουσιάζουναυτές οι περιγραφές; Μπορούμε να διακρίνουμεποια ήταν η στάση του συγγραφέα απέναντιστους διάφορους στρατούς, που έφτασαν στην Οχρίδα;Οι Ουστάσι έδιναν ιδιαίτερη σημασία στουςβόσνιους μουσουλμάνους. O Πάβελιτς συνήθιζενα εξηγεί πως οι αριθμοί που δίνονταν, ότι δηλαδήυπήρχαν στη Γιουγκοσλαβία εφτάμισι εκατομμύριαΣέρβοι και μόνο δυόμισι εκατομμύρια Κροάτες, ήτανλάθος. Υπήρχαν πεντέμισι εκατομμύρια «καθολικοί καιμουσουλμάνοι Κροάτες». Για να πάρουν τους μουσουλμάνουςμε το μέρος τους, οι Ουστάσι τους ονόμαζαν «τοάνθος του κροατικού λαού». Οι βόσνιοι μουσουλμάνοισυγκροτούσαν χωριστές μονάδες στους κόλπους τουκροατικού στρατού των Ουστάσι. Ξεχώριζαν από τις άλλεςμονάδες από το φέσι που φορούσαν (το παραδοσιακόκάλυμμα του κεφαλιού για τους μουσουλμάνους). Εικ. 7. Βόσνιοι μουσουλμάνοι στις δυνάμειςτων ΟυστάσιΑ-25. Ένα παιδί μιλά για τον ανταγωνισμό τωνπολιτικών ομάδων στην ΑλβανίαΤο επόμενο κόλπο που δοκίμασαν ήταν να βάλουνΠαρτιζάνους ντυμένους με στολές γερμανών στρατιωτώννα μας επισκεφτούν και να κατηγορήσουν τουςκομμουνιστές, για να δούν αν θα συμφωνούσαμε μαζίτους. Το ίδιο κόλπο έκαναν όμως και οι υποστηρικτέςτων Γερμανών σε όλο τον πληθυσμό της Άρζας. Καιοι τρεις πλευρές έκαναν το ίδιο κόλπο σε όλους στηνΆρζα. Εκείνοι που έρχονταν στα σπίτια μας ήταν απόάλλα μέρη της χώρας και κανείς στην Άρζα δεν τουςήξερε. Με αυτό τον τρόπο έβρισκαν τι αισθανόταν οκαθένας για κάθε μια από τις τρεις μερίδες.Hysolli, σ. 58.Με ποιο τέχνασμα προσπαθούσαν οι αντίπαλεςπαρατάξεις ν’ ανακαλύψουν ποιος στ’ αλήθειατις υποστήριζε και ποιος όχι; Τι σας λέει αυτό το απόσπασμαγια την καθημερινή ζωή των αμάχων; Κατά τηδική σας γνώμη ποιος θα ήταν ο καλύτερος τρόπος γιαν’ απαντήσει κανείς, όταν τον ρωτούσαν για τους διάφορουςστρατούς και παρατάξεις;Α-26. Εγκύκλιος του Κεντρικού Συμβουλίου τουΕθνικού Κινήματος Απελευθέρωσης (ΛΝΤ) προςτις περιφερειακές του επιτροπές στην Αλβανία(με ημερομηνία 9 Σεπτεμβρίου του 1943)Krišto, σ. 257.Σε περίπτωση συμμαχικής απόβασης, το ΣυμβούλιοΕθνικής Απελευθέρωσης θα πρέπει να αποτελέσει51

ΠΟΛΙΤΙΚΗτο μοναδικό κέντρο εξουσίας. Θα πρέπει να κινητοποιήσειολόκληρο το λαό γύρω του και να μηναφήσει άλλες δυνάμεις, όπως το Μπάλλι Κομπετάρ,να ασκήσουν οποιαδήποτε επιρροή πάνω στο λαό[...] Οι εθνικοαπελευθερωτικές δυνάμεις θα πρέπεινα αρχίσουν από τώρα να επιβάλλονται παντού και,όταν θα πραγματοποιηθεί η απόβαση, θα πρέπει ναπαρουσιαστούν στους Συμμάχους, μέσω των ΣυμβουλίωνΕθνικής Απελευθέρωσης, ως ο μοναδικόςφορέας εξουσίας του αλβανικού λαού [...] Η διοίκησητης Αλβανίας θα πρέπει να βρίσκεται αποκλειστικάστα χέρια των Συμβουλίων Απελευθέρωσης.Smiley, σ. 89.Ποιες συμβουλές δίνει αυτό το γράμμα, για τοπώς θα έπρεπε να φερθεί ο λαός, στην περίπτωσηπου γινόταν συμμαχική απόβαση στην Αλβανία;Πώς θα έπρεπε ν’ αποφευχθεί η εκπροσώπηση άλλωνπολιτικών δυνάμεων; Ποια ήταν η στάση της ΛΝΤ απέναντιστις ανταγωνιστικές της πολιτικές ομάδες της Αλβανίας;Είναι, αλήθεια, ο τελικός ή ακόμη και ο κύριοςστόχος των αντιστασιακών κινημάτων η κατάληψη τηςεξουσίας;Γενικές ερωτήσεις υποκεφαλαίου ΙΙΚαταστρώστε έναν πίνακα με τρεις στήλες. Από τους στρατούς που αναφέρονται σε κάθε πηγή, γράψτε τους στρατούςκατοχής στην πρώτη στήλη, τις κομμουνιστικές δυνάμεις στη δεύτερη και τους αντικομμουνιστικούς στρατούς στηντρίτη. Περιγράψτε τις σχέσεις μεταξύ των κομμουνιστικών και των αντικομμουνιστικών ένοπλων ομάδων, που δρούσαν σεκάθε χώρα. Καταστρώστε έναν κατάλογο των στρατών που υπήρχαν στη δική σας χώρα. Βρείτε περισσότερα στοιχεία γιατους ηγέτες και τους σκοπούς που είχε ο καθένας από αυτούς. Πώς ήταν οργανωμένοι οι στρατοί των ανταρτών; Τι λογήςπροβλήματα αντιμετώπιζαν; Οι αντιστασιακοί στρατοί δεν παλεύουν μόνο για την ελευθερία, αλλά έχουν και αρκετούςάλλους στόχους. Ποιοι ήταν, στην περίπτωση της χώρας σας, αυτοί οι στόχοι;III. Σχέσεις με τις δυο αντίπαλες συμμαxίες και με τις γειτονικές χώρεςΑ-27 και Α-28.Δελτίο ειδήσεων για το στρατιωτικόπραξικόπημα το οποίο ανέτρεψε τη φιλικήπρος τον Άξονα κυβέρνηση του βασιλείου τηςΓιουγκοσλαβίας.Έλαβε χώρα στις 27 Μαρτίουτου 1941, μετά την προσχώρηση της τελευταίαςστο Τριμερές ΣύμφωνοΟι πορείες που έρχονταν από τους περιφερειακούςδρόμους ενώθηκαν μεταξύ τους και φούντωναν,ώσπου στο τέλος σχημάτισαν ένα τεράστιο ποτάμι. Ηπορεία περιλάμβανε ένα μείγμα από εργάτες, υπαλλήλους,νέους, πολίτες, χωρικούς και γυναίκες. Στηνκεφαλή της πορείας κρατούσαν σημαίες της χώρας.Ο κόσμος έδειχνε τις διαθέσεις του σε όλη τη διάρκειατης πορείας. Ζητωκραύγαζαν: «Ζήτω η λαϊκήκυβέρνηση!», «Ζήτω ο στρατός του λαού!», «Ο στρατόςείναι με το λαό!», «Απαιτούμε τα δημοκρατικά δικαιώματατου λαού!», «Αμνηστεία στους πολιτικούςκρατούμενους!».[...] Οι αντιπρόσωποι των νέων και των εργατών, καθώςκαι ο Δρ. Ντράγκολιουμπ Γιοβάνοβιτς 21 , έβγαλανλόγους στην Πλατεία Σλάβιγια. Όλοι διακήρυξαν τηνικανοποίησή τους για την ανατροπή της προηγούμενηςκυβέρνησης και τόνισαν ότι επιθυμία των κατοίκωντου Βελιγραδίου ήταν να μη μείνει στη μέση ό,τιείχε ξεκινήσει στη χώρα, αλλά να εξελιχθεί, ώστε ναδιασωθούν η ειρήνη και η ανεξαρτησία του έθνους.[...] Αρκετοί λόγοι εκφωνήθηκαν και μπροστά στο μνημείοτου Βουκ Κάρατζιτς. Ο καθηγητής του πανεπιστημίου,δόκτωρ Σίμα Μιλόσεβιτς, ήταν επίσης ανάμεσα21 Ο δόκτωρ Ντράγκολιουμπ Γιοβάνοβιτς (1895-1977), καθηγητής πανεπιστημίου, ήταν ο ηγέτης της αριστεράς πτέρυγας του Αγροτικού Κόμματος.Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, το καθεστώς του Τίτο τον καταδίκασε σε μακρόχρονη φυλάκιση για τις αντιπολιτευτικές του δραστηριότητες.52

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣστους ομιλητές. Ο γιουγκοσλαβικός λαός, σύμφωναμε τον κ. Μιλόσεβιτς, επιθυμεί να διαφυλάξει την ανεξαρτησίατου έθνους και την ελευθερία του και να διασφαλίσειτα δημοκρατικά του δικαιώματα.Politika, 28 Μαρτίου 1941.Έκθεση του αρχιραβίνου της Γιουγκοσλαβίας,δρ. Ισαάκ Αλκαλάι, προς την εξόριστηγιουγκοσλαβική κυβέρνηση, σχετικά με τηναντίδραση του πληθυσμού στα γεγονότα πουεκτυλίχθηκαν μεταξύ τέλους Μαρτίου και τέλουςΙουνίου του 1941Εκείνη την ημέρα (την 26 η Μαρτίου) ταραχές ξέσπασανταυτόχρονα σε όλα τα γυμνάσια... Το τραγούδι:«Καλύτερα πόλεμος παρά υποταγή, καλύτερα στοντάφο παρά στη σκλαβιά» ακουγόταν απ’ όλες τιςτάξεις... Τα μαθήματα σε όλα τα σχολεία δεν έγινανκαι το απόγευμα ξέσπασαν διαδηλώσεις στο πάρκοτου Καλεμέγκνταν και στην πλατεία Σλάβιγια... Το ελληνικόπροξενείο κατακλύστηκε από νέους από δεκαεφτάως είκοσι χρονών που ήθελαν να πάνε στηνΕλλάδα για να πολεμήσουν εθελοντές. [...]Μόλις ο λαός έμαθε τα νέα για την αντιστροφή τηςπορείας, όλοι οι δρόμοι σημαιοστολίστηκαν και πολλοίεπίσης σκεπάστηκαν με λουλούδια. Ως τις έξιτο πρωί (της 27 ης Μαρτίου) οι δρόμοι ήταν γεμάτοικόσμο. Έβλεπες αγρότες με τα γιορτινά τους πουεξακολουθούσαν να καταφθάνουν από τα κοντινάχωριά, εργάτες, διανοούμενους, σπουδαστές καιπολίτες, γέρους και νέους. Όλοι τους έβγαιναν γιανα διαδηλώσουν τη χαρά τους, όλοι αγκαλιάζονταν,έκλαιγαν, τραγουδούσαν και φώναζαν συνθήματα. Οχαιρετισμός εκείνη τη μέρα ήταν: «Ζήτω ο Βασιλιάς,Ζήτω η Γιουγκοσλαβία!» [...]Οι πρεσβείες της Αγγλίας, της Αμερικής, της Ρωσίαςκαι της Ελλάδας κυριολεκτικά πολιορκήθηκαν. Ομάδεςκόσμου πηγαινοέρχονταν από τη μια πρεσβείαστην άλλη, κατάφερναν να χωθούν στις αυλές τουςκαι χόρευαν το «κόλο», ενώ τους καλωσόριζαν, βαθειάσυγκινημένοι, οι επικεφαλής και το προσωπικόαυτών των ξένων αποστολών. [...] Γίνονταν πορείεςμε σημαίες της Γιουγκοσλαβίας και των Συμμάχωνστην κεφαλή τους και κατευθύνονταν προς το κέντροτης πόλης χειροκροτώντας το Βασιλέα, τηνΠατρίδα και το στρατό, φωνάζοντας συνθήματαεναντίον του Χίτλερ και των μισθοφόρων του. [...]Γύρω στο μεσημέρι ξέσπασαν μεγάλες διαδηλώσειςμπροστά από το γερμανικό Γραφείο Κυκλοφορίας...Ένας άντρας βγήκε σ’ ένα παράθυρο κρατώντας έναμεγάλο πορτραίτο του Χίτλερ και μετά έβαλε στηνάκρη του φωτιά. Το πορτραίτο καιγόταν σιγά, σιγά,ενώ από κάτω αντηχούσαν οι μανιασμένες επευφημίεςτου πλήθους, που μπορούσαν να ακουστούνακόμη και στα μακρινότερα σημεία της πόλης. Έπειταάλλοι δύο άνδρες έβγαλαν μια γερμανική σημαίαμε τη σβάστικα και την ξέσκισαν με τα ίδια τους ταδόντια.Ristović, σ. 181-182.Ποια ήταν η αντίδραση του πληθυσμού στηνυπογραφή του Τριμερούς Συμφώνου από τη γιουγκοσλαβικήκυβέρνηση και στο στρατιωτικό πραξικόπημαπου ακολούθησε; Ποια λεπτομέρεια δείχνει ότιοι διαδηλωτές αντιλαμβάνονταν πως αυτά τα γεγονόταθα μπορούσαν να προκαλέσουν γερμανική επίθεσηεναντίον της Γιουγκοσλαβίας; Εικ. 8. 27 Μαρτίου του 1941. Μαζικέςδιαδηλώσεις στο Βελιγράδι εναντίον του ΆξοναPetranović – Žutić, 27 Μαρτίου 1941.Η οργισμένη αντίδραση του Χίτλερ στο στρατιωτικόπραξικόπημα που είχε οργανωθεί απόμια ομάδα γιουγκοσλάβων αξιωματικών, ως αντίδρασηστην προσχώρηση της Γιουγκοσλαβίας στο ΤριμερέςΣύμφωνο στις 25 Μαρτίου, ήταν η αεροπορική επίθεσηεναντίον της γιουγκοσλαβικής πρωτεύουσας στις 6Απριλίου του 1941 και η κατάλυση του πρώτου γιουγκοσλαβικούκράτους.53

ΠΟΛΙΤΙΚΗΑ-29. Από τα απομνημονεύματα του ΚονσταντίνΚατσάρωφ 22 , διάσημου βούλγαρου δικηγόρου,για την πρώτη χρονιά του Δεύτερου ΠαγκοσμίουΠολέμουΣ’ αυτήν τη φάση του «drôle de guerre» [πληκτικούπολέμου], ο πόλεμος ελάχιστα γινόταν αισθητόςστη Βουλγαρία, τουλάχιστον επιφανειακά, τόσο απόπολιτική όσο και από στρατιωτική άποψη. Η εσωτερικήκατάσταση στηριζόταν στο κύρος του Τσάρου[τίτλος του βασιλιά της Βουλγαρίας], ο οποίος με τησειρά του βασιζόταν αφενός στον στρατό που είχεεκκαθαριστεί απ’ όσους αξιωματικούς ήταν αναμειγμένοιστην πολιτική και αφετέρου στους υπουργούςπου δεν ανήκαν σε κανένα πολιτικό κόμμα. Η εξωτερικήπολιτική της χώρας ήταν μια πολιτική αναμονής,ακολουθούνταν η πορεία του «λάθε βιώσας». [...]Η Βουλγαρία ήταν λοιπόν, προσκολλημένη στην ουδετερότητα.Αυτή η λέξη ασκούσε ιδιαίτερη γοητεία στους Βουλγάρους.Είχαμε προηγουμένως κάνει τρεις πολέμουςκαι υποστεί δυο εθνικές καταστροφές, οι οποίες είχανθάψει τα εθνικά ιδανικά που είχαν άλλοτε εμπνεύσειτη γενιά μας. Οι Βούλγαροι δεν πίστευαν ότι με τονπόλεμο ή με τη συμμετοχή της χώρας σε μια μεγάληδιεθνή συμμαχία θα βελτιώνονταν οι συνθήκες τηςζωής τους.Ένα τυπικό παράδειγμα της δυσπιστίας των Βουλγάρωναπέναντι στην ιδέα, πως θα μπορούσαν να «ευδοκιμήσουν»στη διεθνή πολιτική σκηνή της εποχής,ήταν και το παρακάτω ανέκδοτο, που ήταν πολύ δημοφιλές:«Ο Πίτσος βρίσκει τον δάσκαλο του χωριού και τονρωτάει:− Δάσκαλε, αυτήν τη φορά θα μείνουμε έξω από τονπόλεμο, ουδέτεροι, έτσι δεν είναι;− Όχι, όχι! απαντά ο δάσκαλος, που είναι ειδήμοναςτης διεθνούς πολιτικής. Αυτήν τη φορά η Βουλγαρίαδεν θα είναι σύμμαχος της Γερμανίας! Τώρα θα πολεμήσουμεμε το μέρος των Άγγλων!− Ωραία! Καιρός να νικηθεί καμιά φορά και η Αγγλία!»Katsarov, σ. 547-548.Γιατί οι περισσότεροι Βούλγαροι ήθελαν ν’ αποφύγουνέναν νέο πόλεμο; Περίμεναν ότι θα είχανοποιοδήποτε όφελος από την επερχόμενη παγκόσμιασύγκρουση;Α-30. Ο βούλγαρος δημοσιογράφος ΝταναΐλΚράπτσεφ σχετικά με την κατηγορία ότιη Βουλγαρία δεν πρόβαλε αντίσταση στογερμανικό στρατόΚαι αυτοί δηλαδή, γιατί δε σταμάτησαντο γερμανικό στρατό;Μερικές χώρες επικρίνουν τη Βουλγαρία, επειδήη χώρα μας επέτρεψε στο γερμανικό στρατό, πουυπήρξε σύμμαχός της στον [Πρώτο] Παγκόσμιο Πόλεμο,να διαβεί από τα βουλγαρικά εδάφη. Θα πρέπειλοιπόν, να επισημάνουμε πως αυτές οι χώρεςείναι Μεγάλες Δυνάμεις. Εμείς, οι Βούλγαροι, έχουμελοιπόν, κάθε δικαίωμα να τις ρωτήσουμε: Γιατί όλοιεκείνοι, που επικρίνουν τη Βουλγαρία, επειδή αυτήεπέτρεψε στον γερμανικό στρατό να περάσει μέσααπό τα εδάφη της, δε σταμάτησαν αυτόν το στρατόπέρισυ ή και πρόπερσι; [...] Γιατί όλοι αυτοί δεν ήρθανοι ίδιοι εδώ, στην κάτω μεριά του Δούναβη, για νασταματήσουν τους Γερμανούς, αλλά θέλουν ο βουλγαρικόςλαός των εφτά εκατομμυρίων, που υπήρξεσύμμαχος της Γερμανίας κατά τον [Πρώτο] ΠαγκόσμιοΠόλεμο και συμμερίστηκε την τύχη της, να τονεμποδίσει να περάσει το μεγάλο ποτάμι; [...]Σε τελική ανάλυση, δεν θα πρέπει να ξεχνά κανείς ότιη Βουλγαρία είναι και αυτή θύμα του συστήματος [τωνσυνθηκών ειρήνης] των Βερσαλλιών, που άρχισε γιατη χώρα μας στο Βουκουρέστι και τέλειωσε στο Νεϊγύ.Γιατί να είναι τα εφτά εκατομμύρια του έθνους υποχρεωμένανα σταματήσουν τα ογδόντα εκατομμύρια τωνΓερμανών που ξεχύνονται ορμητικά για να χτίσουν μιανέα Ευρώπη; Η Βουλγαρία και η Γερμανία είναι και οιδυο θύματα εκείνων που είχαν νικήσει στον Πόλεμοπριν από είκοσι χρόνια κι εμείς εξακολουθούμε ακόμηνα περιμένουμε τη νίκη της δικαιοσύνης. [...]Εφημερίδα Ζόρα Σόφια, 6 Μαρτίου 1941.Krapchev, σ. 210-211.22 Ο Κονσταντίν Κατσάρωφ, γεννημένος στη Σόφια το 1898, ήταν καθηγητής στη νομική σχολή του πανεπιστημίου της Σόφιας από το 1931 ως το1953. Το 1953 καταδικάστηκε άδικα, αλλά αργότερα αποκαλύφθηκε πως η καταδίκη του είχε στηριχθεί σε δικαστική πλάνη και απελευθερώθηκε. Έπειτααπό αυτό μετανάστευσε στην Ελβετία.54

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣΠοια είναι τα επιχειρήματα του συντάκτη αυτούτου άρθρου; Είναι πειστικά; Ποια είναι η στάσητου Κράπτσεφ απέναντι στη Γερμανία και τον γερμανικόλαό; Εικ. 9. Ρουμανική εφημερίδα: βασιλιάςΜιχαήλ, Αντωνέσκου, Μουσσολίνι και Χίτλερ(1941)Α-31. Ο ίδιος βούλγαρος δημοσιογράφος,Νταναΐλ Κράπτσεφ, σχολιάζει τη γοργή νίκη τηςΓερμανίας επί της Γιουγκοσλαβίας, Απρίλιος 1941Κείται τώρα σε ερείπια η χώρα αυτή που το 1885επιτέθηκε στο βουλγαρικό πριγκηπάτο, επειδή ηΝότια Βουλγαρία είχε ενωθεί με τη Βόρεια. Κείται σεερείπια η χώρα αυτή που το 1913 προδοτικά αποκήρυξετη βουλγαροσερβική συνθήκη συμμαχίαςκαι προκάλεσε τον πόλεμο μεταξύ των συμμάχων[τον Δεύτερο Βαλκανικό Πόλεμο]. Κείται σε ερείπιαη χώρα αυτή που στις ειρηνευτικές διαπραγματεύσειςστο Βουκουρέστι ήθελε να μας πάρει ακόμη καιτο Τσάρεβο Σέλο, για να μας «σπάσει τα δόντια στηΣόφια», όπως είχε δηλώσει τότε ο σέρβος εκπρόσωπος,ο Σπαλάικοβιτς. Κείται σε ερείπια η χώρα αυτήπου έδωσε στους Έλληνες την πατρίδα του Κύριλλουκαι του Μεθόδιου. Κείται σε ερείπια η χώρααυτή που ενέπνευσε τη δολοφονία του αυστριακούδιαδόχου κι έτσι έβαλε σε κίνηση τον [Πρώτο]Παγκόσμιο Πόλεμο. Κείται σε ερείπια η χώρα αυτήπου βοήθησε να διωχτεί η Βουλγαρία από τα μέρητου Αιγαίου. Λέμε η χώρα, και όχι ο σερβικός λαός,αφού ο λαός δεν είναι ένοχος. Ένοχοι είναι οι διανοούμενοιπου τους κυβερνούν και που πάντοτεμισούσαν τη Βουλγαρία. [...] Αυτή η χώρα, όχι μόνονκαταπίεσε πάνω από ένα εκατομμύριο Βουλγάρους,χωρίζοντάς τους από εμάς και προσπαθώντας νατους πάρει την καρδιά, την ψυχή και τη μητρικήτους γλώσσα, αλλά επίσης υπονόμευε τη Βουλγαρίακαι από τα μέσα. [...]Χριστός Ανέστη! Από σήμερα, κάθε Βούλγαρος θααναπνέει πιο ελεύθερα! Ευτυχείτε!Krapchev, σ. 145-146.Για ποιους λόγους ο Κράπτσεφ είναι τόσο ευτυχισμένοςμε αυτό που συνέβη; Η χαρά του έχει σχέσημε αυτό που συνέβη σε ολόκληρη τη Γιουγκοσλαβίαή μήπως σ’ ένα μέρος της μόνο; Γιατί; Τι μας λέει αυτό τοάρθρο για τον ίδιο τον συγγραφέα;Universul, φ. 130, 15 Μαίου 1942. Εικ. 10. Ρουμανική εφημερίδα: βασιλιάςΜιχαήλ και αρχιστράτηγος Στάλιν (1945)Universul, 26 Οκτωβρίου 1944.Συγκρίνετε αυτήν τη φωτογραφία με την προηγούμενη.Ποια είναι η δική σας γνώμη για τηνπράξη του ρουμανικού στρατού και των πολιτικών ν’αλλάξουν στρατόπεδο στη μέση του πολέμου; Πιστεύετεότι η νέα «συντροφικότητά» τους ήταν ειλικρινής;Εξηγείστε την απάντησή σας.55

ΠΟΛΙΤΙΚΗΑ-32 και Α-33.Απόσπασμα από το Μνημόνιο (18/10/1941)του τότε πρωθυπουργού της Κυβέρνησηςτου Καΐρου,Εμμανουήλ Τσουδερού, πρώηντραπεζίτη, γνωστού για τις φιλελεύθερεςαπόψεις του και την αντίθεσή του στο καθεστώςτου Μεταξά, προς τους Βρετανούς«…Η επάνοδος του Βασιλέως και της Οικογενείας τουεις την χώραν μας είναι ζήτημα τιμής, διότι ηκολούθησενορθήν και γενναίαν πολιτικήν αλλά και διότιείναι απολύτως συμφέρουσα και εις ημάς και εις τουςσυμμάχους μας. Ζήτημα δυναστικόν, δημιουργούμενονευθύς μετά τον πόλεμον, θα παρέδιδε την Ελλάδαεις έριδας και αναρχίαν χωρίς τέλος. Εάν οι φίλοι μαςαποβλέπουν εις μίαν Ελλάδα μεταπολεμικώς ικανήννα συνεχίσει την εξωτερικήν πολιτικήν της και να μείνηπολιτικός παράγων χρήσιμος δια την Μεσόγειονκαι τα Βαλκάνια, εν τοιαύτη περιπτώσει πρέπει απότούδε να παρασκευάσουν το έδαφος, το οποίον θακαταστήση αδύνατον τας εν Ελλάδι ανωμαλίας».Φλάισερ, τ. Α’, σ. 181.Με ποιον τρόπο προσπαθεί ο Τσουδερός ναπείσει τους συμμάχους του ότι αυτό που τουςσυμφέρει περισσότερο είναι η επιστροφή του βασιλιά;Εσείς τι νομίζετε για τα επιχειρήματά του;Μήνυμα του βρετανικού ΥπουργείουΕξωτερικών (Φόρεϊν Όφφις) προς τον βρετανόεπιτετραμμένο στο Κάιρο (14/8/1944)«Εκείνο που θα μας συνέφερε καλύτερα θα ήταν, όταντα βρετανικά στρατεύματα θα είναι έτοιμα να μεταβούνστην Ελλάδα, να ρυθμιστεί και η παράδοση τωνΓερμανών, υπό τον όρο ότι θα παραδώσουν και όλα ταγερμανικά όπλα και εφόδια, κατά τρόπο ώστε να μηνπέσουν στα χέρια του ΕΑΜ και να μην υπάρξει κενόαπό το οποίο θα μπορούσε να επωφεληθεί το ΕΑΜ.Αυτό θα γινόταν αναμφίβολα καλύτερα, αν η παράδοσητων στρατευματων και του υλικού μπορούσενα πραγματοποιηθεί σε λιμάνια, όπου μπορούμε ναφτάσουμε εύκολα. Φυσικά, ο Αρχιστράτηγος ΜέσηςΑνατολής εξετάζει διάφορους τρόπους και μέσα καιθα λάβει υπ' όψιν του τις παραπάνω εκτιμήσεις».Ιατρίδης, σ. 227.O γερμανικός στρατός εξαπέλυσε την εισβολήτου στην Ελλάδα τον Απρίλιο του 1941 καισύντομα έκαμψε την αντίσταση των ελληνικών και τωνβρετανικών δυνάμεων. Τρεις ημέρες πριν από την πτώσητης Αθήνας, στις 23 Απριλίου, ο στρατηγός Τσολάκογλου,χωρίς να έχει κυβερνητική εξουσιοδότηση, διαπραγματεύτηκεμε τους Γερμανούς την ανακωχή. Ο βασιλιάς καιη κυβέρνηση διέφυγαν στη Μέση Ανατολή, ενώ στηνΕλλάδα εγκαταστάθηκε μια κυβέρνηση συνεργατών τωνκατακτητών. Τον Μάρτιο του 1944, το ΕΑΜ δημιούργησετην Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ),ως όργανο διακυβέρνησης της απελευθερωμένης Ελλάδας,πράγμα που συνιστούσε άμεση πρόκληση προςτην εξόριστη κυβέρνηση. Η τελευταία απέκτησε έναννέο πρωθυπουργό, τον Γεώργιο Παπανδρέου, ο οποίος,υπό τη βρετανική αιγίδα, δοκίμασε να συγκροτήσει μιακυβέρνηση εθνικής ενότητας. Τελικά, το ΕΑΜ ανέλαβε σ’αυτήν πέντε υπουργεία δευτερεύουσας σημασίας. Η ΚυβέρνησηΠαπανδρέου επέστρεψε στην απελευθερωμένηΑθήνα τον Οκτώβριο του 1944, με τη συνοδεία ενόςμικρού βρετανικού εκστρατευτικού σώματος. Ο Παπανδρέουδεν έδωσε προτεραιότητα στα πιεστικά αιτήματαγια τιμωρία των συνεργατών του κατακτητή. Το κύριοπρόβλημα ήταν ο αφοπλισμός των αντάρτικων δυνάμεωνκαι η αντικατάστασή τους από έναν εθνικό στρατό.Οι υπουργοί του ΕΑΜ παραιτήθηκαν από την κυβέρνησηκαι μερικές ημέρες αργότερα, στις 3 Δεκεμβρίου του1944, το ΕΑΜ οργάνωσε μια μαζική διαδήλωση στηνΑθήνα. Η αστυνομία εξαπέλυσε απρόκλητα πυρ εναντίοντης, αφήνοντας νεκρούς περίπου δεκαπέντε διαδηλωτέςκαι διαδηλώτριες. Οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ επιτέθηκαν τότεστα αστυνομικά τμήματα και ακολούθησαν λυσσαλέεςοδομαχίες σε όλη την Αθήνα μεταξύ των μονάδων τουΕΛΑΣ και των κυβερνητικών και βρετανικών δυνάμεων.Στο τέλος επικράτησαν οι βρετανικές δυνάμεις.Τι είδους κενό φοβόταν το βρετανικό ΦόρεϊνΌφφις ότι μπορούσε να δημιουργηθεί στην Ελλάδα;Και γιατί;Α-34. Ο ταξίαρχος Μάγιερς, διοικητής τηςβρετανικής στρατιωτικής αποστολής στηνΕλλάδα, εκτιμά την επίδραση της ελληνικήςαντίστασης στη γενική πορεία του πολέμουΛίγο καιρό μετά την κατάληψή της η Ελλάδα απέκτη-56

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣσε σημαντική στρατηγική σημασία για τον εχθρό.Όχι μόνον επειδή η χώρα υφίστατο αφαίμαξη για νατου εξασφαλιστούν όσο γινόταν περισσότερα τοπικάπροϊόντα αλλά κι επειδή τα λιμάνια της, και ιδίωςο Πειραιάς, χρησιμοποιούνταν για τον ανεφοδιασμότων αεροπορικών βάσεων του εχθρού στα νησιά τηςανατολικής Μεσογείου κι επίσης για να διοχετεύονταιμέσω της θάλασσας στρατιωτικά εφόδια στη ΒόρειαΑφρική.Το φθινόπωρο του 1942, τον καιρό ακριβώς που εμείςδιασπούσαμε τη γερμανική γραμμή του Ελ Αλαμέινστην Αφρική, η καταστροφή της γέφυρας του Γοργοπόταμουπέτυχε να διακοπεί η μόνη σιδηροδρομικήσύνδεση της Αθήνας με τον βορά για έξι κρίσιμεςεβδομάδες 23 . Σ’ αυτό το διάστημα, ο εχθρός δεν μπορούσενα χρησιμοποιήσει τον Πειραιά για να ενισχύσειτις δυνάμεις του στη βόρεια Αφρική με άλλες δυνάμειςπέραν των μικρών εφεδρειών που τύχαινε ναβρίσκονται ήδη στη νότια Ελλάδα. Οι εκτεταμένες δολιοφθορέςτων επικοινωνιών του, τον Ιούνιο και τονΙούλιο του 1943, απέσπασαν προσωρινά δύο γερμανικέςμεραρχίες από το κύριο μέτωπο μάχης που βρισκόταντότε στη Σικελία. Το γεγονός αυτό συνέβαλεσημαντικά στην υλοποίηση του γενικού σχεδίου κάλυψης,στην επιτυχία των αποβάσεών μας και τελικάστην κατάληψη του νησιού. Υπολογίστηκε ότι μεταξύτου 1941 και του 1944 οι αντάρτες προκάλεσαν στονεχθρό απώλειες τουλάχιστον είκοσι πέντε χιλιάδωνανδρών. Είναι γνωστό ότι πάνω από εκατόν πενήντασιδηροδρομικοί συρμοί πλήγηκαν ή καταστράφηκαν.Ανατινάχθηκαν παραπάνω από εκατό γέφυρες. Πάνωαπό διακόσια πενήντα πλοία, συνολικής χωρητικότηταςπερίπου εξήντα οχτώ χιλιάδων τόνων, βυθίστηκανή πλήγηκαν από σαμποτάζ. Στη διάρκεια του 1943 ηδράση των ανταρτών ανάγκασε τους Ιταλούς να διατηρήσουνδεκατρείς μεραρχίες στην Ελλάδα. Μετάτην ιταλική συνθηκολόγηση οι Γερμανοί αναγκάστηκαννα κρατήσουν εκεί έξι μεραρχίες. Αν ο εχθρός είχεμειώσει τις δυνάμεις του στρατού κατοχής πριν απότην έναρξη του εμφυλίου πολέμου στα ορεινά, θα διέτρεχεσοβαρό κίνδυνο, να ξεσπάσει εναντίον του μιαπανεθνική εξέγερση των Ελλήνων.Myers, σ. 280-281.Γιατί είχε η Ελλάδα στρατηγική σημασία για τουςΓερμανούς; Ποια ήταν η σημασία της καταστροφήςτης γέφυρας του Γοργοπόταμου; Εικ. 11. Φωτογραφία από ρουμανικήεφημερίδα. Συναδέλφωση του ρουμανικούστρατού και του Κόκκινου Στρατού: αξιωματικοίστο μέτωποUniversul, 6 Οκτωβρίου 1944.Ποια χρονιά μπορεί να τραβήχτηκε αυτή η φωτογραφία;Εξηγείστε την απάντησή σας.Α-35. Η μεταχείριση των άγγλων αιχμαλώτωνπολέμου στη Ρουμανία (1944)Ο Αντωνέσκου πληροφόρησε τον Τσας πως, παρόλοπου εγώ είχα έρθει εδώ ως εχθρός, αυτός πάντως θαμας προστάτευε από τους Γερμανούς. Δεν χρειαζόταννα χρησιμοποιήσουν οποιοδήποτε πρόσχημααπέναντι στους Γερμανούς, για να μας πάρουν υπότην προστασία τους και γι’ αυτόν ακριβώς το λόγοαυτός ο ίδιος, ο καθηγητής Μίχαϊ Αντωνέσκου [...] θαμας βοηθούσε να ετοιμάσουμε τις καταθέσεις μας.Δεν θα έπρεπε με κανέναν τρόπο να ομολογήσουμεπως είχαμε έρθει για να κάνουμε δολιοφθορά στηνπαραγωγή πετρελαίου, καθώς μια τέτοια ενέργεια23 H καταστροφή της γέφυρας του Γοργοπόταμου από την οποία περνούσε η σιδηροδρομική σύνδεση Θεσσαλονίκης – Αθηνών, τον Νοέμβριο του1942, ήταν μια από τις πιο θεαματικές πράξεις της αντίστασης στην κατεχόμενη Ευρώπη. Την πραγματοποίησαν από κοινού αντάρτες του ΕΑΜ και τουΕΔΕΣ μαζί με βρετανούς σαμποτέρ, που είχαν πέσει με αλεξίπτωτο στην ορεινή Ελλάδα.57

ΠΟΛΙΤΙΚΗενάντια σ’ ένα στρατηγικής σημασίας εμπόρευμα θαέδινε στους Γερμανούς ένα ισχυρό επιχείρημα για ναμας πάρουν στα χέρια τους. [...] Με αυτό τον τρόπολοιπόν, ένας από τους κυριότερους συμμάχους τουΧίτλερ, ένας Κουίσλινγκ, πρώτα συνελάμβανε τρειςβρετανούς αλεξιπτωτιστές κι έπειτα μόνος του τουςπρόσφερε την προστασία του και μάλιστα, έστελνετον ίδιο του τον υπουργό Εξωτερικών, για να τουςδασκαλέψει τι θα έπρεπε να πουν στην ανάκρισήτους από τους Γερμανούς. Πόσοι άραγε από τους δικούςμας, στην πατρίδα, που είναι συνηθισμένοι νακρίνουν τον πόλεμο με μάλλον γενικούς και απόλυτουςόρους, θα φαντάζονταν ποτέ πως θα μπορούσενα γίνει κάτι τέτοιο;Porter, σ. 161.Αυτή η περιγραφή γράφτηκε από τον ΆιβορΠόρτερ, έναν βρετανό κατάσκοπο που στάλθηκεστη Ρουμανία με την εντολή να έρθει σε επαφήμε τον Γιούλιου Μανίου 24 , ηγέτη της δημοκρατικής αντιπολίτευσης.Η μεταχείρηση στην οποία υπόκεινταν οιαιχμάλωτοι μας βοηθά να κατανοήσουμε τη στάση τηςκυβέρνησης Αντονέσκου, η οποία παρά τις επίσημες διακηρύξειςπίστης προς τους Γερμανούς, επιζητούσε τησυμπάθεια των δυνάμεων εντός των Ενωμένων Εθνών.Ποια είναι, κατά τη γνώμη σας, η εξήγηση για τηνασυνήθιστη αυτή μεταχείριση των αιχμαλώτωνπολέμου;Α-36. Από τα πρακτικά της συζήτησης μεταξύΓιόζιπ Μπροζ – Τίτο και του πρωθυπουργού τηςΒρετανίας Ουίνστον Τσώρτσιλ στη Νεάπολη τηςΙταλίας, 12 Αυγούστου του 1944[...] Ο ΣΤΡΑΤΑΡΧΗΣ ΤΙΤΟ είπε ότι [...] όσον αφοράτους Σέρβους, οι δυνάμεις του δεν βρίσκονταν σεσύγκρουση μαζί τους, αλλά μόνο με την ομάδα τουΜιχαήλοβιτς, που έστρεψε τα όπλα της εναντίον τωνΠαρτιζάνων την πιο κρίσιμη στιγμή.[...] Ο ΠΡΩΘΥΠΟΥΡΓΟΣ είπε πως η αληθινή λύση γιατη Γιουγκοσλαβία είναι ένα δημοκρατικό σύστημαπου θα στηριζόταν στους χωρικούς, κάνοντας βαθμιαίανα βελτιώνεται η κατάσταση των αγροτικώννοικοκυριών.Ο ΣΤΡΑΤΑΡΧΗΣ ΤΙΤΟ είπε ότι, όπως είχε αρκετές φορέςδημόσια διακηρύξει, δεν ήθελε να εισάγει τοκομμουνιστικό σύστημα στη Γιουγκοσλαβία, όχι γιακανένα άλλο λόγο αλλά γιατί ανέμενε πως μετά τονπόλεμο οι περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες θα ζούνσε ένα δημοκρατικό σύστημα, από το οποίο δε θαπρέπει να διαφέρει η Γιουγκοσλαβία.Biber, σ. 277.Μίλησε ο Τίτο έντιμα στον Τσώρτσιλ;Α-37. Διαταγή του βασιλιά της Ιταλίας ΒίκτωραΕμμανουήλ Γ’, με ημερομηνία 3 Μαΐου 1941, γιατην προσάρτηση της επαρχίας της Λιουμπλιάναςστην ΙταλίαΒΑΣΙΛΙΚΟ ΔΙΑΤΑΓΜΑ ΥΠ’ ΑΡ. 291, ΜΕ ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ3 ΜΑΪΟΥ 1941 / ΦΑΣΙΣΤΙΚΟΥ ΕΤΟΥΣ XIXΣύσταση της επαρχίας της ΛιουμπλιάναςΕμείς, ο Βασιλεύς της ΙταλίαςΒίκτωρ Εμμανουήλ Γ’,[...] Άρθρο 2. Με βασιλικό διάταγμα, το οποίο εκδίδεταιμε πρόταση του Ντούτσε του Φασισμού και τουΥπουργού Εσωτερικών, η Επαρχία της Λιουμπλιάναςεξαιτίας του πυκνού σλοβενικού της πληθυσμού θααπολαμβάνει καθεστώτος αυτονομίας, το οποίο, θαπαίρνει υπ' όψιν του τα εθνικά χαρακτηριστικά τουπληθυσμού, την γεωγραφική θέση της περιοχής καιτις ιδιαίτερες τοπικές ανάγκες.Άρθρο 3. Η διοικητική εξουσία θα ανήκει στον ΎπατοΑρμοστή, ο οποίος θα διορίζεται με βασιλικόδιάταγμα, σύμφωνα με πρόταση του Ντούτσε τουΦασισμού, του Πρωθυπουργού και του ΥπουργούΕσωτερικών.24 Γιούλιου Μανίου (1873-1953). Ρουμάνος πολιτικός, σημαντικός ηγέτης του ρουμανικού εθνικού κινήματος στην Τρανσυλβανία, την εποχή πουαυτή ανήκε στην αυστροουγγρική μοναρχία. Κατά τη μεσοπολεμική περίοδο ο Μανίου, που προωθούσε ακούραστα τις δημοκρατικές ιδέες, ήταν έναςαπό τους σημαντικότερους πολιτικούς ηγέτες. Επικεφαλής της δημοκρατικής πολιτικής αντιπολίτευσης επί κυβέρνησης Αντωνέσκου. Μεταπολεμικά καταδικάστηκεκαι φυλακίστηκε από τους κομμουνιστές (1947) και πέθανε στη φυλακή του Σίγκετ.58

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣΆρθρο 4. Ο Ύπατος Αρμοστής θα υποστηρίζεται στοέργο του από δεκατετραμελές συμβούλιο, τα μέλητου οποίου θα επιλέγονται από τις παραγωγικές τάξειςτου σλοβενικού πληθυσμού.Άρθρο 5. Δεν θα υπάρχει υποχρεωτική στρατιωτικήθητεία για τους κατοίκους της Επαρχίας της Λιουμπλιάνας.Άρθρο 6. Η διδασκαλία στα δημοτικά σχολεία θα διεξάγεταιστη σλοβενική γλώσσα. Στην δευτεροβάθμιακαι την τριτοβάθμια εκπαίδευση καθιερώνεται ηπροαιρετική διδασκαλία της ιταλικής γλώσσας. Όλατα επίσημα διατάγματα θα εκδίδονται σε αμφότερεςτις γλώσσες. [...]Ferenc, σ. 33.Τα ιταλικά στρατεύματα κατέλαβαν τις δυτικέςκαι τις νότιες περιοχές της Σλοβενίας. Μετάαπό μια σύντομη περίοδο στρατιωτικής διοίκησης, οιιταλικές δυνάμεις κατοχής μετονόμασαν αυτές τις περιοχέςπου είχαν καταλάβει στη λεγόμενη Επαρχία τηςΛιουμπλιάνας (Provinzia di Ljubliana), η οποία κυβερνιόταναπό έναν ύπατο αρμοστή. Λίγες ημέρες μετά τηνέναρξη της κατοχής συνήλθε ένα σλοβενικό σώμα πουαποκαλούνταν Εθνικό Συμβούλιο, αλλά η λειτουργίατου δε διήρκεσε παραπάνω από μερικούς μήνες καιδεν είχε καμιά πραγματική εξουσία. Από νομική άποψη,η Επαρχία της Λιουμπλιάνας είχε γίνει πλέον μια από τιςεπαρχίες της Ιταλίας. Το καθεστώς αυτονομίας που απολάμβανε,αποτυπωνόταν στη διαφορετική ονομασίατου διοικητή της ( «ύπατος αρμοστής», ενώ στα άλλαμέρη της Ιταλίας λεγόταν «νομάρχης»), στην επίσημηαναγνώριση των δυο γλωσσών, στην τυπική της συνδιοίκησηαπό τη συμβουλευτική επιτροπή της Επαρχίαςτης Λιουμπλιάνας, τα μέλη της οποίας ήταν Σλοβένοικαι τέλος στο γεγονός ότι οι σλοβένοι πολίτες της δενείχαν την υποχρέωση να υπηρετούν στο στρατό. Μετάτη συνθηκολόγηση της Ιταλίας, η μέχρι τότε ιταλοκρατούμενηπεριοχή, καταλήφθηκε από τους Γερμανούς.Σχολιάστε το άρθρο 4.Α-38. Διήγηση του Ιβάν Βενεντίκοφ, περίφημουβούλγαρου αρχαιολόγου, για τις σχέσεις του μετους Γερμανούς στη ΜακεδονίαΕκείνη την ώρα ο Στάμεν Μιχάηλοφ μας έφερε ένανγερμανό στρατιώτη, αρχαιολόγο. Ήταν τυπικός Γερμανός,ξανθός, ψηλός και φορούσε στολή. Είχε βρεθείμε τη μονάδα του στα Σκόπια. Ήταν γύρω στατριανταπέντε και η ειδικότητά του ήταν η προϊστορικήπερίοδος. [...] Την τελευταία φορά που τον είδα,ο Λάνγκε μου είπε ένα ανέκδοτο για μας, τους Βουλγάρους:«−Ο κόσμος λέει πως είσαστε δώδεκα εκατομμύρια»μου είπε.«−Όχι, μονάχα έξι.»«−Όχι, δώδεκα. Τα έξι είσαστε με μας και τα άλλα έξιμε τη Σοβιετική Ένωση» μου απάντησε.Αυτό με έκανε να αισθανθώ άσχημα, αλλά δεν είπατίποτε. Θα μπορούσε άραγε να είχε δίκιο;Venedikov, σ. 238-239.Ποια είναι εδώ η συγκαλυμμένη μομφή του Γερμανού;Σε τι βασιζόταν;Γενικές ερωτήσεις υποκεφαλαίου ΙΙΙΠοιοι ήταν οι παράγοντες που επηρέασαν τις αποφάσεις για τον σχηματισμό ορισμένων συμμαχιών; Γιατί άλλαζαντις συμμαχίες τους οι πολιτικοί πρωταγωνιστές του πολέμου; Οι ενέργειες των διάφορων πρωταγωνιστών του πολέμουανταποκρίνονταν στις διακηρύξεις που είχαν κάνει στην αρχή του;59

ΠΟΛΙΤΙΚΗΙV.Θρησκευτικοί φορείςΑ-39. Κήρυγμα του Αρχιεπισκόπου Ιωαννίνωνπρος όλο του το ποίμνιο(10 Σεπτεμβρίου του 1943) 25Προς τους Χριστιανούς της καθ’ ημάς ΕπαρχίαςΑπό της 9 ης τρέχοντος μηνός την Στρατιωτικήν διοίκησιντης Ηπείρου ανέλαβον αι Γερμανικαί Αρχαί Κατοχής.Υπεύθυνοι Αντιπρόσωποι αυτών διεκήρυξανότι ο Γερμανικός Στρατός αναλαμβάνει την φύλαξιντου νομιμόφρονος και φιλησύχου πληθυσμού, αλλ’ότι θεωρούσι τους αντάρτας εχθρούς όχι μόνον τουΓερμανικού Στρατού, αλλά και των φιλησύχων πολιτών,εις βάρος των οποίων θα επιπέση αμείλικτος ητιμωρία, διότι θα ευρεθή εις την ανάγκην να λάβησκληρά μέτρα άνευ διακρίσεως αθώων και ενόχων.Επί τη ευκαιρία ταύτη απευθυνόμεθα δια μίαν ακόμηφοράν προς τους Χριστιανούς μας δια να υπομνήσωμεντην κρισιμότητα των καιρών και απευθύνωμενπατρικήν προτροπήν και σύστασιν όπως και αυτοίαποφύγωσιν οιανδήποτε έκνομον ενέργειαν και τουςπερί αυτούς απλοϊκωτέρους πείσωσι όπως απόσχωσιπάσης μετά των ανταρτών συνεργσασίας και ενισχύσεωςπρος αποτροπήν ολοκαυτωμάτων αθώων.Αντιλαμβανόμεθα πλήρως την αγωνίαν ήτις συνέχειτας ψυχάς όλων, αλλ’ εν ονόματι του Ποιμαντοπικούκαθήκοντος, εν ονόματι της στοργικής αγάπης προςτο ποίμνιόν μας, εν ονόματι μιας ολοκλήρου ζωήςαναλωθείσης δια την προστασίαν και την εξυπηρέτησιντου εμπιστευθέντος ημίν ποιμνίου, ποιούμεθαέκκλησιν προς πάντας όπως παραβλέψωσι παν τυχόνατομικόν συμφέρον, χάριν του γενικού καλού, χάρινμεγάλου πλήθους αθώων εκτεθειμένων εις μυρίουςκινδύνους και επικαλούμεθα σύνεσιν, πλήρη κατανόησιντης κρισιμότητος των περιστάσεων και υπομονήν.Αξιούμεν και ευελπιστούμεν ότι η ύστατη αυτήημετέρα έκκλησις θα τύχη της δεούσης προσοχήςπροσοχής και εκτιμήσεως.Διάπυρος προς Θεόν ευχέτηςΙωάννινα 10 Σεπτεμβρίου 1943Αρχιεπίσκοπος Ιωαννίνων ΣπυρίδωνΦλάισερ, τ. Β’, σ. 222.Τι είναι αυτό που προτείνει στο ποίμνιό του οαρχιεπίσκοπος Ιωαννίνων; Ποια είναι τα κίνητρααυτής του της πρότασης; Μπορούμε να διακρίνουμε σ’αυτή την επιστολή, αν ο αρχιεπίσκοπος ενέκρινε ή όχιτις ενέργειες των γερμανικών αρχών;Α-40. Επιστολή του Αρχιεπισκόπου Δαμασκηνούκαι άλλων επιφανών Ελλήνων προς τον Γκούντερφον Άλτενμπουργκ, γερμανό πρεσβευτή στηνΕλλάδαΟ Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός και άλλεςπροσωπικότητες της Ελλάδας, προς τον Γκούντερ φονΆλτενμπουργκ, πρεσβευτή του Γ’ Ράιχ στην ΕλλάδαΑθήνα, 24 Μαρτίου 1943ΕξοχώτατεΟι κάτωθι υπογεγραμμένοι δεν ζητούμεν διά του παρόντοςνα υπεισέλθωμεν καθ’ οιονδήποτε τρόπον ειςζητήματα γενικής τακτικής των Γερμανικών Αρχών εντη χώρα μας ή αλλαχού, αλλ’ απλώς να υποβάλωμενεκ της αφορμής ενός ζητήματος, το οποίον κατά ταςτελευταίας αυτάς ημέρας κρατεί εις περισυλλογήνκαι συγκίνησιν ολόκληρον την ελληνικήν κοινωνίαν,ωρισμένας απόψεις, βέβαιοι ότι θα τας εξετάσητε ενπνεύματι βαθείας ευμενείας και ακόμη βαθυτέραςκατανοήσεως.Πρόκειται περί της εκ Θεσσαλονίκης διώξεως τηςελληνικής υπηκοότητος Ισραηλιτικής Κοινότητος, ηοποία από πολλού χρόνου, καθ’ όλα νομίμως εντεταγμένηεις τα θέσμια της χώρας μας, ου μόνον ουδέποτεέδωκεν αφορμήν παραπόνου τινός εις τουςΈλληνας, αλλ’ όλως εναντίως προσέφερε πάντοτε μενδείγματα, σοβαράς συνεργατικής αλληλεγγύης ειςαυτούς, εις δε κρισίμους στιγμάς σοβαράς αποδείξειςαυταπαρνήσεως και αυτοθυσίας υπέρ του τόπου.Σημειωτέον έτι, ότι οι εν Ελλάδι Ισραηλίται έχουσιδιάφορον νοοτροπίαν από τους εν Γερμανία τοιούτους,αγνοούσι δε ακόμη και την γλώσσαν των ομοθρήσκωντων εν Πολωνία, όπου αποστέλλονται ναζήσουν. […]25 Κοιτάξτε επίσης τα κείμενα Γ-6 και Γ-7.60

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣΕάν όθεν ληφθώσιν υπ’ όψιν πάντα ταύτα, προστεθήδε ότι κατά την μακραίωνα διαδρομήν ολοκλήρου τηςελληνικής Ιστορίας μας αι σχέσεις μας μετά του ισραηλιτικούστοιχείου υπήρξαν πάντοτε αρμονικαί και ομαλαί,από της απωτάτης αρχαιότητος της εποχής τουΜεγάλου Αλεξάνδρου και των απογόνων του, και δηδιά μέσου όλων των εποχών της ανεξιθρήσκου ΕλληνικήςΟρθοδοξίας, ως και εν τω πλαισίω της όλως προσφάτουμας εθνικής ζωής, πιστεύομεν ότι εν τη υψηλήιδιότητι Υμών, ως ρυθμιστού των εν τη χώρα μας κατάτον παρόντα πόλεμον, δεν θα διστάσητε να εγκολπωθήτετην αίτησίν μας ταύτην και ν’ αποφασίσητε όπωςπροσωρινώς τουλάχιστον η δίωξις του ισραηλιτικούστοιχείου εξ Ελλάδος ανασταλή, έως το ελληνικόν ισραηλιτικόνζήτημα εξετασθή υπό το φως μιας ειδικήςκαι όλως εμπεριστατωμένης ερεύνης. […]ΕξοχώτατεΕν ονόματι των ακραιφνών εκείνων ιδεών, τας οποίαςτο ελληνικόν πνεύμα και η υψηλή καλλιέργεια τηςπατρίδος σας ανύψωσαν εις συνθήματα πανανθρωπίνουακτινοβολίας και ασυζητήτου επιβολής, εξαιτούμεθαόπως η υφ’ υμών ζητουμένη υπέρ των Ισραηλιτώνσυνυπηκόων μας αναστολή της διώξεώς των,πραγματοποιηθή τάχιστα, και διαβεβαιούμεν υμάς,ότι ολόκληρος ο ελληνικός λαός θα είναι εις θέσιν ναεκτιμήση δεόντως την φωτεινήν σας αυτήν ιστορικήνχειρονομίαν.Bερέμης, Κωνσταντοπούλου, σ. 270-272.H Ορθόδοξη Εκκλησία της Ελλάδος, η οποίαεξακολούθησε να λειτουργεί στην Αθήνα σεόλη τη διάρκεια της Κατοχής, διαδραμάτισε σημαντικόρόλο στα θρησκευτικά και πολιτικά πράγματα αυτής τηςπεριόδου και προσπάθησε να βοηθήσει τους Εβραίουςστην προσπάθειά τους να διαφύγουν ή να κρυφτούνγια να επιβιώσουν. Όταν άρχισαν οι πρώτοι εκτοπισμοίτων Εβραίων, ο αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός οργάνωσεμια συνάντηση επιφανών ακαδημαϊκών, δικαστικών καιδικηγόρων, καθώς και προέδρων και γραμματέων συνδικαλιστικώνκι επαγγελματικών οργανώσεων. Μαζίμε άλλα είκοσι ένα δημόσια πρόσωπα συνέταξαν καιυπέγραψαν εκκλήσεις προς τη κυβέρνηση των συνεργατώνκαι τον πληρεξούσιο του γερμανικού Ράιχ στιςοποίες τόνιζαν τον αποτροπιασμό που αισθανόταν οελληνικός λαός για τους εκτοπισμούς και απαιτούσαντην άμεσή τους διακοπή.Με ποιον τρόπο γράφουν για την εβραϊκή κοινότητατης Ελλάδας οι συντάκτες αυτής της επιστολής;Τι ζητούν να κάνει ο γερμανός πρεσβευτής; Έθεταντον εαυτό τους σε κίνδυνο, αυτά τα επιφανή δημόσιαπρόσωπα, υπογράφοντας τούτη την επιστολή (θυμηθείτετην αντισημιτική πολιτική των Γερμανών, καθώςκαι την ωμότητα του τότε ελληνικού καθεστώτος); Κατάτη γνώμη σας, γιατί τονίζουν οι συντάκτες αυτής τηςεπιστολής πως οι Εβραίοι της Ελλάδας έχουν νοοτροπίαδιαφορετική από εκείνη των Εβραίων της Γερμανίας;Α-41. Η Καθολική Εκκλησία της Αλβανίαςσχετικά με την ιταλική εισβολή στη χώρα τηςΑπό εκείνη την ιστορική ημέρα της 7 ης Απριλίου του1939, η Αλβανία ευτυχεί χάρη στο θέλημα του ΜεγάλουΝτούτσε του Φασισμού, της Αυτού ΕξοχότητοςΜπενίτο Μουσσολίνι, Σωτήρα της Αλβανίας και σύμφωναμε την εκπεφρασμένη θέληση του Αλβανικούλαού, η οποία διατυπώθηκε από την Συντακτική Συνέλευσηστις 12 Απριλίου του 1939. Οι Αλβανοί και οαδελφός λαός της Ιταλίας έχουν πλέον ενώσει τις τύχεςτους, όπως η ίδια η φύση είχε ορίσει από αρχαιοτάτωνήδη χρόνων, υπό το λαμπρό σκήπτρο της Σαβοΐας καιυπό την Αυτού Υψηλότητα τον Βίκτορα Εμμανουήλ Γ’,τον μέγα βασιλέα και τρεις φορές νικητή, και έχουνενωθεί στους κόλπους της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.Από εκείνη την ευτυχή ημέρα, οι Αλβανοί είναι ελεύθεροινα εκφράζουν δίχως φόβο τα συναισθήματα καιτις προσδοκίες τους για κάθε ζήτημα, πράγμα το οποίοδεν τολμούσαν να κάνουν από τον καιρό του θρυλικούτους ηγέτη Γεωργίου Καστριώτη Σκεντέρμπεη.Hylli i Dritës, Δεκέμβριος 1940, σ. 601.Αυτό το απόσπασμα προέρχεται από το περιοδικόHylli i Dritës (Φωτεινός Αστήρ), το οποίοήταν το δημόσιο όργανο της ρωμαιοκαθολικής εκκλησίαςκι ένα από τα πιο εξέχοντα έντυπα της Αλβανίας.Α-42. Οι μουσουλμάνοι του Σεράγεβου για τηνκατάσταση στη Βοσνία και την Ερζεγοβίνη (πουαποτελούσαν τότε τμήματα του ΑνεξάρτητουΚράτους της Κροατίας)Στις 12 Οκτωβρίου του 1941 συντάχθηκε ένα ψήφι-61

ΠΟΛΙΤΙΚΗσμα από καμιά εκατοστή μουσουλμάνους του Σεράγεβου,έπειτα από πρόταση της κύριας επιτροπήςτης Ελ Χινταγιά 26 , μιας ένωσης μουσουλμάνων κληρικών.Το ψήφισμα διαπίστωνε τις σκληρές συνθήκεςπου αντιμετώπιζαν οι μουσουλμάνοι στη Βοσνία καιΕρζεγοβίνη, επέκρινε τη βία που ασκούνταν εναντίοντων Σέρβων και των Εβραίων, αρνιόταν ότι οιμουσουλμάνοι έφεραν την ευθύνη για τη διάπραξηεγκλημάτων και ταυτοχρόνως επέκρινε τους μουσουλμάνουςπου είχαν συμμετάσχει σε πράξεις βίας.Οι υπογράφοντες διατύπωναν και τα αιτήματά τους,σημαντικότερα από τα οποία ήταν τα εξής: η προστασίατης «ασφάλειας της ζωής, της τιμής, της περιουσίαςκαι της θρησκευτικής πίστης όλων των πολιτώντου κράτους χωρίς καμιά διάκριση», καθώς και ηαποτροπή μελλοντικών «ενεργειών, οι οποίες από τηφύση τους μπορούν να συνεπάγονται εξεγέρσεις καιαιματοχυσία μεταξύ του λαού».Redžić, σ. 16.Ορισμένοι εκπρόσωποι των Βόσνιων μουσουλμάνωναισθάνονταν αποτροπιασμό γιατα εγκλήματα που διέπρατταν οι αρχές του ΑΚΚ εις βάροςτων σερβικών και εβραϊκών πληθυσμών της Βοσνίαςκαι Ερζεγοβίνης το 1941. Τον Οκτώβριο εκείνης τηςχρονιάς δημοσιοποίησαν το συγκεκριμένο ψήφισμαστο οποίο αποτυπώνονταν οι αντιλήψεις τους.Α-43. Ο ισλαμικός κλήρος και η δημιουργία τηςμουσουλμανικής μεραρχίας των Ες Ες το 1943Πρωταγωνιστικό ρόλο στη στρατολόγηση των ανδρώνστη μεραρχία των Ες Ες διαδραμάτισαν οι μουσουλμάνοιμουφτήδες και ιμάμηδες. Ιδιαίτερα δραστήριοισ’ αυτό το έργο ήταν οι ιμάμηδες ΜουσταφάςΜάλκοτς και Χαλίμ Μάλκοτς, οι οποίοι συγκέντρωναντον λαό μπροστά στα τζαμιά, έβγαζαν προπαγανδιστικούςλόγους και καλούσαν τους άνδρες να καταταχθούνστην 13 η Μεραρχία των Ες Ες. Αυτοί πουκατατάσσονταν, οδηγούνταν στη Γερμανία και απόεκεί στη νότια Γαλλία, όπου εξοικειώνονταν με ειδικέςσυνθήκες πειθαρχίας κι εκπαιδεύονταν στρατιωτικάκαι πολιτικά. Ο κύριος σκοπός αυτού του είδους τηςεκπαίδευσης ήταν ν’ αναπτυχθεί στα μέλη της μεραρχίαςμια μοιρολατρική προσέγγιση του Ισλάμ και τωνπολεμικών στόχων του Τρίτου Ράιχ. Φορείς αυτής τηςεκπαίδευσης των στρατιωτών στην 13 η Μεραρχία τωνΕς Ες ήταν νεαροί μουφτήδες, οι οποίοι είχαν προηγουμένωςμορφωθεί σύμφωνα με τα πρότυπα τουπανισλαμισμού, σε μια ειδική σχολή που είχε ιδρύσειστο Βερολίνο ο Ελ Χουσεϊνί, ο μεγάλος μουφτής τηςΙερουσαλήμ.Redžić, σ. 120.Συγκρίνετε όσα παρουσιάζονται σ’ αυτές τις δυοπηγές. Με ποιους τρόπους διέφεραν μεταξύ τουςοι ενέργειες των διάφορων μελών του μουσουλμανικούκλήρου; Μπορείτε να βρείτε παρόμοια παραδείγματαστη χώρα σας;Α-44. Ο λόγος που εκφώνησε η Αυτού ΑγιότηςΝικόδημος, Πατριάρχης της Ρουμανίας, στηΝομική Σχολή του Βουκουρεστίου το 1942«Εν και μόνον πράγμα οφείλομεν πλέον να σκεπτόμεθα.Οι εχθροί μας είναι εν ταυτώ και εχθροί τουΣταυρού, εχθροί ενός πολιτισμού οικοδομημένουμετά θυσιών και κόπων απεριγράπτων επί του ΙερούΕυαγγελίου και επί της επιστήμης, η οποία ευρίσκεταιεις την υπηρεσίαν του. Οι μπολσεβίκοι εκστομίζουνβλασφημίας κατά του Θεού και μάχονται διατην εκμηδένισιν του Σταυρού και όλων όσων υπότην σκέπην του εκτίσθησαν, δηώνουν την χώραν τωνπρογόνων μας και λεηλατούν τους τάφους των 27 . [...]Βαθείας ρίζας διαθέτοντες εις εν αιμοσταγές παρελθόν,υπερασπιζόμεθα τούτην την κληρονομίαν μας,η οποία άλλωστε ανήκει εις άπαντα τον πολιτισμένονκόσμον. Μαχόμεθα δια τον Ιερόν Σταυρόν και δια τοΙερόν Ευαγγέλιον και προσευχόμεθα εις το όνοματου Θεού και Κυρίου μας Ιησού Χριστού.Universul, φ. 79, 2.3.1942, σ. 4.Α-45. Άρθρο εφημερίδας: «Αι αδελφαί εκκλησίαι.Λαμπραί προοπτικαί της Ορθοδοξίας», του ΜίχαϊΜπουρλάκουΜόλις ο πόλεμος έπαυσε εις τα μέρη της Ανατολής,κατέπεσε και εκείνο το μέλαν πέπλον, το οποίον26 Η Ελ Χινταγιά ήταν βασική ισλαμική οργάνωση της Βοσνίας και Ερζεγοβίνης.27 Το κείμενο αναφέρεται στην κατοχή της Βεσσαραβίας και της Μπουκοβίνας από τη Σοβιετική Ένωση το καλοκαίρι του 1940.62

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣεχώριζε τας δυο γείτονας και αδελφάς Ορθοδόξουςεκκλησίας, δηλαδή το πέπλον μεταξύ της πρεσβυτέραςμας αδελφής, του Πατριαρχείου της ρωσικήςΟρθοδόξου Εκκλησίας και της νεοτέρας αδελφής,του Πατριαρχείου της ρουμανικής Ορθοδόξου μαςΕκκλησίας. [...]Και τότε η Αυτού Αγιότης Νικόδημος, Πατριάρχηςτης ρουμανικής Ορθοδόξου Εκκλησίας, δια των λόγωντων οποίων απηύθυνε προς άπασαν την χώραν... απέτισε φόρον τιμής προς το ρωσικόν ΟρθόδοξονΠατριαρχείον, την πρεσβυγενή μας αδελφήν: «Προσφάτωςη Αυτού Αγιότης, ο Αρχιεπίσκοπος Αλέξιοςτου Λένινγκραντ και του Νοβγκορόντ ... απηύθυνενλόγους αδελφικούς εις το ορθόδοξον πλήρωμα τηςπροσφιλούς μας χώρας, λόγους εγκαρδιωτικής καιαναζωογονητικής ενθαρρύνσεως των ελπίδων τουαγαπητού μας λαού και υπέρ της ευημερίας της αγίαςημών εκκλησίας. Αι σκέψεις αυταί της πρεσβυτέραςμας εν Χριστώ αδελφής μεγάλην χαράν μας ενέπνευσαν.Ευχή μας μεγίστη να ίδωμεν ανανεωμένηνκαι ενισχυμένην την στενοτάτην μας σύνδεσιν μετάτης πρεσβυτέρας μας εν Θεώ αδελφής, της αγίας ΟρθοδόξουΕκκλησίας της Ενώσεως των σοβιετικών καισοσιαλιστικών δημοκρατιών, εν πνεύματι χριστιανικήςκαι αδελφικής αγάπης.Άλλωστε μέγισται και καινοφανείς προοπτικαί διανοίγονταιδια το μέλλον της Ορθοδοξίας. Μια νέα ΟικουμενικήΣύνοδος ανεμένετο μετά μεγάλης παρασκευήςυπό των θεολόγων και του κλήρου όλων τωνΟρθοδόξων Εκκλησιών των Βαλκανίων. Πλην όμως,Οικουμενική Σύνοδος άνευ της συμμετοχής της πρεσβυτέραςαδελφής, του ρωσικού Ορθοδόξου Πατριαρχείου,ήτο αδύνατον να υπάρξει. Άλλωστε σοβαραίμελέται και έρευναι ενεκαινίσθησαν επίσης υπό τωνθεολόγων μας, εφορώντων την Αγγλικανικήν Εκκλησίανεν παραλληλισμώ προς τας άλλας Ορθοδόξουςαδελφάς Εκκλησίας. Εντούτοις, αδύνατος ήτο η τελικήτων ολοκλήρωσις άνευ της οικουμενικής κατανοήσεωςαπασών των Ορθοδόξων Εκκλησιών. Είναιεπομένως και από της θρησκευτικής μας επόψεωςεξηγήσιμον, δια ποίους λόγους η Αγγλικανική Εκκλησίαεχαιρέτισεν μετ’ ενθέρμου προσευχής και ευλαβώςαπέτισεν φόρον τιμής εις την στιγμήν ετούτηντης αδελφικής επανενώσεως των δυο ορθοδόξωνχριστιανικών λαών.Universul, φ. 291, 28.10.1944.Με ποιους τρόπους διαφέρουν μεταξύ τους αυτάτα δυο κείμενα; Τι συμπεραίνετε από αυτές τις δυοδιακηρύξεις του Πατριάρχη Νικόδημου όσον αφορά στιςεξωτερικές πιέσεις που δεχόταν. Κατά την άποψή σας,άλλαξε πραγματικά στάση απέναντι στους μπολσεβίκους;Αν ναι, ποιοι θα μπορούσαν να είναι οι λόγοι αυτήςτης αλλαγής; 28 Εξηγείστε την απάντησή σας.Α-46. Η σύλληψη του Πατριάρχη Γαβριήλ απότη γερμανική Γκεστάπο στο μοναστήρι τουΌστρογκ, 23 Απριλίου του 1941Μετά την παράδοση του γιουγκοσλαβικού στρατούστις 16 Απριλίου, εγώ έμεινα στο Όστρογκ. Σκοπόςμου ήταν να επιστρέψω όσο ταχύτερα μπορούσαστο Πατριαρχείο, στο Βελιγράδι. Ωστόσο, αυτό δενήταν καθόλου εύκολο. Οι δρόμοι ήταν καταστραμμένοι,πετρέλαιο δεν υπήρχε, ούτε και δυνατότητα νατο εξασφαλίσουμε από πουθενά. Ακόμη χειρότερα,ο κατακτητής είχε καταστρέψει όλους τους δρόμους,που ούτως ή άλλως βρίσκονταν σε άσχημη κατάσταση,με τα τεθωρακισμένα και τα άρματα μάχης του.Περίμενα λοιπόν μια κατάλληλη ευκαιρία για τηνεπιστροφή μου. Λίγο πριν από τις 6 το πρωί της 23 ηςΑπριλίου, ο Μιλιούτιν 29 χτύπησε την πόρτα μου... Μόλις... μπήκε στο δωμάτιο, μου είπε: «Άγιε, Γερμανοίβρίσκονται εδώ και σας ψάχνουν». Ήταν αναστατωμένοςκαι πολύ ταραγμένος. Βλέποντάς τον να έχειτόσο κακή διάθεση, του είπα: «Ησύχασε, σε παρακαλώ,και μην απελπίζεσαι. Τίποτε δεν πρόκειται νασυμβεί σε σένα... Οι Γερμανοί ψάχνουν εμένα». Μόλιςείχα τελείωσει αυτήν τη φράση, όταν τέσσερεις Γερμανοίμε στρατιωτικές στολές εισέβαλαν στο δωμάτιο,χωρίς να κτυπήσουν. Στα μανίκια και στους28 Ένας από αυτούς τους λόγους πάντως, θα μπορούσε να είναι η αλλαγή στάσης του καθεστώτος των μπολσεβίκων απέναντι στη Ρωσική Εκκλησίατην περίοδο που μεσολαβεί της συγγραφής των δύο κειμένων. Μετά τους διωγμούς που υπέφερε στη δεκαετία του 1930 και στις αρχές της δεκαετίαςτου 1940, η ρωσική εκκλησία νομιμοποιήθηκε ξανά το 1943. Αυτή η αλλαγή πολιτικής του Στάλιν θα μπορούσε να έχει δώσει ελπίδες και στη ΡουμανικήΕκκλησία, ότι θα ήταν ενδεχομένως δυνατή η συμβίωσή της με τους μπολσεβίκους. Βλ. περισσότερα στο βιβλίο του Pospiclovsky, The Russian Churchunder the Soviet Regime, τ. Α’.29 Ο σταθερός σύντροφος του πατριάρχη.63

ΠΟΛΙΤΙΚΗγιακάδες τους είχαν τα αρχικά SD, που σήμαιναν τηνπολιτική αστυνομία ή την Γκεστάπο...[...] Ο συνταγματάρχης είπε τα εξής: «Κατηγορείσαιως ο κύριος εγκληματίας πολέμου για την είσοδο τηςΓιουγκοσλαβίας στον πόλεμο εναντίον των δυνάμεωντου Άξονα. Δεδομένης αυτής της κατηγορίας, έχωεντολή από τον ανώτατο διοικητή των στρατιωτικώνκαι πολιτικών δυνάμεων του Ράιχ, τον Φύρερ ΑδόλφοΧίτλερ, να σε ανακρίνω σχετικά με τις εγκληματικέςσου δραστηριότητες και κατόπιν να παραπέμψω τηνυπόθεση σε ένα ανώτερο στρατοδικείο, το οποίο θααπαγγείλει μια δίκαιη ποινή σύμφωνα προς τον στρατιωτικόνόμο... έχεις... εισέλθει στο καθαρά πολιτικόπεδίο, προκειμένου μέσω αυτού να δράσεις μεταξύτου λαού σου και να τους ενσταλάξεις τη δική σουάποψη και να τους ενθαρρύνεις να είναι ακλόνητοιστην εξέγερσή τους εναντίον των δυνάμεων του Άξονα.Ιδίως μετά την υπογραφή του Συμφώνου της 25 ηςΜαρτίου, με το οποίο η Γιουγκοσλαβία αυτοβούλωςπροσχώρησε στο Τριμερές Σύμφωνο... Όλα όσα διέπραξες,βρήκαν εύφορο έδαφος μεταξύ των μελώντου ποιμνίου σου, τους ενστάλαξες την εξέγερση καιεσύ ο ίδιος προετοίμασες στρατιωτικό πραξικόπημα...εσύ ο ίδιος εξώθησες την Γιουγκοσλαβία στον πόλεμοκαι ανέτρεψες την νόμιμη Αντιβασιλεία και την κυβέρνησήτης... Από την στιγμή της έκρηξης του πολέμου,το 1939, άρχισες ολοένα συχνότερα να επισκέπτεσαιτο σερβικό λαό και με τους λόγους σου υποδαύλιζεςτις πολεμοχαρείς διαθέσεις του... ώστε να προβληθείκάθε μορφής αντίσταση εναντίον των δυνάμεων τουΆξονα, ως εχθρών του γιουγκοσλαβικού κράτους.Απομνημονεύματα του Σέρβου Πατριάρχη Γαβριήλ,σ. 291, 299, 300.Ο Πατριάρχης της σερβικής Ορθόδοξηςεκκλησίας Γαβριήλ (Γκαμπρίλο Ντόζιτς,πατριάρχης από το 1938 ως το 1950) φυλακίστηκεαπό την αρχή του πολέμου στο μοναστήρι τουΌστρογκ, στο Μαυροβούνιο, ως αντίπαλος της πολιτικήςτων δυνάμεων του Άξονα και της προσέγγισηςαυτών από την Γιουγκοσλαβία. Έπειτα από μιαπερίοδο συνεχών παρενοχλήσεων μεταφέρθηκεστο Σεράγεβο και στη συνέχεια σε μια φυλακή τηςΓκεστάπο στο Βελιγράδι. Αργότερα οι γερμανικέςαρχές κατοχής τον έκλεισαν στο μοναστήρι της Ρακόβιτσαςκαι στη συνέχεια στο μοναστήρι της Βοϊλόβιτσας.Έμεινε εκεί, φρουρούμενος και σε πλήρηαπομόνωση, ως τον Σεπτέμβριο του 1944, οπότε τονμετέφεραν μαζί με τον επίσκοπο Νικολάι Βελιμήροβιτςστο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Νταχάου,όπου και οι δυο τους πέρασαν αρκετούς μήνες. Μολονότιήταν αντίπαλος του νέου κομμουνιστικούκαθεστώτος, επέστρεψε στην κατεστραμμένη χώρατου το 1946, προσπαθώντας να βοηθήσει στην μεταπολεμικήτης ανοικοδόμηση και στην επανίδρυσητης σχεδόν ολότελα διαλυμένης εκκλησιαστικήςοργάνωσης ορισμένων περιοχών (ιδίως εκείνων πουείχαν αποτελέσει τμήματα του Ανεξάρτητου Κράτουςτης Κροατίας).Πώς αντέδρασε ο πατριάρχης όταν έμαθε ότι οιΓερμανοί τον έψαχναν; Για ποια πράγματα κατηγορήθηκε;Συγκρίνετε τη χριστιανική πίστη του Γαβριήλμε εκείνη του Αρχιεπισκόπου Στέπινατς (στις δυοεπόμενες πηγές).Α-47 και Α-48.Επιστολή του Στέπινατς προς τον Πάβελιτς, της14 ης Μαΐου του 1941Πογκλάβνικ [Ηγέτα]!Μόλις ειδοποιήθηκα ότι στη Γκλίνα οι Ουστάσιεκτέλεσαν διακόσιους εξήντα Σέρβους, χωρίς ναπροηγηθεί οποιαδήποτε έρευνα ή δίκη. Γνωρίζω ότιοι Σέρβοι διέπραξαν σοβαρά εγκλήματα στη χώραμας σε αυτά τα είκοσι χρόνια της εξουσίας τους.Αλλά και πάλι θεωρώ ότι είναι το επισκοπικό μουκαθήκον να υψώσω τη φωνή μου και να πω ότι αυτόείναι ανεπίτρεπτο για την καθολική ηθική. Σας ζητώλοιπόν, να λάβετε επειγόντως μέτρα σε ολόκληρητην επικράτεια του ΑΚΚ, ώστε από εδώ και στο εξήςνα μην σκοτωθεί ούτε ένας Σέρβος, εκτός εάν έχειαποδειχθεί προηγουμένως η ενοχή του με την έννοιαότι αξίζει να θανατωθεί. Ειδάλλως δεν μπορούμενα ελπίζουμε στην επουράνια χάρη, χωρίς τηνοποία όλοι είμαστε καταδικασμένοι στην απώλεια.Ελπίζω να μην με κατηγορήσετε για τα καθαρά μουλόγια.Krišto, σ. 134-135.64

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣΈνα μέρος του υψηλόβαθμου καθολικού κλήρουστην Κροατία, στους κόλπους του οποίουο Αρχιεπίσκοπος του Ζάγκρεμπ Αλοίζιγιε Στέπινατςείχε εξέχουσα θέση, υποστήριξε στην αρχή τη σύστασητου ΑΚΚ. Ο Στέπινατς, ο οποίος είχε επίσης ανακηρυχθείεπικεφαλής των στρατιωτικών ιερέων του ΑνεξάρτητουΚροατικού Κράτους, στις 4 Μαίου του 1941διέταξε να ψαλλούν σε όλες τις εκκλησίες της χώραςεπίσημες δοξολογίες για την ανακήρυξη του ΑνεξάρτητουΚροατικού Κράτους και να προσκληθούν σ’ αυτέςοι τοπικές αρχές και όλοι οι ενορίτες. Ωστόσο, λίγομετά τη σύσταση του ΑΚΚ ο Αρχιεπίσκοπος Στέπινατςάρχισε σε αρκετές περιπτώσεις να στέλνει επιστολέςπρος τους Ουστάσι με τις οποίες διαμαρτυρόταν επίσημαγια τα εγκλήματα που διέπραττε το καθεστώςτους και αργότερα τους επέκρινε απροκάλυπτα στακηρύγματά του. Παρόμοιες αλλαγές διάθεσης ή ακόμηκαι στάσης απέναντι στο καθεστώς των Ουστάσι ήτανχαρακτηριστικές, όχι μόνο για τον Στέπινατς και τηνπλειονότητα του καθολικού κλήρου, αλλά και για τομεγαλύτερο μέρος του κροατικού πληθυσμού εκείνητην εποχή. Ωστόσο, αν και επέκρινε ορισμένες όψειςτου καθεστώτος των Ουστάσι, ο Στέπινατς που διεπόταναπό έναν ριζοσπαστικό αντικομμουνισμό, δενκράτησε αποστάσεις από το ΑΚΚ, καθώς θεωρούσεπως ο κύριος εχθρός ήταν οι Παρτιζάνοι (ακριβέστεραοι κομμουνιστές). Μετά τον πόλεμο καταδικάστηκε ωςσυνεργάτης των κατακτητών σε δεκαέξι χρόνια φυλακήκαι καταναγκαστικά έργα από τις κομμουνιστικέςαρχές της χώρας. Κατά τη διάρκεια της φυλάκισής τουη Αγία Έδρα τον τίμησε με τον τίτλο του καρδιναλίου,ενέργεια στην οποία η Γιουγκοσλαβία αντέδρασε διακόπτονταςτις διπλωματικές της σχέσεις με το κράτοςτου Βατικανού. Το 1960 ο Στέπινατς πέθανε, προτούεκτίσει την ποινή του. Ο πάπας Ιωάννης Παύλος Β’ τονανακήρυξε όσιο το 1998 30 .Ενάντια σε τι διαμαρτύρεται εδώ ο Στέπινατς;Με ποιον τρόπο απευθύνεται προς τον Πάβελιτς;Αναλύστε τη γλώσσα που χρησιμοποιείται εδώ και συγκρίνετέτην με το ύφος της επιστολής που ακολουθεί.Επιστολή του Στέπινατς προς τον Πάβελιτς, 21Ιουλίου 1941Ο Στέπινατς απευθύνει έκκληση προς τον καθολικόκλήρο, να υποστηρίξει το Ανεξάρτητο Κροατικό Κράτος,28η Απριλίου του 1941Αυτές οι ώρες δεν είναι πλέον οι ώρες των λόγων,αλλά οι ώρες του αίματος, του αίματος με τον μυστηριώδητου σύνδεσμο με αυτήν τη χώρα, στουςκόλπους της οποίας είδαμε το θείον φως, αλλά καιμε το έθνος, στους κόλπους του οποίου γεννηθήκαμε.Χρειάζεται άραγε να τονισθεί εκ νέου, ότι καιη καρδιά μέσα στο στήθος μας άρχισε να πάλλεταιπιο ζωηρά; […] Και θα μπορούσε κανείς να μας κατηγορήσειγια ο,τιδήποτε, εάν εμείς, ως πνευματικοίποιμένες, συμμετέχουμε επίσης στην εθνική χαράκαι αγαλλίαση στρέφοντας το βλέμμα μας προς τομεγαλείο του Θεού πλημμυρισμένοι από βαθύτατοσεβασμό και θερμή ευγνωμοσύνη; [. . .] Απευθύνομαιλοιπόν σ´εσάς, ως εκπρόσωπος της Εκκλησίας και ωςποιμήν ψυχών, και σας παρακαλώ και σας εξορκίζωνα δώσετε όλον σας τον εαυτό, ώστε η Κροατία ναγίνει η χώρα του Θεού, επειδή μόνον κατ’ αυτόν τοντρόπο θα κατορθώσει να εκπληρώσει τα δυο ζωτικάκαθήκοντα τα οποία, ως κράτος, οφείλει να εκπληρώσειέναντι των μελών του [. . .] Επομένως, ανταποκριθείτεεγκαρδίως στην έκκλησή μου αυτή για τηνευόδωση του εξαίσιου εγχειρήματος, να διατηρηθείκαι να ευδοκιμήσει το Ανεξάρτητο Κροατικό Κράτος.Živojinović, Lučić, σ. 554-556.Ποιος ήταν ο ρόλος που διαδραμάτισε ο ανώτεροςκλήρος του Ανεξάρτητου Κροατικού Κράτους30 Στην κομμουνιστική Γιουγκοσλαβία η ιστοριογραφική παρουσίαση του Στέπινατς, βασισμένη στη δικαστική του καταδίκη για συνεργασία με τονκατακτητή, ήταν αποκλειστικά αρνητική και δεν επιτρεπόταν να γίνει καμιά ανοιχτή δημόσια συζήτηση για το ζήτημα. Με την πτώση του κομμουνισμούη κυρίαρχη ιστοριογραφική απεικόνιση του Στέπινατς άλλαξε ριζικά, ώστε τώρα να παρουσιάζεται ως μάρτυρας και δίκαιος άνθρωπος που υπήρξε θύματων ιστορικών περιστάσεων. Αυτή η τελευταία απεικόνισή του κυριαρχεί στα σχολικά εγχειρίδια ιστορίας. Μεταξύ αυτών των δυο άκρων τοποθετούνταιαρκετοί ιστορικοί, οι οποίοι αναγνωρίζουν τα θετικά του σημεία (σωτηρία των Εβραίων, διαμαρτυρίες προς τις αρχές), αλλά επίσης και τις αποτυχίες του(το γεγονός ότι ποτέ του δεν αποστασιοποιήθηκε εντελώς από το ΑΚΚ). Στο βιβλίο του Κροατική ιστορία, ένας σοβαρός κροάτης ιστορικός, ο Ίβο Γκόλντσταϊν,δηλώνει μεταξύ άλλων ότι το σφάλμα του Στέπινατς «…στο πλαίσιο αυτών των περίπλοκων πολεμικών γεγονότων δεν θα μπορούσε να είναιπαρά μόνον ηθικής και πολιτικής φύσης και δεν θα έπρεπε ποτέ να διωχθεί ποινικά γι’ αυτό». (Ivo Goldstein, Hrvatska Povijest, Ζάγκρεμπ 2003, σ. 309).65

ΠΟΛΙΤΙΚΗΑ-49. Ο πατήρ Ζλάτκο Σβίριτς 31 για τηνπροσχώρηση ορθόδοξων Σέρβων στονκαθολικισμό«Μια ωραία ημέρα του Ιουνίου περίπου τριάντα ηλικιωμένοιάνδρες, όλοι τους χριστιανοί Ορθόδοξοι,εμφανίστηκαν μπροστά στο γραφείο της ενορίας…[...]Είχαν όψη σκαιά, θλιμμένη, γεμάτη φόβο, ανησυχίακαι στεναχώρια, που με άγγιξε βαθειά και δυσάρεστα.− Τι σας συμβαίνει, αδέρφια μου, καλοί μου άνθρωποι,ποιό καλό σας φέρνει εδώ όλους μαζί; ρώτησα μεγαλόφωνα,θέλοντας κάπως να προκαταλάβω την κακήκαι ζοφερή τους διάθεση και από την άλλη μεριά νακάνω λίγο ευκολότερα τα πράγματα και για μένα.− Τίποτε το καλό, πάτερ Ζλάτκο, απάντησαν όλοιμε μια φωνή. −Κοιτάξτε! Μας ζητάνε τώρα στα γεράματανα αλλάξουμε με το ζόρι τη θρησκεία μας.Πού ακούστηκε τέτοιο πράγμα να συμβαίνει σήμερα,στον εικοστό αιώνα; Τα έλεγαν αυτά με βαθείς στεναγμούςκαι δάκρυα έτρεχαν στα μάγουλά τους.Μπορούσα να δω από πόσο μεγάλη θλίψη και απόποια τρομερή μοίρα υπέφεραν. Πέρασε από το νουμου πως πιθανότατα κανένας τους δεν είχε φάει ούτεπιεί τίποτε εκείνο το πρωί, κι έτσι τους κάλεσα και καθήσαμεκάτω απ’ τη πυκνή σκιά του δέντρου και είπαστο αγόρι να μας φέρει λίγο προσφάι, λίγο ρακί καικρασί. Την ίδια ώρα σκεφτόμουν με όλη μου τη δύναμη:«Αυτοί οι άνθρωποι πρέπει να βρούνε βοήθειααπό κάπου. Θα πλαστογραφήσω τα πιστοποιητικάβάφτισης». Εκείνη την ίδια στιγμή ένιωσα μια κάποιαανακούφιση. Ξαναβρήκα τη γαλήνη και την αυτοπεποίθησήμου. [...]Αφού τους φίλεψα λίγο φαί και ποτό, και όταν ηένταση είχε χαλαρώσει αρκετά, στράφηκα κατευθείανστον Λάζαρ και τον ρώτησα μεγαλόφωνα, για ναμπορούν να μ’ ακούσουν όλοι τους:− Πες μου, Λάζαρ, σέρβος χριστιανός ορθόδοξος δενγεννήθηκες εσύ;− Ναι, πάτερ Ζλάτκο [...]− Και σαν σέρβος χριστιανός ορθόδοξος δεν ζεις,Λάζαρ;− Ναι, μάρτυράς μου ο Θεός, πάτερ Ζλάτκο.− Τέτοιος λοιπόν θα πεθάνεις, Λάζαρ. Δεν θ’ αλλάξειςθρησκεία όσον καιρό ζω εγώ εδώ πέρα, ούτε και κανέναςάλλος από σας!Σήκωσαν τα κεφάλια τους. Όλοι στήλωσαν το βλέμμαπάνω μου. Αλλά η αμφιβολία και ο φόβος έκαναναμέσως την εμφάνισή τους. Άρχισαν να μου κάνουνερωτήσεις. Τι θα’πρεπε να κάνουν τώρα; Όπως ήταναναμενόμενο, ήταν τρομαγμένοι. Τους εξήγησα τηναπόφασή μου. Δυστυχώς, στο γραφείο της ενορίαςμου δεν είχα παρά μόνο λίγα έντυπα πιστοποιητικάβάπτισης. Τους είπα πως θα έβρισκα για όλους τουςαύριο. Μπήκα στο σπίτι κι αρχισα αμέσως να συμπληρώνωτα πιστοποιητικά. Το πρώτο ήταν του Λάζαρ».Cvitković, σ. 113-114.Ένας τρόπος με τον οποίο οι αρχές των Ουστάσιπροσπάθησαν να «λύσουν» το «σερβικόζήτημα» ήταν με τη μετατροπή των Σέρβων σε καθολικούς32 . Μολονότι το Ανεξάρτητο Κράτος της Κροατίαςτου Πάβελιτς δεν υποστήριζε επίσημα τον προσηλυτισμό,στην πράξη σίγουρα το έκανε, καθώς η αλλαγήδόγματος ήταν μια συνηθισμένη πρακτική εκείνο τονκαιρό στις καθολικές ενορίες. Ο Αρχιεπίσκοπος Στέπινατς,στις δημόσιες δηλώσεις του, αποστασιοποιήθηκεαπό αυτές τις καταναγκαστικές αλλαγές θρησκεύματοςκαι μάλιστα διαμαρτυρήθηκε εναντίον αυτής τηςπρακτικής, αλλά πολλοί ιστορικοί εξακολουθούν ναπιστεύουν πως είναι αμφισβητήσιμο το ότι έκανε κάθεδυνατή προσπάθεια, για να την αποτρέψει. Οι αλλαγέςδόγματος πραγματοποιήθηκαν κυρίως με την εξήγηση,πως με αυτό τον τρόπο θα σώζονταν οι ορθόδοξοιΣέρβοι από την τρομοκρατία των Ουστάσι. Ωστόσο καιμολονότι με αυτό τον τρόπο τα μέλη των θρησκευτικώνμειονοτήτων θα μπορούσαν ίσως να σώσουν τη ζωήτους, ο περισσότερος κόσμος δεν δεχόταν ευχάριστααυτήν τη «μεγαλοψυχία». Όπως δείχνει και το παράθεμαπου διαβάσατε, υπήρξαν και ενοριακοί ιερείς, οιοποίοι αντιτάχθηκαν στην πολιτική της υποχρεωτικήςπροσχώρησης στον καθολικισμό.Εσείς τι σκέφτεστε για την πράξη του ΠατέραΖλάτκο; Γιατί αποφάσισε να βοηθήσει αυτούςτους ανθρώπους;31 Ρωμαιοκαθολικός ιερέας.32 Οι δύο άλλοι τρόποι ήταν ο εκτοπισμός και η εξόντωση.66

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣΓενικές ερωτήσεις υποκεφαλαίου ΙVΠεριγράψτε τις διάφορες στάσεις των θρησκευτικών ηγετών απέναντι στις δυνάμεις κατοχής, τον στρατό των Παρτιζάνωνκαι τους αντικομμουνιστικούς στρατούς. Ποιές ομοιότητες και ποιές διαφορές μπορείτε να βρείτε ανάμεσα στιςδηλώσεις των ηγετών των διάφορων θρησκευμάτων; Είναι επιτρεπτό ή ίσως ακόμη και αναγκαίο να διαλέγουν πλευρά οιιερείς στον πόλεμο;67

Η ΖΩΗ ΤΟΝ ΚΑΙΡΟ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥΚεφάλαιο Β: Η ζωή τον καιρό του πολέμουΣτο κεφάλαιο αυτό δίνεται μία σαφής εικόνα της καθολικής εξάπλωσης των μαρτυρίων που υπέφεραν οι άνθρωποικατά τη διάρκεια του Δεύτερου Παγκoσμίου Πολέμου. Ο λιμός, η φτώχεια και η αβεβαιότητα έγιναν κομμάτιτης καθημερινής ζωής για τους περισσότερους αμάχους της Νοτιοανατολικής Ευρώπης· οι διαφορές συχνά δενήταν παρά μόνο ζήτημα αντίληψης. Ωστόσο, είναι δύσκολο να πει κανείς αν η ζωή ήταν πιο δύσκολη στην πόληή στο χωριό.Στην προσπάθειά μας να δείξουμε την καθημερινή ζωή των μελών του αντιστασιακού κινήματος προσπαθήσαμε,μεταξύ των άλλων, να τονίσουμε πόσο άλλαξε η θέση των γυναικών στη διάρκεια αυτής της περιόδου.Η ισότητά τους με τους άνδρες μέσα στους κόλπους της αντίστασης έγινε μετά χαράς δεκτή, αν και αργότεραφάνηκε πως η πραγματική αλλαγή ίσχυε λιγότερο απ’ ό,τι λεγόταν εκείνη την εποχή για προπαγανδιστικούς λόγους.Μετά τον πόλεμο τα πράγματα ξαναγύρισαν στη γνωστή πατριαρχική καθημερινότητα και επομένως, οιεξαγγελίες περί ισότητας των φύλων ήταν μάλλον ρητορικές.Προς το τέλος του κεφαλαίου παρουσιάζονται ορισμένες πηγές οι οποίες θίγουν κάποιες προφανείς αλλαγέςστον πολιτισμό και στην εκπαίδευση και συμπληρώνουν με απρόσμενο τρόπο την εικόνα της ελίτ που κατείχετην εξουσία εκείνη την εποχή.Ι. Φτώχεια και ανασφάλειαΒ-1 και B-2.Διανομή ψωμιού με δελτίο στη Ρουμανία κατά τηδιάρκεια του πολέμου (1942)Eν όψει της επιβολής δελτίου στην κατανάλωση σίτου,το Υφυπουργείο Επισιτισμού του στρατού καιτου άμαχου πληθυσμού ενημερώνει το κοινό ότι απόμια ορισμένη ημέρα, η οποία θα ανακοινωθεί εν καιρώ,το ψωμί θα διανέμεται στην πρωτεύουσα μόνομε την παρουσίαση καρτών δελτίου και μόνον επίπέντε ημέρες την εβδομάδα. Τις άλλες δύο ημέρεςτο κοινό θα πρέπει να καταναλώνει χυλό καλαμποκιού,και για αυτό τον σκοπό θα πρέπει να εφοδιαστείεγκαίρως με το αναγκαίο καλαμποκάλευρο, το οποίομπορεί να βρεθεί σε όλους τους φούρνους και τα αρτοποιεία.Universul, 5 Ιανουαρίου 1942, σ. 1.Διανομή ψωμιού με δελτίο στη Ρουμανία κατά τηδιάρκεια του πολέμου (1944)Σύμφωνα με τη διαταγή της Νομαρχίας της περιοχήςτου Μπρασόφ υπ’ αρ. 26/1944, η κατανάλωση άρτουγια ολόκληρη την επαρχία και την πόλη του Μπρασόφορίζεται ως εξής:Ημέρες κατά τις οποίες θα καταναλώνεται μέλας άρτος:Τρίτη, Πέμπτη και Σάββατο.Ημέρες κατά τις οποίες θα καταναλώνεται λευκός άρτος:Κυριακή.Ημέρες κατά τις οποίες θα καταναλώνεται αραβοσιτάλευρο:Τετάρτη.Ημέρες κατά τις οποίες θα καταναλώνονται γεώμηλα:Δευτέρα και Παρασκευή.Ο πληθυσμός υποχρεούται να συμμορφωθεί προς ταανωτέρω. Κάθε παράβαση θα τιμωρείται σύμφωναμε τις κείμενες διατάξεις.National Archives Braşov, φακ. 74/1944, σ. 227.68

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣΠώς διέφεραν μεταξύ τους οι δύο περίοδοι πουπεριγράφονται σ’ αυτά τα κείμενα; Ποιες είναι οιενδεχόμενες εξηγήσεις αυτών των αλλαγών, αν πράγματιυπήρξαν αλλαγές; Το παράδειγμα αυτό αντλήθηκεαπό τη Ρουμανία· εσείς γνωρίζετε ανάλογα παραδείγματααπό τη δική σας χώρα; Εικ. 12. Διανομή ψωμιού στηνΚωνσταντινούποληΕγκυκλοπαίδεια της τουρκικής δημοκρατίας,τ. Β’ (1941-1960).Το ψωμί άρχισε να μοιράζεται με δελτίο στηνΚωνσταντινούπολη από τις 14 Ιανουαρίου του1942. Τον Μάιο η ημερήσια μερίδα για τα άτομα άνωτων επτά ετών ήταν 150 γραμμάρια.Πώς εξηγείτε το γεγονός ότι το ψωμί άρχισε ναμοιράζεται με το δελτίο στην Τουρκία, μολονότι ηχώρα δεν συμμετείχε στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο;Β-3. Ένας έλληνας χωρικός περιγράφει τουςιταλούς κατακτητές«[οι Ιταλοί και οι Βλάχοι συνεργάτες τους] ανεβοκατέβαινανοι κερατάδες, πάνω-κάτω, πάνω-κάτω, καιμας τρωγαν τις κότες, μας πίναν τα κρασιά, αυγάμαζεύανε, καλοπερνούσαν! Και μας υποχρέωναν νατους πηγαίνουμε εμείς, τους φέρναμε καβάλα με ταμουλάρια. Όλα αυτά μας είχαν αγανακτήσει. Κι όλολέγαμε: «δεν θα βγει κανένας να φτιάξουμε εμείς ένακαινούργιο Κολοκοτρωναίικο, μια επανάσταση;»Van Bouschoten, σ. 80.Περιγράψτε τα αισθήματα του χωρικού. Εσείς θααισθανόσασταν το ίδιο, αν βρισκόσασταν στηθέση του;Β-4. Ο Ιβάν Ντ. Στάντσοφ, βούλγαροςδιπλωμάτης, για τη ζωή της οικογένειάς του κατάτον πόλεμοΗ οικογένειά μου πέρασε τρεις ενδιαφέροντες καιδραστήριους μήνες πολεμώντας τους κοριούς καιπροσπαθώντας να επιβιώσει τρώγοντας μανιτάρια,βατόμουρα και τσουκνιδόσουπα με λάπαθα. Το σύστηματου δελτίου ήταν αμείλικτο, όχι μόνον ήταναδύνατο να βρεις κρέας αλλά και κανείς δεν είχε δικαίωμανα σφάξει το ζώο του. Μπορείτε να φανταστείτετη γενική χαρά, όταν το μοσχάρι του παπάέσπασε το πόδι του κι έπρεπε να σφαχτεί. Οι δικοίμου κατάφεραν ν’ αγοράσουν ένα κομμάτι κρέας καιτο τρώγαμε λίγο, λίγο για να μας κρατήσει περισσότερο.Αν και για ανεξήγητους λόγους το αλάτι είχεεντελώς εξαφανιστεί από την αγορά, τη Σόφια και ταχωριά, εμείς καταφέραμε να κρατήσουμε το κρέαςσε βρώσιμη κατάσταση για μια ολόκληρη βδομάδα .οι δικοί μου το έβαλαν επάνω στο τσιμεντένιο πάτωμακαι το κάλυψαν μ’ ένα υγρό πανί, που οι άκρες τουμούλιαζαν μέσα σε μια λεκάνη γεμάτη κρύο νερό.Έτσι, μπορούσε διαρκώς να κρατιέται υγρό εκείνεςτις ζεστές μέρες του Ιούλη.Stanchov, σ. 145.Σε τι συνθήκες ζούσε η οικογένεια ενός προσώπουπου εξακολουθούσε να συγκαταλέγεται μεταξύτων ανώτατων υπαλλήλων του βουλγαρικού κράτους;Αν αυτές ήταν οι συνθήκες ζωής για την ελίτ, μπορείτενα φανταστείτε πώς ζούσαν οι κανονικοί άνθρωποι;Β-5. Από την εμπιστευτική έκθεση αρ. 162του Σάμουελ Χόνακερ, αμερικανού γενικούπρόξενου στην Κωνσταντινούπολη, προς τονυπουργό Εξωτερικών των ΗΠΑ Κόρντελ Χαλ,σχετικά με το δημόσιο αίσθημα που επικρατούσεστη Βουλγαρία τον Σεπτέμβριο του 1942Κωνσταντινούπολη, 4 Νοεμβρίου του 1942Όλοι έχουν αρχίσει να αισθάνονται την έλλειψη τρο-69

Η ΖΩΗ ΤΟΝ ΚΑΙΡΟ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥφίμων, ρούχων, καυσόξυλων και κάρβουνου. Το σύστημαδιανομής με δελτίο εξασφάλισε λίγα τρόφιμασχεδόν για όλους, αλλά στην πραγματικότητα αυτάδεν ήταν αρκετά σχεδόν για κανέναν. Ο κόσμος σχημάτιζεμακριές ουρές μπροστά από τα καταστήματατροφίμων.Οι Βούλγαροι παρέμεναν ενωμένοι όσον αφορά τηνεπιθυμία τους να κρατήσουν πάση θυσία τις «Νέες Χώρες».Ωστόσο, ακούγονταν και μερικές επικριτικές φωνές,πως η πραγματική Βουλγαρία, δηλαδή αυτή χωρίςτα κατεχόμενα εδάφη, θα ήταν τώρα υποχρεωμένη νααναλάβει τη συντήρηση του πληθυσμού και των νέωνπεριοχών, ιδίως της Θράκης και ορισμένων μερών τηςΜακεδονίας. Η βουλγαρική κυβέρνηση τροφοδοτούσεεπίσης με αλεύρι τα βουλγαρικά χωριά που βρίσκοντανστο εσωτερικό των συνόρων της Ελλάδας, στιςπεριοχές βορειοδυτικά της Θεσσαλονίκης. Ψιθυριζότανότι παραπάνω από τριακόσιες χιλιάδες κάτοικοιαυτών των περιοχών είχαν δηλωθεί Βούλγαροι, μόνοκαι μόνο για να παίρνουν αλεύρι. Αυτό βεβαίως, δενήταν παρά μόνον προπαγάνδα. Κανείς δεν θα έπρεπενα περιμένει η Βουλγαρία να παραδώσει οποιοδήποτεμέρος από τις περιοχές που κατείχε, παρά μόνον ανυποχρεωνόταν με τη βία να το κάνει.Βουλγαρία – ο ανεξέλεγκτος σύμμαχοςτου Τρίτου Ράιχ, σ. 90-91.Γιατί οι Έλληνες δηλώνονταν Βούλγαροι; Εσείςπιστεύετε πως εύκολα θα έκαναν κάτι τέτοιο μεδεδομένη την πρόσφατη ιστορία της περιοχής; Εικ. 13. Ουρές έξω από κατάστημα τηςΛιουμπλιάνας κατά τη διάρκεια του πολέμουΕικ. 14. Ουρά για κρέας στο ΖάγκρεμπVojinović, Το να ‘σαι Κροάτης δεν είναι ντροπή,απλώς κακοτυχία.Τι συμπεράσματα μπορείτε να βγάλετε σχετικάμε τη ζωή στη Λιουμπλιάνα και το Ζάγκρεμπκατά τη διάρκεια του πολέμου; Υπάρχουν παρόμοιεςφωτογραφίες από τη χώρα σας; Η έλλειψη όλων τωναπαραίτητων, ιδίως των τροφίμων, και η διανομή τωναναγκαίων με το δελτίο ήταν πολύ συνηθισμένα φαινόμενατην εποχή του πολέμου.Β-6. Απαιτούμε να καθιερωθούν ταπεριβραχιόνια της αισχύνης για τουςμαυραγορίτες (από σερβική εφημερίδα) 33«Παρουσιάζουμε εδώ στις στήλες μας, ανοιχτά καιχωρίς να φοβόμαστε κανέναν, όλα τα κρούσματααθέμιτου εμπορίου και ληστρικού μαυραγοριτισμούζητώντας από όλους να μας συνδράμουν, εμάς καιτην κυβέρνηση, σ’ αυτή την εκστρατεία για την κοινωνικήσωτηρία. Κάθε ευσυνείδητος πολίτης ας μαςκαταγγείλει κάθε τέτοια περίπτωση, την οποία και θαδημοσιεύσουμε, για να σφραγίσουμε ανεξίτηλα μετη σφραγίδα της ντροπής όλους αυτούς τους εγκληματίες,όποια και αν είναι η θέση που κατέχουν. Επίσηςκαλούμε το κοινό να μας στείλει προτάσεις γιαμέτρα που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν γιατην αποτελεσματική καταπολέμηση αυτής της μάστιγαςτης κοινωνίας μας.33 Η καθημερινή εφημερίδα του Βελιγραδίου Srpski Narod (Σερβικό έθνος) ήταν το επίσημο όργανο της «Κυβέρνησης Εθνικής Σωτηρίας» του ΣτρατηγούΜίλαν Νέντιτς, συνεργάτη των κατακτητών.70

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣΣήμερα καταθέτουμε μια πρόταση των αναγνωστώνμας σχετικά με τη δημοσίευση στον ημερήσιο τύποτων καταλόγων των παραβατών που τιμωρούνται.Ένας αναγνώστης όμως, θεωρεί πως αυτή δεν είναιαρκετή και πως θα έπρεπε τέτοια εγκλήματα να συνοδεύονταιαπό ένα ορατό σημάδι που να μένει ανεξίτηλοεπάνω στους δράστες τους. Και καθώς δεν μπορούμενα τους σφραγίσουμε με το πυρωμένο σίδερογια ν’ αφήσουμε πάνω τους το σημάδι της αισχύνης,ο αναγνώστης προτείνει όλοι όσοι καταδικάζονταιγια αθέμιτο εμπόριο να υποχρεώνονται να φορούνένα περιβραχιόνιο αισχύνης με την επιγραφή: «άπληστοςεκμεταλλευτής του λαού» ή «μαυραγορίτης» ή«κερδοσκόπος εις βάρος της φτώχειας του λαού».Το Σερβικό Έθνος, από την πλευρά του, θεωρεί πωςαυτή η πρόταση είναι εντελώς λογική και ζητά απότην Κυβέρνηση Εθνικής Σωτηρίας να την υιοθετήσεικαι να την εφαρμόσει στην πράξη, καθώς η κυβέρνησηέχει ήδη υποσχεθεί να διασφαλίσει και να σώσειτον λαό από όλα τα προβλήματα και τις μάστιγες πουτον λυμαίνονται, τόσο από τους κομμουνιστές συμμορίτεςστα βουνά όσο και από τους συμμορίτες τηςΤεράζιγιε 34 .Srpski Narod, 3 Ιουνίου 1942.Πουλούσαν οτιδήποτε θα ενδιέφερε ένα χωρικό να τοπάρει με αντάλλαγμα λίγη τροφή. Πρώτα έφευγαν τοχρυσάφι και τα κοσμήματα, έπειτα τα πράγματα τουνοικοκυριού: έπιπλα, προικιά, ρούχα. Οι άνθρωποιστις πόλεις απέμεναν γυμνοί και ξυπόλυτοι χωρίς ναέχουν τίποτε να φορέσουν. Και οι χωρικοί, αυτοί πάλιπερνούσαν σαν χωρικοί. Όλοι οι αντάρτικοι στρατοίτους έγδυναν και από πάνω τους έγδυνε και ο κατακτητής.Έτσι, ό,τι κατάφερναν να διασώσουν από ταπροϊόντα τους, κάνοντας αιματηρές οικονομίες, προσπαθούσανκαι αυτοί να το δώσουν σε όσο καλύτερητιμή μπορούσαν. [...] Επιπλέον, οι χωρικοί μας ήτανανελέητοι με τους άτυχους πεινασμένους των πόλεωνεξαιτίας του πατροπαράδοτου ανταγωνισμού μεταξύκυρίων και χωριατών. Η πόλη πάντοτε έπαιρνε από τοχωρικό χωρίς να του δίνει τίποτε σ’ αντάλλαγμα. Νόμιζελοιπόν κι αυτός πως είχε έρθει τώρα η σειρά τουκαι πως τώρα όλα θα πληρώνονταν.Nikolić, σ. 113.Εσείς πώς εκτιμάτε τη συμπεριφορά των χωρικώναπέναντι στους κατοίκους της πόλης; Γνωρίζετεπαρόμοιες καταστάσεις από λογοτεχνικά ή κινηματογραφικάέργα; Κατά τη γνώμη σας ο συγγραφέας είναιπροκατειλημμένος απέναντι στους χωρικούς;Εικ. 15. Τουρκική γελοιογραφίαΣχολιάστε το αίτημα να υποχρεωθούν οι μαυραγορίτεςνα φορούν «περιβραχιόνια αισχύνης».Εσείς θα εγκρίνατε αυτή την πρόταση; Μπορείτε ναανιχνεύσετε την ίδια (ή μια παρόμοια) στάση στη χώρασας εκείνη την εποχή;Β-7. Οι δυσκολίες της επιβίωσης... Ο αστικόςπληθυσμός ξεπουλά κυριολεκτικά ό,τι μπορεί,για να βρει λίγη τροφήKarikatur, φ. της 24 ης Σεπτεμβρίου 1942.Μετάφραση: Η χοντρή θείτσα μπροστά στονκερδοσκόπο. Ο σύζυγος: − Μη σε νοιάζει,αγάπη μου. Τα στήθη δεν του τα 'δωσε ο Θεός, όπωςτα δικά σου!34 Κομψή κεντρική πλατεία του Βελιγραδίου.71

Η ΖΩΗ ΤΟΝ ΚΑΙΡΟ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥΒ-8. Η ανασφάλεια της ζωής των αμάχων κατά τηδιάρκεια του πολέμου στην ΑλβανίαΑυτός ο άνθρωπος λέει πως οι Γερμανοί ήρθαν χτες.Πήραν κουβέρτες, τρόφιμα, πέντε κοτόπουλα καιδυο κατσίκες. Αφού έδιωξαν τον κόσμο από τα σπίτιατου με πρόσχημα την έρευνα, έβαλαν φωτιά στασπίτια από τα μέσα. Πολλοί από τους χωρικούς έτρεξαννα κρυφτούν, μας είπε, επειδή φοβήθηκαν ότικάποιους μπορεί να τους έπαιρναν ομήρους. Ο Γκάρυανέκρινε τους χωρικούς μέσω των διερμηνέων: «−Ξέρετε αν είχαν οι Γερμανοί κανένα λόγο να σας κάνουναντίποινα; Βλέπατε συχνά Γερμανούς ή είχατεδει ενέργειές τους πριν το συγκεκριμένο γεγονός;».Ένας ταραγμένος χωρικός μιλούσε αδιάκοπα, ώσπουη Στέφφα έπιασε μαλακά το χέρι του και σταμάτησετη λογοδιάρροιά του. Λέει πως δεν ξέρει γιατί έκανανοι Γερμανοί την επιδρομή στο χωριό του, αλλά ακόμηκαι αν ήθελαν να τα πάρουν όλα, γιατί έπρεπε να βάλουνφωτιά στα σπίτια τους; Τώρα δεν έχουν μέροςγια να ζήσουν και ο χειμώνας έφτασε κιόλας.Mangerich, σ. 136.Αυτή η παράγραφος μας δίνει ένα στιγμιότυποτης ζωής κατά τη διάρκεια του πολέμου στηνΑλβανία και αποκαλύπτει πόση ανασφάλεια υπήρχε καιπόσο εύκολα έμπαινε σε κίνδυνο η ίδια η επιβίωση τωνανθρώπων. Πρόκειται για μαρτυρία αυτοπτών μαρτύρων,γραμμένη από αμερικάνους νοσοκόμους οι οποίοικατά λάθος αποβιβάστηκαν στην Αλβανία στη διάρκειατου πολέμου, τον Νοέμβριο του 1943, και τελικά έφτασανστις γραμμές των Συμμάχων μετά από δίμηνο ταξίδι.Εσείς θα λέγατε πως κατά τη διάρκεια του πολέμουη ζωή ήταν πιο δύσκολη στην ύπαιθρο παράστις πόλεις; Εξηγείστε τη θέση σας. Ποια νομίζετε πωςθα μπορούσαν να είναι τα αισθήματα των «κανονικώνανθρώπων» σε τέτοιου είδους περιστάσεις: φόβος,οργή ή μήπως και κάτι άλλο;Β-9. Οι κάτοικοι του Βελιγραδίου καλλιεργούνλαχανικάΚαλαμπόκι και λαχανικά ανάμεσα στα μέγαραΟι πολίτες του Βελιγραδίου που μεταμορφώθηκανσε γεωργούς είναι μάλλον ικανοποιημένοι με τουςκαρπούς των κήπων τους.Οι «γεωργοί της πόλης», αυτοί που μετέτρεψαν σεκήπους τις γυμνές αυλές τους, τα αχρησιμοποίηταοικόπεδα και τις παιδικές χαρές, συλλέγουν ήδητους καρπούς των κόπων τους. Κι ενώ άλλοι κάνουνουρές στις αγορές, οι νέοι κηπουροί περήφανοι επιδεικνύονταιανάμεσα στα φρέσκα τους λαχανικά,τρώνε ντομάτες από το πρωί ως το βράδι και περιδιαβαίνουνανάμεσα στα φρεσκοσκαμμένα μποστάνιατους. Μέσα από την ευχάριστή τους προσπάθειααποδεικνύουν τι μπορεί να κάνει λίγη καλή θέλησηκαι υπομονή.Ο Δήμος του Βελιγραδίου πρόσφατα έστειλε ειδικέςεπιτροπές επί τόπου, για να συλλέξουν πληροφορίες,για το τι φυτεύεται στους κήπους. Οι ειδικοί δίνουνεπίσης πρακτικές συμβουλές που θα είναι χρήσιμεςγια την επόμενη σοδειά σε συνδιασμό με την πλούσιαεμπειρία που απέκτησαν στο μεταξύ οι καλλιεργητές.Έγινε έκκληση σε όλους όσους κάνουν τη συγκομιδήνα ξεχωρίσουν και να κρατήσουν κάποιους σπόρουςτων λαχανικών για να φυτέψουν τη νέα σοδειά στονκήπο τους.Novo Vreme, 25 Σεπτεμβρίου 1942.Η δυσκολία επισιτισμού του πληθυσμού στηΣερβία, ιδίως στις μεγάλες πόλεις, αποτέλεσεκυρίαρχο πρόβλημα σε όλη τη διάρκεια του πολέμου.Εξαιτίας των συγκρούσεων μεταξύ των δυνάμεων κατοχήςκαι των εξεγερμένων, των νέων συνόρων πουδιαίρεσαν τη χώρα, της διακοπής των επικοινωνιώνκαι της απαγόρευσης της ελεύθερης μετακίνησηςτου πληθυσμού και διακίνησης των αγαθών, οι πόλειςαπομονώθηκαν από την αγροτική τους περιφέρεια. Τααπαραίτητα για την επιβίωση τρόφιμα (ψωμί, κρέας,λίπος) κυκλοφορούσαν σε πολύ μικρές ποσότητες καιδεν μπορούσαν να βρεθούν παρά μόνο με δελτίο καιμε ειδικές κάρτες κατανάλωσης. Ωστόσο, μπορούσενα βρει κανείς τα ίδια προϊόντα στη μαύρη αγορά σεπολύ ψηλότερες τιμές. Για να βοηθηθεί ο αστικός πληθυσμόςνα αντιμετωπίσει τις ελλείψεις, ενθάρρυναν τηνκαλλιέργεια των λαχανικών σε όλους τους διαθέσιμουςχώρους.Υπήρξε αντίστοιχο παράδειγμα στη χώρα σας;72

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ Εικ. 16. Θύματα του λιμού στην Ελλάδα κατάτον τραγικό χειμώνα του 1941-1942ποσού προς 1 και προς 2 τοις εκατό αντίστοιχα. Ανο φόρος εξακολουθούσε να μην έχει πληρωθεί στοτέλος των τριάντα ημερών, κατέσχαν ολόκληρη τηνπεριουσία του φορολογούμενου και των στενών τουσυγγενών και τον ίδιο τον έστελναν σε στρατόπεδοκαταναγκαστικής εργασίας. Δεν υπήρχε δυνατότηταέφεσης εναντίον των εκτιμήσεων του φόρου. Η περιουσίααυτών που δεν μπορούσαν να πληρώσουν θαέβγαινε σε δημοπρασία.Okte, σ. 19, 25.Το παρακάτω ανέκδοτο διαδόθηκε μεταξύ τουλαού κατά την είσπραξη του φόρου κεφαλαίουστην Τουρκία. Είναι πολύ ενδιαφέρον, καθώςαποκαλύπτει τα «αντι-μειονοτικά» χαρακτηριστικάαυτού του φόρουΑθήνα, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο: ΙΕΕ, τ. 16, σ. 59.Η παντελής σχεδόν έλλειψη τροφίμων, ιδίωςστην Αθήνα και στις άλλες μεγάλες πόλεις,οδήγησε το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού σεδραματικές συνθήκες υποσιτισμού, με αποτέλεσμα ναεπέρχονται καθημερινά πολυάριθμοι θάνατοι από πείνα.Β-10 και Β-11.Ο Φαΐκ Οκτέ σχετικά με τον τουρκικό φόροκεφαλαίουΣύμφωνα με πρόταση του Ιζμέν οι φορολογούμενοικατατάχθηκαν σε δυο χωριστούς καταλόγους, τονΚατάλογο Μ για τους μουσουλμάνους και τον ΚατάλογοΓΚ για τους μη μουσουλμάνους (Gayrimuslim).Αργότερα προστέθηκαν και δυο άλλες κατηγορίες, ηΕ για τους ξένους (ecnebi) και η ΝΤ για τους ντονμέδες(Donme), δηλαδή τα μέλη της αίρεσης των οπαδώντου Σαμπετάι Σεβή που ήταν παλαιότερα Εβραίοι καιπροσηλυτίστηκαν στο Ισλάμ. [...]Οι φόροι έπρεπε να πληρωθούν σε ρευστό μέσα σεένα δεκαπενθήμερο. Υπήρχε και παράταση άλλωνδεκαπέντε ημερών, αλλά με επιβάρυνση του αρχικού«Μόλις έχουν εκδοθεί οι κατάλογοι των υπόχρεων σεΦόρο Κεφαλαίου. Ο Σολομών πηγαίνει στο καφενείοκαι αρχίζει να ρωτά:− Μισόν 35 , πόσα έδωσες;− Δέκα χιλιάδες πεντακόσιες πενήντα λίρες και είκοσικουρούσια.− Πολλά λεφτά, πολλά λεφτά... Κιρκόρ 36 , εσύπόσα;− Είκοσι χιλιάδες ενιακόσιες δεκαπέντε λίρες καιτριάντα κουρούσια.− Γιάννη 37 , εσύ πόσα έδωσες;− Εικοσιεννέα χιλιάδες εφτακόσιες δεκαπέντε λίρεςκαι σαράντα κουρούσια.− Πολλά λεφτά, πολλά λεφτά... Εσύ, πάλι, Αχμέτμπέη 38 , πόσα έδωσες;− Πενήντα λίρες και δέκα κουρούσια.Ο Σολομών ανοίγει διάπλατα τα χέρια του, στρέφεταιπρος τον ουρανό και αναφωνεί:− Αχ, Μεγάλε Ατατούρκ, πόσο σωστά το είχες πει:«Ευτυχισμένος ο άνθρωπος που ονομάζεται Τούρκος!».Aktar, σ. 185.35 Τυπικό εβραϊκό όνομα στην Τουρκία.36 Τυπικό αρμενικό όνομα στην Τουρκία.37 Τυπικό ελληνικό όνομα. στην Τουρκία.38 Τυπικό τουρκικό όνομα.73

Η ΖΩΗ ΤΟΝ ΚΑΙΡΟ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥMολονότι η Τουρκία ήταν ουδέτερη, αντιμετώπισεκαι αυτή προβλήματα παρόμοια μ’ εκείνατων χωρών που είχαν εμπλακεί στον πόλεμο. Η τουρκικήκυβέρνηση βρέθηκε μπροστά σε οξύτατα δημοσιονομικάπροβλήματα που προκλήθηκαν από τις συνθήκες τηςοικονομικής ύφεσης, τον άγριο πληθωρισμό και τις ελλείψειςτροφίμων και άλλων αναγκαίων. Από τα τέλη λοιπόντου 1942, η κυβέρνηση επέβαλε μια σειρά από δραστικέςαυξήσεις φόρων ή και νέους φόρους. Ο πιο καταστροφικόςαπό αυτούς, ο Varlik Vergisi ή Φόρος Κεφαλαίου, φορολογούσετο κεφάλαιο εκείνων που κατείχαν περιουσίακαι θεωρούνταν πως αποκόμιζαν μεγάλα κέρδη εξαιτίαςτων έκτακτων συνθηκών του πολέμου. Η είσπραξή τουοργανώθηκε με τέτοιον τρόπο, ώστε να επιβαρύνει κυρίωςτον πλούτο των εμπόρων των πόλεων που ήταν πιοπροσιτός. Αυτοί έμοιαζαν να είναι και οι μόνοι στη χώραοι οποίοι είχαν διαθέσιμο ρευστό και μπορούσαν να συνδράμουντο κράτος στις συνθήκες έκτακτης ανάγκης πουαντιμετώπιζε. Αλλά πολλοί ανάμεσά τους δεν ήταν μουσουλμάνοι.Ο Φαϊκ Οκτέ, ο οποίος ήταν στην πραγματικότητα ο υπεύθυνοςγια την οργάνωση της είσπραξης του φόρου, έγραψετο 1949 ένα σχετικό βιβλίο, με τίτλο: «Η τραγωδία τουΤουρκικού Φόρου επί του Κεφαλαίου».Γενικές ερωτήσεις υποκεφαλαίου ΙΠώς ήταν οι συνθήκες διαβίωσης στις εμπόλεμες χώρες; Ποιες ήταν οι αντιδράσεις του λαού σ’ αυτές τις συνθήκες;Υπέφεραν όλοι εξίσου από τις συνέπειες του πολέμου; Αν όχι, τότε ποιοι ήταν εκείνοι που υπέφεραν περισσότερο;ΙΙ. ΠολίτεςΒ-12. Μια απειλή των γερμανικών αρχών προςτους κατοίκους του ΒελιγραδίουΠρος τον πληθυσμό του ΒελιγραδίουΔιατυπώνονται ολοένα και συχνότερα παράπονατων γερμανικών ενόπλων δυνάμεων, ότι ο άμαχοςπληθυσμός δεν επιδεικνύει τη δέουσα προσοχή καισεβασμό εναντίον των γερμανών αξιωματικών καιοπλιτών. Είναι κάτι περισσότερο από προφανές ότιμεγάλο μέρος του πληθυσμού, το οποίο μετακινείταιπεζή, δεν δείχνει καμιά πρόθεση να παραμερίσειεμπρός τους και αντιθέτως, συχνά αναιδέστατα τουςφράζει τον δρόμο.Η Kreiskommandatur 39 προειδοποιεί τον πληθυσμόπως στο εξής παρόμοιες συμπεριφορές θα αντιμετωπίζονταιμε κάθε αυστηρότητα.Βελιγράδι, Μάιος 1941.KreiskommandaturBožović, σ. 129.Εικ. 17. Αφίσα της γερμανικής προπαγάνδαςΤι ήταν αυτό που εξαγρίωσε τις γερμανικές αρχέςτου Βελιγραδίου; Σχολιάστε την απειλή που εκτόξευσαν.Nikolić, σ. 2.39 Κεντρική αστυνομική διοίκηση.74

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣO σέρβος χωρικός «παραπλανάται» από τιςψεύτικες υποσχέσεις των εχθρών των Γερμανών(του Κομμουνιστή, του Βρετανού και του Εβραίου),οι οποίοι τον παρακινούν να επιτεθεί πισώπλατα σ’ ένανγερμανό στρατιώτη. Ο γιγάντιος γερμανός στρατιώτηςόμως εμφανίζεται, κάνει τους παρείσακτους να το βάλουνστα πόδια και συγχωρεί τον «παραπλανημένο»σέρβο χωρικό, παίρνοντάς τον μάλιστα υπό την προστασίατου.Β-13. Με το ξέσπασμα του πολέμου, η πολιτικήβιομηχανία στρατιωτικοποιείται και η προσφοράεργασίας υποβάλλεται υποχρεωτικά σε εξειδικευμένουςστρατιωτικούς όρους. Δουλεύονταςτον καιρό του πολέμου στη ΡουμανίαΝΟΜΟΘΕΤΙΚΟ ΔΙΑΤΑΓΜΑ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΟ ΚΑΘΕΣΤΩΣΤΩΝ ΕΡΓΑΣΙΑΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΟΥΠΟΛΕΜΟΥ (2 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 1941)Άρθρο 2. Όλες οι περίοδοι διακοπών, οι οποίες προβλέπονταναπό τα Άρθρα 49 και 89 του νόμου περίσυμβάσεων εργασίας της 5ης Απριλίου του 1929,όπως αυτός συμπληρώθηκε και τροποποιήθηκεέκτοτε, καταργούνται. [....]Άρθρο 4. Η διάρκεια της εργασίας ρυθμίζεται ωςεξής: στις βιομηχανικές επιχειρήσεις συνεχούς λειτουργίας(τριών βαρδιών χωρίς διακοπή) θα είναιοχτάωρη ημερησίως ή πενήντα έξι ώρες εβδομαδιαίως.Σε όλες τις άλλες βιομηχανικές επιχειρήσεις ηκανονική διάρκεια της εργασίας θα είναι δεκάωρηημερησίως ή εξηντάωρη εβδομαδιαίως.Οι στρατιωτικοί διοικητές των επιχειρήσεων οι οποίεςτελούν υπό καθεστώς επιστράτευσης, καθώς καιοι στρατιωτικοί καθοδηγητές και οι διευθυντές τωνεπιχειρήσεων που ανήκουν στον στρατό, έπειτα απόσυνεννόηση με τον αρμόδιο επιθεωρητή εργασίας,καθώς επίσης και οι επιθεωρητές εργασίας στις επιχειρήσειςοι οποίες δεν τελούν υπό καθεστώς επιστράτευσης,δύνανται να παράσχουν επί τρίμηνοκατ’ ανώτατο όριο εξουσιοδότηση για υπέρβασητης ως άνω καθοριζόμενης διάρκειας της εργάσιμηςημέρας, μέχρι ανωτάτου ορίου δώδεκα ωρών ημερησίωςή εβδομήντα δυο ωρών εβδομαδιαίως. Επίσης,δύνανται να επιτρέπουν, εάν το απαιτούν οι ανάγκεςτης παραγωγής, την εργασία κατά την ημέρα της Κυριακήςκαι των επίσημων αργιών. [...]Άρθρο 31. Οι παρακάτω πράξεις θα θεωρούνταιεγκλήματα δολιοφθοράς και θα τιμωρούνται με ποινήκαθείρξεως πέντε έως είκοσι ετών:α) Οποιαδήποτε διακοπή της εργασίας – ατομική ήσυλλογική – χωρίς την προηγούμενη συμφωνία τουστρατιωτικού διοικητή των επιχειρήσεων που τελούνυπό καθεστώς επιστράτευσης [...] ή του διευθυντήτης αρμόδιας στρατιωτικής υπηρεσίας και όσοναφορά στις υπόλοιπες επιχειρήσεις χωρίς την προηγούμενησυναίνεση του επιθεωρητή εργασίας. [...]β) Η καταστροφή, φθορά, αφαίρεση, παραποίηση,ελαττωματική κατασκευή και κάθε εσκεμμένο σφάλμα,ελαττωματικός χειρισμός ή χρήση με απατηλότρόπο ή χωρίς την αναγκαία ποιότητα των παντόςτύπου μηχανημάτων, εγκαταστάσεων, εργαλείων,υλικών, εμπορευμάτων και προϊόντων, καθ’ ολοκληρίανή κατά ένα μόνο μέρος τους, εκ μέρους των εργαζομένωνή των διευθυντών της επιχείρησης.Murgescu, σ. 343.Πώς φαίνεται ότι επηρέαζαν αυτά τα μέτρα τηνκαθημερινή ζωή των εργατών κατά τη διάρκειατου πολέμου; Οι παραπάνω προβλέψεις επιτρέπουνοποιαδήποτε αναλογική διεύρυνση των όρων του διατάγματοςή όχι; Για παράδειγμα, θα ήταν δυνατό κάποιοςπου κάνει ένα λάθος στη δουλειά του να βρεθείκατηγορούμενος για σαμποτάζ;Β-14. Η Μυστική Υπηρεσία αναφέρει στονηγέτη του ρουμανικού κράτους σχετικά με τιςδιαθέσεις και τη δυσαρέσκεια του πληθυσμούγια τις συνθήκες ζωής στη Ρουμανία κατά τηδιάρκεια του πολέμου. Τα συναισθήματα τωνανθρώπων τον Μάιο του 1943 σύμφωνα μεέκθεση της Μυστικής ΥπηρεσίαςΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΑΣΤΥΝΟΜΙΑΣΠΛΟΕΣΤΙ[...] Οι αξιωματούχοι και οι οικογένειές τους είναι κακοντυμένοι,υποχρεώνονται να πηγαίνουν στην εργασίατους φορώντας ρούχα που μερικές φορές έχουνπάψει πλέον να τους κάνουν ή εν πάση περιπτώσειείναι ασύμβατα προς τη θέση τους ως αξιωματούχωντου δημοσίου.Επίσης, πολλοί από αυτούς ζουν σε σπίτια (ή σε επιπλωμέναδωμάτια) υπό ανθυγιεινές συνθήκες οι οποί-75

Η ΖΩΗ ΤΟΝ ΚΑΙΡΟ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥες μειώνουν την εργασιακή τους ικανότητα και θέτουνσε κίνδυνο την υγεία τους. Το ηθικό τους είναι επίσηςπολύ χαμηλό εξαιτίας της ακρίβειας. Τους προκαλείανησυχία το γεγονός ότι δεν γνωρίζουν με ποιον τρόποθα μπορούν στο μέλλον να εξασφαλίζουν τα απαραίτηταγια τους ίδιους και για τις οικογένειές τους.Από τα ίδια συναισθήματα διακατέχονται και οι εργάτεςστα εργοστάσια, καθώς και οι αξιωματούχοι καιοι εργαζόμενοι στους C.F.R. 40Ούτε οι δημόσιοι υπάλληλοι, ούτε οι εργαζόμενοιδεν εκδηλώνουν δημόσια την δυσαρέσκειά τους.Ορισμένοι από αυτούς φοβούνται τα προβλήματαστα οποία θα μπορούσε να τους εκθέσει κάτι τέτοιο,ενώ οι άλλοι κατανοούν τις δύσκολες περιστάσειςπου αντιμετωπίζει σήμερα το κράτος.Μεταξύ τους πάντως σχολιάζουν αυτά τα ζητήματα,την δύσκολη κατάσταση την οποία αντιμετωπίζουν,και ελπίζουν πως η Κυβέρνηση δεν θα αργήσει να λάβειμέτρα για την αποκατάσταση των πραγμάτων.Καίστωρ,Ι. ΤσιουρέαNastasa, Varga, Andreescu, σ. 20-21.Σε ποια θέση βρίσκονταν οι δημόσιοι υπάλληλοιόσον αφορά την καθημερινή τους ζωή; Η δυσαρέσκειάτους εκδηλωνόταν ανοιχτά ή όχι και γιατί; Γιατίενδιαφέρονταν οι αρχές για την κατάσταση πνευμάτωντων δημόσιων υπαλλήλων;Β-15. Ο στρατιωτικός ακόλουθος τουΑνεξάρτητου Κράτους της Κροατίας στη Σόφιααναφέρει 41 σχετικά με την κατάσταση πουεπικρατούσε στη Μακεδονία του Βαρδάρη επίβουλγαρικού καθεστώτοςΠριν από μερικές ημέρες ήρθε στη Σόφια ένας φίλοςμου από τα Σκόπια, όπου εργάζεται ως εξουσιοδοτημένοςδιευθυντής του εργοστασίου παραγωγήςηλεκτρικού ρεύματος. Το όνομά του είναι ΆλμπερτΣρίτοφ. Τον ρώτησα σχετικά με την κατάσταση πουεπικρατεί στα Σκόπια κι εν γένει στη βουλγαρική Μακεδονίακαι στο πλαίσιο μιας ελεύθερης συζήτησης,μεταξύ άλλων, μου ανέφερε τα εξής:«Η εσωτερική κατάσταση στο τμήμα της Μακεδονίαςπου έχει δοθεί στη Βουλγαρία είναι εντελώς ασαφής.Αυτοί που έχουν κηρυχθεί Μακεδόνες δείχνουν να μηνείναι ικανοποιημένοι με το νέο βουλγαρικό καθεστώς.Επίσης, από την πλευρά των Βουλγάρων που κατοικούνστη Μακεδονία, περίπου το τριάντα τοις εκατόδεν είναι ενθουσιασμένοι με την βουλγαρική κυριαρχία,επειδή δεν έχουν τα ίδια δικαιώματα με τους Βουλγάρουςτης καθ' εαυτό Βουλγαρίας. Ιδιαίτερα έντονηαπογοήτευση φαίνεται να κυριαρχεί μεταξύ των νέωνδιανοούμενων, οι οποίοι προηγουμένως σπούδαζανστο Βελιγράδι ή κατείχαν αξιώματα του δημόσιου τομέαστην τέως Γιουγκοσλαβία. Αυτοί οι άνθρωποι δεναπολαμβάνουν σήμερα καμιάς εμπιστοσύνης κι έχουνδιωχτεί από τις εργασίες τους. Επίσης, υπάρχουν άνθρωποιστους οποίους είχαν αρχικά δοθεί κάποια κρατικάαξιώματα από το βουλγαρικό κράτος, αλλά αργότερααπολύθηκαν και τώρα είναι και αυτοί άνεργοι.Οι Αρναούτηδες 42 είναι επίσης πολύ δυσαρεστημένοιαπό τον νέο τους αφέντη και νοσταλγούν τη Γιουγκοσλαβία.Από την άλλη πλευρά, οι Αρναούτηδες πουζουν υπό ιταλική κατοχή είναι ικανοποιημένοι, επειδήοι Ιταλοί τους παραχώρησαν την εξουσία.Οι Τούρκοι (Μουσουλμάνοι) έχουν στάση παρόμοιαμε εκείνη που επιδείκνυαν επί Γιουγκοσλαβίας, αλλάτώρα δείχνουν επίσης αγγλόφιλα αισθήματα.Οι σέρβοι και οι εβραίοι έμποροι υποχρεώνονται ναξεπουλήσουν μέσα σε τρεις μήνες τις περιουσίες τουςκαι να εκποιήσουν ό,τι έχουν στα καταστήματά τους.Στη συνέχεια, οι Σέρβοι πιθανότατα θα αναγκαστούννα απομακρυνθούν από τη βουλγαρική Μακεδονία.Προς εμάς, τους Κροάτες, οι Μακεδόνες δείχνουν ιδιαίτεραεγκάρδια στάση.[...] Σύμφωνα με όλα τα δεδομένα, μοιάζει να υπάρχειστη βουλγαρική Μακεδονία ένα ισχυρό ρεύμα υπέρτης απελευθέρωσης και της δημιουργίας μιας αυτόνομηςΜακεδονίας...»Αντισυνταγματάρχης Άνταμ Πέτροβιτς, Στρατιωτικόςακόλουθος στη ΣόφιαΤεκμήρια για τον αγώνα του Μακεδονικού λαού, τ. Β’, σ. 308-309.Πρόκειται, κατά τη γνώμη σας, για αξιόπιστηπηγή; Εξηγείστε την άποψή σας.40 Στους ρουμανικούς σιδηροδρόμους.41 Πρόκειται για απόσπασμα μιας έκθεσης προς το κροατικό υπουργείο Αμύνης (domobranstvo), με ημερομηνία 21η Οκτωβρίου του 1941.42 Αλβανοί.76

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ Εικ. 18. Ασκήσεις πολιτικής άμυνας στηνπλατεία Μπαγιαζήτ, στην Κωνσταντινούποληστα χωριά της Βουλγαρίας, αλλά ποτέ στην ίδια τηΜακεδονία. Τα επιχειρήματα που χρησιμοποιούνταιείναι τα ίδια με κείνα που επικαλούνταν παλιότεραοι Σέρβοι: «Δεν ξέρετε την επίσημη γλώσσα τουκράτους!».Terzioski, σ. 309.Πώς άλλαξε (αν όντως άλλαξε) κατά τη διάρκειατου 1941 στη Γιουκοσλαβική Μακεδονία η κατάστασηόσον αφορά στις θέσεις εργασίας στο δημόσιο;Τι είδους εξηγήσεις έδιναν γι’ αυτό οι κρατικές αρχές;Β-17. Έρωτας τον καιρό του πολέμου. Ο ΕμίλΣάττολο μιλά για τον έρωτά του για ένα κορίτσιτης γειτονιάς τουΕγκυκλοπαίδεια της τουρκικής δημοκρατίας,τ. Β’ (1941-1960).Β-16. Η κατάσταση το 1941 σύμφωνα με τηνΠεριφερειακή Επιτροπή Μακεδονίας τουΓιουγκοσλαβικού Κομμουνιστικού ΚόμματοςΜεγάλες περιοχές της Μακεδονίας έχουν ήδη αποκτήσειβουλγαρικές διοικητικές αρχές κι έχουν κιόλαςδιοριστεί σ’ αυτές αστυνομικοί, χωροφύλακες,κοινοτάρχες, γραμματείς, ταμίες, συμβολαιογράφοικι εφοριακοί, και θα έπρεπε να πει κανείς ότι όλοιτους προέρχονται από τη Βουλγαρία. Στους Μακεδόνεςδεν προσφέρονται υπαλληλικά αξιώματα.Δεν έχουν καν το δικαίωμα να γίνουν κοινοτάρχες.Με το δίκιο του λοιπόν, κάθε έντιμος Μακεδόνας θααναρωτηθεί: «Τι λογής ελευθερία είναι αυτή, όταν οιΣουματζιώτες [οι Σέρβοι] έχουν αντικατασταθεί απότους Βουλγάρους, ενώ οι Μακεδόνες κρατούνταισε απομόνωση;». Στις καλύτερες περιπτώσεις προσφέρονταιστους μακεδόνες διανοούμενους θέσειςΈνα κορίτσι με ξανθά μαλλιά περνούσε μπροστάαπό το σπίτι, όπου μέναμε (στη Νόβα Γκράντιτσκα,όπου ο συγγραφέας πήγαινε τότε σχολείο). Ήτανστην ογδόη τάξη. Πάντοτε προσπαθούσαμε να τηνδούμε την ώρα που περνούσε, ιδίως εγώ. Συνήθωςτην απαντούσαμε και στο πάρκο. Εγώ χαιρόμουνκαι μόνο που την έβλεπα. Ένα βράδυ του Δεκέμβρημε πλησίασε και μου είπε: «Συνάδελφε, αν γυρνάςσπίτι, θα ήθελα να σε συνοδεύσω». Μέσα μου πλημμύρισαχαρά. [...] Μιλούσαμε για τα πάντα, αλλάκυρίως για τη φρίκη του πολέμου. Μόλις φτάσαμεστο σπίτι της, η Νέβενκα (αυτό ήταν το όνομά της)μου είπε: «Πέρνα από το σπίτι μου αύριο κατά τιςέξι, αλλά τώρα πρέπει να φύγω». Μου έδωσε το χέριτης. Με χαρά το πήρα. Το ένιωθα μαλακό, τρυφερό,αλλά και κρύο κι ένα ευχάριστο αίσθημα διαπέρασεόλο μου το σώμα.Περίμενα πώς και πώς να έρθει το επόμενο βράδυ.Έφτασα στο σπίτι της. Χτύπησα την πόρτα κι εκείνημου άνοιξε αμέσως.− Γειά σου συνάδελφε, πώς είσαι;− Καλησπέρα, Νέβενκα. Μήπως ήρθα πολύ νωρίς;Από το χωλ μπήκα στο δωμάτιο ντροπαλά και κάπωςαδέξια. Υπήρχε ένα τραπέζι δίπλα στο παράθυρο.Μου έκανε νόημα να καθήσω. Κάθησα. Έπειτα μουπρόσφερε λίγο λικέρ. Τσουγκρίσαμε τα ποτήρια μαςκαι είπαμε εις υγείαν. «− Στην υγειά σου, συνάδελφε!»[...] Προσπαθούσα να καταλάβω το σκοπό τηςπρόσκλησής της. Μιλήσαμε λιγάκι για το σχολείο,για τους καθηγητές και για τον πόλεμο. [...]77

Η ΖΩΗ ΤΟΝ ΚΑΙΡΟ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ− Ξέρεις, συνάδελφε, η προοδευτική ιδέα κερδίζειτη μάχη και πριν περάσει πολύς καιρός θα την έχουμεκι εδώ.− Τι εννοείς;− Να, οι Ρώσοι είναι η προοδευτική μας ιδέα.Τώρα πια είχε φανεί καθαρά πως αυτό που ήθελεήταν να με βάλει στους προοδευτικούς. Εγώ πάλιήθελα αυτήν. Δεν ήθελα καμιάν ιδέα. [...] Ήθελα ναμιλήσουμε για αισθήματα και αυτήν το μόνο πουτην ενδιέφερε ήταν η πολιτική.Συμφωνήσαμε να ξανασυναντηθούμε. Σκεφτόμουνπως παρ’ όλα αυτά, ενδιαφερόταν για μένα. Καθώςείχαμε ακόμη δυο μέρες ως την επόμενή μας συνάντηση,προετοιμαζόμουν για το πώς θα έβρισκατρόπο ν’ απομακρύνω τη Νέβενκα από την πολιτική.Θα προσπαθούσα να της εξηγήσω την πολιτική κατάσταση,σκεφτόμουν. Θα της έλεγα πόσο θέλω νακάνω οικογένεια με πολλά παιδιά. Έλεγα μέσα μουπως, καθώς ήταν γυναίκα, θα της άρεσε να το ακούσειαυτό. (Δεν έπιασε).Sattolo, σ. 93-94.Κατά τη διάρκεια του πολέμου ο Σάττολο πήγαινεστο γυμνάσιο. Ζούσε στο χωριό Πούσκακαι πήγε σχολείο στη Νόβα Γκράντιτσκα της Κροατίας.Ο Σάττολο επικροτούσε τη δημιουργία του ΑνεξάρτητουΚράτους της Κροατίας και το κίνημα των Ουστάσι,μολονότι επέκρινε τις εγκληματικές του όψεις. Σε κάθεπερίπτωση, ήταν αντίπαλος των Παρτιζάνων και τωνΚομμουνιστών. Στα απομνημονεύματά του, μεταξύάλλων, γράφει για τον έρωτά του για ένα κορίτσι τηςγειτονιάς.Συγκρίνετε το φλερτ την εποχή του πολέμου με τοσημερινό. Γιατί υπήρξε μια παρεξήγηση ανάμεσαστην κοπέλα και το αγόρι; Οι σκοποί και οι ιδέες του αγοριούβρίσκονται κοντά στους δικούς σας; Και του κοριτσιού;Ποια ιδεολογία υποστήριζε η κοπέλα και με τίνοςτην πλευρά βρισκόταν στον πόλεμο; Τι εννοούσε χρησιμοποιώνταςτον όρο «προοδευτική ιδέα»; Γιατί θεωρούντανοι Ρώσοι οι εκπρόσωποι της «προοδευτικής ιδέας»;ΙΙΙ. Η ζωή των στρατιωτώνΒ-18. Ο Οδυσσέας Ελύτης (βραβείο Νόμπελλογοτεχνίας το 1979) περιγράφει την εμπειρίαενός απλού έλληνα στρατιώτη στο αλβανικόμέτωποKι ότι ήμασταν σιμά πολύ στα μέρη όπου δεν έχει καθημερινέςκαι σκόλες, μήτε αρρώστους και γερούς,μήτε φτωχούς και πλούσιους, το καταλαβαίναμε.Γιατί κι ο βρόντος πέρα, κάτι σαν καταιγίδα πίσωαπό τα βουνά, δυνάμωνε ολοένα, τόσο που καθαράστο τέλος να διαβάζουμε το αργό και το βαρύ τωνκανονιών, το ξερό και το γρήγορο των πολυβόλων.Ύστερα και γιατί, ολοένα πιο συχνά, τύχαινε τώρα ν’απαντούμε, απ’ τ’ άλλο μέρος να’ ρχονται, οι αργέςοι συνοδείες με τους λαβωμένους. Όπου απιθώνανεχάμου τα φορεία οι νοσοκόμοι, με τον κόκκινοσταυρό στο περιβραχιόνιο, φτύνοντας μέσα στιςπαλάμες, και το μάτι τους άγριο για τσιγάρο. Κι όπουκατόπι σαν ακούγανε για πού τραβούσαμε, κουνούσαντο κεφάλι, αρχινώντας ιστορίες για σημεία καιτέρατα. Όμως εμείς το μόνο που προσέχαμε ήτανεκείνες οι φωνές μέσα στα σκοτεινά, που ανέβαιναν,καυτές ακόμη από την πίσσα του βυθού ή το θειάφι.«Όι όι, μάνα μου», «όι όι, μάνα μου», και κάποτε, πιοσπάνια, ένα πνιχτό μουσούνισμα, ίδιο ροχαλητό,που ‘λεγαν, όσοι ξέρανε, είναι αυτός ο ρόγχος τουθανάτου.Ήταν φορές που εσέρνανε μαζί τους κι αιχμαλώτους,μόλις πιασμένους λίγες ώρες πριν, στα ξαφνικάγιουρούσια που κάναν τα περίπολα. Βρωμούσανεκρασί τα χνώτα τους, κι οι τσέπες τους γιομάτεςκονσέρβα ή σοκολάτες. Όμως εμείς δεν είχαμε, ότικομμένα τα γιοφύρια πίσω μας, και τα λίγα μουλάριαμας κι εκείνα ανήμπορα μέσα στο χιόνι και στηγλιστράδα της λασπουριάς.Ελύτης, Άξιον Εστί, σελ. 31.78

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ Εικ. 19. Λιθογραφία με παράσταση ενόςαρχαίου έλληνα μαραθωνομάχου, ενός αγωνιστήτου 1821 κι ενός ευζώνουΙΕΕΕ, Το έπος του ’40. Λαϊκή εικονογραφία, σ. 167.Β-19. Ο Ιβάν Σιμπλ, που μετείχε από τουςπρώτους στο κίνημα των Παρτιζάνων τηςΚροατίας, περιγράφει τις εμπειρίες του σταπολεμικά του απομνημονεύματα. Στο κείμενοπου ακολουθεί περιγράφονται οι πρώτες τουμέρες «στο βουνό» (μια δημοφιλής έκφραση γιααυτούς που προσχωρούσαν στους Παρτιζάνους)«Εν μέρει έχω γίνει κιόλας Παρτιζάνος. Όπλο δεν έχω,είναι αλήθεια, αλλά πάντως έχω πιάσει ψώρα και ολόκληροτο σώμα μου είναι σκεπασμένο από μια κίτρινη,βρωμερή γλίτσα. [...] Επιπλέον, μέσα στο εσώρουχόμου βρίσκεται πού και πού και καμιά ψείρα [...] τοπιο πιστό κατοικίδιο ζώο όλων των στρατιωτών τουκόσμου. [...] Τους ψύλλους και τους κοριούς δεν αξίζεικαν να τους αναφέρουμε. Στην πραγματικότητα,πρόκειται για εντελώς ευγενικά έντομα που χαίρονταιτο σώμα σου μόνον τη νύχτα και δεν γλιστρούνεμέσα στα εσώρουχά σου και τα ρούχα.Šibl, τ. Β’, σ. 13.Με ποιον τρόπο περιγράφει ο Σιμπλ τα βάσανατης παρτιζάνικης ζωής;Β-20. Στα πολεμικά τους απομνημονεύματασυχνά οι απόμαχοι Παρτιζάνοι δίνουν ιδιαίτερηέμφαση στο υψηλό επίπεδο γυναικείαςσυμμετοχής στις παρτιζάνικες μονάδες. Στααπομνημονεύματά του και σε χωριστό κεφάλαιομε τον υπότιτλο «Γυναίκες πολεμιστές», ο Σιμπλγράφει:«Υπάρχουν πολλές Παρτιζάνες ανάμεσα στους στρατιώτεςτης ταξιαρχίας μας. Είναι κυρίως χωριατοπούλεςαπό τη Σλαβονία και την Κόζαρα, όλες τουςπάρα πολύ νέες. Βαδίζουν σε παράταξη, πολεμάνεστη μάχη, επιτίθενται στις οχυρωμένες βάσεις τουεχθρού. Όπως και οι άλλοι πολεμιστές, έτσι και αυτέςτα βγάζουν πέρα με όλες τις δυσκολίες της παρτιζάνικηςζωής.Οι αδελφές Ζλόκαπα, η Μίλιγια και η Ντάνιτσα, είναιπολυβολήτριες. Δεν πάει πολύς καιρός που έφτασανσε μας, αλλά έχουνε γίνει κιόλας έμπειρες πολεμίστριες.Σ’ έναν γενναίο δεν χρειάζεται παρά μόνον τοβάπτισμα του πυρός. Η Μίλιγια είναι δεκάξη, η Ντάνιτσαδεκαοχτώ. [...] Κουβαλάνε οι δυο τους, με βάρδιες,το πολυβόλο κι έναν γυλιό με πυρομαχικά και δεναφήνουν κανέναν να τις βοηθήσει. [...]Στην επίθεση που κάναμε στο Σίρατς μια από τις γενναιότερεςκοπέλες της ταξιαρχίας μας και ολόκληρηςτης Σλαβονίας, η Πέρσα Μπόσανατς, σκοτώθηκε.[...] Ήταν ένα λεπτό και αδύνατο κορίτσι, δεκαοχτώχρονών. Ο κόσμος έλεγε: «η Πέρσα δεν ξέρει τι είναιο φόβος».... Στη μάχη της Γιαβόριτσας, όταν κάναμετην προέλαση του Μαρτίου, και αφού η επίθεσή μαςείχε κρατήσει ολόκληρη τη μέρα, ήταν μια από τουςπρώτους που όρμησαν στις θέσεις του εχθρού καιπάλεψε σώμα με σώμα με τους Γερμανούς, ώσπουτους διαλύσαμε. [...] Πυροβολήθηκε κοντά στο σχολείοτου Σίρατς, σε μια από τις πολλές μας επιθέσειςσ’ αυτό τον οχυρό στόχο. Η Πέρσα θα έπεφτε, δενγινόταν αλλιώς... Δεν ήξερε τι θα πει φόβος! Έβγαινεμπροστά πολύ. [...] Στη Γιαβόριτσα, η ΚάτιτσαΧάτσμαν, ένα κορίτσι από τη Μπιλογκόρα, έκανεεπίθεση στο πλευρό της Πέρσας. Ήταν οι καλύτερεςφιλενάδες και πάντοτε μαζί τις έβρισκες. Στην τελευταίαεπίθεση μια εχθρική ριπή χτύπησε την Κάτιτσακαι την πλήγωσε θανάσιμα. [...]Στον πόλεμο και μέσα σ’ όλες αυτές τις άσχημες συνθήκες,οι άνθρωποι εύκολα μπορούσαν να γίνουναπότομοι και άκαρδοι. Άραγε όλα αυτά τα κορίτσιαπολεμίστριες θα γίνουν αντρογυναίκες; Ίσως όληαυτή η φρίκη του πολέμου, στην οποία αναγκάζονταινα συμμετάσχουν, να τους πάρει αυτές τις θαυμαστέςιδιότητες που κάνουν μια γυναίκα, γυναίκα και αυτά79

Η ΖΩΗ ΤΟΝ ΚΑΙΡΟ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥτα χαρακτηριστικά που θέλουμε να νιώθουμε στιςγυναίκες που αγαπούμε.Šibl, τ. Β’, σ. 308-311. Εικ. 21. Εφημερίδες των Παρτιζάνων:εφημερίδες τσέπης της Ομάδας Διασύνδεσης,Ζάνταρ (Κροατία), 1944Γιατί νομίζετε πως ήταν σημαντικό για τους Παρτιζάνουςνα αναδείξουν τον ενεργό ρόλο των γυναικών;Γιατί δεν ήταν το ίδιο πράγμα τόσο σημαντικόγια τους Ουστάσι; Ήταν οι γυναίκες Παρτιζάνοι, κατά τηγνώμη σας, στ’ αλήθεια ίσες με τους άντρες; (Ο Σιμπλ δεναναφέρει παρά μόνο δυο παραδείγματα πολεμιστριώνπου διακρίθηκαν). Εξηγείστε το νόημα της τελευταίαςπρότασης του Σιμπλ σχετικά με τις γυναίκες που έχουνζήσει τον πόλεμο. Πώς αντιλαμβανόταν ο συγγραφέαςτο ρόλο της γυναίκας;Εικ. 20. Οι ηρωίδες του 1940Κροατικό Μουσείο Ιστορίας.Τι απεικονίζει αυτή η αφίσα; Πώς αντιλαμβάνοντανοι Παρτιζάνοι την υπόστασή τους σε σχέσημε αυτή των άλλων αντιφασιστικών δυνάμεων (τιςοποίες αναπαριστούν οι σημαίες); Εσείς τι νομίζετε,έβλεπαν πράγματι η Βρετανία, οι ΗΠΑ και η ΣοβιετικήΈνωση τους Παρτιζάνους ως ισότιμους εταίρουςτους;ΙΕΕΕ, Το έπος του ’40. Λαϊκή εικονογραφία, σ. 55.Αυτή η λιθογραφία απεικονίζει τις Ηπειρώτισσεςνα κουβαλούν στις πλάτες τους πυρομαχικάστα βουνά της Πίνδου, στα ελληνοαλβανικά σύνορακατά τον ελληνοϊταλικό πόλεμο του 1940-1941.Β-21. Οι γυναίκες από τα χωριά των Γρεβενών,μετά τη συμμετοχή τους στην αντίσταση,απαιτούν περισσότερο σεβασμό και μεγαλύτερησυμμετοχή στα δημόσια πράγματα−δασκάλα: «Έβλεπες τις γυναίκες που οντότηταδική τους δεν είχανε, ήτανε κινούμενα των ανδρών,να λένε: «Μα, κάτι είμαι κι εγώ, κάτι μπορώ κι εγώ»,άρχισαν να σκέφτονται ότι μπορούν να αξίζουν και80

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣκάτι τι, όχι μόνο να μαγειρεύουν, να πλένουν και ναδέχονται εντολές. Αυτό ήταν το πρώτο ξύπνημα τηςαγρότισσας, το οποίο αυτό τους έκανε μεγάλη εντύπωση».−αγρότισσα: «Μας άρεσε και μας τραβούσε, γι’αυτόπηγαίναμε [στις συνελεύσεις αυτές]. Ηθελάμε κι εμείςλίγο να….ξεβγούμε, να μη μας λένε σήκω-σήκω, κάτσε-κάτσε.Γιατί οι άντρες έτσι ήταν τότε, σαν δικτατορία,απού λένε…»−αγρότισσα: «Μια ελευθερία ηθελάμε κι εμείς σανγυναίκες απού είμασταν, να έχουμε το δικαίωμα ναμιλούμε, να μην είμαστε στους άντρες…να μας δέρνουνκαι να δουλεύουμε. Ηθελάμε κι εμείς λευτεριά.Εδώ βγήκαμε στα βουνά, πυρομαχικά να τα κουβαλούμεστον ώμο, πολυβολεία να κάνουμε, μέρα-νύχτανα δουλεύουμε, συνδέσμοι, πηγαίναμε κι εμείςσυνδέσμοι γυναίκες, ας είμαστε γυναίκες, κι ηθελάμεκι εμείς το καλό να μας ερθεί. Να έχουμε μια λευτεριά,να μην έχουμε σκλαβιά, πως το λέμε, να μηνμπορούμε να μιλήσουμε».Van Boeschoten, σ. 101-102.Ποια κίνητρα είχαν οι γυναίκες για να συμμετάσχουνστο κίνημα της αντίστασης; Ποια είναι ηδική σας γνώμη για αυτά τους τα κίνητρα;Β-22. «Η μικρή αντάρτισσα»: τραγούδι άγνωστουστιχουργού, που συνετέθηκε κατά τον ΔεύτεροΠαγκόσμιο Πόλεμο και θεωρήθηκε εθνικότραγούδι της Γιουκοσλαβικής ΜακεδονίαςΗ ΜΙΚΡΗ ΑΝΤΑΡΤΙΣΣΑΠώς πλημμυρίζω από χαράΠου ‘γινα ΠαρτιζάναΠου ‘γινα ΠαρτιζάναΚαι στο βουνό ανέβηκαΨηλά στο ΠεριστέριΑντίο χώρα μου καλή, συχώρα με για πάνταΣτη μάχη φεύγω για να πάω,στη μάχη, εκεί στη μάχη[...]Και ορκιστήκαμε εκείΠόλεμο στους φασίστεςΠόλεμο για τη λευτεριάΓια τη ΜακεδονίαΑντίο χώρα μου καλή, συχώρα με για πάντα.Οι γυναίκες της Μακεδονίας στον ΕθνικόΑπελευθερωτικό Πόλεμο, σ. 56.Εξηγείστε για ποιους λόγους δημιουργήθηκαν τέτοιαςλογής τραγούδια. Διακρίνετε στους στίχουςτους στοιχεία προπαγάνδας;Β-23. Οι Παρτιζάνοι ακατάβλητοι στον αδιάκοποαγώνα τους εναντίον των Γερμανών και τωνσυνεργατών τους στη ΓιουγκοσλαβίαΗ μαρτυρία του Ζίφκο ΡόντιτςΚαι τι δεν έχουνε δει τα μάτια μου... εχθρικά τανκςπου δεν ήθελαν να πυροβολήσουν τους μαχητέςμας, αλλά να τους πατήσουν και να τους λιώσουν...Να, εκεί έχει ένα λιβάδι, είναι λοιπόν ευκολότερο γιατα τανκς να κάνουν μανούβρες και δυσκολότερο γιατους πολεμιστές μας να κρυφτούν. Ένας από τουςδικούς μας είχε αρχίσει να τρέχει μπροστά από τοτανκ και βρήκε καταφύγιο σε μια θημωνιά, και μετάτο τανκ πέρασε πάνω και από τη θημωνιά και απ’ αυτόν.Μετά την επιχείρηση, όλη η ταξιαρχία κουβαλούσετους πληγωμένους σε φορεία. Συνήθως εμείς επιτιθέμεθαστον εχθρό τη νύχτα και τη μέρα μας έκανεεπίθεση αυτός. Η κούραση ήταν τόσο μεγάλη, πουμας ερχόταν καλύτερα να σκοτωθούμε, γιατί δεν μαςείχε πια απομείνει δύναμη καθόλου. Δεν ήταν ζήτημαη πείνα, γιατί φαγητό είχαμε, δεν ήταν το κουράγιο,γιατί φόβο δεν είχαμε, αλλά το σκληρότερο πράγμααπ’ όλα ήταν η κούραση. Εκείνο τον καιρό ο διοικητήςτης μονάδας μας, ο Πέταρ Μαρίν, όμορφο παληκάρι,γενναίο και θαρραλέο, σκοτώθηκε μόνο καιμόνο από την κούραση. Εκεί που ήταν όρθιος αποκοιμήθηκεκι έτσι τον πυροβόλησαν.Albahari, σ. 171 και 218.Προσπαθείστε να βάλετε τον εαυτό σας στη θέσητων Παρτιζάνων. Μπορείτε να φανταστείτε τονεαυτό σας ν’ αποκοιμιέται όρθιος;81

Η ΖΩΗ ΤΟΝ ΚΑΙΡΟ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥΒ-24. Ο Ντέντσο Ζνεπόλσκι, περίφημοςβούλγαρος ηγέτης ανταρτών, για τις σχέσειςμεταξύ ανταρτών και ανταρτισσών στην ομάδατου και για τα ασυνήθιστα εφόδια που έλαβαναπό την ΑγγλίαTόσο εμείς, το αντάρτικο απόσπασμα του Τραν,όσο και οι Σέρβοι ήμασταν πολύ αυστηροί σε ζητήματαηθικής. Οι ιδιαίτερα στενές σχέσεις δενεπιτρέπονταν και λατρεύαμε τις κοπέλες της ομάδαςμας και τις περιφρουρούσαμε από κάθε προσβολή.Αλλά οι Σέρβοι, μέσα στην επαναστατικήκατάσταση στην οποία βρίσκονταν, ήταν ακόμημεγαλύτεροι αντικομφορμιστές. Δεν μπορούσε ναγίνει αλλιώς!...Πολύ αργότερα, συνέβη κάτι άλλο. Οι Άγγλοι, σύμφωναμε τις αποφάσεις των Τριών Μεγάλων στηΣυνδιάσκεψη της Τεχεράνης, άρχισαν να ρίχνουναπό τ’ αεροπλάνα όπλα κι εφόδια στους αντάρτεςτου Τραν, καθώς και κάθε λογής εφόδια για τις δικέςτους στρατιωτικές αποστολές. Μαζί με τα άλλαλοιπόν, έριξαν και κάτι τράπουλες και προφυλακτικά.Τα ίδια έριξαν και στους Σέρβους. Στην αρχήαυτοί εξαγριώθηκαν απερίγραπτα και δεν άργησαννα έρθουν σε μένα και στον Βλάντο Τρίτσκοφ(εκείνο τον καιρό είχα κιόλας γίνει διοικητής τουαντάρτικου αποσπάσματος του Τραν), βρίζονταςτους Άγγλους και απειλώντας ν’ ανοίξουν πόλεμομαζί τους. Όταν ακούσαμε γιατί γινόταν όλη αυτήη φασαρία, ο Βλάντο, που ήταν άνθρωπος πολύμορφωμένος κι ενημερωμένος, γέλασε με κατανόησηκαι τους τα εξήγησε όλα. Τους είπε πως όλοι οιστρατιώτες του αγγλικού στρατού έπαιρναν υποχρεωτικάτέτοια προφυλακτικά από τον ΠρώτοΠαγκόσμιο Πόλεμο, όπως ακριβώς έπαιρναν καιστολές, άρβυλα και τα λοιπά και πως κι εμάς μαςείχαν στείλει προφυλακτικά και τράπουλες μαζίμε τα πρώτα προσωπικά δέματα με ιατρικό υλικό.Πρόσθεσε πως εμείς είχαμε μοιράσει τα ιατρικάδέματα αφήνοντας κατά μέρος αυτά που κρίναμεπως δεν χρειάζονταν και αυτό ήταν όλο. Στοτέλος κατάφερε να τους ηρεμήσει, αλλά και πάλιο Μπάρκο πήγε στην αγγλική αποστολή, τους πέταξεπίσω τα πακετάκια και τους είπε σαρκαστικά:«Ευχαριστούμε, δεν μας χρειάζονται! Εμείς είμαστεστρατιώτες!».Znepolski, σ. 112-113.Πώς ήταν οι σχέσεις μεταξύ των Σέρβων και τωνβουλγάρων ανταρτών; Πώς αντέδρασαν οι μενκαι οι δε στα παράξενα βρετανικά εφόδια; Σχολιάστετην αντίδραση του Μπάρκο. Εικ. 22. Εκείνοι που τραγουδώντας πήγαινανστον πόλεμοΗ εποποιία ... του λαού της Αλβανίας, 1939-1944.Αυτός ο πίνακας του Αντόν Λακουρίκι, δείχνειτις διάφορες ηλικιακές ομάδες που συμμετείχανστις παρτιζάνικες μονάδες κατά τη διάρκεια τουπολέμου.Συγκρίνετε αυτό το εικαστικό τεκμήριο με το κείμενοΓ-2, παρακάτω.Β-25. Ο αξιωματικός Βίκτωρ Μπουντέσκου, πουσυμμετείχε στα γεγονότα, μιλά για τις μάχες στηνκαμπή του ποταμού Ντον – ΣτάλινγκραντΤο πρωί της 11 ης Δεκεμβρίου, οι Ρώσοι άρχισαν τηναντεπίθεσή τους σ’ ολόκληρο το μέτωπο. Ακολούθησανολόκληρα μερόνυχτα που οι στρατιώτες δενμπορούσαν να πάρουν ούτε τροφή ούτε νερό εξαι-82

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣτίας των τρομερών κανονιών και των εκτοξευτήρωντου εχθρού. Ολόκληρες μέρες με τα όπλα σφιγμέναστα χέρια τους, σκορπώντας το θάνατο στις τάξειςτου εχθρού, που γέμιζε με σωρούς από νεκρά πτώματατο λιβάδι μπροστά από τις δικές μας θέσειςμάχης. Πέρασαν δέκα μέρες και άλλες τόσες νύχτεςαδιάκοπης έντασης και λυσσασμένων μαχών κι έμοιαζεπως θ’ άρχιζαν σύντομα να φαίνονται τα σημάδιατης νίκης, παίρνοντας μακριά τις στεναχώριες από τονου διοικητών και στρατιωτών που έμεναν επιφυλακήστις σκοπιές τους για να σταματήσουν τη μανιασμένηρωσική καταιγίδα που είχε εξαπολυθεί.Αλλά δεν έγινε έτσι. Με νέες και ξεκούραστες δυνάμεις,που έφεραν από τα μετόπισθεν, οι Ρώσοι ξανάρχισαντην επίθεση με ακόμη μεγαλύτερη λύσσα. Εξαιτίαςτων μεγάλων μας απωλειών, το μέτωπο δεν άντεξεάλλο. Εγκαταλείψαμε τη θέση που είχαμε κατακτήσειμε τόσο μεγάλες θυσίες και από κείνη τη στιγμή άρχισεη καταστροφή της υποχώρησής μας μέσα από τηστέπα του Ντον. Αλλά η λέξη «στέπα» λέει πολύ λίγα σ’αυτόν που δεν τη διέσχισε ποτέ μέσα στην καρδιά τουχειμώνα και μέσα σε συνθήκες πολέμου.Πρώτα, πρώτα είναι η παγωνιά, μια παγωνιά που σεδαγκώνει και συνοδεύεται από τους ανέμους πουφυσούν τόσο άγρια εκεί. Πάνω από αυτή την έρημηγη κρεμόταν συνήθως μια πυκνή και βαρειά ομίχλη,που έμοιαζε να ‘χει έρθει για να μείνει εκεί για πάντακαι να βυθίσει όλη τη γη στην άβυσσο. Και πάνω απ’όλα αυτά, ήταν εκείνη η πλήρης, απόλυτη σιγή πουμεγάλωνε ακόμη περισσότερο από τον εντελώς παγωμένοπερίγυρο και μεταμόρφωνε τη στέπα σ’ έναπεριβάλλον που ήταν το εντελώς αντίθετο της ζωής,εχθρικό και απάνθρωπο.Magazin istoric, Οκτώβριος 2002, σ. 93.Οι μάχες της καμπής του ποταμού Ντον και τουΣτάλινγκραντ ήταν από τις τρομερότερες τουΔεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου για τους ρουμάνουςστρατιώτες που δεν είχαν ν’ αντιμετωπίσουν μόνον τονεχθρό αλλά και τις ακραίες κλιματολογικές συνθήκες.Ποια στάση απέναντι στον πόλεμο δείχνουν οιστρατιώτες της πρώτης γραμμής; Σκέφτονταιτους ηρωισμούς και τη δόξα; Χαίρονται που πρέπει ναπολεμήσουν;Β-26. Ο Νεάγκου Τζουβάρα, ιστορικός καιδιαπρεπής διπλωμάτης, θυμάται (τον Ιούνητου 2002) τον καιρό που συμμετείχε στιςσυγκρούσεις στο Ανατολικό ΜέτωποΌταν επέστρεψα από το μέτωπο, έπειτα από καμιάδεκαριά μέρες που πέρασα σ’ ένα σταθμό ανάρρωσης,έγινε η πτώση της Οδησσού, οπότε εγώ κατάφερανα αποφύγω τη χειρότερη στιγμή. Τότε ήταν πουέγινε φρικτή σφαγή. Ένας παλιός μου συμφοιτητήςστη Στρατιωτική Σχολή, που ήταν υπασπιστής τουσυνταγματάρχη, μου είπε πως είχε δει στους ονομαστικούςκαταλόγους του συνταγματάρχη, λίγες ημέρεςπριν από την πτώση της Οδησσού, πως η μονάδαμας είχε αρχικά χίλιους οχτακόσιους ανθρώπους καιαργότερα πήρε και άλλους χίλιους διακόσιους νεοσύλλεκτους.Από αυτούς ζωντανοί είχαν απομείνει οιενενήντα δύο. Αυτό εννοούσε ο Αντωνέσκου, ότανέλεγε πως η Οδησσός καταλήφθηκε. Αυτό είναι επίσης,που λέω στην τηλεόραση κάθε φορά που έχωτην ευκαιρία, γιατί οι εχθροπραξίες εκεί ήταν κάτιτο εντελώς παράλογο . οι Γερμανοί μας είπαν: «Περικυκλώστετην Οδησσό», για να μην μπορεί να βγειαπό αυτήν ο ρωσικός στρατός, αλλά πάντως δενεπέμειναν. Το ρουμανικό Γενικό Επιτελείο και ο ίδιοςο Αντωνέσκου ήθελαν να καταλάβουν την Οδησσό(φαίνεται πως δεν ήταν στην πραγματικότητα τουίδιου του Αντωνέσκου αυτή η ιδέα, αλλά όπως και ανείχε το πράγμα, την αποδέχτηκε), για να τους δείξουμεποιοι είμαστε εμείς, πόσο μεγάλοι είμαστε, αλλάστην πραγματικότητα δεν είχαμε τα μέσα για να καταλάβουμεμια μεγάλη πόλη. Θα μπορούσε κανείς νατην υπερασπιστεί μέχρις εσχάτων... Αν πήραμε τηνΟδησσό, αυτό έγινε επειδή οι Ρώσοι αποσύρθηκανμόνοι τους.Ένα ωραίο πρωί λοιπόν, και μολονότι καθημερινάσκοτώνονταν χιλιάδες στα περίχωρα, ο στρατόςμας μπήκε στην πόλη χωρίς να συναντήσει καμιάαντίσταση, επειδή δεν είχε απομείνει κανένας μέσαστην Οδησσό. Όλοι εκείνοι που υπερασπίζονταν τηνΟδησσό είχαν κιόλας βάλει πλώρη γι’ αλλού. Αυτόήταν ένα από τα πρώτα λάθη που έκανε ο Αντωνέσκου,αλλά εμείς, που ήμασταν κυρίως νεότεροι... Θασου μιλήσω έντιμα. Όταν εμείς ξεκινήσαμε για τονπόλεμο, φύγαμε γεμάτοι ενθουσιασμό και το μόνοπου σκεφτόμασταν ήταν πώς να σβήσουμε τη ντροπήτου περασμένου χρόνου, όταν είχαμε δώσει χωρίς83

Η ΖΩΗ ΤΟΝ ΚΑΙΡΟ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥνα πέσει τουφεκιά τη Βεσσαραβία και τη Μπουκοβίνακι έπειτα την Τρανσυλβανία και μετά απ’ αυτήν τοΤετράπλευρο.Djuvara, http://www.memoria.ro/index.php?option=articles&artid=381Σ’ αυτό το κείμενο έχουμε την αποτύπωση κάποιουτύπου ηρωισμού; Ποιο ήταν το κόστος τελικά,της φιλοδοξίας του ρουμανικού στρατού να κατακτήσειτην Οδησσό; Υπάρχει κάποια μετατόπιση προοπτικήςστη στάση του συγγραφέα (ανάμεσα στην περίοδο τουπολέμου και τη σημερινή); Συγκρίνετε την προοπτικήτου νεαρού στρατιώτη, με την καρδιά γεμάτη ηρωικέςδιαθέσεις, με την προοπτική του πιο ώριμου προσώπουπου αναλύει τα σχετικά πολιτικά οφέλη, αλλά επίσης καιτις ανθρώπινες απώλειες.Γιατί λέει αυτός ο στρατιώτης ότι «βγήκε στηνεπιφάνεια η θλίψη»; Πιστεύετε πως το ίδιο αισθάνοντανόλοι οι στρατιώτες; Γνωρίζετε τι είναι το ΣύνδρομοΜετατραυματικής Έντασης; Θα συμφωνούσατεπως αυτή η πηγή μας αποκαλύπτει επίσης και κάποιαστοιχεία φανατισμού, που είναι ένα συνηθισμένο αποτέλεσματου πολέμου; Εξηγείστε τη θέση σας. Εικ. 23. Κολλάζ των εφημερίδων τωνμονάδων του γιουγκοσλαβικού μακεδονικούστρατού από το 1944Β-27. Οι δυσκολίες που αντιμετώπιζαν οι μαχητέςστην προσαρμογή τους στην πολιτική ζωήΗ μαρτυρία του Ντράγκομιρ Ράντισιτς:Από κάθε άποψη, για το 1 ο Τάγμα της 11 ης Ταξιαρχίαςο πόλεμος έληξε στο Ζιντάνι Μοστ 43 . Εκεί σταματήσαμεεμείς κι έπειτα επιστρέψαμε στη Μπριστάνιτσα.Ήταν η 12 η Μαίου του 1945. Μας κράτησαν υπόπεριορισμό για μερικές ημέρες κι έπειτα μεταφερθήκαμεστη Σβέτα Νέντελια, κοντά στο Ζάγκρεμπ,όπου μείναμε από τις 15 ως τις 17 του Μάη του 1945και γιορτάσαμε τη μέρα που απελευθερώθηκε τελικάη χώρα μας. Ο πόλεμος είχε τελειώσει. Υπήρχεένα αληθινό αίσθημα ειρήνης, αλλά για λίγο μόνονκαιρό. Μετά από αυτό, βγήκε στην επιφάνεια ηθλίψη. Δεν είχε πια άλλες επιχειρήσεις, ούτε άλλεςμάχες και αυτό τους στρατιώτες τους αρρώσταινε.Στην πραγματικότητα, μας φαινόταν πως η μεγαλύτερηευτυχία στον κόσμο ήταν να βρίσκεσαι μετους συμπολεμιστές σου και μαζί τους να πηγαίνειςστη μάχη, αλλά εμείς τώρα βρισκόμασταν στο απελευθερωμένοΣίμπενικ 44 , όπου η ειρηνική ζωή ήτανπαρούσα κι εμείς απλούστατα δεν ήμασταν συνηθισμένοισ’ αυτήν. Με άλλα λόγια, είχαμε ξεχάσει αυτότον τρόπο ζωής.Zgonjanin, βιβλίο VI, σ. 399.Β-28. Το τρομερό λάθος του Ζντράφκο Λάζαριτς«Είχα τότε μετακομίσει στο Όσιγιεκ κι εκεί είδα ότιη πόλη είχε καταληφθεί από τους Παρτιζάνους, στιςαρχές Απρίλη του 1945. Λίγο αργότερα με κάλεσανστη στρατολογική επιτροπή και κατατάχθηκα. Έναςφίλος μου, ο Ιβάν Κόσοβελ, τρόμαξε τόσο πολύ,όταν βρέθηκε μπροστά στη στρατολογική επιτροπή,που χωρίς να το καταλάβει, ύψωσε το χέρι τουκαι τους χαιρέτισε λέγοντας «Σπρέμνι!» (ο χαιρετισμόςτων Ουστάσι). Χάρη σ’ αυτό κρίθηκε «διανοητικάανίκανος» κι έπειτα από μερικές ημέρες τονέκλεισαν φυλακή στο Μπροντ, όπου και πέρασε έξι,εφτά μήνες. Παρ' όλα αυτά, την επόμενη χρονιά τονδέχτηκαν στη σχολή αξιωματικών του Όσιγιεκ καιπήρε μάλιστα και το βαθμό του έφεδρου ανθυπολοχαγού».Prcela – Živić, σ. 329.43 Της Σλοβενίας.44 Της Κροατίας, στα παράλια της Αδριατικής.84

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣΟι ομάδες των Παρτιζάνων σχηματίζονταναποκλειστικά από εθελοντές. Αλλά προς τατέλη του πολέμου ο στρατός των Παρτιζάνων άρχισε ναστρατολογεί και πολλοί νέοι κατατάχθηκαν σ’ αυτόν υποχρεωτικά.Ο Ζντράφκο Λάζαριτς ήταν ένας από αυτούς.Γιατί έκανε αυτό το τρομερό λάθος ο φίλος τουΛάζαριτς; Πώς βίωσε, έστω και υποσυνείδητα,την αλλαγή των κρατικών αρχών; Πώς αντιδρούν γενικάοι άνθρωποι στις βίαιες αλλαγές εξουσίας;ΙV. Πολιτισμός κι εκπαίδευσηΒ-29. Oι συστάσεις της ΕκπαιδευτικήςΕπιθεώρησης της περιφέρειας Βιτωλίων(Μοναστηρίου) προς τους δασκάλους της1) Το υπάρχον εθνικό βουλγαρικό φρόνημα μεταξύτων μαθητών και ολόκληρου του πληθυσμού πρέπεινα γίνει αναγνωρίσιμο ή αλλιώς οι γενιές αυτέςνα ενσωματωθούν στην εθνική και κρατική ενότηταμέσω της έμφασης στο παρελθόν του βουλγαρικούλαού και στον πολιτισμό του.2) Στον πληθυσμό, και ιδίως στους μαθητές, πρέπεινα εξηγηθεί ότι το βουλγαρικό εθνικό τους αίσθημακαι η επίγνωση ότι ανήκουν στη βουλγαρική εθνότητακαι στο βουλγαρικό κράτος, δεν παγιώθηκανπροηγουμένως εξαιτίας της μακρόχρονης δουλείας.Πρέπει να τους υποδειχθεί ότι η εθνικότητα είναιαδιαχώριστη από το κράτος και ότι πρέπει να γίνουνθυσίες υπέρ του κράτους ακριβώς όπως γίνοντανπροηγουμένως θυσίες υπέρ της βουλγαρικήςεθνικότητας.3) Πρέπει να τους εξηγηθεί ότι στη Μακεδονία όλατα πολιτισμικά μέσα για την ενότητα του βουλγαρικούλαού καταστράφηκαν στις περασμένες εποχές.Το βουλγαρικό βιβλίο, το σχολείο, η εκκλησία, οιενώσεις, τα μνημεία, οι λαϊκές γιορτές και ιδίως τοβουλγαρικό δημοτικό τραγούδι, οι παραδόσεις καιοι μύθοι καταδιώχθηκαν από τις τουρκικές αρχέςκαι ως εκ τούτου επήλθε μια απώλεια του βουλγαρικούαισθήματος σ’ ένα μέρος του πληθυσμού τηςΜακεδονίας.4) Πρέπει να τονιστεί ιδιαιτέρως ότι, εξαιτίας αυτώντων συνθηκών, κάθε γνώση σχετικά με το παρελθόντου βουλγαρικού λαού στη Μακεδονία χάθηκε, ενώμεγάλα στάθηκαν τα επιτεύγματα του ελεύθερουμέρους του βουλγαρικού λαού, που κατοικούσεμέσα στα όρια του καθ' εαυτού βουλγαρικού κράτους.5) Κατά τη διάρκεια της διδασκαλίας πρέπει να παρατηρούνταιμε ιδιαίτερη προσοχή οι τυχόν αντιδράσειςεναντίον της εθνικής διαπαιδαγώγησης, οιοποίες συνδέονται με ορισμένα εγκληματικά φαινόμενααπό την πλευρά του στρατοπέδου των εχθρώντης Βουλγαρίας. Η εξέλιξη της πολεμικής κατάστασηςστο μέτωπο πρέπει να εξηγείται και επίσης νακαλλιεργείται η πίστη στο αίσιο τέλος του πολέμου.Terzioski, σ. 78.Ακριβώς όπως η Γιουγκοσλαβική Μακεδονίαδιαιρέθηκε από τις βουλγαρικές αρχές σε δυοδιοικητικές περιφέρειες που πήραν το όνομα των δυοκύριων πόλεων (Σκόπια και Βιτώλια), έτσι και το εκπαιδευτικόσύστημα χωρίστηκε στην Εκπαιδευτική ΕπιθεώρησηΣκοπίων και την Εκπαιδευτική ΕπιθεώρησηΒιτωλίων. Αυτή η πηγή μας δείχνει ποιους ειδικότερουςεκπαιδευτικούς στόχους έθεταν οι εγκύκλιοι της τελευταίαςμε τη μορφή συστάσεων προς τους δάσκαλους.Φυσικά, οι στόχοι αυτοί δεν ήταν πολύ διαφορετικοίαπό εκείνους της άλλης επιθεώρησης.Τι είδους συστάσεις γίνονταν από τις βουλγαρικέςεκπαιδευτικές αρχές στους δάσκαλους της ΓιουγκοσλαβικήςΜακεδονίας; Γνωρίζετε τι συνέβη στηνοθωμανική Μακεδονία μετά τους Βαλκανικούς Πολέμουςκαι τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο;85

Η ΖΩΗ ΤΟΝ ΚΑΙΡΟ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥΕικ. 24. Το σχολείο των Παρτιζάνων4) να εργαστεί για τη διαμόρφωση μιας τέλειαςταυτότητας του Βουλγάρου της Μακεδονίας και ναμορφώσει την νεολαία σύμφωνα με το υγιές εθνικόπνεύμα· [...]6) να μεριμνήσει για την γοργή ενσωμάτωση της Μακεδονίαςστην Βουλγαρία με την πλήρη έννοια τηςλέξης, η οποία θα πρέπει να πραγματοποιηθεί με θετικάαισθήματα και βαθμιαίο τρόπο·7) να εργαστεί για την συνένωση όλων των τάξεωνσε ένα εθνικό και οικονομικό όλον .8) να αναπτύξει την αγάπη για κάθε τι το βουλγαρικό:για την βουλγαρική εθνική ιστορία, την βουλγαρικήεθνική κληρονομιά, την διατήρηση των λαϊκών εθίμωνκαι της εθνικής ουσίας, κ.λπ.Terzioski, σ. 198-199.Η εποποιία... του λαού της Αλβανίας, 1939-1944.Αυτός ο πίνακας του Σ. Κάπο ονομάζεται Τοσχολείο των παρτιζάνων. Το ενδιαφέρον τουέγκειται στο ότι απεικονίζει τον εκπαιδευτικό ρόλο τουαγώνα των Παρτιζάνων. Εκείνοι που γνώριζαν γραφήκαι ανάγνωση συνήθιζαν να διδάσκουν τους άλλουςπου δε γνώριζαν.Β-30. Καταστατικό της Κεντρικής ΠολιτιστικήςΛέσχης «Κλήμης της Οχρίδας» στηΓιουκοσλαβική ΜακεδονίαOι σκοποί της λέσχης είναι οι εξής:1) να ενώσει όλες τις δυνάμεις οι οποίες μεριμνούνγια την παγίωση της βουλγαρικότητας μεταξύ τουμακεδονικού πληθυσμού·2) να δημιουργήσει μέσα στους κόλπους του λαούεμπεριστατωμένη γνώση και αναγνώριση του βουλγαρικούκράτους, του αυτοκράτορα και της πατρίδας·3) να εργαστεί για την ένωση όλων των Βουλγάρων μεσκοπό τη δημιουργία της Μεγάλης Βουλγαρίας εντόςτων εθνικών, ιστορικών και οργανικών της συνόρων·Μετά την προσάρτηση των εδαφών της ΓιουγκοσλαβικήςΜακεδονίας στη Βουλγαρία, ηΔιεύθυνση Εθνικής Προπαγάνδας οργάνωσε ένα δίκτυοτων λεγόμενων «Πολιτισμικών Επιτροπών» σε όλα ταμεγάλα αστικά κέντρα. Αυτοί οι φορείς υποτίθεται πωςθα χρησιμοποιούνταν ως ένα πρώτο βήμα για τη δημιουργία«λαϊκών πανεπιστημίων», δηλαδή την οργάνωσηνυκτερινών μαθημάτων για την καταπολέμηση τουαναλφαβητισμού, αναγνωστηρίων και άλλων παρόμοιων.Πολύ σύντομα αυτές οι επιτροπές, που ονομάστηκανΠολιτιστικές Λέσχες, αποτέλεσαν κανονικά στοιχεία τωνδιοικητικών μονάδων σε όλα τα επίπεδα: στις κωμοπόλεις,τους δήμους, τις μεγαλύτερες περιφέρειες κ.λπ. Ηκεντρική Πολιτιστική Λέσχη, ο «Κλήμης της Οχρίδας»,ιδρύθηκε στα Σκόπια. Από το απόσπασμα του καταστατικούτης, που παραθέτουμε παραπάνω, φαίνεται πως τοτελευταίο προσδιορίζει τον ρόλο που προβλεπόταν ναδιαδραματίσουν οι Πολιτιστικές Λέσχες στη Μακεδονία.Β-31. Η Κυβέρνηση Αντωνέσκου, έχονταςδηλώσει την πρόθεσή της να δημιουργήσειένα νέο εκπαιδευτικό σύστημα για τονρουμανικό λαό, αναλαμβάνει πρωτοβουλίαγια να προαγάγει την πατριωτική πολιτική στασχολεία, στο πλαίσιο της οποίας σημαντικό ρόλοδιαδραματίζει η ηρωολατρείαΗ λατρεία των ηρώων στα σχολεία86

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣΠροκειμένου το σχολείο να αναδειχθεί, μέσω ζωντανώνπαραδειγμάτων, σε οίκο εθνικής εκπαιδεύσεωςγια τα παιδιά και τη νεολαία, κάθε σχολείοθα πρέπει να εφοδιασθεί με φωτογραφίες τωνηρώων καθηγητών, οι υπότιτλοι των οποίων θαπρέπει να εξηγούν τόσο τους πολεμικούς άθλουςτων τελευταίων όσο και τα επιτεύγματά τους υπέρτου σχολείου. Επίσης στα σχολεία, προς εξύμνησηκαι απεικόνιση της πίστης τους και της αυτοθυσίαςτους υπέρ της πατρίδος, θα πρέπει να συγκεντρώνονταιφωτογραφίες των χωρικών οι οποίοι έπεσανστο πεδίο της μάχης. Κάθε μια από αυτές τις φωτογραφίεςθα πρέπει να φέρει εξηγήσεις σχετικά μετους γενναίους άθλους αυτών των στρατιωτών στοπεδίο της μάχης.Κατ’ αυτό τον τρόπο, τοποθετώντας στα σχολείατους ήρωες του Λαού μας και αποτίνοντάς τουςφόρο τιμής, θα συγκροτείται η πρώτη βίβλος τηςεθνικής ιστορίας για τους μαθητές. Οι άθλοι τουςθα «επιβλέπουν» αδιάκοπα την συνείδηση των μαθητώνκαι θα έχουν την μεγαλύτερη δυνατή επίδρασηεπί της ηθικής και εθνικής τους διαπαιδαγωγήσεως.[...]Κάθε παιδικός σταθμός και κάθε δημοτικό σχολείοθα επιλέξει μια ώρα εβδομαδιαίως για την τέλεσηαυτής της λατρείας των ηρώων.Το αναλυτικό πρόγραμμα του μαθήματος της λατρείαςτων ηρώων θα περιλαμβάνει την απόδοσηφόρου τιμής στη μνήμη των πεσόντων μαχητώντου χωριού με την χρήση των εξής μέσων:Εικόνες των τοπικών ηρώων...Περιγραφές οι οποίες θα συγκεντρώνονται απότους ήρωες του χωριού, οι οποίοι επέστρεψαν στηνπατρίδα...Χάρτες του πολέμου εναντίον του μπολσεβικισμού(παιδική χαρτογραφία)...Δεντροστοιχία των Ηρώων: στη μια πλευρά τουσχολικού κήπου θα φυτεύονται δέντρα, τα οποίαθα φέρουν τα ονόματα των ηρώων. Αυτά τα δέντραθα απαρτίζουν το αλσύλιο ή την δεντροστοιχία τωντοπικών ηρώων και την φροντίδα τους θα αναλαμβάνουνομάδες μαθητών.Κάθε σχολείο θα υψώσει έναν Εσταυρωμένο ειςμνήμην των ηρώων του χωριού.Επισκέψεις και μνημόσυνα στο κοιμητήριο τωνηρώων.Universul, φ. 44, 15.02.1942.Ποιοι ήταν οι σκοποί της σχολικής εκπαίδευσηςαπό την οπτική γωνία του Αντωνέσκου, όπως σκιαγραφούνταιστο παραπάνω απόσπασμα; Ποιος είναι οσκοπός της λατρείας των ηρώων; Έχουν οι μαθητές καιοι μαθήτριες άλλα πρότυπα εκτός από τους καθηγητέςτους; Ποια είναι η δική σας θέση όσον αφορά τη «λατρείατων ηρώων» στο σχολείο και γενικότερα; Ο αγώναςαυτών των ηρώων αντανακλά τις δικές σας σημερινέςπεποιθήσεις; Υπάρχουν παρόμοιες εκδηλώσεις στασχολεία σήμερα;Β-32. Απόσπασμα από εγχειρίδιο ιστορίας τηςστοιχειώδους εκπαίδευσης, που εκδόθηκεαπό το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (πουκαθοδηγούνταν από τους κομμουνιστές) στιςαπελευθερωμένες περιοχές της ΕλλάδαςΠοιος είναι ο πλησίον;Η Κική σηκώθηκε σήμερα με πολύ πυρετό. Όλη τηνύχτα πήγε να πνιγεί. Την πονεί ο λαιμός.Η μητέρα της παρακάλεσε τη γειτόνισα, που θα περάσειαπό την οδό που κάθεται ο γιατρός, να περάσεινα τον ειδοποιήσει για να’ρθεί. […]Η μητέρα δεν έχει ησυχία, μόλις ακούσει βήματα στοπεζοδρόμιο, τρέχει στο παράθυρο.Πότε θά’ρθει κι αυτός ο γιατρός.Ήρθε τέλος πάντων, είδε το παιδί κι είπε:Να προσέχεται πολύ, Κυρία μου, το παιδί. Έχεται άλλαπαιδιά; Να μείνουν χωριστά, γιατί η αρρώστεια είναικολλητική. Να πάρετε όσο μπορείτε πιο γρήγορα,μέσα σε ένα τέταρτο, αυτό το φάρμακο.Μόλις έφυγε ο γιατρός άρπαξε το σάλι της και τηντσάντα της και τρέχει στο φαρμακείο.[…]−Τασία Ιωαννίδου, φωνάζει ο φαρμακοποιός. Τοφάρμακο έτοιμο, 55 δραχμές.Η μητέρα ανοίγει την τσάντα. Έχει μόνο 35. Τι να κάνει;Πλησιάζει στο ταμείο.−Μπορώ να δώσω όσα λεπτά έχω και να πάρω τοφάρμακο; Το απόγευμα σας στέλνω τα υπόλοιπα.−Τι λες, κυρά μου, τον κουτό κάνεις; Να πας να φέρειςτα λεπτά και τότε θα πάρεις το φάρμακο.Η μητέρα σαστίζει, αρχίζει τα κλάματα. Θα αργήσω.Πρέπει το παιδί μου να πάρει το φάρμακο, κινδυνεύειη ζωή του.Μα ο φαρμακοποιός δεν ακούει τίποτα, κι ο κόσμος87

Η ΖΩΗ ΤΟΝ ΚΑΙΡΟ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥτην κοιτάει ύποπτα.Τότε σηκώνεται από τον πάγκο ένας εργάτης. Φτωχικάντυμένος και με πρόσωπο βασανισμένο.Πλησιάζει τη μητέρα και της λέει:−Τι είναι κυρά; Μην κάνεις έτσι. Άνθρωποι είμαστε.Να πάρε τα λεπτά που σου λείπουν!Η μητέρα ζαλισμένη έσκυψε να φιλήσει το χέρι τουεργάτη. Μα αυτός βιαστικά και ταπεινά γύρισε καικάθησε στη θέση του.Τα αετόπουλα, σ. 97-98.Πώς παρουσιάζεται σ’ αυτή την πηγή ο εργάτης;Ποιος ο λόγος μιας τέτοιας παρουσίασης; Εικ. 25. Ιλία Μπεσκόφ: Χωρίς ζωτικό χώρο, 1942Ο σχεδιαστής και ζωγράφος Ιλία Μπεσκόφ(1901-1958) παραμένει ένας από τους πιο διάσημουςβουλγάρους καλλιτέχνες.Τι είδους μήνυμα προσπαθεί ο ζωγράφος να δώσειμέσα από αυτό το σχέδιο;Β-33. Από την Εμπιστευτική Αναφορά υπ’ αρ.162 του αμερικανού γενικού προξένου ΣάμουελΧόνακερ προς τον υπουργό Εξωτερικών τωνΗΠΑ Κόρντελ ΧαλKωνσταντινούπολη, 4 Νοεμβρίου του 1942Ένας άλλος ιδιαίτερα ισχυρός παράγοντας ο οποίοςδιαμορφώνει την κοινή γνώμη και ως εκ τούτου και88

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ Εικ. 26. Φωτογραφία από ρουμανικήεφημερίδα: άρθρο για τη γυναικεία μόδα (1942)το αίσθημα μεταξύ του λαού, είναι η εθνικοσοσιαλιστικήπροπαγάνδα, η οποία διεξάγεται στα σχολεία.Εφαρμόζεται κυρίως, μέσω της διδασκαλίας των μαθημάτωντης βουλγαρικής Γεωγραφίας, της Ιστορίαςκαι της Λογοτεχνίας. Κάθε βούλγαρος συγγραφέαςκαι δάσκαλος είναι προπαγανδιστής της εθνικιστικήςβουλγαρικής θέσης. Όλοι οι νεαροί Βούλγαροι, δεκατεσσάρωνή δεκαεννέα χρονών, που έχουν τελειώσειτο γυμνάσιο ή το λύκειο αντίστοιχα, γνωρίζουν απ’έξω τον χάρτη των Βαλκανίων και είναι άριστα ενημερωμένοιγια τις βουλγαρικές αξιώσεις επάνω στιςδιάφορες περιοχές των Βαλκανίων. Έχουν επίσης επίγνωσητων θεμελιωδών επιχειρημάτων αυτών τωναξιώσεων. Στους τοίχους κάθε σχολείου υπάρχουνχάρτες της Βουλγαρίας από διαφορετικές περιόδουςτης ιστορίας της και αυτοί οι χάρτες χαράζονται ανεξίτηλαστη μνήμη κάθε παιδιού. Έτσι, οι εδαφικές αξιώσειςτης χώρας έχουν μετατραπεί σε στοιχείο τωνεθνικών συμφερόντων. Δεν εκφράζουν τη θέση καιτη γνώμη μόνον της δυναστείας και της κυβέρνησης,αλλά και ολόκληρου του πληθυσμού. Με αυτόν τοντρόπο η σχολική εκπαίδευση στον εθνικισμό, στιςδιάφορες μορφές του, έχει αποκτήσει τεράστια προπαγανδιστικήσημασία.Βουλγαρία − ο ανεξέλεγκτος σύμμαχος του Γ΄ Ράιχ, σ. 91.Γιατί ήταν τόσο σημαντικό να επιβληθούν αυτάτα προπαγανδιστικά προγράμματα στα σχολεία;Κατά τη γνώμη σας, έχουμε σήμερα παρόμοιες καταστάσειςστα σχολικά εγχειρίδια της ιστορίας, της γεωγραφίαςκαι της λογοτεχνίας; Εξηγείστε τη θέση σας. Εικ. 27. Σκηνή από την κινηματογραφικήταινία του Ντράγκολιουμπ Αλέξιτς,Απροστάτευτη αθωότηταΓιουγκοσλαβική Κινηματοθήκη, Βελιγράδι.Universul, φ. 30, 1.02.1942.Θεωρείτε πως υπήρχαν πολλοί αναγνώστες καιαναγνώστριες της εφημερίδας που να ενδιαφέροντανγι’ αυτό το άρθρο εκείνη την εποχή; Εξηγείστετη θέση σας.Η ταινία γυρίστηκε παράνομα στο Βελιγράδικατά τη διάρκεια της Κατοχής. Ο Αλέξιτς, καλλιτέχνηςτου τσίρκου, δεν είχε καμιά εμπειρία στην κινηματογραφικήτέχνη και το ίδιο ίσχυε και για τους περισσότερουςσυνεργάτες του. Πάντως η ταινία πέρασε από τονσκόπελο των λογοκριτών και, καθώς ήταν το μοναδικόσερβικό φιλμ στο ρεπερτόριο των τοπικών κινηματογράφωνπου έδειχναν μόνον ταινίες από τη Γερμανία καιτις άλλες χώρες του Άξονα, έγινε μεγάλη επιτυχία.89

Η ΖΩΗ ΤΟΝ ΚΑΙΡΟ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ Εικ. 28. Διαφημίσεις κινηματογραφικώνπροβολών στα κινηματοθέατρα τουΒελιγραδίου στα μέσα Σεπτέμβρη του 1942Novo Vreme, 16 Σεπτεμβρίου 1942.Από τους τίτλους φαίνεται πως πρόκειται γιαγερμανικές, ιταλικές και ουγγρικές ταινίες. Απότην αρχή της κατοχής της Σερβίας, τον Απρίλιο του 1941,όλοι οι κινηματογράφοι και οι επιχειρήσεις διανομήςκινηματογραφικών ταινιών τέθηκαν υπό αυστηρή «επιτροπικήδιαχείριση» και επιβλήθηκε λογοκρισία, ενώ οικινηματογράφοι που ανήκαν σε Εβραίους δημεύτηκαν.Η γερμανική προπαγάνδα και τα εγχώριας παραγωγήςφιλμ των συνεργατών των κατακτητών έγιναν υποχρεωτικόμέρος των κιινηματογραφικών προγραμμάτων.Β-34. Ρουμανικό νομοθετικό διάταγμα για τηρύθμιση των εκπαιδευτικών ζητημάτων τωνΕβραίων, της 11 ης Οκτωβρίου του 1940Άρθρο 1. Οι Εβραίοι είναι ελεύθεροι να οργανώνουν,στο πλαίσιο της ιδιωτικής εκπαίδευσης, τα δικά τουςσχολεία πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης.Άρθρο 2. Τα εβραϊκά σχολεία σύμφωνα με το προηγούμενοάρθρο μπορούν να λειτουργούν μόνον μεεβραϊκό προσωπικό και να δέχονται μόνον εβραίουςμαθητές.Άρθρο 3. Όσοι γεννήθηκαν από γονείς Εβραίους ή απόπατέρα Εβραίο, οποιοδήποτε κι αν είναι το θρήσκευμάτους, απαγορεύεται να ασκούν το λειτούργημα του διδασκάλουή να μετέχουν σε διοικητικά σώματα και επίσηςδεν γίνονται δεκτοί ως μαθητές ή σπουδαστές σταρουμανικά δημόσια ή ιδιωτικά σχολεία στοιχειώδους,μέσης ή ανωτέρας εκπαιδεύσεως, ούτε στα σχολείατων άλλων χριστιανικών εθνολογικών ομάδων. Κατ’εξαίρεση και μόνον κατά περίπτωση, το ΥπουργείοΕθνικής Παιδείας, Θρησκευμάτων και Τεχνών μπορείνα εξουσιοδοτήσει άτομα που γεννήθηκαν από εκχριστιανισμένοεβραίο πατέρα και χριστιανή μητέρα άλληςεθνολογικής προέλευσης να ασκούν το λειτούργηματου διδασκάλου ή να μετέχουν σε διοικητικάσώματα σε ιδιωτικές και επαγγελματικές χριστιανικέςσχολές, εφόσον έχουν βαπτισθεί στη χριστιανική πίστησε ηλικία μικρότερη των δυο ετών. Τα νόθα παιδιάθα παίρνουν την νομική θέση της μητέρας τους. [...]Άρθρο 5. Το Υπουργείο Εθνικής Παιδείας, Θρησκευμάτωνκαι Τεχνών θα απολύσει και θα απομακρύνει όλατα άτομα που εμπίπτουν στην περίπτωση του Άρθρου3 του παρόντος Νομοθετικού Διατάγματος.Benjamin, τ. Α’, σ. 70-71.Ποιες διακρίσεις αντιμετώπιζαν οι εβραίοι μαθητές;Υπάρχουν στις ημέρες μας παρόμοιες στάσειςαπέναντι στους Εβραίους ή σε άλλες εθνικοθρησκευτικέςομάδες;Β-35. Αλλαγές στα αναλυτικά προγράμματατων αλβανικών σχολείων κατά τη διάρκεια τηςιταλικής κατοχήςΤο Υπουργείο Παιδείας έχει αρχίσει να εφαρμόζει τοευρύ εκδοτικό του πρόγραμμα για την δημοσίευσητων γυμνασιακών εγχειριδίων. Όπως είναι γνωστό,προηγουμένως δεν υπήρχαν σχεδόν καθόλου εγχειρίδιαγια τις τάξεις του γυμνασίου και χρησιμοποιούντανένα σύστημα γραπτών σημειώσεων. Γι' αυτό90

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣτο λόγο το Υπουργείο Παιδείας αποφάσισε να αντιμετωπίσειαυτό το ζήτημα και μπορεί να ειπωθεί ότιαπό τις αρχές του ερχόμενου ακαδημαϊκού έτους θαυπάρχουν αρκετά κείμενα έτοιμα προς χρήση. Ήδη,πολλοί συγγραφείς και μεταφραστές ασχολούνταιμε την προετοιμασία τους. Πρόσφατα εκδόθηκε καιτο πρώτο από αυτά τα κείμενα: «Το δόγμα του φασισμού»,του Μπενίτο Μουσσολίνι, με εισαγωγή γιασχολική χρήση του Σαλβατόρε Βαλιτούττι και μεταφρασμένοαπό τον Καθηγητή Κόλε Σιρόκα.Tomori, 6 Αυγούστου 1940, σ. 2. Εικ. 30. Η εθνική ποδοσφαιρική ομάδα τουΑνεξάρτητου Κροατικού Κράτους (NDH)Σχολιάστε τον τίτλο του πρώτου κειμένου πουμεταφράστηκε, τυπώθηκε κι εκδόθηκε για χρήσηαπό τα αλβανικά γυμνάσια. Ποιο πολιτικό δόγμα είχεκαταλάβει κεντρική θέση στο εκπαιδευτικό σύστηματης Αλβανίας; Εικ. 29. Παιδιά τη στιγμή που μπαίνουνστις αίθουσες, στο δημοτικό σχολείο «ΧασάνΠριστίνα»Vojinović, Το να ‘σαι Κροάτης δεν είναι ντροπή, απλώςκακοτυχία.Γιατί έχουν υψωμένα τα χέρια οι κροάτες ποδοσφαιριστές;Τι συμβολίζει σήμερα αυτή η χειρονομία;Κατά τη γνώμη σας, θα έπρεπε οι αθλητές ναεκπροσωπούν τη χώρα τους, όταν δεν συμφωνούν μετις ενέργειες της κυβέρνησής τους;Β-36. Η ζωή στο κέντρο κατασκήνωσης νέωνΊταλο Μπάλμπο 45 , ένα από τα πολλά κέντραπου είχαν οργανωθεί από τους φασίστες στηνΑλβανίαΑυτή η εικόνα είναι σημαντική, επειδή αποτυπώνειτις αλλαγές που σημειώθηκαν στα αλβανικάσχολεία μετά την έναρξη της ιταλικής κατοχής.Δείχνει μαθητές την ώρα που μπαίνουν στις τάξεις τουςστο δημοτικό σχολείο «Χασάν Πριστίνα». Εύκολα μπορείνα διακρίνει κανείς πως οι στολές που φορούν οι μαθητέςείναι ίδιες με της ιταλικής φασιστικής νεολαίας.Αυτός ήταν ένας από τους τρόπους που χρησιμοποιήθηκανγια να εξαπλωθεί, κατά τη διάρκεια της κατοχής,η φασιστική επιρροή στα αλβανικά σχολεία.Αυτοί οι επισκέπτες πηγαίνουν να δουν την καλότυχηνεολαία, που έχει το υψηλό προνόμιο για πρώτηφορά, να ζήσει εδώ τη φασιστική φιλοξενία και νααναζωογονηθεί στους ηλιόλουστους κήπους τηςκατασκήνωσης, όπου καθημερινά απολαμβάνει μιαάριστη γυμναστική και ηθική εκπαίδευση και μαθαίνεινα αγαπά τον φασισμό και τον Ντούτσε. Όλη τημέρα πάνω στον λόφο, στον φρέσκο αέρα και τονήλιο καθώς και στα πεδία των ασκήσεων, στα λουτρά,στα παιχνίδια, στον χορό και σε όλες τις άλλεςδραστηριότητες αναψυχής και άθλησης, η νεολαίααυτή μαθαίνει καλύτερα την Αυτοκρατορία στηνοποία έχει την ευδαίμονα τύχη να ανήκει η Αλβανία,45 Ο Ίταλο Μπάλμπο ήταν ένας ιταλός εθελοντής που είχε πολεμήσει στην Αλβανία το 1913, στη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων.91

Η ΖΩΗ ΤΟΝ ΚΑΙΡΟ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥτη ζωή του Ιδρυτή της Αυτοκρατορίας και τους ηρωικούςάθλους του Ίταλο Μπάλμπο, το όνομα του οποίουφέρει και το κατασκηνωτικό αυτό κέντρο.Tomori, φ. της 11 ης Αυγούστου 1940, σ. 2.Ποιος ήταν, κατά τη γνώμη σας, ο κύριος σκοπόςτέτοιων κατασκηνώσεων; Ποιους σκοπούς υπηρετούσανστην πραγματικότητα οι μορφές διασκέδασηςπου οργανώνονταν σ’ αυτές; Εικ. 31. Περιγραφή ποδοσφαιρικού αγώναμεταξύ Ρουμανίας και Κροατίας από ρουμανικήεφημερίδα, το 1942Universul, φ.281 14.10.1942.Ποια είναι η γνώμη σας για τα αθλητικά γεγονότακατά τη διάρκεια του πολέμου; Συγκρίνετε αυτήτην εικόνα με την Εικ.30.92

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣΒ-37. Το Υπουργείο Εθνικής Εκπαίδευσηςτης Ρουμανίας απαγορεύει τους χάρτες πουθα μπορούσαν να θυμίζουν στον κόσμο τησοβιετική εισβολή του 1940Εγκύκλιος για τον τρόπο εφαρμογής της Συνθήκης Ανακωχήςστα σχολείαΤο Υπουργείο Εθνικής Παιδείας πληροφορεί όλα τασχολεία της χώρας, κάθε τύπου, καθώς και τα πολιτιστικάιδρύματα που εξαρτούνται από το Υπουργείο,ότι σύμφωνα προς τις διατάξεις του Άρθρου 16 τηςΣυνθήκης Ανακωχής απαγορεύεται η εκτύπωση,εισαγωγή, διανομή ή έκθεση χαρτών, οι οποίοι δείχνουντα ρουμανικά σύνορα με τη μορφή που είχανπριν από τις 28 Ιουνίου του 1940 και οι οποίοι παρουσιάζουντην Βόρειο Μπουκοβίνα και την Βεσσαραβίαως τμήματα της χώρας. Επίσης, απαγορεύεται στασχολεία η χρήση εκπαιδευτικών υλικών οποιουδήποτεείδους, εάν το υλικό αυτό δεν είναι εγκεκριμένοκαι εάν δεν βρίσκεται σε συμφωνία με τις υποδείξειςτων Επιτροπών Ελέγχου, τις οποίες συνιστά τοΥπουργείο. Οι επιτροπές αυτές αναλύουν το εκπαιδευτικόυλικό ως προς το περιεχόμενό του και δενεγκρίνουν παρά μόνον εκείνο, το οποίο δεν περιέχειεδάφια που θα μπορούσαν να διαταράξουν τις φιλικέςσχέσεις μεταξύ της Ρουμανίας και των ΗνωμένωνΕθνών. Η διανομή από τα σχολεία και τα πανεπιστήμιαβιβλίων τα οποία θα μπορούσαν να περιέχουνεδάφια που προσβάλλουν τους όρους της ΣυνθήκηςΑνακωχής και τα οποία θα μπορούσαν να διαταράξουντις σχέσεις της ανακωχής, η οποία έχει συμφωνηθείμε τα Ηνωμένα Έθνη, απαγορεύεται επίσης.Universul, φ. 318, 26 Νοεμβρίου 1944.Το νέο καθεστώς έφερε στη Ρουμανία τη δημοκρατίακαι την ελευθερία, όπως είχε υποσχεθεί τοΒασιλικό Διάγγελμα; Υποστηρίξτε την απάντησή σας μεσυγκεκριμένα επιχειρήματα. Κατά τη γνώμη σας, ποιοιπροωθούσαν αυτές τις απαγορεύσεις; Γιατί υιοθέτησαντη συγκεκριμένη στάση;Β-38. Ο Ιλίγια Γιακόβλεβιτς, φυλακισμένος απότους Ουστάσι στο στρατόπεδο συγκέντρωσηςτης Στάρα Γκράντιτσκα στην Κροατία, μιλά γιατην καθαρεύουσα του Πάβελιτς, αρχηγού τουκροατικού κράτουςΣτον «Κροατικό Λαό», την κυριότερη κομματικήεφημερίδα των Ουστάσι, κάποιος απρόσεχτα χρησιμοποίησετη λέξη «πόγκρεμπ» (η σερβική έκφρασηγια την κηδεία). Ο Πογκλάβνικ (ο επίσημος τίτλος τουΠάβελιτς) σοκαρίστηκε, η «αυλή» του σοκαρίστηκε,το προσωπικό του γραφείο έφριξε. Όλοι μαζί σήμανανεπιφυλακή. Ποιος είναι αυτός ο εγκληματίας; Ο«Κροατικός Λαός» δημοσίευσε δύο διαδοχικά πρωτοσέλιδαμε μια αυστηρή επίπληξη κατευθείαν απότο προσωπικό γραφείο του Πογκλάβνικ καθώς καιτην απειλή του Πογκλάβνικ, πως ο παραβάτης δενθ’ αργούσε να βρεθεί και να τιμωρηθεί. […] Περίμεναπως δεν θ’ αργούσα και πολύ να πω «Καλημέρα»στο εν λόγω πρόσωπο (που χρησιμοποίησε τη λέξηπόγκρεμπ), στο στρατόπεδο. Αλλά καθώς το εν λόγωπρόσωπο δεν ήταν άλλος από τον προσωπικό στενογράφοή αλλιώς «ταχυγράφο» του Πάβελιτς, εξασφάλισετη συγχώρεσή του κι εμείς στερηθήκαμε τησυγκίνηση που περιμέναμε.Jakovljević, σ. 205-206.Χρησιμοποιώντας καταπιεστικά μέτρα η κυβέρνησητων Ουστάσι προσπάθησε να «καθαρίσει»την κροατική γλώσσα από ξένες επιρροές,δηλαδή κατεξοχήν τις σερβικές. Καθώς οι δυο γλώσσεςήταν σχεδόν πανομοιότυπες, οι Ουστάσι προσπάθησαν(τεχνητά) να δημιουργήσουν μια κροατική γλώσσα, ηοποία θα ήταν εντελώς διαφορετική από τη γλώσσαπου ακόμη και οι ίδιοι χρησιμοποιούσαν προπολεμικά.Περιγράψτε και εξηγείστε τη στάση του Γιακόβλεβιτςαπέναντι στον Πάβελιτς. Tι συμπεραίνεταιγια τον Πάβελιτς από την ερμηνεία των πραγμάτωνπου δίνει ο Γιακόβλεβιτς, ιδίως σε σχέση με το ανέκδοτογια τη σερβική λέξη «πόγκρεμπ»; Είναι σωστό ο ηγέτηςτου κράτους να ασχολείται με γλωσσικά ζητήματα; Συγκρίνετετην εικόνα του Πάβελιτς, όπως αυτή διαγράφεταιστη συγκεκριμένη πηγή, με εκείνη που μας δίνειτο κείμενο Α-2.93

Η ΖΩΗ ΤΟΝ ΚΑΙΡΟ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥΓενικές ερωτήσεις υποκεφαλαίου ΙVΣ’ αυτό το κεφάλαιο είδαμε πολλά παραδείγματα προπαγάνδας μέσω της εκπαίδευσης κατά τη διάρκεια του ΔεύτερουΠαγκόσμιου Πολέμου. Καταστρώστε έναν κατάλογο των διάφορων στόχων της προπαγάνδας στις βαλκανικές χώρεςκαι προσπαθείστε να βρείτε ομοιότητες μεταξύ τους. Η προπαγάνδα εξαφανίστηκε από τα εκπαιδευτικά συστήματα μετάτον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο; Αν η απάντησή σας σ’ αυτό το ερώτημα είναι αρνητική, αναφέρετε παραδείγματα. Μπορείτενα βρείτε σχετικά παραδείγματα από τη χώρα σας;94

Κεφάλαιο Γ: Η φρίκη του πολέμουΗ φρικαλεότητα και η ωμότητα του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου οφείλονταν σε ένα σύνθετο μείγμα πολλώνκαι ποικίλων παραγόντων, περιστάσεων, στάσεων και ιδεολογικών κινήτρων. Εξαιτίας αυτής της ευρύτητας καιτης περιπλοκότητάς τους, λίγα μόνον από όλα αυτά τα στοιχεία μπορούν να αναφερθούν και να εξεταστούν εδώαναλυτικά, όπως: τα μαρτύρια που υπέφερε ο άμαχος πληθυσμός εξαιτίας της εξάλειψης της διάκρισης ανάμεσαστην πρώτη γραμμή του μετώπου και τα μετόπισθεν, τα σχέδια της Γερμανίας για την εξασφάλιση περισσότερου«ζωτικού χώρου», που ήταν ένας από τούς λόγους που την ώθησαν στην εκκαθάριση των κατεχόμενων περιοχών,η ωμότητα, ως ουσιώδες στοιχείο του σχεδίου για την εκπλήρωση της γερμανικής ιδεολογίας, που βασιζόταν στονρατσισμό και τον αντισημιτισμό, η διατήρηση των κατεχόμενων περιοχών υπό έλεγχο μέσα από την αμείλικτη καιβάρβαρη τιμωρία του αθώου, άμαχου πληθυσμού και τέλος, ο ρόλος που διαδραμάτισε η φασιστική και ναζιστικήκατοχή στην αναζωπύρωση των υπόγειων εθνικών εντάσεων που σιγόκαιγαν στην περιοχή. Αυτός ο τελευταίοςπαράγοντας συνέβαλε στο ξέσπασμα των εμφύλιων πολέμων σε ορισμένες από τις χώρες της ΝοτιοανατολικήςΕυρώπης, καθώς όλες οι πλευρές υποκινήθηκαν από τις δυνάμεις κατοχής, με αποτέλεσμα συγκρούσεις πουαποδείχτηκαν αφάνταστα σκληρές.Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος «εμπλούτισε» το λεξιλόγιό μας με δύο ακόμη λέξεις: γενοκτονία και ολοκαύτωμα.Και μολονότι οι ναζιστικές ιδέες για την καθαρή φυλή έβαζαν την ετικέτα Untermenschen (υπάνθρωποι),όχι μόνο στους Εβραίους αλλά και στους σιντί και στους ρομά (τσιγγάνους), στους Πολωνούς, στους Ουκρανούς,στους Ρώσους και άλλους, η Τελική Λύση που αφορούσε ειδικά στους Εβραίους, αποτελούσε μια εντελώς ξεχωριστήπερίπτωση εξαιτίας του τρομακτικού και συστηματικού τρόπου πραγμάτωσής της. Γι’ αυτόν το λόγο τηναντιμετωπίζουμε χωριστά σ’ αυτό εδώ το κεφάλαιο, ως ένα ιδιαίτερο φαινόμενο το οποίο είχε την ιδιαίτερή τουφύση και δυναμική, αλλά και στόχους που ήταν εντελώς ξεχωριστοί από τους σκοπούς και τη δυναμική του πολέμου,αν και εγγράφονταν βεβαίως στο πλαίσιο του τελευταίου. Δυστυχώς, στη Νοτιοανατολική Ευρώπη η ΤελικήΛύση εφαρμόστηκε με τόσο ωμή αποτελεσματικότητα, ώστε ο αριθμός των Εβραίων μειώθηκε δραματικά απόεννιακόσιες χιλιάδες περίπου σε λιγότερο από πενήντα χιλιάδες.Ορισμένες από τις αποτροπιαστικές όψεις του πολέμου, που αναφέραμε παραπάνω, επισημαίνονται στις πηγέςπου ακολουθούν. Θα παρακολουθήσουμε τα δεινά της ζωής στο μέτωπο, τις βιαιότητες εναντίον αμάχων στιςεπιχειρήσεις αντιποίνων του γερμανικού και του ιταλικού στρατού, τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, τις φυλακές,τις εκδικητικές επιχειρήσεις των Παρτιζάνων μετά τον πόλεμο, κ.ά.Ι. Η πρώτη γραμμή του μετώπουΓ1. O στρατιωτικός νόμος, όπως εφαρμοζόταναπό τους αλβανούς αντάρτες«Μόνο σε μια περίπτωση πιάσαμε αιχμαλώτους μερικούςΙταλούς. Αυτό το ασυνήθιστο γεγονός ανακοινώθηκεμε μεγάλη περηφάνεια από το Σταμπ καιμε κάλεσαν να πάω να τους δω με τα ίδια μου ταμάτια. Πήγα σε ένα σπίτι στο Βιτκούκ, όπου βρήκατέσσερεις ιταλούς αξιωματικούς και τέσσερεις άλλωνβαθμών. Έμοιαζαν να έχουν δεχτεί τη μοίρα τους,γιατί δεν υπήρχε σχεδόν καμιά αμφιβολία πως θατουφεκίζονταν, τουλάχιστον οι αξιωματικοί. Έμοιαζαναξιοσημείωτα ήρεμοι και αρνήθηκαν να δώσουνάλλες πληροφορίες εκτός από τα ονόματά τους καιτις διευθύνσεις των οικογενειών τους στην Ιταλία. Αισθανόμουνμάλλον μελαγχολικός, γιατί η εκτέλεση95

Η ΦΡΙΚΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥαιχμαλώτων μου προκαλούσε αποστροφή. Η άρνησηνα συλληφθούν αιχμάλωτοι την ώρα της σύγκρουσηςήταν άλλο ζήτημα . οι Ιταλοί είχαν κάποτε απειλήσειότι θα εκτελούσαν δέκα αλβανούς ομήρους για κάθεΙταλό που θα πιανόταν αιχμάλωτος και αυτό απόμόνο του δεν αποτελούσε ενθαρρυντικό στοιχείο γιαεπίδειξη φιλευσπλαχνίας. Στον ανταρτοπόλεμο έναςαιχμάλωτος είναι βάρος, γιατί πρέπει να τρέφεται καινα φυλάγεται για να μην αποδράσει. Επομένως, ηπροφανής λύση ήταν να μην πιάνονται αιχμάλωτοι.Οι ίδιοι οι αντάρτες ήξεραν ότι, αν συλλαμβάνονταν,θα εκτελούνταν επί τόπου ή αργότερα, πιθανόταταέπειτα από βασανιστήρια κι έτσι το σύστημα να μηνπιάνει κανείς αιχμαλώτους καθιερώθηκε ως ένα απότα χαρακτηριστικά του ανταρτοπόλεμου».Smiley, σ. 66.Σχολιάστε την ηλικία των αιχμάλωτων Παρτιζάνων;Ποια είναι η γνώμη σας για τα παιδιά – στρατιώτες;Ποια γνώμη έχετε για τους στρατούς που τα δέχονται καιτα χρησιμοποιούν; Υπάρχουν σήμερα παιδιά στρατιώτεςσε κάποια μέρη του κόσμου; Συγκρίνετε αυτά που λέειτο κείμενο με την Εικόνα 22.Επίσης, συγκρίνετε τη στάση απέναντι στους αιχμαλώτουςπου περιγράφεται εδώ, με αυτήν που είδαμε στηνπροηγούμενη πηγή. Μπορεί κανείς να συναγάγει κάποιογενικό συμπέρασμα βασιζόμενος μόνον σ’ αυτά τα δύοσύντομα αποσπάσματα; Εξηγείστε τη θέση σας. Εικ. 32. Η 4 η Μεραρχία Παρτιζάνων σταβουνά του Μαυροβουνίου, 1944Σχολιάστε τη συμπεριφορά των ιταλών αξιωματικών.Θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ηρωική,μολονότι οι ίδιοι ήταν οι επιτιθέμενοι στον πόλεμο;Γιατί δεν έπιαναν αιχμαλώτους οι αλβανοί αντάρτες;Πώς επηρέασε τη συμπεριφορά τους η πολιτική τωνΙταλών;Γ-2. Η μεταχείριση των αιχμαλώτων από τουςαλβανούς εθνικιστές«Το πιο αξιοσημείωτο γεγονός όμως, που σημάδεψετην παραμονή του στρατού στο χωριό, ήταν η σύλληψηδυο Παρτιζάνων, των πρώτων αιχμαλώτων αυτήςτης επιχείρησης. Ήταν και οι δυο τους μικρά παιδιά,δώδεκα χρονών ο ένας και δέκα ο άλλος, και είχαν μείνειπίσω κατά την υποχώρηση των Παρτιζάνων από τοΣούπαλ, εξαντλημένοι από την πείνα και την αϋπνία.Την ώρα που τους είδαμε είχαν και οι δύο φάει καιξεκουραστεί και μολονότι ήταν ακόμη αρκετά νυσταγμένοι,έμοιαζαν να έχουν πολύ καλή διάθεση για ναπιάσουν φιλίες. Ο τρόπος που μιλούσαν ήταν γεμάτοςαπό φράσεις της κομμουνιστικής διαλέκτου και μαςείπαν πως είχε περάσει σχεδόν ένας χρόνος από τότεπου το είχαν σκάσει από τα σπίτια τους, κοντά στηνΑυλώνα για να πάνε με τους Παρτιζάνους. Και οι δύοέλεγαν πως είχαν συμμετάσχει σε επιχειρήσεις εναντίοντων Μπαλλιστών και των Γερμανών.Amery, σ. 222-223.Dedijer, 1941-1944. Εικ. 33. Ρουμάνοι στρατιώτες ανεβασμένοισε καμήλες στις μάχες του ΚαυκάσουUniversul, φ. 272, 5 Οκτωβρίου 1942.96

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣΠαίρνοντας υπ’ όψιν σας ότι η μεγάλη πλειονότητατου ρουμανικού στρατού απαρτιζόταναπό αγρότες, σχολιάστε εν συντομία τις ενδεχόμενεςαντιδράσεις των στρατιωτών απέναντι στις καμήλες,που ήταν ένας εντελώς εξωτικός τρόπος ταξιδιού γιατον ρουμανικό στρατό. Μπορεί ο πόλεμος να θεωρηθείσαν ένα μέσο για ν’ αποκτήσουμε νέες εμπειρίες, όχιαναγκαστικά κακές;ΙΙ. ΩμότητεςΓ-3. Ανακοινώσεις των γερμανών στρατιωτικών διοικητώντης Ελλάδας προς τον τοπικό πληθυσμό(1943)ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΙΣΟ συλλαμβανόμενος καταστρέφων ή οπωσδήποτεβλάπτων τηλεφωνικά σύρματα θα τυφεκίζεται. Ηποινή αυτή θα επιβάλλεται και εις γυναίκας και ανηλίκους.Εάν ο δράστης δεν ήθελε συλληφθή, θα συλλαμβάνονταιπέντε πρόσωπα από τα πλησιόχωρα χωρία άτινακαι θα τυφεκίζονται. Εις τας Κοινότητας εις τας οποίαςήθελον ανήκει τα ανωτέρω πρόσωπα θα επιβάλλεταιποινή περουσιακή.Η διαταγή αυτή ισχύει από της δημοσιεύσεώς της.Εν Κερκύρα τη 23 Οκτωβρίου 1943Ο Διοικητής της Νήσου ΚερκύραςΑΝΑΚΟΙΝΩΣΙΣ ΑΦΟΡΩΣΑΤΗΝ ΑΠΑΓΟΡΕΥΣΙΝ ΑΠΕΡΓΙΩΝΠάσα απεργία θα θεωρείται ως εχθρική εκδήλωσις τουπληθυσμού έναντι των Αρχών Κατοχής και αν ακόμηδεν θίγονται αμέσως στρατιωτικά συμφέροντα. Τοαυτό ισχύει και δια την υποκίνησιν εις απεργίαν καιτην απόπειραν απεργίας.Θα καταστείλω με άπαντα τα εις την διάθεσίν μουμέσα, αμειλίκτως, πάσαν τοιαύτην απόπειραν.Αι παραβάσεις εις το μέλλον θα τιμωρούνται εις βαρείαςπεριπτώσεις με θάνατον. Ιδίως, η ποινή του θανάτουθα επιβάλλεται εις τους υποκινητάς και αρχηγούς. Οιλοιποί συμμετέχοντες εις απεργίας θα τιμωρούνται μεβαρείας ποινάς φυλακίσεως και αποστολήν εις στρατόπεδακαταναγκαστικών έργων.Αθήναι τη 10-9-43Ο Στρατιωτικός Διοικητής ΕλλάδοςΦλάισερ, τ. Β’, σ. 169.Γ-4. Γερμανική προκήρυξη προς τον πληθυσμό(Οκτώβριος του 1943) μετά το πρώτο κύμαμαζικών αντιποίνων στην ΕλλάδαΑΝΑΚΟΙΝΩΣΙΣΗΠΕΙΡΩΤΙΚΕ ΛΑΕ!Τα γερμανικά στρατεύματα υπεχρεώθησαν να καταστρέψουντα χωρία σας, διότι υπεβοηθήσατε τουςαντάρτας, οι οποίοι δολοφονικώς εφόνευσαν τουςστρατιώτας μας.Εις σας εναπόκειται να εμποδίσεται τους αντάρτας ναμη επιτίθενται κατά των γερμανών στρατιωτών.Άμα τη παρουσία ανταρτών οφείλετε ν’ αναφέρητεαμέσως τούτο εις το πλησιέστερον γερμανικόν φυλάκειον.Ούτω θα δυνηθούν τα γερμανικά στρατεύματανα εξασφαλίσουν την ζωήν, την οικογένειάν σαςκαι την περιουσίαν σας. Τα γερμανικά στρατεύματαδεν ευρίσκονται εν Ελλάδι ως εχθρός του ελληνικούπληθυσμού. Οι μόνοι εχθροί μας είναι αι αντάρται, οιοποίοι διαταράσσουν την ησυχίαν και την τάξιν τουτόπου.[…]Εις το εξής πρέπει να καλλιεργήσητε αγαθάς σχέσειςμε τα γερμανικά στρατεύματα δια την αποκατάστασιντης ησυχίας και τάξεως, αλλά κυρίως και προς το ίδιονατομικόν σας συμφέρον.Η ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΙΣΦλάισερ, τ. Β’, σ. 223.Μπορούσαν πράγματι οι κάτοικοι των χωριών, πουκατέστρεψε ο γερμανικός στρατός, να εμποδίσουντους αντάρτες να εξαπολύουν επιθέσεις εναντίον τους;Ήταν πράγματι ο στόχος του γερμανικού στρατού κατοχήςστην Ελλάδα η προστασία της ζωής και της περιουσίαςτου τοπικού πληθυσμού, όπως ισχυριζόταν αυτή ηανακοίνωση; Τι σκέφτεστε σχετικά με την επιβολή τηςθανατικής ποινής στα γυναικόπαιδα για τέτοιου είδουςπράξεις;97

Η ΦΡΙΚΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ Εικ. 34. Αντίποινα του γερμανικού στρατούστην Ελλάδα: φωτογραφία μαζικών εκτελέσεωνστο Αγρίνιο, 1943λέσεων θα πρέπει να είναι τέτοιος, ώστε να δημιουργείαίσθηση τρόμου».Krizman, σ. 520.Καθώς τα παραπάνω περιέχονταν σε διαταγή πουείχε εκδοθεί επίσημα, ο γερμανικός στρατός δε θεωρούσεπως αυτές οι εκτελέσεις αποτελούσαν εγκλήματα.Εσείς συμφωνείτε με αυτήν τη στάση; Μπορούνοι νόμοι και οι κανόνες πάντοτε να ορίσουν σωστά το τιαποτελεί έγκλημα και τι όχι;Γ-6. Γερμανικές ωμότητες στην κατεχόμενηΑλβανία ( Ιούλιος του 1943)Φλάισερ, τ. Α’, σ. 347.Γ-5. Οι διαταγές του Χίτλερ σχετικά με τη συμπεριφοράτου γερμανικού στρατού στα κατεχόμεναεδάφη της Νοτιοανατολικής Ευρώπης«Προκειμένου οι συνομωσίες να πληγούν στη ρίζατους, με την πρώτη ευκαιρία και χωρίς κανένα δισταγμόθα πρέπει να λαμβάνονται αυστηρότατα μέτρα,ούτως ώστε να επιβάλλεται η εξουσία των δυνάμεωνκατοχής και να αποτρέπεται οποιαδήποτε περαιτέρωεξάπλωση των ανατρεπτικών ιδεών. Κατά την εφαρμογήτων ανωτέρω θα πρέπει να λαμβάνετε υπ’ όψιν σαςότι σε αυτές τις χώρες η ανθρώπινη ζωή δεν έχει αξίακαι μόνον με όλως ασυνήθη αυστηρότητα μπορούν ναεπιτευχθούν τα επιδιωκόμενα αποτελέσματα τρόμου.Ως αντίποινα για τη ζωή ενός γερμανού στρατιώτη θαπρέπει αναλογικά να επιβάλονται θανατικές ποινές σεπενήντα έως εκατό κομμουνιστές. Ο τρόπος των εκτε-«Καθώς πήρα το δρόμο της επιστροφής, είδα καπνό ναανεβαίνει από άλλα χωριά που καίγονταν και υπέθεσαπως τους είχαν βάλει φωτιά οι Ιταλοί για αντίποινα. Είχακάνει λάθος, γιατί έπεσα πάνω στον Σαφέτ Μπούτκα καιτην τσέτα του (στρατιωτικό απόσπασμα) από άνδρεςτων Μπαλλί Κομπετάρ, που μου είπαν ότι αυτό που είδανα καίγεται ήταν το χωριό του Μπαρμάς και ότι του είχανεβάλει φωτιά οι Γερμανοί. Είπε πως είχανε κάψει, γιααντίποινα, γυναικόπαιδα ζωντανά μέσα στα σπίτια τουςκαι ότι τα πυροβολούσαν, όταν αυτά προσπαθούσαν ναδραπετεύσουν. Πρόσθεσε ότι μια γερμανική μεραρχίαείχε μόλις φθάσει στην Κορυτσά από τη Φλώρινα. Αυτήήταν η πρώτη φορά που ακούγαμε για Γερμανούς στηνΑλβανία».Smiley, σ. 52.Η στάση των Γερμανών απέναντι στους ιταλούςστρατιώτες μετά την παράδοση των τελευταίων,τον Οκτώβριο του 1943«Εκεί μου έτυχε μια ακόμη καθυστέρηση, γιατί οι χωρικοίεπέμεναν να μου δείξουν τους τάφους εξήνταπέντε ιταλών αξιωματικών που τους είχαν υποχρεώσεινα θάψουν οι Γερμανοί. Είχανε δει πρώτα τους Γερμανούςνα τους σκοτώνουν. Τους είδαν, είπαν, να δένουντα χέρια των Ιταλών, να τους βάζουν στη σειρά, νατους θερίζουν με τα πολυβόλα και να αποτελειώνουντους τραυματίες με τις ξιφολόγχες. Ήταν ολοφάνεροπως φοβούνταν τους Γερμανούς, μετά από αυτά πουείχαν δει, κι έμοιαζαν ανακουφισμένοι, όταν με είδαννα φεύγω.Smiley, σ. 93.98

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣΣε τι αποσκοπούσε η τόσο ωμή συμπεριφορά τουγερμανικού στρατού; Πότε μπορεί να συνέβη τοδεύτερο από τα γεγονότα που περιγράφονται παραπάνω;Υπήρξαν παραδείγματα ενεργειών ανάλογης ωμότηταςαπό τους Γερμανούς στη δική σας χώρα;Γ-7. Ο Δον Πιέτρο Μπρινιόλι 46 : Λειτουργία για τονχτυπημένο μου λαό (απόσπασμα ημερολογίου)«25 Αυγούστου. Απεγνωσμένες γυναίκες. Η μια ζητάδικαιοσύνη.Στο χωριό, μόλις φτάσαμε, φυλακίσαμε όλους τουςάνδρες, όπως συνήθως. Στην αρχή των επιχειρήσεωνοι άνθρωποι δεν ανησυχούσαν, όταν φυλακίζαμε τουςάνδρες, επειδή δεν ήξεραν τι τους περίμενε. Καθώςόμως άρχισαν να εξαπλώνονται τα νέα για το τι συνέβαινεέπειτα 47 , κάτι σαν ένα κύμα απόγνωσης άρχισενα ξεσπά. Το ίδιο έγινε και σ’ αυτό το «απελευθερωμένο»χωριό.Επειδή πήραν τους άντρες στο λιβάδι και εκεί τουςέβαλαν υπό φρούρηση, οι γυναίκες μαζεύτηκαν όχιμακριά από εκείνο το μέρος και άρχισαν να παρακαλούνγια τη ζωή των ανδρών τους και να κλαίνε μετόσο καημό, που συγκλονίστηκαν ακόμη και κάποιοιαπό τους λιγότερο ευαίσθητους στρατιώτες. Κατά διαστήματακάποιος πήγαινε να βρίσει αυτές τις καημένεςκαι τις απειλούσε πως θα εκτελούσαν όλους τουςάνδρες, αν δεν σταματούσαν τα μοιρολόγια τους. Γιαμια στιγμή σώπαιναν όλες, έπειτα ακούγαμε συγκρατημένουςλυγμούς και στο τέλος έκλαιγαν ακόμη πιοαπεγνωσμένα από πριν».Repe, σ. 201.Ο συγγραφέας αυτού του ημερολογίου δεν ήτανμόνον μάρτυρας στα γεγονότα που περιγράφει,αλλά συμμετείχε σ’ αυτά. Υπάρχουν ενδείξεις συμπόνιαςστα λόγια του;Γ-8. Απόσπασμα από τη συνέντευξη με τονΤσβέτο Κομπάλ 48«Λίγες μέρες αργότερα μας στοίβαξαν για μεταφορά.Κάπου χίλιοι άνθρωποι μεταφέρονταν με ένα και μόνοτρένο. Το ταξίδι μας κράτησε δυο μέρες. Από το δρόμοκιόλας, μερικοί άνθρωποι στο βαγόνι μας πέθαναν.Υπήρχε φρικτή ζέστη, ανυπόφορες συνθήκες. Τα βαγόνιαήταν βαγόνια για ζώα χωρίς καμία δυνατότητανα χρησιμοποιήσεις τουαλέτα. Όταν φτάσαμε μεταφέραμετα πτώματα από τον σιδηροδρομικό σταθμόστην κορυφή του λόφου, εκεί που ήταν το στρατόπεδοσυγκέντρωσης. Λίγο προτού φτάσουμε στοΜαουτχάουζεν, ένας κρατούμενος πυροβολήθηκε,μόνο και μόνο επειδή μάζεψε ένα άγουρο μήλο απότο δρόμο...Μιλώντας από την εμπειρία μου, θα ήθελα να πω στιςνεότερες γενιές πόσο απαραίτητο είναι να πολεμάκανείς κάθε μορφή βίας. Καμία μορφή βίας, ακόμηκαι αν έχει τις καλύτερες προθέσεις, δεν μπορεί ναδικαιολογηθεί...».Repe, Συνέντευξη με τον Τσβέτο Κομπάλ (βίντεο).Τι σκέφτεται ο Τσβέτο Κομπάλ, επιζήσας του στρατοπέδουσυγκέντρωσης του Μαουτχάουζεν, για τηβία; Εσείς συμμερίζεστε την άποψή του;46 Ο ντον Πιέτρο Μπρινιόλι ήταν ιερέας του ιταλικού στρατού κατοχής στην Σλοβενία και την Κροατία. Κατά τη διάρκεια του πολέμου κράτησε έναημερολόγιο, το οποίο δημοσιεύτηκε τη δεκαετία του 1960. Δεν έπαψε να είναι πιστός στην Ιταλία, αλλά επίσης περιέγραφε και καταδίκαζε την απάνθρωπημεταχείριση του άμαχου πληθυσμού της Σλοβενίας και της Κροατίας από τον ιταλικό στρατό κατά τη διάρκεια της ιταλικής επίθεσης το καλοκαίρι και τοφθινόπωρο του 1942: πυρπολήσεις χωριών, εκτελέσεις ομήρων, εκτοπισμοί σε στρατόπεδα συγκέντρωσης, κλοπές.. Ο Μπρινιόλι κατηγορούσε για τηφρίκη, την οποία έζησε, τον ίδιο τον πόλεμο και κατά κάποιον τρόπο αναζητούσε την απάντηση σε όλα αυτά που τον βασάνιζαν στην ιδέα, πως ένοχοςγια όλα δεν ήταν παρά ο ίδιος ο πόλεμος.47 Εκτελέσεις ομήρων ή αποστολές στα στρατόπεδα συγκέντρωσης.48 Ο Τσβέτο Κομπάλ γεννήθηκε στις 15 Δεκεμβρίου του 1921. Έγινε μέλος του αντιστασιακού κινήματος της Σλοβενίας το 1941. Τον Γενάρη του 1941τον συνέλαβαν και τον έστειλαν στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Άουσβιτς και αργότερα στο Μαουτχάουζεν. Την άνοιξη του 1944 δραπέτευσε απότο στρατόπεδο καταναγκαστικών έργων του Λιντς στην Αυστρία και κατέληξε με τους Παρτιζάνους της Σλοβενίας. Τον Ιούνιο του 1944 ένα παράνομοπαρτιζάνικο τυπογραφείο δημοσίευσε το φυλλάδιό του για το Μαουτχάουζεν που είναι και το πρωιμότερο γνωστό δημοσιευμένο κείμενο για ένα από ταπιο φρικτά στρατόπεδα συγκέντρωσης (βλ. και την Εικ. 36.).99

Η ΦΡΙΚΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ Εικ. 35. Φωτογραφίες καμένων καικατεστραμμένων χωριών (αντίποινα)μας δεν γλυτώνει. Σου τείνουμε το έντιμό μας χέρι,αλλά εσύ θέλεις να μας ξεριζώσεις την καρδιά. Μετο πάθος σου να κατακτήσεις και να καταπιέσεις,ποδοπατάς όλα μας τα ιερά και τα όσια που είχαμεκρατήσει σε όλη την περίοδο της μακραίωνηςσκλαβιάς, ποδοπατάς την ελευθερία και την τιμήμας, ποδοπατάς την περηφάνειά μας. Εμείς, παιδιάκι εγγόνια μεγάλων προγόνων, φωνάζουμε σεσένα, Χίτλερ, γιε του Κάιν – αρκετά! Αν δεν ακούσειςτώρα, θα έχεις να κάνεις με τα δυνατά μας χέρια.Θα χύσουμε το αίμα σου και με πόδια δράκου θασου πατήσουμε το λαιμό για να μη ξανασηκωθείςποτέ πια. Θυμήσου πως ίσως, ο Θεός να έχει επιλέξειεμάς για να σε εκδικηθούμε για όλα σου τα κρίματα.Θυμήσου το αυτό.(υπογραφή) Δόκτωρ Σβέτολικ ΝτραγκάσεβατςΝομάρχης (επίτιμος)Κεντρική Διοίκηση Ασφαλείας του ΡάιχΒερολίνο, 16 Μαίου 1941Γ-9. Επιστολή προς τον Χίτλερ 49Φλάισερ, τ. Β’, σ. 497.Παράτσιν, 25 η Μαρτίου του 1941Προς τον Αδόλφο ΧίτλερΒερολίνοΤο υφάδι της δικαιοσύνης έχει πια ξεσκιστεί. Η αλαζονείακαι η βία κυριαρχούν. Οι μεγάλοι καταπιέζουντους μικρούς και μέσα στην έπαρσή τους αγνοούν τονΘεό. Δεν έχουν ψυχή.Ο αιμοδιψής Χίτλερ ορμά να σπείρει κάθε λιβάδι τηςοικουμένης με πόνο και φρίκη. Ούτε και η ΠατρίδαΠρος την Αστυνομία Ασφαλείας και την ΥπηρεσίαΑσφαλείας (SD)Einsatzkommando 50 ΒελιγραδίουΘΕΜΑ: Σβέτολικ Ντραγκάσεβατς, Νομάρχης (επίτιμος),Παράτσιν, ΓιουγκοσλαβίαΤο Προσωπικό Γραφείο του Φύρερ, ΕθνικοσοσιαλιστικόΓερμανικό Εργατικό Κόμμα, σας αποστέλλει τηνσυνημμένη επιστολή του προαναφερθέντος Νομάρχη(επίτιμου), συνοδευόμενη από μετάφρασή της. Ησυνημμένη επιστολή περιέχει σκαιότατες ύβρεις καικατηγορίες εναντίον του Φύρερ. Σας ζητώ να λάβετετα αναγκαία μέτρα εις βάρος του συντάκτη της καινα μου αναφέρετε σχετικά σε περίπτωση επιτυχούςσυλλήψεώς του.Με διαταγή(υπογραφή) ΜπαστςΙστορικό Αρχείο του Βελιγραδίου, ΒDS, d-77.49 Στο κείμενο υπάρχει η εξής σημείωση στα σερβικά: «Ο συγγραφέας απεβίωσε σε στρατόπεδο εγκλεισμού στις 14 Ιανουαρίου του 1942». Την ημέραπου γράφηκε αυτή η επιστολή η Γιουγκοσλαβία προσχωρούσε στη συμμαχία του Άξονα. Δύο μέρες αργότερα η γιουγκοσλαβική κυβέρνηση ανατράπηκεμε πραξικόπημα και στις 6 Απριλίου άρχισε η γερμανική εισβολή. Μπορούμε λοιπόν να συμπεράνουμε πως ο συγγραφέας δεν μπορεί να αντιλαμβανότανπλήρως, τη στιγμή που έγραφε την επιστολή, πόσο μεγάλο κίνδυνο θα διέτρεχε εξαιτίας της.50 Κατοχική διοίκηση.100

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣΠροσπαθείστε να κατανοήσετε ποια κίνητραμπορεί να είχε ο συντάκτης της επιστολής. Κατάτη γνώμη σας, όταν έγραφε το γράμμα ο Σβέτολικ Ντραγκάσεβατς,είχε επίγνωση του κινδύνου που θα διέτρεχεεξαιτίας του; Αν ναι, γιατί παρ’όλα αυτά αποφάσισε νατο στείλει; Εικ. 36. Εμπροσθόφυλλο του φυλλαδίου γιατο ΜαουτχάουζενΑυτό το φυλλάδιο γράφτηκε από τον ΤσβέτοΚομπάλ τον Ιούνιο του 1944 και είναι ένα απότα πρωιμότερα δημοσιευμένα κείμενα για ένα από ταφρικτότερα στρατόπεδα συγκέντρωσης.Γ-10. Γερμανικά μέτρα για την αντιμετώπιση τηςεξέγερσης στη Σερβία«…Καθώς η αποτυχία αυτή προκάλεσε αξιοσημείωτηβλάβη στην υπόληψη των ενόπλων μας δυνάμεων [...]νομίζω πως τουλάχιστον για λόγους γοήτρου, αν όχικαι για άλλους, είναι αναγκαίο να αντιμετωπιστεί μεαπόλυτη σκληρότητα τουλάχιστον σ’ένα συγκεκριμένομέρος, ούτως ώστε και τα υπόλοιπα μέρη τηςΣερβίας να φοβηθούν και να παραδειγματιστούν. [...]Οι γυναίκες και τα παιδιά δρουν ως σύνδεσμοι κι επίσηςαναλαμβάνουν τον ανεφοδιασμό [των ανταρτών].Επομένως, την τιμωρία πρέπει να υποστεί ολόκληροςο πληθυσμός και όχι μόνον οι άνδρες».Ο ίδιος ο Στρατηγός Μπαίμε, μόλις έφτασε στη Σερβία,εξέδωσε μια διαταγή σύμφωνα με την οποία θαέπρεπε να εφαρμοστούν «αυστηρά μέτρα, τα οποίαθα αποτελέσουν ένα απειλητικό παράδειγμα που δενθα αργήσει να ακουστεί σε ολόκληρη τη Σερβία».Αυτή η πολιτική βασιζόταν σε διαταγές σχετικά με τηνκαταστολή του αντιστασιακού κινήματος στις κατεχόμενεςχώρες, που είχαν έρθει «από τα ανώτατα κλιμάκια»,δηλαδή από το κεντρικό αρχηγείο του Χίτλερ. Τιςεξέδωσε, με διαταγή τού Χίτλερ, ο Στρατάρχης Κάιτελ,στις 18 Σεπτεμβρίου του 1941. Σε ένα σημείο τονιζόταν:«Προκειμένου να καταπνιγεί το κίνημα εν τηγενέσει του, πρέπει να εφαρμοστούν τα πιο δραστικάμέτρα. [...] Σε σχέση με αυτό, πρέπει να υπενθυμιστείότι η ανθρώπινη ζωή συχνά δεν έχει αξία σε αυτά ταμέρη και το επιζητούμενο εκφοβιστικό αποτέλεσμαδεν μπορεί να επιτευχθεί παρά μόνον εάν χρησιμοποιηθείόλως εξαιρετική αυστηρότητα».Božović, σ. 23.Το παραπάνω κείμενο σκιαγραφεί την ένοπληεξέγερση που ξέσπασε στη Σερβία το καλοκαίριτου 1941. Η υποστήριξη του πληθυσμού προς τις δυνάμειςτων εξεγερμένων, σε συνδυασμό με τις απώλειες πουπροκάλεσαν στις δυνάμεις κατοχής, έδωσαν το έναυσμαγια ένα απάνθρωπο συστηματικό κύμα αντιποίνων πουεξαπλώθηκαν σε όλη τη Σερβία το φθινόπωρο της ίδιαςχρονιάς. Τον Σεπτέμβριο του 1941, ο επικεφαλής τηςγερμανικής κατοχικής διοίκησης, Στρατηγός Τούρνερ,πρότεινε στον Στρατηγό Μπαίμε, επικεφαλή των γερμανικώνδυνάμεων στη Σερβία, τα μέτρα που περιγράφονταιπαραπάνω.101

Η ΦΡΙΚΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥΓ-11. Σφαγή άμαχων ομήρων στοΚραγκούγιεβατς 51Στις 20 Οκτωβρίου, γύρω στις επτά το πρωί, γερμανικέςμονάδες υπό τη διοίκηση του Ταγματάρχη Καίνιχπερικύκλωσαν την πόλη. «Τότε ο κλοιός άρχισενα κλείνει και οι γερμανοί στρατιώτες συλλάμβανανόλους αδιακρίτως τους άνδρες. [...] Άρπαζαν τον κόσμοαπό τους δρόμους, τα σπίτια, τα καταστήματα,τα καφενεία, την εκκλησία και απ’ όπου αλλού τουςέβρισκαν. Έπιασαν τους δικαστές, τους γραμματείς καιτους διαδίκους στα δικαστήρια, τους καθηγητές, τουςδασκάλους και τους μαθητές στα σχολεία. [...] ακόμηκαι οι άρρωστοι στα νοσοκομεία δεν γλίτωσαν. Έτσισυγκέντρωσαν έναν τεράστιο αριθμό ανδρών, περί τιςοχτώ με εννέα χιλιάδες και τους έκλεισαν στα υπόστεγατου πυροβολικού».Οι τουφεκισμοί άρχισαν το πρωί της 21 ης Οκτωβρίου:«Σκότωναν τους ομήρους με τον εξής τρόπο: τουςέπαιρναν σε ομάδες [...] και υπό ισχυρή φρουρά τουςοδηγούσαν στους τόπους της εκτέλεσης που βρίσκοντανκοντά στο φαράγγι της Σούζιτσας, στο Σουμαρίτσεκαι στα υπόστεγα του πυροβολικού. Ο τόποςτης εκτέλεσης εκτεινόταν σε μήκος δεκάδων χιλιομέτρων.Εκεί τους σκότωναν με ριπές πολυβόλων, μεαυτόματα όπλα και με τουφέκια. [...] Στο μεταξύ, όλοιοι άλλοι που περίμεναν τη σειρά τους να οδηγηθούνστον τόπο της εκτέλεσης, άκουγαν το κροτάλισματων πολυβόλων και των οπλοπολυβόλων και τουςπυροβολισμούς των τουφεκιών, ενώ εκείνοι πουβρίσκονταν στο δρόμο προς τον τόπο αυτό, είχαντην ευκαιρία να τα δουν όλα, λίγες στιγμές προτούσκοτωθούν και αυτοί».«Ισχυρίζονταν (οι Γερμανοί) στις προκηρύξεις τους πωςείχαν σκοτώσει δυο χιλιάδες τριακόσιους Σέρβους.Αυτό είναι εξίσου ανακριβές, αφού μόνο στο Κραγκούγιεβατςκαι χωρίς να μετρήσουμε εκείνους πουσκότωσαν στα γύρω χωριά, σκότωσαν εφτά χιλιάδεςεκατό με εφτά χιλιάδες τριακόσιους Σέρβους». 52Božović, σ. 50.Η σφαγή των άμαχων ομήρων στο Κραγκούγιεβατςακολούθησε την επίθεση ομάδων Παρτιζάνωνεναντίον της κωμόπολης Γκόρνι Μιλάνοβατςστα μέσα Οκτωβρίου, όπου είχαν σκοτωθεί είκοσι έξιγερμανοί στρατιώτες και τραυματίστηκαν άλλοι δέκα.Η σφαγή πραγματοποιήθηκε σύμφωνα με τη «συνταγήγια τη Σερβία», η οποία πρόβλεπε την εκτέλεση εκατόομήρων για κάθε άνδρα των αρχών κατοχής που σκοτωνότανκαι άλλων πενήντα για κάθε τραυματία. Στησύλληψη και την κράτηση των ομήρων βοήθησαν τογερμανικό στρατό τοπικές ομάδες συνεργατών (ΣερβικόΕθελοντικό Σώμα).Το απόσπασμα που διαβάσατε προέρχεται από τη μαρτυρίατου Ντανίλο Μιχαήλοβιτς, υψηλόβαθμου αξιωματικούτης αστυνομίας της κυβέρνησης των συνεργατώντου κατακτητή, ο οποίος επισκέφτηκε το Κραγκούγιεβατςμερικές ημέρες μετά τη σφαγή.Σεβόταν ο γερμανικός στρατός τον στρατιωτικόνόμο; Γνωρίζετε κάποιο ανάλογο περιστατικό πουνα συνέβη στη χώρα σας;Γ-12. Έκθεση των Παρτιζάνων για τη δράση τωνΙταλών και των Τσέτνικ στην περιοχή της Λίκας,το καλοκαίρι και το φθινόπωρο του 1942Οι Τσέτνικ λήστευαν και σκότωναν τους Κροάτες όποτεμπορούσαν, ιδίως τους οπαδούς του ΝΟΒ 53 . Έτσι,σκότωσαν τον Ιβάν Σέμπελι από το Γκλίμποντολ, πατέραεννέα παιδιών, τον Μίγιο Μέσιτς από το Λίπατς, τονΜίγιο Φέρτιτς και τη γυναίκα του, τον μηχανικό Σάριτςαπό το Πλάσκο, τον μηχανικό Ντενίσοφ από το Ντρέζ-51 Oι σφαγές του Οκτώβρη του 1941 στο Κραγκούγιεβατς, το Κράλιεβο και άλλες πόλεις σε ολόκληρη τη Σερβία, οι οποίες διαπράχθηκαν απότη Βέρμαχτ και είχαν θύματα χιλιάδες νεκρούς, αποτελούν τραγική μαρτυρία της αληθινής, γυμνής ουσίας του συστήματος της κατοχής. Από τις αρχέςΑυγούστου του 1941 ως τα μέσα Φεβρουαρίου του 1942, 7.776 άτομα σκοτώθηκαν ή εκτελέστηκαν σε συγκρούσεις, ενώ άλλες 20.149 οδηγήθηκαν στοεκτελεστικό απόσπασμα, στο πλαίσιο εφαρμογής αντιποίνων.52 O αριθμός αυτός αποτελούσε την επίσημη εκτίμηση για πολύ καιρό. Στις αρχές της δεκαετίας του 1970, ο σέρβος ιστορικός Βεντσεσλάβ Γκλίσιτςκαι αργότερα κάποιοι άλλοι συγγραφείς έδειξαν πως ο αριθμός αυτός των θυμάτων ήταν υπερβολικός, αλλά και πάλι ξεπερνούσε τον αριθμό που είχανδώσει οι γερμανικές αρχές, δηλαδή τους δύο χιλιάδες τριακόσιους νεκρούς.53 Narodno Oslobodilacka Borba (Εθνικός Απελευθερωτικός Αγώνας: η ονομασία που χρησιμοποιούσαν οι Παρτιζάνοι για το κίνημα της αντιφασιστικήςαντίστασης).102

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣνικ. Στις περισσότερες ληστείες και τους σκοτωμούςμεταμφιέζονταν φορώντας σκούφους Παρτιζάνων, γιανα κάνουν να φανεί πως υπεύθυνοι για αυτά τα εγκλήματαήταν οι Παρτιζάνοι. Τον Σεπτέμβρη του 1942,μαζί με τους Ιταλούς, οργάνωσαν μια επιχείρηση στοχωριό Πονίφκε και στα περίχωρα, όπου λεηλάτησαν κιέκαψαν ενενήντα έξι σερβικά σπίτια. [...] Οι Τσέτνικ συχνάπροσπαθούσαν να δικαιολογήσουν τα εγκλήματάτους, λέγοντας πως τους είχαν διατάξει να τα κάνουνοι ιταλικές δυνάμεις κατοχής. Εκφράζοντας τη λύπητους για τα σερβικά σπίτια που έκαιγαν, εξηγούσανπως ως αντιστάθμισμα έκαιγαν ακόμη περισσότερακροατικά.Jelić-Butić, σ. 161.Απώτερος σκοπός των Τσέτνικ ήταν η δημιουργίαμιας Μεγάλης Σερβίας, η οποία θα συμπεριλάμβανετις περιοχές της Κροατίας και της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης. Πίστευαν πως για να το πετύχουν αυτό, θαέπρεπε πρώτα να «εκκαθαρίσουν» τους μη σερβικούςπληθυσμούς των περιοχών που διεκδικούσαν. Οι ενέργειεςτων Τσέτνικ συχνά συντονίζονταν με τις ενέργειεςτου ιταλικού στρατού κατοχής, ο οποίος έλεγχε το δυτικόμέρος του ΑΚΚ 54 .σκεπαζόταν από ματωμένες μελανιές. Έπειτα μας έριχνανδεμένες στο τσιμεντένιο πάτωμα των κελιών μας.Μετά από αυτούς τους ξυλοδαρμούς παραμιλούσαμεαπό τον πυρετό. Επίσης, μας έκαναν φάλαγγα, μαςχτυπούσαν με βέργες στα πέλματα των ποδιών μας. Οιπερισσότερες υποφέραμε τέτοια βασανιστήρια. Άλλεςάντεξαν, άλλες όχι.Albahari, σ. 431.Η Στέφιτσα Μπέλακ Πάβιτσιτς επιβίωσε απόένα φρικτό βασανιστήριο. Δε χρειάζεται νααπαντήσετε εδώ σε ερωτήσεις, απλώς προσπαθείστε ναφανταστείτε τι είδους συνέπειες μπορεί να έχουν τέτοιαβασανιστήρια την υπόλοιπη ζωή των θυμάτων τους. Εικ. 37. Φωτογραφία από την κεντρικήπλατεία του Βελιγραδίου, 17 Αυγούστου 1941Πώς δικαιολογούσαν οι Τσέτνικ τα εγκλήματά τους;Ποια κριτήρια είχαν για την επιλογή των θυμάτωντους; Γιατί και σε ποιες περιπτώσεις έκαιγαν τα σπίτια τωνσυμπατριωτών τους;Γ-13. Η φρίκη των φυλακών των Ουστάσι στοΣεράγεβο. Στη συγκεκριμένη περίπτωση το θύμαείναι μια νεαρή κροάτισα κομμουνίστριαΜαρτυρία της Στέφιτσα Μπελάκ-ΠάσιβιτςΤο χειρότερο πράγμα για μένα ήταν οι ξυλοδαρμοίπου υπέφερα, ενώ την ίδια ώρα με κατέβρεχαν μεπαγωμένο νερό μέσα στο Δεκέμβρη, στο υπόγειοτης υπηρεσίας επίβλεψης των Ουστάσι. Οι Ουστάσιμε έδερναν με βάρδιες. Θυμάμαι πως το γυμνό μουσώμα έβγαζε αχνούς, πως πήγαινα να πέσω, αλλάμε συγκρατούσε το παγωμένο νερό από τη μάνικα.Έπειτα απ’ αυτό άρχιζαν να με κλωτσάνε με τις μπότεςτους, με μπαστούνια και με μαστίγια. Όλο μου το σώμαΙστορικό Αρχείο του Βελιγραδίου, Συλλογή Φωτογραφιών.Καθημερινές σκηνές της κατοχής στην κεντρικήπλατεία του Βελιγραδίου, την Τεράζιγιε. Απότη μια πλευρά υπάρχει η ψευδαίσθηση της «κανονικότητας»,με ανθρώπους να κάνουν περίπατο ντυμένουςμε τα καλοκαιρινά τους ρούχα, με πανώ που καλούσαντο κοινό στους αγώνες στον ιππόδρομο της πόληςκαι πάνω στο κτίριο, ένα άλλο πανώ με το σύνθηματης γερμανικής οργάνωσης μαζικών διακοπών: «Kraftdurch Freude»(Δύναμη μέσω της χαράς). Από την άλληπλευρά, η ωμή πραγματικότητα της κατοχής: τα απαγχονισμέναπτώματα των ομήρων να αιωρούνται στουςφανοστάτες.54 Ανεξάρτητο Κράτος της Κροατίας (Nezavisna Drzava Hrvatska).103

Η ΦΡΙΚΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥΓ-14. Έκθεση των ρουμανικών αστυνομικώναρχών σχετικά με την κατάσταση των Τσιγγάνωνπου εκτοπίστηκαν στην ΤρανσιστρίαΕπιθεώρησις Χωροφυλακής ΟδησσούΔελτίον ηθικού χωροφυλακής – Σεπτέμβριος 1943Οι Τσιγγάνοι τοποθετήθηκαν στην περιοχή των περιφερειώνΜπερεζόφκα και Οτσιάσοφ, συνολικά 2.441Τσιγγάνοι. Η μόνιμη τάση αποφυγής των αγροτικώνεργασιών βεβαιώνεται για τους Τσιγγάνους και αυτότον μήνα. Η μεταφορά τους στην Τρανσιστρία έχειπροκαλέσει βαθιά δυσαρέσκεια μεταξύ των Τσιγγάνων.Όλοι τους προσπαθούν να επιστρέψουν στη χώρα χρησιμοποιώνταςκάθε μέσο. Μεγάλες ομάδες Τσιγγάνωνσυνελήφθησαν, ενώ προσπαθούσαν να επιστρέψουνστη χώρα χρησιμοποιώντας ψευδή πιστοποιητικά καιάδειες. Είναι απαραίτητη η εντατική και διαρκής επίβλεψήτους, ειδάλλως θα δραπετεύσουν από τις αποικίεςτων οχθών του ποταμού Μπουκ.Δεν διαθέτουν ρουχισμό και ο επερχόμενος χειμώναςτους προκαλεί τρόμο, καθώς είναι σχεδόν γυμνοί. Εξαιτίαςαυτής της κατάστασης τον χειμώνα θα πεθάνουναπό το ψύχος και τον υποσιτισμό, όπως είχε συμβεί καικατά τον παρελθόντα χειμώνα. Μ' αυτόν τον τρόπο,την επόμενη άνοιξη το πρόβλημα των Τσιγγάνων στηνΤρανσιστρία θα έχει «εξαφανιστεί», όταν δηλαδή καιαυτοί θα έχουν «εξαφανιστεί».Εθνοπολιτισμικές μειονότητες:Οι ρουμάνοι ρομά (1919–1944), τεκμ. 339.Ποιες ήταν οι κύριες αιτίες θανάτου μεταξύ τωνεκτοπισμένων τσιγγάνων; Θέλησαν οι αρχές ναλάβουν οποιαδήποτε μέτρα για την προστασία αυτώντων ανθρώπων, τους οποίους οι ίδιες είχαν εξορίσει; Πώςσχεδίαζαν οι ρουμανικές αρχές να λύσουν το «τσιγγάνικοπρόβλημα»;Γ-15. Ο Ιλίγια Γιακόβλεβιτς περιγράφει τη ζωήστο στρατόπεδο συγκέντρωσης της ΣτάραΓκράντιτσκα«Κάτω από το κελί έχει ένα κελάρι που είναι την άνοιξηγεμάτο νερό.Το νερό έρχεται από τον ποταμό Σάβαμέσω ενός καναλιού ανακατεμένο με τα προϊόντα τωνυπονόμων. Δηλαδή το κανάλι επικοινωνεί με τον Σάβα.Προτού ο Σάβας αρχίσει ν’ ανεβαίνει, το άνοιγμα τουκαναλιού πρέπει να κλείσει για να μη μπαίνουν μέσατα νερά. [...] Όταν πήραν στα χέρια τους τη φυλακή οιΟυστάσι, που δεν το ‘ξεραν αυτό, άφησαν την άνοιξητο άνοιγμα ανοιχτό κι έτσι ο Σάβας μπήκε μέσα στο κανάλικαι γέμισε το κελάρι μέχρι το επίπεδο της στάθμηςτου νερού του. [...] Για να σβήσουν τη δίψα τους αυτοίοι κακόμοιροι, 55 χαμήλωναν τα παπούτσια τους μέσααπό το παράθυρο του κελαριού και από εκεί τα έριχνανμέσα στο κελάρι [...] έτσι έβγαζαν νερό. [...] Επίσης, κατέβαζαντα παπούτσια τους μέσα από την καμινάδαγια να βγάλουν λίγο βρώμικο υγρό. Ένας φυλακισμένοςπου δουλειά του ήταν να καθαρίζει κάθε μέρα τον διάδρομομπροστά απ’ αυτό το κελί, κάποτε μου είπε ταεξής: −Απ’ όλες τις δουλειές που μ’ έβαλαν να κάνω στοστρατόπεδο, αυτή, μέσα σ’ εκείνες τις συνθήκες, ήτανη πιο τρομερή. Κουβαλούσα έναν κουβά νερό και τονπέταγα στο πάτωμα. Έβλεπες δάχτυλα να βγαίνουν απότη χαραμάδα της πόρτας αυτού του καταραμένου κελιού.Κάποιος άλλος προσπαθούσε να μουλιάσει τα χέριατου. Εδώ κι εκεί έβλεπες να βγαίνει ένα κουτάλι, κάποιοςκακομοίρης προσπαθούσε να μαζέψει λίγα βρωμόνερα.Μερικοί από αυτούς έβγαζαν τα παπούτσια τους,ενώ άλλοι ξάπλωναν στο πάτωμα για να μπορέσουν ναγλύψουν τα βρωμόνερα. Το κατώφλι του κελιού ήτανχαμηλό, έτσι όταν πέταγα το νερό στο πάτωμα, έμπαινελίγο μέσα στο κελί. Ενώ κάποιοι ορμούσαν να μαζέψουνκαι την τελευταία σταγόνα, άλλοι φώναζαν «Μην πετάςνερά! Σταμάτα επιτέλους, δεν μπορούμε ν’ ακούμε νατρέχει το νερό».Jakovljević, σ. 164-165.Ο Ιλίγια Γιακόβλεβιτς, προπολεμικός πολιτικόςκαι μέλος του Κροατικού Αγροτικού Κόμματος,είχε φυλακιστεί κι αυτός στο στρατόπεδο της ΣτάραΓκράντιτσκα. Ήταν ένα από τα στρατόπεδα που είχανφτιάξει οι Ουστάσι, σύμφωνα με το παράδειγμα τωνφασιστών μεντόρων τους, για τα μέλη των μειονοτήτωνπου καταδίωκαν (Ρομά, Σέρβους, Εβραίους) και γιατους πολιτικούς τους αντιπάλους, όποια εθνικότητα καιαν είχαν οι τελευταίοι.55 Οι κρατούμενοι που οι Ουστάσι τους υπέβαλαν στο μαρτύριο της δίψας.104

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ Εικ. 38. Αφίσα με τα ονόματα τωνεκτελεσμένων ομήρων στη ζώνη γερμανικήςκατοχής στη ΣλοβενίαΑυτό το γράμμα το έδωσε κρυφά στον Γιακόβλεβιτςένα άλλο θύμα του στρατόπεδουσυγκέντρωσης, μια γυναίκα, η Ντίκα, που ανήκε στοπαρτιζάνικο κίνημα αντίστασης, επειδή αναμενόταν ότιο Γιακόβλεβιτς θα απελευθερωνόταν σύντομα. Στο υστερόγραφοη Ντίκα περιγράφει την ασυνήθιστη σχέση τηςμε έναν άλλο από τους έγκλειστους του στρατοπέδου,τον οποίο ο Γιακόβλεβιτς γνώριζε με το ψευδώνυμο: ηΕξοχότητα. Επειδή ανήκε στους Ουστάσι, η Εξοχότητααπολάμβανε καλύτερη μεταχείριση απ’ ό,τι οι υπόλοιποιφυλακισμένοι του στρατοπέδου (κομμουνιστές, Εβραίοι,Ρομά, Σέρβοι).Γ-16. Γράμμα μιας γυναίκας προς την οικογένειάτης από το στρατόπεδο συγκέντρωσης τη ΣτάραΓκράντιτσκα«Την άλλη μέρα είχε έρθει στο κελί μου και τον είχανπάρει τα δάκρυα. Ξέρεις ότι μου δήλωσε κιόλαςπως κατά κάποιον τρόπο μ’ αγαπούσε; Του είπα νατα αφήσει κατά μέρους αυτά για την ώρα. Δεν μενοιάζουν τέτοια πράγματα εδώ μέσα. Πρέπει πρώτα,πρώτα να κερδίσει το σεβασμό μου, να διορθώσειαυτά που κάνει στραβά, να βοηθήσει κόσμο. Μουυπόσχεται πως θα ‘ναι καλός. Προσπαθεί να με πείσειπως δε θα μ’ αφήσει ακόμη και στην πιο δύσκοληστιγμή. Όσο είναι αυτός εδώ μέσα, κανείς δεν θα μεβασανίσει. Αν φτάσει το ένταλμα να με εκτελέσουν,θα έρθει να το κάνει αυτός προσωπικά. Θα μου ρίξειμια σφαίρα στο σβέρκο. Λέει πως δεν πονάει, αλλάστον εαυτό του δε θέλει να το δοκιμάσει. Τέτοιεςσυζητήσεις έχουμε, που λες. Μέσα από αυτόν έχωκιόλας αποκτήσει και κάποιες άλλες διασυνδέσεις.Έγινα χαρτορίχτρα, τους λέω τη μοίρα τους [τωνΟυστάσι] διαβάζοντας τα χαρτιά. Είναι εκπληκτικόπόσα μαντεύω. [...] Δεν υπάρχει άλλος τρόπος. Εσύφεύγεις για τη λευτεριά και μένα δεν μ’ αφήνουννα βγω ούτε στο προαύλιο. Καλό σου ταξίδι, τρειςφορές καλό. Τα θυμάσαι όλα όσα έχεις να πεις στουςδικούς μου; Μη ξεχάσεις να δώσεις ένα φιλί από τημαμά στο κοριτσάκι μου.Jakovljević, σ. 304.Στο πρώτο απόσπασμα περιγράφεται πώς οι Ουστάσιβασάνιζαν τους κρατουμένους τους με τηδίψα. Μπορείτε να βρείτε κάποιον κατανοητό λόγο γι’αυτό το βασανιστήριο; Συνδεόταν με την πλευρά στηνοποία ανήκαν οι κρατούμενοι και για την οποία πολεμούσανή μήπως με τον χαρακτήρα, τις διαθέσεις κ.λπ. τωνδεσμοφυλάκων; Εσείς τι σκέφτεστε για τη συμπεριφοράτης Εξοχότητας; Ποια είναι η στάση του απέναντι στουςκρατουμένους, στις εκτελέσεις τους και στην παραμονήτους στο στρατόπεδο εν γένει;Γ-17. Ένας στρατιώτης των Ουστάσι περιγράφειτις βιαιότητες τις οποίες διέπραξε«Η «Εξοχότητα» πιο πριν σκότωνε τον καιρό του σεκάποιο κατάστημα – ήταν, έλεγε, αρχιυπάλληλος μιαςμεγάλης επιχείρησης – και τις νύχτες του τις περνούσεσε νάιτ κλαμπ και σε καπηλειά. Τώρα περίμενε πώςκαι πώς τη μέρα που θα αφιερωνόταν στο νέο τουλειτούργημα. [...]Η «Εξοχότητα» είναι κάτι παραπάνωαπό πολιτικός. Είναι γεννημένος για να συντονίζειτους πάντες. Είναι ιδιαίτερα σκληρό γι’αυτόν το ότιδεν μπορεί να πάρει ενεργό μέρος στο στρατό, μολονότιτο στρατηγικό του ταλέντο είναι ασυνήθιστο. Θακαθάριζε τη χώρα απ’ όλους τους εχθρούς της στο πικαι φι. Σκεφτείτε μόνο, με πόση επιτυχία εκτέλεσε τοκαθήκον που του είχε ανατεθεί στη Βοσνία! Όταν οιΟύγγροι, μετά την πτώση [της Γιουγκοσλαβίας] πήρανστο κυνήγι τους εθελοντές [του γιουγκοσλαβικούστρατού], εκείνοι το ‘σκασαν για την πατρίδα τους, τηΒοσνία, δηλαδή πατρίδα τους ήταν κατά το παρελθόν,αλλά παρ’ όλα αυτά παρέμενε ο τόπος στον οποίο εί-105

Η ΦΡΙΚΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥχαν γεννηθεί. Αυτοί οι άνθρωποι λοιπόν έπρεπε νακαταγραφούν.− Πώς το κατάφερες αυτό;− Εύκολο! Τους ζήτησα να παρουσιαστούν και αυτοίανταποκρίθηκαν στην πρόσκληση. Τους είπα ότι σελίγο θα τους πήγαιναν σ’ ένα χωριό, όπου θα ήταν απολύτωςασφαλείς. Ανέλαβα προσωπικά να τούς ταΐζουνκαλά, μόλις έρχονταν και δηλώνονταν. Έπειτα τους ξαπόστειλασε σκεπαστά φορτηγά.− Για πού;− Για έναν μικρότερο σταθμό. Δεν έχεις ιδέα, αλλάγια όλην αυτή την επιχείρηση δεν χρειάζεσαι παράδύο αγόρια. Ολόγυρα είχαμε επανάσταση, οι φυγάδεςτα είχανε χάσει. Στη συνέχεια τους ξεπάστρεψανοι γύφτοι. Και μετά εμείς απαλλαγήκαμε και απ’ αυτάτα καθάρματα. Κρίμα που, εκτός απ’ αυτούς τους γύφτους,είχα να σκοτώσω και αρκετούς από τους δικούςμας που πήραν μέρος σ’ όλα αυτά. Το έκαναν με δικήτους πρωτοβουλία, αλλά οι αρχές των Ουστάσι δενμπορούν να παίρνουν την ευθύνη για τις ιδιοτροπίεςτου καθενός. Πήγαν χαράμι λοιπόν, αλλά τι να γίνει, ημητέρα πατρίδα καλεί τους καλύτερούς της γιούς ναθυσιαστούν. Εμείς λοιπόν, ήμασταν τώρα καλυμμένοι,εκείνοι που ήταν ένοχοι είχαν τιμωρηθεί. Το σκορ ήτανεκατό – ένα. [...]Αντί να παραδεχτεί η «Εξοχότητα» το μίσος του και τονπληγωμένο του εγωισμό, του άρεσε ν’ ανακαλύπτει κάποιαάλλα, υψηλότερα κίνητρα για όσα έκανε. Αναζητούσεαυτά τα κίνητρα και πιθανότατα τα έβρισκε στηνεκκαθάριση της κροατικής γης από τους Σέρβους καιτης κροατικής οικονομίας από τους Εβραίους».Jakovljević, σ. 54, 57.Αυτή είναι μια από τις πολυάριθμες συζητήσειςτου Ιλίγια Γιακόβλεβιτς με τον Ουστάσι, γνωστόως η «Εξοχότητα», στη Στάρα Γκραντίτσκα.Οι αρχές των Ουστάσι στο ΑΚΚ είχαν καταστρώσει σχέδιοεξόντωσης ορισμένων εθνικών μειονοτήτων: τωνΡομά, των Εβραίων και των Σέρβων. Άρπαζαν τις περιουσίεςτων μελών αυτών των μειονοτήτων κι έπειτα ταέστελναν στα στρατόπεδα και τα εξόντωναν. Την ίδιαμεταχείριση επιφύλασσαν και στους Κροάτες που δενσυμφωνούσαν με το καθεστώς των Ουστάσι. Η πολιτικήτους απέναντι στους Εβραίους δεν ήταν διαφορετικήαπό εκείνη της ναζιστικής Γερμανίας: τους αφαίρεσανόλα τα αστικά δικαιώματα και οι γάμοι μεταξύ Εβραίωνκαι προσώπων «άρειας» καταγωγής απαγορεύτηκαναπό το «Συνταγματικό διάταγμα περί της προστασίαςτου Αρείου αίματος και της τιμής του Κροατικού λαού».Θεωρούσε η Εξοχότητα ότι είχε κάνει κανέναέγκλημα; Πώς δικαιολογεί τις πράξεις του καιποια είναι τα κίνητρα που τον ωθούν στις δολοφονίεςανθρώπων; Πώς δικαιολογεί τη δολοφονία των δικώντου ανδρών;Γ-18. Εγκλήματα των ανταρτών στοΜπλάιμπουργκ.Ο Κόλιν Γκάννερ, λοχαγός τουΒασιλικού Ιρλανδικού Πεζικού, βλέπει τουςαιχμαλώτους να περνούν…Ήταν οι Ουστάσι, τους οποίους οι στρατιώτες τουΤίτο οδηγούσαν στο θάνατο. Οι Ουστάσι ήταν στηνπραγματικότητα Γιουγκοσλάβοι που είχαν πολεμήσειαπό την αρχή στη γερμανική πλευρά. Τώρα, μετά τηνκομμουνιστική νίκη του Τίτο, έπρεπε να οδηγηθούνστη σφαγή, κυριολεκτικά να σφαχτούν. Η γραμμή τουςέμοιαζε να μην έχει τέλος, καθώς τους οδηγούσαν απότη γέφυρα του Δράβα στη γιουγκοσλάβικη μεριά.Άντρες, γυναίκες, παιδιά και μωρά που τα κρατούσανεστα χέρια, όλοι πεθαμένοι της πείνας, προχωρούσανανάμεσα στους ανθρώπους του Τίτο, που ήτανκαβάλα σε μικρόσωμα άλογα και κρατούσαν εκείνατα διαβόητα κοζάκικα μαστίγια που έχουν στην άκρητους μολύβι, τις ναγκάικες, με τις οποίες μπορείς ναξεσκίσεις το πρόσωπο ενός ανθρώπου μ’ ένα χτύπημα.Τα χρησιμοποιούσαν ελεύθερα.Grčić, σ. 141-142.Οι γιουγκοσλάβοι Παρτιζάνοι θεωρούσαν πωςοι ίδιοι ήταν πολεμιστές οι οποίοι σέβονταν τουςνόμους του πολέμου και απεχθάνονταν το έγκλημα και παρουσιάζοντανπρος τα έξω μ’ αυτό τον τρόπο. Υποστήριζανπως, ως εκ τούτου, διέφεραν από τους εγκληματικούςφασιστικούς στρατούς. Ωστόσο, δε δίσταζαν να επιβάλουντη θανατική ποινή σε αιχμαλώτους ή σε αμάχουςπου τους αναγνώριζαν (ή απλώς τους υποπτεύονταν) ωςσυνεργάτες των δυνάμεων κατοχής ή των Ουστάσι.Το Μάιο του 1945, οι Παρτιζάνοι απώθησαν διάφορουςφασιστικούς στρατούς από τα γιουγκοσλαβικά εδάφη106

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣπρος τα βορειοδυτικά. Οι Ουστάσι, μαζί με πολίτες τηςΚροατίας, κινήθηκαν προς τα σημερινά σλοβενοαυστριακάσύνορα έχοντας ως στόχο να παραδοθούν στοβρετανικό στρατό (παρά στους Παρτιζάνους). Ωστόσο,οι Βρετανοί δε δέχτηκαν την παράδοσή τους κι έτσιαναγκάστηκαν να γυρίσουν πίσω και να παραδοθούνστους Παρτιζάνους. Πολλοί αιχμάλωτοι πολέμου δολοφονήθηκανκαι βασανίστηκαν από τους στρατιώτες τουνικηφόρου στρατού. Αυτό άρχισε στην αυστριακή κωμόπολητου Μπλάιμπουργκ και συνεχίστηκε έπειτα, ότανοι αιχμάλωτοι υποχρεώθηκαν να προχωρήσουν πεζήνότια, βαθιά μέσα στο γιουγκοσλαβικό έδαφος (πορείαπου έμεινε γνωστή ως «Ο δρόμος της σταύρωσης»).Είναι το «χέρι της εκδίκησης» πάντοτε το «χέρι τηςδικαιοσύνης»; Πρόκειται δηλαδή για το ίδιο πράγμα,όπως αφήνει να εννοηθεί αυτή η πηγή; Εξηγείστε τηνπρόταση: «αυτό που για τον ένα είναι έγκλημα, για τονάλλον είναι δικαιοσύνη». Εικ. 39. Βλαντιμίρ Φιλάκοβατς: Θύματα.Ελαιογραφία σε καμβά, Ζάγκρεμπ 1943Τι ήταν αυτό που προκάλεσε τα μαζικά αντίποιναστο τέλος του πολέμου; Συγκρίνετε αυτό τοπαράδειγμα με παρόμοιες εκδηλώσεις «θριαμβευτικήςμανίας» σε άλλα θέατρα του πολέμου (Χιροσίμα, Δρέσδη,σουδήτες Γερμανοί, γάλλοι συνεργάτες των κατακτητώνκ.λπ.). Μπορεί η εκδικητική συμπεριφορά στο τέλος τουπολέμου να δικαιολογηθεί, επειδή αγωνίστηκε κανείς γιαμια δίκαιη υπόθεση στη διάρκειά του;Γ-19. Ο Τίτο για τα εγκλήματα των Παρτιζάνων 56Όσον αφορά αυτούς τους προδότες, που βρέθηκανστη χώρα μας και πιο συγκεκριμένα βρίσκονται μέσασε κάθε έθνος, αυτό είναι ζήτημα για την ιστορία. Τοχέρι της δικαιοσύνης, το χέρι της εκδίκησης του λαούμας έπιασε τους περισσότερους και λίγοι μονάχα κατάφεραννα το σκάσουν, κρυμμένοι κάτω απ’ τα φτερά τωνπροστατών τους και να φύγουν από τη χώρα.Grčić, σ. 41.Κροατικό Ιστορικό Μουσείο.Περιγράψτε αυτή την εικόνα. Τι είναι το φορτίο τουκάρου; Τι σκέφτεστε σε σχέση με τη φρίκη του πολέμουως αντικείμενο ενός έργου τέχνης; Ποια θεωρείτεπως ήταν η στάση του καλλιτέχνη απέναντι στο φρικτόαντικείμενο του έργου του;ΙΙΙ. Το ΟλοκαύτωμαΓ-20. Απόσπασμα από τον Βουλγαρικό Νόμο γιατην Προστασία του Έθνους24 Δεκεμβρίου 1940Άρθρο 21.Τα άτομα εβραϊκής καταγωγής δεν επιτρέπεται:α) Να κατέχουν την βουλγαρική υπηκοότητα. Οι γυναίκεςεβραϊκής καταγωγής παίρνουν την υπηκοότητατου συζύγου τους.56 Τα εγκλήματα που διαπράχθηκαν στο τέλος του πολέμου αποτελούσαν για πολλά χρόνια θέμα ταμπού στη μεταπολεμική Γιουγκοσλαβία.107

Η ΦΡΙΚΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥβ) Να συμμετέχουν ως εκλογείς ή υποψήφιοι, τόσοσε δημόσιες ψηφοφορίες όσο και σε εκλογές μη κερδοσκοπικώνσωματείων, εκτός από τις περιπτώσειςκατά τις οποίες η εκλογή αφορά οργάνωση ατόμωναποκλειστικά εβραϊκής καταγωγής.γ) Να κατέχουν θέσεις σε οποιαδήποτε κρατική,δημοτική ή άλλη δημόσια αρχή, εκτός από τις περιπτώσειςκατά τις οποίες πρόκειται για φορέα ατόμωναποκλειστικά εβραϊκής καταγωγής [...]ε) Να παντρεύονται ή να συζούν με άτομα βουλγαρικήςκαταγωγής. Οι γάμοι μεταξύ ατόμων εβραϊκήςκαταγωγής και Βουλγάρων οι οποίοι συνάπτονταιμετά την έναρξη ισχύος αυτού του νόμου, θεωρούνταιως ανυπόστατοι και μη τελεσθέντες. [...]Άρθρο 23.Εφεξής απαγορεύεται η εγκατάσταση στη Σόφια ατόμωνεβραϊκής καταγωγής.Άρθρο 24.Tα άτομα εβραϊκής καταγωγής απαγορεύεται να κατέχουνή να ενοικιάζουν ακίνητη περιουσία, τα ίδιαπροσωπικά ή μέσω πληρεξουσίων. Στους επαρχιακούςοικισμούς, εκτός των θερέτρων, απαγορεύεταινα κατέχουν οποιοδήποτε κτίσμα. [...]Άρθρο 26.Το Υπουργικό Συμβούλιο έχει το δικαίωμα, έπειτααπό σχετική έκθεση του υπουργού Εμπορίου, Βιομηχανίαςκαι Εργασίας, να περιορίζει, απολύτως ήεν μέρει, την προσωπική ή κεφαλαιΐκή συμμετοχήατόμων εβραϊκής καταγωγής σε ορισμένους κλάδουςτου εμπορίου, της βιομηχανίας και των τεχνών.Εντός ενός μηνός από της ενάρξεως ισχύος του παρόντοςΝόμου, όλα τα άτομα εβραϊκής καταγωγήςυποχρεούνται να δηλώσουν προς τις αρχές το σύνολοτης κινητής και ακίνητης περιουσίας τους.Η επιβίωση - Ανθολογία τεκμηρίων 1940-1944, σ. 157-161.Υπάρχει κάποια αντίστοιχη μαρτυρία από τη δικήσας χώρα εκείνη την εποχή; Η αντισημιτική πολιτικήστις χώρες της Νοτιοανατολικής Ευρώπης επιβλήθηκεαποκλειστικά από τη γερμανική επιρροή; Είχανπεριθώριο επιλογών οι σύμμαχοι της Γερμανίας; Επίσης,αξίζει να αναλυθεί η ονομασία αυτού του νόμου . ήτανστ’ αλήθεια ανάγκη να προστατευτεί από τους Εβραίουςτο βουλγαρικό (ή οποιοδήποτε άλλο) έθνος;Γ-21. Βούλγαροι βουλευτές διαμαρτύρονταιενάντια στον εκτοπισμό των Εβραίων[...] Ψιθυρίζεται ότι η βουλγαρική κυβέρνηση σκοπεύεινα απελάσει αυτούς τους ανθρώπους από τη χώραμας. Αυτοί οι ψίθυροι είναι οπωσδήποτε ανυπόστατοικαι κακόβουλοι, καθώς αυτοί οι άνθρωποι είναιβούλγαροι πολίτες και η απέλασή τους θα είχε αρνητικέςεπιπτώσεις, όχι μόνον επειδή θα στιγμάτιζε τονεθνικό χαρακτήρα της Βουλγαρίας αλλά κι επειδή θαεπηρέαζε αρνητικά τις διεθνείς σχέσεις της χώρας μαςστο μέλλον.Ένα μικρό έθνος δεν έχει την ελευθερία να αδιαφορείγια τα ηθικά ζητήματα. Ο ισχυρός ηθικός χαρακτήραςείναι το μεγαλύτερό μας όπλο εναντίον των μελλοντικώναδικιών. Αυτό έχει μεγάλη σημασία για εμάς, επειδήΕσείς, αγαπητέ Πρωθυπουργέ της χώρας, οπωσδήποτεθα θυμόσαστε ότι πριν από όχι πολύ καιρό υποφέραμεκι εμείς οι ίδιοι από τις βαριές ηθικές και πολιτικές συνέπειεςτης ηθικά έκτροπης νομοθεσίας, την οποία είχανθεσπίσει ορισμένα άτομα.Ποια βουλγαρική κυβέρνηση θα θέλαμε σήμερα ναεπιβαρύνουμε με μια τέτοια ευθύνη για το μέλλον;Οι Εβραίοι στη Βουλγαρία είναι λίγοι. Το κράτος είναιισχυρό και διαθέτει πλήθος νόμιμων μέσων για τηνπάταξη κάθε εγκληματικού στοιχείου, αδιακρίτως τηςπροελεύσεως του τελευταίου. Επομένως, είναι περιττήη προσφυγή σε νέα και άκρως απάνθρωπα μέτρα, ταοποία θα μπορούσαν ενδεχομένως να οδηγήσουν σεμελλοντικές κατηγορίες περί βουλγαρικής συμμετοχήςσε μαζική ανθρωποκτονία. Αυτές οι ενδεχόμενες κατηγορίεςάμεσα θα βαρύνουν τους ώμους της σημερινήςκυβέρνησης της Βουλγαρίας, αλλά συγχρόνως θααποτελούν και μια βαρειά κληρονομιά για τον βουλγαρικόλαό τού σήμερα και των μελλοντικών γενεών.Τα αποτελέσματα παρόμοιων πολιτικών επιλογώνείναι εύκολα προβλέψιμα κι επομένως δε θα έπρεπενα επιτρέψουμε να επέλθουν. Θα μας είναι αδύνατονα συμμεριστούμε οποιοδήποτε μερίδιο της ευθύνηςγια κάτι τέτοιο.Η επιβίωση – Ανθολογία τεκμηρίων 1940-1944, σ. 216-218.Αυτή είναι μια ανακοίνωση διαμαρτυρίας προςτον πρωθυπουργό (με ημερομηνία 26 Δεκεμβρίουτου 1943), η οποία υπογράφηκε από τον αντιπρόεδροτης 25 ης Συνόδου της Βουλγαρικής Εθνοσυνέλευσης,108

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣΝτ. Πέσεφ και άλλους σαράντα δύο πληρεξούσιους εναντίοντης απέλασης των Εβραίων από τη Βουλγαρία. Οιυπογράφοντες επιμένουν πως τα νέα αντιεβραϊκά μέτραθα έπρεπε να βασίζονται σε πραγματικά πολιτικά συμφέροντακαι στις εθνικές αντιλήψεις του βουλγαρικούλαού. Θέτουν προς την κυβέρνηση το ερώτημα, αν είναιδιατεθειμένη να αναλάβει την τεράστια ιστορική ευθύνητης απέλασης αθώων υπηκόων της, προκειμένου ναεξυπηρετήσει τα σχέδια μιας ξένης δύναμης.Σχολιάστε την πρόταση: «Ένα μικρό έθνος δεν έχειτην ελευθερία να αδιαφορεί για τα ηθικά ζητήματα».Μήπως αυτό σημαίνει πως τα «μεγάλα» έθνη διαθέτουναυτή την ελευθερία; Με ποιους τρόπους ανησυχούσανγια το μέλλον οι συντάκτες αυτής της ανακοίνωσηςδιαμαρτυρίας;25 Απριλίου 1941ΔΙΑΤΑΓΗ1) Όλοι οι Εβραίοι, οι οποίοι διαμένουν στην πόλη τουΒελιγραδίου, επιτρέπεται να αγοράζουν τρόφιμα καιάλλα αγαθά στις πλατείες και τις αγορές της πόλεωςμόνον μετά τις 10.30 π.μ. Οι πωλητές δεν πρέπει νατους πωλούν οτιδήποτε πριν από αυτή την ώρα.2) Στις δημόσιες βρύσες και στα υπόλοιπα μέρη, όπουσχηματίζονται σειρές αναμονής, οι Εβραίοι μπορούννα λάβουν σειρά αναμονής, μόνον αφού πρώτα θαέχουν εξυπηρετηθεί οι άρειοι πολίτες.3) Απαγορεύεται σε όλους τους εμπόρους να πωλούντρόφιμα και άλλα αγαθά στους Εβραίους σε τιμέςυψηλότερες κι εν γένει παρανόμως.4) Οι Εβραίοι που δεν συμμορφώνονται με τη Διαταγήαυτή θα τιμωρούνται με φυλάκιση έως τριάντα(30) ημερών και πρόστιμο έως 10.000 δηναρίων.Αναλόγως των περιστάσεων, μπορεί επίσης νααποστέλλονται σε στρατόπεδο συγκέντρωσης. Ηίδια τιμωρία θα επιβάλλεται και στους εμπόρους, οιοποίοι υποπίπτουν στην περίπτωση του Άρθρου 3της παρούσης Διαταγής.5) Η αστυνομία του Βελιγραδίου, δηλαδή τα κατάτόπους Αστυνομικά Τμήματα, θα είναι αρμόδια γιατην επιβολή των ποινών σύμφωνα προς αυτήν τηΔιαταγή.Η Διαταγή αυτή τίθεται σε ισχύ αμέσως.Διετάχθη την 25 η Απριλίου του 1941, εν ΒελιγραδίωΟ ΔιοικητήςΣυνταγματάρχης φον ΚάιζενμπεργκBožović, 1941, σ. 54.Γιατί απαγορεύθηκε στους Εβραίους να αγοράζουντρόφιμα πριν από τις 10.30 το πρωί; Ποια ποινήπροβλεπόταν για την παράβαση αυτής της διαταγής;Γ-22. Διαταγή της Στρατιωτικής ΔιοίκησηςΒελιγραδίουΓ-23. Ο Ίων Αντωνέσκου καταδικάζει το πογκρόμστο Ιάσιο 574 Ιουνίου, 1941Διαταγή υπ’ αρ. 255 του Στρατηγού Ίωνα Αντωνέσκου,ηγέτη του Κράτους, προς όλες τις Μονάδες Στρατούκαι Χωροφυλακής της Χώρας, σχετικά με τα αιματηράαντίποινα εναντίον του εβραϊκού πληθυσμού στην πόλητου ΙασίουΗ κατάλυσις της τάξεως η οποία παρατηρήθηκε πριναπό λίγες ημέρες στο Ιάσιο, παρουσίασε μια άκρωςδυσάρεστη εικόνα του στρατού και των κρατικώναρχών.Κατά την απώλεια της Βεσσαραβίας, αποτέλεσεπραγματικό όνειδος για τον στρατό το ότι υποχρεώθηκενα δεχτεί χωρίς αντίδραση τις προσβολές καιτις επιθέσεις Εβραίων και Κομμουνιστών. Η αισχύνηείναι ακόμη μεγαλύτερη όμως, όταν μεμονωμένοιστρατιώτες και μάλιστα με δική τους πρωτοβουλία,57 Στις 30 Ιουνίου του 1941 η ρουμανική κυβέρνηση ανακοίνωσε πως πεντακόσιοι «Εβραιοκομμουνισταί» είχαν εκτελεστεί στοΙάσιο, επειδή είχαν ανοίξει πυρ εναντίον ρουμάνων και γερμανών στρατιωτών. Πράγματι, φαίνεται ότι στις 28 και στις 29 Ιουνίου είχανριχτεί πυροβολισμοί εναντίον στρατιωτών. Δεν υπήρξαν θύματα, αλλά άρχισε να ψιθυρίζεται ότι οι Εβραιοκομμουνιστές ετοιμάζονταννα επιτεθούν ενάντια στον στρατό που πολεμούσε στο μέτωπο, από τα μετόπισθεν. Χιλιάδες Εβραίοι συνελήφθησαν και αρκετοί σκοτώθηκαν.Ο Διοικητής της 14ης Μεραρχίας του ρουμανικού στρατού απαλλάχθηκε από τους Εβραίους που είχαν συλληφθεί, απελαύνοντάςτους εκτός συνόρων. Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία, από τους 4.430 συνολικά ανθρώπους που απελάθηκαν με δυο αμαξοστοιχίες,επιβίωσαν περίπου οι μισοί.109

Η ΦΡΙΚΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥεπί μακρόν λεηλατούν και κακομεταχειρίζονται τονεβραϊκό πληθυσμό και φονεύουν αδιακρίτως, όπωςσυνέβη στο Ιάσιο.Ο εβραϊκός λαός επί αρκετούς αιώνες αποσπούσεβάναυσα τον πλούτο του ρουμανικού λαού, τονοδηγούσε στη φτώχεια, εμπόδιζε την ανάπτυξή τουκαι τον εκμεταλλευόταν κερδοσκοπικά. Η ανάγκη νααπελευθερωθούμε από αυτήν τη μάστιγα που έπληξετη Ρουμανία είναι αδιαμφισβήτητη, αλλά μόνον ηΚυβέρνηση έχει το δικαίωμα να λάβει τα απαραίτηταμέτρα. Αυτά τα μέτρα ήδη έχουν δρομολογηθεί κιεφαρμόζονται και θα συνεχιστούν σύμφωνα με τουςκανόνες τους οποίους εγώ ο ίδιος θα αποφασίσω.Δεν μπορεί ο πρώτος τυχών πολίτης ή στρατιώτηςνα αναλαμβάνει να λύσει αυτοβούλως το εβραϊκόπρόβλημα προχωρώντας σε λεηλασίες και σφαγές.Όταν εμείς προσφεύγουμε σε παρόμοια μέσα, δείχνουμεσε ολόκληρο τον κόσμο πως είμαστε λαόςαπειθάρχητος και απολίτιστος και κηλιδώνουμεανεπίτρεπτα την εξουσία και το γόητρο του κράτους.Δια της παρούσης αναστέλλω παντελώς κάθε ενέργειαη οποία έχει ξεκινήσει με ατομική πρωτοβουλίακαι καθιστώ τον στρατό και τις πολιτικές αρχές υπεύθυνεςγια την αυστηρή εφαρμογή της παρούσηςΔιαταγής. Εκείνοι οι οποίοι παραβιάζουν ή έχουνπαραβιάσει τον παραπάνω νόμο, θα διωχθούν καιθα υποστούν τις πιο αυστηρές ποινές που προβλέπειο νόμος.Στρατηγός Ίων ΑντωνέσκουBenjamin, τ. II, τεκμ. 98.Ποια είναι η επίσημη θέση του στρατηγού ΊωναΑντωνέσκου όσον αφορά το πογκρόμ του Ιασίου;Η καταδίκη των εκτρόπων σ’ αυτή την πόλη υποδηλώνειεβραιόφιλη στάση; Ποιος δηλώνεται πως είναι υπεύθυνοςγια την επίλυση του «Εβραϊκού προβλήματος» στηΡουμανία; Μολονότι ο Στρατηγός Αντωνέσκου κατηγορείτην εβραϊκή μειονότητα πως κινήθηκε εναντίον τούρουμανικού στρατού, δηλώνει αντίθετος στην επιβολήμιας «Τελικής Λύσης» στο «εβραϊκό πρόβλημα». Εσείςσυμφωνείτε πως η στάση του αποτελούσε απλώς μιααντίδραση στις ληστείες και τα εγκλήματα που διέπραττανμεμονωμένα πρόσωπα; Ποια είναι η άποψή σας γιατο ζήτημα της συλλογικής ευθύνης; Εικ. 40. Τουρκική γελοιογραφίαΑkbaba, 24 Αυγούστου 1939.Μετάφραση: Μια καραβιά Εβραίοι φτάνουν στολιμάνι της Σμύρνης. Ο Εβραίος: − Είμαστε απένταροι!Είμαστε πεινασμένοι! Σας παρακαλούμε, αφήστεμας να βγούμε από το καράβι για πέντε λεπτά και θαγυρίσουμε σ’ αυτό πλούσιοι!Ποιος είναι ο σκοπός αυτής της γελιογραφίας; Ποιοστερεότυπο προωθεί;Γ-24. Το στρατόπεδο συγκέντρωσης στοπροάστειο Σαϊμίστε του ΒελιγραδίουΑπό την κατάθεση της Εντβίγκας Σένφαϊν, κρατούμενηςστο στρατόπεδο κράτησης Judenlager Zemlin(Sajmiste)110

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣΑμέσως μόλις φτάσαμε στο στρατόπεδο, οι Γερμανοίμας είπαν ότι το στρατόπεδο βαθμιαία θα εκκενώνονταν,επειδή σκόπευαν να φυλακίσουν στο χώροτης Έκθεσης Κομμουνιστές, αλλά δεν μας έλεγαν πούθα μας πήγαιναν εμάς. [...] Για τις πρώτες μεταφορέςκάλεσαν να παρουσιαστούν εθελοντές, και οι πρώτοιπου κλήθηκαν ήταν η ομάδα με την οποία είχα έρθεικι εγώ, Εβραίοι από το Κοσμέτ.[...]Εκείνοι που επιλέχτηκαν για μεταφορά διατάχθηκαν ήακριβέστερα τους υποδείχθηκε ευγενικά να πάρουνμαζί τους τα πιο πολύτιμα αντικείμενά τους και να συσκευάσουνπροσεκτικά όλα τα υπόλοιπα, βάζονταςεπάνω στο δέμα τη σωστή διεύθυνση. [...]Έτσι, αυτές οι μαζικές μεταφορές άρχισαν να γίνονταισχεδόν καθημερινά. Τις Κυριακές και τις γιορτές συνήθωςδεν γίνονταν μεταφορές - εκκενώσεις, αλλά υπήρχανκαι ημέρες που το αυτοκίνητο έκανε και δύο διαδρομές.Ο οδηγός του γκρίζου αυτοκινήτου συνήθωςέμπαινε στο στρατόπεδο μονάχος του, μάζευε γύρω τουπαιδιά, τα χάιδευε, τα έπαιρνε αγκαλιά και τους έδινεζαχαρωτά. Τα παιδιά τον αγαπούσαν και όποτε ερχόταν,ορμούσαν επάνω του για να πάρουν ζαχαρωτά. Κανείςαπ’ όσους ήταν στο στρατόπεδο δεν υποπτευόταν ότιέπαιρνε τους ανθρώπους στο θάνατο. Όλοι ήταν σίγουροιπως τους μετέφερε σε κάποιο άλλο στρατόπεδο.Εγκλήματα των φασιστών κατακτητών... στη Γιουκοσλαβία, σ. 33, 34.Στην κατεχόμενη επικράτεια της Σερβίας ζούσανπερίπου 17.800 Εβραίοι. Δολοφονήθηκανκάπου 14.000. Περίπου 6.320 Εβραίοι εξοντώθηκαν στοστρατόπεδο του Σαϊμίστε, στα περίχωρα του Βελιγραδίου.Είχε σταλεί εκεί από τη Γερμανία για την εξόντωσήτους ένα ειδικά διαμορφωμένο φορτηγό με θάλαμοαερίων. Εκτός από το στρατόπεδο του Σαϊμίστε, οι περισσότεροιάνδρες Εβραίοι εξοντώθηκαν, μαζί με Σέρβουςκαι Ρομά, στις μαζικές εκτελέσεις ομήρων του 1941και των πρώτων μηνών του 1942. Αυτή η εγκληματικήενέργεια οργανώθηκε και διαπράχθηκε με συστηματικότρόπο από τον γερμανικό στρατό, κατά κύριο λόγο τοντακτικό στρατό, δηλαδή τη Βέρμαχτ.Σχολιάστε τη συμπεριφορά του οδηγού του γκρίζουαυτοκινήτου. Αυτός ήξερε τι συνέβαινε στοΣαϊμίστε; Εικ. 41. Τουρκική γελοιογραφίαBali, Παιδιά του Μωυσή, πολίτες της δημοκρατίας.Δημοσιευμένη από την Τουρκική ΑντισιωνιστικήΕταιρεία. Το χταπόδι που στραγγαλίζει τηνυδρόγειο αντιπροσωπεύει τους Εβραίους.Ο υπότιτλος:«Ο κίνδυνος που περισφίγγει ολόκληρο τον κόσμο, οπαγκόσμιος Εβραϊσμός, ο Σιωνισμός. Δεν θα υπάρξει γαλήνηεπάνω στη γη, όσο θα εξακολουθεί να υφίσταταιαυτή η μάστιγα».Γ-25. Τα μαρτύρια μιας νεαρής Εβραίας από τοΣεράγιεβοΗ μαρτυρία της Χίμπας Ζίλτζιτς ΚεχάγιτςΤα φρικτά γεγονότα που ακολούθησαν το ξέσπασματου πολέμου, οπωσδήποτε διαμόρφωσαν τη φυσιογνωμίαχιλιάδων νέων ανθρώπων του Σεράγεβου καιαυτό ίσχυε και για τις νέες κοπέλες. Εγώ ήμουν τότεδεκαέξι χρονών και πήγαινα στην έκτη γυμνασίου.Πρώτα απ’ όλα διαλύθηκαν τα σχολεία της πόλης καιτα κτίριά τους μετατράπηκαν σε στρατώνες. Στη δική111

Η ΦΡΙΚΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥμου γειτονιά ζούσαν πολλοί Εβραίοι. Εγώ είχα μια πολύστενή [Εβραία] φίλη, τη Ρεγγίνα Φίντσι. Η μητέρα τηςείχε ένα μικρό καπνοπωλείο στη γωνία της Μπαστσαρσιάς.Τις επισκεπτόμουν κι έβλεπα πως ζούσαν μέσαστο φόβο κάθε μέρα, τρομάζοντας με κάθε ψίθυρο,με κάθε βήμα που ακουγόταν, περιμένοντας την ώραπου θα εκτοπίζονταν και αυτές σε κάποιο στρατόπεδοσυγκέντρωσης. Είχαν κιόλας συσκευάσει τα πράγματάτους. Μια μέρα πράγματι τις οδήγησαν στο στρατόπεδο,αλλά η Ρεγγίνα κατόρθωσε να δραπετεύσεικαι ήρθε να κρυφτεί στο σπίτι μας. Δυστυχώς και παρ'όλο που εμείς την παρακινούσαμε να μείνει κι άλλοκρυμμένη, δεν είχε τη δύναμη να ζήσει χωρίς την οικογένειάτης. Έτσι έφυγε ξανά για το στρατόπεδο συγκέντρωσηςγια να μοιραστεί και αυτή την τύχη τωνδικών της. Αυτή η καταδίωξη του εβραϊκού λαού καιη ατμόσφαιρα φρίκης που ζούσαν οι οικογένειές τους,πράγματα που τα έζησα από κοντά, είναι από τα δυνατότερααισθήματα που κουβαλάω μέσα μου απόεκείνη την εποχή. Στην πόλη κυκλοφορούσαν κιόλαςψίθυροι για τα στρατόπεδα συγκέντρωσης της Γκράντιτσκαςκαι του Γιανόσεβατς και για τους εκτοπισμούςκαι τα βασανιστήρια που υπέφεραν οι Κομμουνιστέςκαι οι πατριώτες. Ακούγονταν τα νέα για τις τερατώδειςσφαγές των σέρβων κατοίκων στα χωριά, για τα πτώματαπου πετάγονταν σε σπήλαια και βάραθρα, για ταχωριά που καίγονταν και αργότερα για τις σφαγές τωνΜουσουλμάνων από τους Τσέτνικ γύρω από τον ποταμόΔρίνο, για ποτάμια αίματος, για τους φυγάδες πουέτρεχαν χωρίς να ξέρουν πού να πάνε, έχοντας αφήσειπίσω όλα τους τα υπάρχοντα, ελπίζοντας να σώσουν τηζωή τους. Οι πρόσφυγες από τη Φότσα, τη Ρογκάτιτσα,το Βίσεγκραντ είχαν αρχίσει να φτάνουν στην πόλη. Οιμουσουλμανικές οικογένειες είχαν πάρει στην προστασίατους παιδιά ορφανά, σχεδόν τρελαμένα. Αναφέρωένα μόνον κομμάτι της τρομερής ατμόσφαιρας εκείνουτου καιρού. Αυτός ήταν λοιπόν ο φασισμός με όλη τηναπανθρωπιά και την ανελέητη σκληρότητά του.Albahari, σ. 495-496.Προσπαθείστε να αξιολογήσετε τη συμπεριφοράτης Ρεγγίνας. Εσείς τι θα κάνατε, αν βρισκόσαστανστη θέση της; Ήταν εύκολη η απόφαση που πήρε; Τι σαςλέει αυτή η μαρτυρία σχετικά με την ικανότητα αντίστασηςτου ανθρώπινου πνεύματος ακόμη και όταν περιβάλλεταιαπό ένα πολύ καταπιεστικό καθεστώς; Εικ. 42. Άγνωστο κορίτσι περιμένει τηνεκτόπισή του κοντά στο Τσέλιε της ΣλοβενίαςΓ-26. Τα αντιεβραϊκά μέτρα στην ΕλλάδαΣημειώσεις σχετικά με την παρούσα κατάσταση των ΕλλήνωνΕβραίωνΤου A.L. MolhoΚάιρο, 12 Οκτωβρίου, 1943Τα αντιεβραϊκά μέτρα και οι δοσίλογες κυβερνήσεις[...] Γεγονός παραμένει ότι μέχρι και το μήνα Φεβρουάριοαυτού του έτους οι Έλληνες Εβραίοι απολάμβαναν,τόσο εκ των πραγμάτων όσο και διά νόμου, το ίδιοκαθεστώς με τους υπόλοιπους έλληνες πολίτες. Τα μέτρατα οποία υιοθετήθηκαν εναντίον των Εβραίων τηςΘεσσαλονίκης και ολόκληρης της Μακεδονίας από τονΟκτώβριο και μετά, προέρχονταν αποκλειστικά απότις γερμανικές αρχές κατοχής. Οι τελευταίες ενεργούσαν,καθ'ομολογίαν, βάσει συγκεκριμένων διαταγώνπου προέρχονταν απευθείας από το γενικό επιτελείοτου γερμανικού στρατού. Οι Ελληνικές Αρχές αρνήθη-112

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣκαν επανειλημμένα να ταυτιστούν με τα συγκεκριμέναμέτρα. Η Ορθόδοξη Εκκλησία ύψωσε τη φωνή της εναντίοντους. (Υπόμνημα διαμαρτυρίας ΑρχιεπισκόπουΑθηνών προς τις γερμανικές αρχές). Τόσο οι ηγέτεςτου πολιτικού κόσμου όσο και οι εκπρόσωποι κοινωνικώνκαι επαγγελματικών οργανώσεων υποστήριξανανοιχτά αυτή τη διαμαρτυρία. Η πίεση της ελληνικήςκοινής γνώμης υπήρξε τόσο ισχυρή, ώστε ο δοσίλογοςπρωθυπουργός, Ιωάννης Ράλλης, αναγκάστηκενα δεσμευτεί ότι θα παρέμβαινε υπέρ του εβραϊκούστοιχείου. Δε γνωρίζουμε αν τήρησε την υπόσχεσήτου. Σε κάθε περίπτωση, δεν υπήρξε κάποια επίσημηπαρέμβαση.Βερέμης, Κωνσταντοπούλου, σ.290.Όταν εφαρμόστηκαν στην Ελλάδα τα μέτραεναντίον των Εβραίων, ένα ευρύ φάσμα οργανώσεωνκαι θεσμικών φορέων, από την εκκλησία καιτην αστυνομική διεύθυνση Αθηνών ως τους κομμουνιστές,τους υποστήριξαν με τρόπο αποτελεσματικό.Το ΕΑΜ, η πιο ισχυρή από τις ελληνικές αντιστασιακέςοργανώσεις, προσέφερε την πιο αποτελεσματική συνδρομήστους Εβραίους: τους βοήθησε να κρυφτούνή να διαφύγουν κι έτσι να διασωθούν. Ματαίωσε τασχέδια των Ναζί καταστρέφοντας τα αρχεία της εβραϊκήςκοινότητας της Αθήνας κι επίσης βοήθησε τονραβίνο της να διαφύγει στις περιοχές που ελέγχονταναπό το ίδιο. Ο παράνομος τύπος του ΕΑΜ δημοσίευετακτικά εκκλήσεις προς τον πληθυσμό, ζητώντας τουνα προσφέρει βοήθεια στους εβραίους συμπατριώτες,ενώ οι οργανώσεις του διευκόλυναν το πέρασμα τωνΕλλήνων Εβραίων στη Μέση Ανατολή και δέχοντανεθελοντές στις γραμμές τους. Η Εκκλησία της Ελλάδοςεπίσης, βοήθησε τους Εβραίους προσπαθώνταςνα σταματήσει τους εκτοπισμούς. Ο ΑρχιεπίσκοποςΔαμασκηνός συναντήθηκε με τον πληρεξούσιο απεσταλμένοτου Ράιχ στην Ελλάδα και διαμαρτυρήθηκεσε έντονη γλώσσα για τα μέτρα που εφαρμόζοντανεναντίον των Εβραίων στη Θεσσαλονίκη (βλέπε καιπηγή Α-40).Με ποιον τρόπο αντέδρασαν οι ελληνικές αρχέςστα μέτρα που εφαρμόστηκαν εναντίον τωνΕβραίων στη Θεσσαλονίκη;Γ-27. Απόσπασμα από τα απομνημονεύματα ενόςΈλληνα Εβραίου της Θεσσαλονίκης (1941-1943)«Τας πρώτας ημέρας του Ιουλίου 1942 εδημοσιεύθη ειςτας εφημερίδας της Θεσσαλονίκης επίσημος ανακοίνωσιςτης Γερμανικής Στρατιωτικής Διοικήσεως Θεσσαλονίκης- Αιγαίου. Δι’αυτής προσεκαλούντο άπαντεςοι Ισραηλίται άρρενες, ηλικίας 18-45 ετών, όπως παρουσιασθούνεις την πλατείαν Ελευθερίας την πρωίαντου Σαββάτου 12 Ιουλίου, […] επί απειλή αυστηρώνποινών. […] Η ενέργεια αύτη υπήρξεν η πρώτη, από τηςΚατοχής, επίσημος εκδήλωσις αντισημιτικής πολιτικήςεν Θεσσαλονίκη. […] Κατά την συγκέντρωσιν ταύτηνσημειούνται αρκεταί κακοποιήσεις υπό Γερμανώνστρατιωτικών και αξιωματικών εις βάρος των Εβραίων.Επειδή μερικοί εξ αυτών εβράδυνον να προσέλθουν,κτυπούνται βαναύσως δια των χειρών, των ποδιών καιτου βούρδουλα. Μία ομάς Γερμανών ναυτικών δείχνειυπερβολικήν αγριότητα εις τας κακοποιήσεις αυτάς. ΟιΓερμανοί χωροφύλακες της στρατονομίας (F.G.) χύνουντα μπουλντώκ εναντίον ωρισμένων Ισραηλιτών, διότιετόλμησαν να καπνίσουν ή να φορέσουν κάλυμμαεις την κεφαλήν των δια να προφυλαχθούν από τονκαυστικόν ήλιον του Ιουλίου. Άλλους Ισραηλίτας οιοποίοι, κουρασθέντες από πολλών ωρών αναμονήν,εκάθησαν κατά γης, οι άνθρωποι της Γκεστάπο δέρνουνκαι μέχρις αιματώσεως. […] Εις άλλους Ισραηλίταςεπιβάλλεται η υποχρέωσις συνεχούς και επί ώραςακαταπαύστως, εκτελέσεως γυμναστικών ασκήσεωνκοπιωδών, επί απειλή ξυλοδαρμού. Τέλος, άλλαι ομάδεςΓερμανών υποχρεώνουν Ισραηλίτας εις την εκτέλεσινεξευτελιστικών κινήσεων (τούμπες) υπό τα όμματα τωνχριστιανών περιέργων και θεατών. Προς συμπλήρωσινδε του θεάματος λαμβάνονται και φωτογραφίαι τηςσυγκεντρώσεως εκ μέρους Γερμανών φωτορεπόρτερ,αι οποίαι αμέσως την επομένην περετίθεντο εις τονελληνικόν τύπον με χαρακτηριστικάς, εις βάρος τωνΙσραηλιτών, περιγραφάς. […]Άλλα κρούσματα αυθαιρεσιών εναντίον Ισραηλιτώνεσημειούντο διαδοχικώς, όπως η βιαία αποβολή δεκαπεντάδοςκαταστηματαρχών (οπωροπωλών, παντοπωλών,κρεοπωλών, κλπ.) εκ της κεντρικής αγοράςτης οδού Βασ. Ηρακλείου και η εγκατάστασις ειςαυτά χριστιανών λαχανοπωλών, εξωσθέντων εξ άλληςπεριφερείας της πόλεως, Η μέθοδος αύτη, ευδοκιμήσασαεις την περίπτωσιν των επαγγελματιών τούτων,ήρχισε να κινή την όρεξιν και άλλων συναγωνιστών113

Η ΦΡΙΚΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥτων Ισραηλιτών και να σημειούνται τακτικαί επεμβάσειςτων Γερμανών προς αυθαίρετον αποβολήν καταστηματαρχώνΙσραηλιτών εκ κεντρικών εμπορικώνκαταστημάτων και εγκατάστασιν εις αυτά χριστιανώνεπιχειρηματιών, είτε προσκειμένων εις τους Γερμανούςείτε εξαγοραζόντων αδρώς την εύνοιαν γνωστών μεσαζόντωνπλησίων αυτών».Γιακοέλ, σ. 57-58 και 98-99. Εικ. 43. Στρατόπεδο συγκέντρωσης στηΜπάνιτσα του ΒελιγραδίουΌταν αναλύουμε τους παράγοντες οι οποίοιεπηρέασαν τον αριθμό των Εβραίων που διασώθηκαναπό τις διάφορες εβραϊκές κοινότητες τηςΕλλάδας, θα πρέπει να παίρνουμε υπ’ όψιν μας την απόστασηκάθε κοινότητας από τις πλησιέστερες περιοχέςπου είχαν περάσει στον έλεγχο της αντίστασης και τηνπαρουσία ενός αποτελεσματικού αντιφασιστικού κινήματος,τον βαθμό αφομοίωσης και αποδοχής της κάθεκοινότητας από την τοπική κοινωνία, καθώς και τηνικανότητα και την προθυμία των τοπικών αρχών να τηνσυνδράμουν. Οι περισσότεροι από τους Εβραίους πουσώθηκαν τελικά ήταν ελληνόφωνοι και ζούσαν στις ίδιεςγειτονιές με τον ελληνορθόδοξο πληθυσμό. Ο μεγάλοςβαθμός αφομοίωσής τους, όχι μόνον έκανε πιο δύσκολοτον εντοπισμό τους, αλλά κι επηρέαζε την επιθυμία τούυπόλοιπου πληθυσμού να τους βοηθήσει. Οι περισσότεροιΈλληνες Εβραίοι, που εξοντώθηκαν από τους Ναζίκατά τη διάρκεια του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου,προέρχονταν από τη Θεσσαλονίκη. Αυτό δεν οφειλότανμόνο στο ότι η εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκηςήταν κατά πολύ η μεγαλύτερη ολόκληρης της Ελλάδας(περίπου οι πενήντα χιλιάδες από τις εβδομήντα τρειςχιλιάδες Εβραίων της Ελλάδας ζούσαν σ’ αυτή την πόλη),αλλά και στο ότι οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης μιλούσαντη «λαντίνο», την ισπανογενή γλώσσα των σεφαρδιτών,και οι περισσότεροι ζούσαν σε γειτονιές διαφορετικέςαπό εκείνες του ελληνορθόδοξου πληθυσμού. Ο εβραϊκόςπληθυσμός της Θεσσαλονίκης στάλθηκε κυρίως στοστρατόπεδο θανάτου του Άουσβιτς. Μόνον το 17% τωνΕβραίων που ζούσαν στην Ελλάδα πριν από τον πόλεμο,επιβίωσαν από τη ναζιστική κατοχή.Τα εγκλήματα των φασιστών κατακτητών, σ. 211. Εικ. 44. Στρατόπεδο συγκέντρωσης τηςΟύστιτσας, 1942Mataušić, Γιασένοβατς 1941-1945.Ομάδα γυναικόπαιδων συγκεντρωμένη μπροστάστον «Οίκο των Οδυρμών» (Kuca leleka).Περιγράψτε τη φωτογραφία. Ποια αισθήματααποτυπώνονται στα πρόσωπα των φυλακισμένων;Εξηγείστε το όνομα «Οίκος των Οδυρμών».Ποια είναι η δική σας γνώμη για τη συμπεριφοράτων χριστιανών μανάβηδων που ανέλαβαν τακαταστήματα που ανήκαν προηγουμένως στους Εβραίους;Γ-28. Επιστολή της Ροζαλίγια Κρέμερ προς τογραφείο του Πάβελιτς, 20 Οκτωβρίου 1941«Είμαι η μητέρα ενός δεκαεφτάχρονου κοριτσιού, τηςΜπέλας ή Μπέλουσκας. Η κόρη μου συνελήφθη την 1η114

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣΙουλίου του 1941 χωρίς να δοθεί καμιά εξήγηση, δηλαδήμαζί με άλλες συλλήψεις Εβραίων από την Κουστόσιγια,όπου διατηρούμε ένα παντοπωλείο. Η κόρημου έμεινε μερικές ημέρες στο αστυνομικό σταθμό τηςοδού Πετρίνσκα, όπου της πήγαινα φαγητό. Μια ημέρα,ενώ της πήγαινα εκεί φαγητό, μου είπαν πως δε μπορούσαννα το παραλάβουν, επειδή αυτή δεν βρισκότανπλέον στο δικό τους αστυνομικό σταθμό. Από εκείνη τηστιγμή δεν μπορώ να βρω πού βρίσκεται, εξαφανίστηκεχωρίς ν’ αφήσει κανένα ίχνος. Απ’ όσο γνωρίζω δενβρίσκεται σε κανένα από τα στρατόπεδα ή τουλάχιστονδε μπόρεσα να βρω καμιά μαρτυρία σχετικά μ’ αυτήν.Επομένως, αρχίζω να αμφιβάλλω αν είναι ακόμη ζωντανή.Θα έπρεπε να επισημανθεί πως η κόρη μου ποτέδεν αναμείχθηκε με την πολιτική. Ζει από παιδί μαζί μουστην Κουστόσιγια και με βοηθούσε στο κατάστημα. Ηκόρη μου ήταν μικρή και πολύ καλό κορίτσι, γι’ αυτόκαι όλοι στην Κουστόσιγια την αγαπούσαν, επειδή ήτανευγενική με τους ανθρώπους, πάντοτε χαμογελαστή καιέτοιμη να βοηθήσει.Σας ζητώ να με ενημερώσετε για το τι συνέβη στηνκόρη μου, αν είναι ακόμη ζωντανή, και αν βρίσκεταισε κάποιο στρατόπεδο, να μου πείτε σε ποιο, ώστε ναμπορέσω να της στείλω ζεστά ρούχα, γιατί δεν μπορείνα περάσει τον χειμώνα με το ελαφρύ φόρεμα πουφορούσε, όταν έφυγε.Επίσης, πρέπει να σας πω πως ο σύζυγός μου έπαθεεγκεφαλικό και πως εκτός από τη Μπέλουσκα έχουμεδύο πολύ μικρά παιδιά που μου φέρνουν πολλούςκόπους και βάσανα. Επομένως, αδυνατώ να φροντίσωόλες τις δουλειές μόνη μου και η μεγάλη μου κόρηήταν η μοναδική μου βοήθεια».Goldstein, σ. 365-366.Όταν γράφηκε αυτό το γράμμα, η Μπέλουσκαείχε ήδη δολοφονηθεί. Εικ. 45. Η πρώτη σελίδα του καταλόγου τηςαντιεβραϊκής έκθεσης του Ζάγκρεμπ, 1942Μετάφραση: Έκθεση σχετικά με την εξέλιξη τουΕβραϊσμού και με το καταστροφικό του έργοστην Κροατία πριν από την 10 η Απριλίου του 1941. Ηεπίλυση του εβραϊκού ζητήματος στο ΑΚΚ.Περιγράψτε αυτή την εικόνα και το νόημά της.Πραγματοποιήθηκαν στη χώρα σας τέτοιες αντιεβραϊκέςεκθέσεις; Μπορείτε να φανταστείτε πώς μπορείνα ήταν αυτές;Πώς εξηγεί το αίτημά της η κυρία Ροζαλίγια; Γιατίδεν λέει ευθέως πως συνέβη μια μεγάλη αδικία,δηλαδή ένα έγκλημα; Πιστεύετε πως σε ορισμένες περιπτώσειςτα ίδια τα θύματα μπορεί να άρχισαν να δέχονταιαυτή την εγκληματική πραγματικότητα σαν ναήταν φυσιολογική; Το ίδιο ερώτημα μπορεί να τεθεί καιγι’ αυτούς που διέπρατταν τα εγκλήματα, καθώς και γιατη σιωπηλή πλειοψηφία.115

Κεφάλαιο Δ: Ανθρώπινη αλληλεγγύηΣκοπός αυτού του κεφαλαίου είναι να παρεμβάλει μια αχτίδα αισιοδοξίας στις ζοφερές περιγραφές του πολέμουκαι να δείξει πως ακόμη και στα πιο τραγικά επεισόδια στην ιστορία της ανθρωπότητας δεν εξαφανιζόταν εντελώςη ανθρωπιά, πως ακόμη και μέσα στις χαοτικές περιστάσεις του πολέμου υπήρχαν άνθρωποι πρόθυμοι να βοηθήσουντους άλλους, μερικές φορές αναλαμβάνοντας και οι ίδιοι σημαντικούς κινδύνους και μάλιστα θέτονταςσε κίνδυνο τη δική τους ασφάλεια και την ίδια τους τη ζωή.Επιπλέον, αυτό το κεφάλαιο περιέχει αρκετές πηγές οι οποίες ασχολούνται με ασυνήθιστες και απροσδόκητεςσυμπεριφορές στα πλαίσια της καθημερινής ζωής σε συνθήκες πολέμου. Οι ίδιες πηγές απεικονίζουν καταστάσειςπου ήταν και κάπως αμφίσημες από ηθική άποψη . καταστάσεις που δεν ήταν πάντοτε ξεκάθαρες, και ακριβώςγι’ αυτόν το λόγο μας δίνουν την ευκαιρία ανάλυσης και συζήτησης (για παράδειγμα τεκμήρια Δ-1 και Δ-2). Μιαχρήσιμη προσέγγιση σ’ αυτό είναι να ενθαρρύνει κανείς τη μέθοδο της ταύτισης με τους ανθρώπους που περιγράφονται,δηλαδή οι σπουδαστές και οι σπουδάστριες να παίζουν ρόλους αληθινών ανθρώπων στις πραγματικέςπεριστάσεις στις οποίες βρέθηκαν οι τελευταίοι και να προσπαθούν να προβλέψουν τη συμπεριφορά τους και νακατανοήσουν τα αισθήματά τους μέσα στο πλαίσιο της κατάστασης που περιγράφεται.Δ-1. Συζήτηση μεταξύ Παρτιζάνου και Ουστάσι«Γιατί ξοδεύεις τη μπαρούτη μου, εσύ, γιέ Ουστάσισκύλας;»Με άλλα λόγια, θεωρεί κιόλας δικά του τα πυρομαχικάτου Ουστάσι και στεναχωριέται για κάθε σφαίρα πουπάει χαμένη.«Έλα να την πάρεις, μη φοβάσαι, τσόγλανε!» απαντάο Ουστάσι.Αλλά όλα αυτά δεν είναι παρά η εισαγωγή σε μια μεγαλύτερησυζήτηση ουσιαστικού και μάλιστα «πολιτικού»περιεχομένου. [...] Ο Ουστάσι δεν πιστεύει πωςυπάρχουν Παρτιζάνοι, νομίζει πως όλοι είμαστε Τσέτνικ.Τσέτνικ και ληστές, όλοι το ίδιο είναι, όλοι πολεμάντην Κροατία για να ωφελήσουν τους Σέρβους και τουςΕβραίους. Ζητά από τον Ζμπράβο να καταραστεί τονβασιλιά Πέτρο και τη βασίλισσα Μαρία της Σερβίας γιανα του αποδείξει πως δεν είναι Τσέτνικ. Ο Ζμπράβο εκπληρώνειτην επιθυμία τού Ουστάσι με τη μεγαλύτερηευχαρίστηση, αλλά του ζητά αμέσως μετά να καταραστείκι εκείνος τον Πάβελιτς. [...] Και ακριβώς εκείνη τηστιγμή που ο Ουστάσι έχει μείνει άφωνος, καθώς ούτεήθελε ούτε μπορούσε να καταραστεί τον Πάβελιτς καιπάνω που ο Ζμπράβο άρχιζε ξανά να μιλά, κάποιοςπροβοκάτορας, που ήταν στο πολυβόλο, του ρίχνειμια ριπή. Δεν τον πέτυχε, αλλά πάντως τον διέκοψε,καθώς ο Ζμπράβο έσπευσε να καλυφθεί.«Τι έγινε, χτυπήθηκες;» ρωτά ο Ουστάσι με ενδιαφέρον.«Όχι, καλά είμαι» απαντά ο Ζμπράβο.«Τι τον πυροβολάς, ρε τσόγλανε; Δεν βλέπεις πώςμιλάω μαζί του;» ουρλιάζει ο Ουστάσι σε κείνον πουδιέκοψε τη συζήτησή τους. [...]«Αν έπεφτε στα χέρια μου, θα τον άφηνα να φύγει, τ’ορκίζομαι!» δηλώνει γενναιόδωρα ο Ζμπράβο για τοσυνομιλητή του. Αλλά δεν υπήρχε ίχνος αλήθειας σ’αυτήν τη μεγαλόστομη δήλωση. Όταν τα γουρούνιαβγάλουν φτερά, τότε ο Ζμπράβο μπορεί να αφήσεικανέναν Ουστάσι να του ξεφύγει.Šibl, τ. Β’, σ. 203-204.Σε πολλά σημεία των απομνημονευμάτων του,ο Ιβάν Σιμπλ περιγράφει απρόσμενες και απροσχεδίαστεςεκδηλώσεις αμοιβαίου σεβασμού μεταξύ τωνμελών των αντίπαλων στρατών που πολεμούσαν στηνΚροατία. Στη Σλαβονία είχαν ξεσπάσει βίαιες συγκρούσειςστις αρχές του 1943. Κοντά στο Βότσιν, οι βάσεις117

ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗτων αντιπάλων (στη συγκεκριμένη περίπτωση, τωνΠαρτιζάνων και των Ουστάσι) δεν απείχαν μεταξύ τουςπερισσότερο από εξήντα μέτρα σ’ ευθεία γραμμή, έτσι οιστρατιώτες των δύο πλευρών δεν είχαν καμιά δυσκολίανα επικοινωνούν μεταξύ τους. Ο παρτιζάνος σύντροφοςτου Σιμπλ, ο Μίλαν Σμπράβιτς ή Ζμπράβο, συχνά άνοιγεσυζήτηση με έναν από τους Ουστάσι. Αυτή είναι μια απότις ανταλλαγές απόψεων που είχαν οι δυο τους . ξεκίνησεμε το άκουσμα ενός πυροβολισμού από τη μεριά τωνΟυστάσι.Κατά τη γνώμη σας, τέτοιες συζητήσεις ήταν συνηθισμένεςκαι σε άλλους πολέμους ή σε άλλαμέτωπα του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου ή μήπωςαυτό το περιστατικό δεν ήταν παρά μια παραξενιά δυοστρατιωτών που έπλητταν και ήθελαν κάπως να περάσουντην ώρα τους; Εσείς εγκρίνετε αυτού του τύπου τιςσυζητήσεις; Τι σκέφτεστε σχετικά με τη συμπάθεια πουδημιουργήθηκε ανάμεσα στους δυο στρατιώτες; Είναιειλικρινής; Ως πού φτάνει αυτή η συμπάθεια; Θεωρείτεπως αυτοί οι δύο στρατιώτες θα έκαναν πράγματι κάτιγια να σώσει ο ένας τη ζωή του άλλου; Έχει δίκαιο ο Σιμπλόταν, στο τελικό του σχόλιο, ισχυρίζεται πως κάτι τέτοιοθα ήταν αδύνατο;Δ-2. Ονομαστική γιορτή στο στρατόπεδοσυγκέντρωσης«Δυο μέρες νωρίτερα, το Μεγάλο Αφεντικό (τουστρατοπέδου) είπε παρεμπιπτόντως στους μάγειρες:«Θα δούμε τι θα ετοιμάσει για την ονομαστικήτου γιορτή». Ήταν στο χέρι μου λοιπόν, ν’ αποδείξωκι εγώ ότι ήμουν «άντρας» κι όχι κανένας «γερο-τσιφούτης».[...]Καθάρισα το κελί μου, καθάρισα και το τραπέζι, τακτοποίησατο χώρο δίπλα στο παράθυρο, έβαλα λίγοκομμένο χαρτόνι και κάτι ροκανίδια στη σόμπα καιδανείστηκα από το μαγειρείο μερικά ποτήρια. Αν μονάχαμπορούσα να κρεμάσω και κανένα πορτρέτοτου Πάβελιτς στον τοίχο, το κελί θα μεταμορφωνότανσε χώρο, όπου θα μπορούσα να υποδεχτώ κάθεδιακεκριμένο πρόσωπο. [...] Συμφωνώ με τον Γκαόνπως θα μπορούσε να έρθει να με επισκεφτεί κι αυτόςμετά την αποχώρηση των εξαιρετικών μου καλεσμένων,για να μπορέσουμε να μιλήσουμε ελεύθεραέχοντας και λιγάκι κρασί. Αυτοί οι μπάσταρδοι δενθα κάθονταν ποτέ στο ίδιο τραπέζι μαζί του, αφούείναι Εβραίος. [...]Κατά τις δέκα η ώρα η πόρτα ανοίγει και τέσσερειςαπ’ αυτούς μπαίνουν στο δωμάτιο, με το πηλίκιο στοκεφάλι.«−Σπρέμνι! (Έτοιμος! – ο χαιρετισμός των Ουστάσι).Τα συγχαρητήριά μου, δόκτωρ!».«−Σ’ ευχαριστώ, αγαπητέ μου Άντε, παλιόφιλε, μεγάληη χαρά μου, σαν να μ’ επισκέφτεται ο ίδιος οσουλτάνος αυτοπροσώπως! [...] Τι ωραία, που ήρθατε!Τι γιορτή θα έκανα αλλιώς χωρίς τέτοιους μεγάλουςάντρες στο τραπέζι μου!» [...]Σερβίρω κρασί στα ποτήρια, κάνουμε και την πρόποση,όλα με αυστηρά κροατικό τρόπο. Μακάρι οΘεός να μας βοηθήσει να ξανασυναντηθούμε στοΖάγκρεμπ και του χρόνου. Θα μεθοκοπήσουμε σαναφεντάδες, και θα πάρουμε σβάρνα όλα τα καπηλειά.«−Δόκτωρ, σ’ αρέσει και σένα να ξενυχτάς και να πίνεις,δε σ’ αρέσει;».«−Και σε ποιον δεν αρέσει; Υπάρχει κανείς χειρότεροςαπ’ τον σπαγγοραμένο; Όσο έχεις χρήμα ξόδευε, γλέντα,τριγύρνα! Θεέ μου, ποτέ δε θα το ξεχάσω αυτό,πως ήρθατε στη γιορτή μου! Πρέπει να ξαναβρεθούμεκαι του χρόνου, αν γίνεται όμως, όχι σ’ αυτό εδώτο μέρος! Θα πληρώσουμε και κανένα γύφτο να μαςπαίζει και να μας τραγουδά, πάντα πίνεις καλύτερα,όταν έχει τραγούδι και μουσική».«−Τι γύφτο, διάβολε; Δεν έχει πια γύφτους!» λέει τοΜεγάλο Αφεντικό χαμογελαστά.«−Τι; Δεν πιστεύω να ξεπαστρέψατε και τους μουσικούς,έτσι δεν είναι; Α! όλα κι όλα, μ’ αυτό εγώ δεσυμφωνώ! Τους αναντικατάστατους πρέπει να τουςκρατάμε, και τώρα ποιος θα έρθει να μας κάνει τονγύφτο μουζικάντη;»Έτσι η συζήτηση γλίστρησε προς το θέμα της γενοκτονίας.«−Καλά, και οι τσιγγάνοι τι σας πείραζαν; (ρωτά οΓιακόβλεβιτς). Αφού δεν ανακατεύονταν στην πολιτική».«−Και τι να τους κάνουμε τους γύφτους;» απαντάένας. «Ούτε δουλεύουν, ούτε στο στρατό πηγαίνουν.Άμα θες να ξέρεις, εγώ θα προτιμούσα να κρατήσωζωντανό κανένα Βλάχο (στη συγκεκριμένη περίπτωση,εννοεί Σέρβο). Τουλάχιστον αυτός οργώνει και118

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣδουλεύει στο χωράφι... Άμα θα γίνουνε λιγότεροι,τότε δε θα ‘ναι πια κίνδυνος».Στη συνέχεια ο Γιακόβλεβιτς, σαν άνθρωπος τωνγραμμάτων που είναι, απαγγέλλει ποιήματα στουςκαλεσμένους του. Την ίδια ώρα θόρυβοι ακούγονταιαπό το υπόγειο: οι Ουστάσι βασανίζουν έναν απότους κρατούμενους.«Έπρεπε να βάλω τα δυνατά μου για να μη ξεράσω.Την ίδια ώρα που εγώ επαναλάμβανα τους στεναγμούςτου ποιητή για την ελευθερία, ελευθερία δενείχα και στ’ όνομα αυτής της ίδιας ελευθερίας άλλοένα έγκλημα γινόταν δίπλα μου ακριβώς την ίδια στιγμή[...] Έπρεπε να παραστήσω πως δεν καταλάβαινατίποτε, να κάνω τον ηλίθιο, σαν να μην καταλάβαιναόλα αυτά που γίνονταν στο από κάτω δωμάτιο».Jakovljević, σ. 173-179. Εικ. 46. Αφίσα ρουμανικής εφημερίδας:Βοηθείστε τα ορφανάΟ Ιλίγια Γιακόβλεβιτς, για τον οποίο μιλήσαμε καιπροηγουμένως, ήταν φυλακισμένος στο στρατόπεδοσυγκέντρωσης της Στάρα Γκράντιτσκα, αλλά είχειδιαίτερα προνόμια ως προπολεμικός κροάτης πολιτικόςπου είχε «βγει εκτός γραμμής λιγάκι», αλλά πάντως θαμπορούσε μελλοντικά να συνεργαστεί με τους Ουστάσι.Οι φρουροί τον μεταχειρίζονταν καλύτερα, αλλά και πάλι,θα μπορούσε οποιαδήποτε στιγμή να χάσει την εύνοιάτους ή και να εκτελεστεί επί τόπου, όπως είχε συμβεί σεπολλούς άλλους. Γι’ αυτόν το λόγο ήταν υποχρεωμένος ναπαριστάνει το φίλο στους φρουρούς και στους ανωτέρουςτους. Στη συγκεκριμένη περίπτωση βρέθηκε στην ιδιαίτεραλεπτή θέση, να πρέπει να προσκαλέσει στο κελί του, γιατη γιορτή του, ολόκληρη τη διοίκηση του στρατοπέδου.Βρίσκετε τη συμπεριφορά του προσωπικού τουστρατοπέδου ασυνήθιστη και απροσδόκητη; Κατάτη γνώμη σας, συμπεριφέρονταν με τον ίδιο τρόπο καιστους άλλους φυλακισμένους; Γιατί απολάμβανε κάποιαπρονόμια στο στρατόπεδο ο Γιακόβλεβιτς; Εσείςτι σκέφτεστε για τη «χαλαρή συζήτηση» ανάμεσα στοφυλακισμένο και τους προσκεκλημένους του; Οι απόψειςπου φαίνονταν κανονικές στους Ουστάσι, προκαλούσανφρίκη στον Γιακόβλεβιτς, αλλά δεν μπορούσε να τους τοδείξει αυτό. Εσείς πώς κρίνετε τη συμπεριφορά του; Τι θακάνατε, αν βρισκόσασταν στη θέση του;Universul, φ. 249 / 12 .09.1943.Αυτή η αφίσα προσπαθεί να προαγάγει τη βοήθειαπρος τα ορφανά παιδιά του πολέμου.Ποια γεγονότα του πολέμου ήταν η κύρια αιτία για τηνύπαρξη των ορφανών; Πήραν οι πολιτικοί της Ρουμανίαςοποιαδήποτε μέτρα για να αντιμετωπίσουν τις αιτίες τουπροβλήματος;Δ-3. Υπόμνημα των διανοουμένων προς τον ΊωναΑντωνέσκου (Απρίλιος του 1944)Τις ώρες αυτές, κατά τις οποίες ο λαός μας απειλείται μετρομερή συμφορά, εμείς, τα μέλη της Ρουμανικής Ακαδημίαςκαι οι καθηγητές των Πανεπιστημίων του Βουκουρεστίου,του Ιασίου και του Κλιούζ, αφού γίναμε μάρτυρεςτης εξόδου του λαού και της ερήμωσης των πόλεωνκαι των χωριών της Ρουμανίας που μεταμορφώθηκαν σεπεδία μάχης, κι έπειτα από βαθύ στοχασμό, αποφασίσαμενα Σας απευθύνουμε την παρούσα έκκληση.119

ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗΥπό τις παρούσες συνθήκες, η σιωπή μας θα αποτελούσεέγκλημα. Έχουμε καθήκον να εκθέσουμε τιςέντιμες σκέψεις μας ενώπιον του ηγέτη του κράτουςμας: πρέπει αμέσως να τερματίσουμε τον πόλεμό μαςμε τη Ρωσία, τη Μεγάλη Βρετανία και τις ΗνωμένεςΠολιτείες. [...]Κύριε Στρατάρχα,Ο βομβαρδισμός της Πρωτεύουσας, η καταστροφήτων άλλων πόλεων, οι προειδοποιήσεις που δεχτήκαμεαπό το Λονδίνο, την Ουάσιγκτον και τη Μόσχα, ημεταμόρφωση της Μολδαβίας σε πεδίο μάχης, όλεςαυτές οι ενδείξεις προοιωνίζονται την επικείμενη καταστροφή.Ο ρουμανικός λαός, εξαντλημένος από ένανπόλεμο υπερβολικά μακροχρόνιο για την αντοχή του,δεν μπορεί πλέον να αγωνιστεί άλλο. Κατεβείτε στουςδρόμους και ρωτήστε τους περαστικούς, πηγαίνετεστα χωριά και στις πόλεις, ακούστε τη φωνή του λαού.Παντού θα δείτε την απόγνωση στα μάτια των ανθρώπωνκαι θα ακούσετε την ίδια απάντηση: ΟΧΙ. Γιατί θαέπρεπε να πολεμήσουμε; Τα ζωτικά συμφέροντα τουΚράτους και του λαού μας απαιτούν την άμεση λήξητου πολέμου, όσο σκληρό και αν είναι αυτό. Έτσι, ηθυσία που θα έπρεπε να κάνει η Ρουμανία θα είναιπολύ μικρότερη και λιγότερο επώδυνη από τη συνέχισητου πολέμου.Scurtu κ.ά., σ. 439-440.Στη Ρουμανία εκείνη την περίοδο κυριαρχούσεμια τακτική ανοχής προς την πλευρά της πολιτικήςαντιπολίτευσης, η οποία επέτρεψε σε πολυάριθμεςπροσωπικότητες από τους χώρους της πολιτικής καιτου πολιτισμού να απευθύνουν διαμαρτυρίες προς τονηγέτη του κράτους. Οι διαμαρτυρίες αυτές εξέφραζαντη δυσαρέσκειά τους για την πολιτική που ακολουθούσεη κυβέρνηση και συνήθως δεν ακολουθούνταν απόκαταστολή.Ποια είναι η κοινωνική υπόσταση των προσώπωνπου συνέταξαν αυτό το υπόμνημα; Ποια είναι ηθέση τους όσον αφορά τα κύρια πολιτικά προβλήματατης Ρουμανίας του 1944; Πρόκειται για μια θέση τηνοποία ενστερνίζονταν αποκλειστικά οι συντάκτες αυτούτου κειμένου; Διέτρεχαν κανέναν κίνδυνο εξαιτίας αυτήςτης επιστολής τα πρόσωπα που την υπέγραφαν;Δ-4. Απόσπασμα επιστολής του έλληναπρωθυπουργού (7 Οκτωβρίου του 1943) προς τιςγερμανικές αρχές«Ο ΠΡΟΕΔΡΟΣ ΤΟΥ ΥΠΟΥΡΓΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥΑριθ. Πρωτ. Ε 312 1/10 ΕΜΠΙΣΤΕΥΤΙΚΗΠρος την Α.Εξοχότητατον κ. πληρεξούσιον του Ράιχ δια την ΕλλάδαΔόκτορα Γ. Α. ΆλτενμπουργκΑθήναι, τη 7 η Οκτωβρίου 1943Εξοχώτατε,Υπό του ανωτέρου αστυνομικού αρχηγού των Ες Ες διατην Ελλάδα εδημοσιεύθη μία διαταγή υποχρεώνουσατους Έλληνας πολίτας ισραηλιτικού θρησκεύματοςόπως δηλωθούν προς καταγραφήν. Η γνωστοποίησιςτης εν λόγω διαταγής εγείρει εμοί εντύπωσιν ότιη εφαρμογή των εν Θεσσαλονίκη υπό της ΣτρατιωτικήςΔιοικήσεως ληφθέντων μέτρων κατά των Εβραίωνπρόκειται να πραγματοποιηθή και εδώ εναντίονΕλλήνων υπηκόων εβραϊκής καταγωγής.[…] Η πιθανότης της εκτοπίσεως εκ της πατρίδος τωνΕλλήνων τούτων πολιτών, οίτινες ζώσιν από αμνημονεύτωνχρόνων επί του ελληνικού εδάφους, και τηςεγκαταστάσεώς των εις αγνώστους περιοχάς πληροίτόσον την ελληνικήν κυβέρνησιν όσον και κάθε ελληνικήνκαρδίαν με πένθος.Οι Ισραηλίται της παλαιάς Ελλάδος (δηλαδή της προτων βαλκανικών πολέμων Ελλάδος) αφωμοιώθησανγλωσσικώς και ιστορικώς πλήρως προς τους εντοπίουςαναδείξαντες ποιητάς, οίτινες διακρίνονται δια τοελληνικόν των φρόνημα. Πάντοτε ως νομιμόφρονεςπολίται επολέμησαν εις πάσαν περίπτωσιν υπέρ τηςΕλλάδος και πολλοί εκ τούτων διεκρίθησαν τιμητικώςεπί των πεδίων των μαχών.Δια της ευσυνειδησίας των, της ικανότητος και τηςαφοσιώσεώς των προς το καθήκον ως δημόσιοιυπάλληλοι, ιδιαιτέρως ως δικαστικοί και στρατιωτικοί,υπήρξαν έξοχοι. Επραγματεύοντο επιτυχώς ταδυσκόλους υποθέσεις του κράτους και ηγωνίζοντοευσυνειδήτως δια τα συμφέροντα της χώρας.Η Ελληνική Εκκλησία προσέφερε πάντοτε την προστασίαντης εις την εν Ελλάδι ισραηλιτικήν κοινότητα,εμψυχώνουσα τον ελληνικόν λαόν δια του πνεύματοςτης ανοχής και της μακροθυμίας εις τα ζητήματα τηςπίστεως. Οι Ισραηλίται της παλαιάς Ελλάδος αποτελούνμίαν ασήμαντον μειονότητα, η οποία δεν κατέχειουδεμίαν δύναμιν πολιτικώς και πολιτιστικώς.120

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ[…] Η εφαρμογή των γνωστών μέτρων και εις την παλαιάνΕλλάδα εναντίον των Ελλήνων Ισραηλιτών θαεπλήγωνε το αίσθημα του λαού, του οποίου η ψυχήέχει απορροφήσει τας μεγάλας παραδόσεις του ελληνικούπνεύματος…»Ενεπεκίδης, σ. 50-51.Πώς εξηγεί το αίτημά του ο έλληνας πρωθυπουργός;Γιατί δεν λέει ευθέως πως το Ολοκαύτωμα αποτελείμείζον έγκλημα και κατάλυση του δικαίου; Διέτρεχεο ίδιος κάποιον κίνδυνο εξαιτίας αυτής της επιστολής;Εσείς τι θα κάνατε, αν βρισκόσασταν στη θέση του;Δ-5. Ο Ζωρζ Ενέσκου 58 προσπαθεί ναπροστατεύσει τους Τσιγγάνους7 Νοεμβρίου 1942ΣΗΜΕΙΩΜΑΠληροφορούμαι ότι όσον αφορά τους τσιγγάνουςμουσικούς, ο Ζωρζ Ενέσκου παρενέβη αυτοπροσώπωςστον Στρατάρχη Αντωνέσκου και του είπε πως,αν έστελνε τους μουσικούς του στον ποταμό Μπουκ,θα πήγαινε κι εκείνος μαζί τους.Nastasa, Varga, Andreescu, τεκμήριο 281.Κατά τη γνώμη σας, γιατί παρενέβη ο Ενέσκουυπέρ των Ρομά; Μπορείτε να φανταστείτε τουςλόγους;Δ-6. Υπόμνημα ομάδας βουλγάρων κουρέων καικομμωτριών προς τους υπουργούς σχετικά με τοΝομοσχέδιο για την Προστασία του Έθνους11 Νοεμβρίου 1940Αγαπητοί Κύριοι,Σήμερα, σ’ αυτούς τους χαλεπούς καιρούς, οι οποίοιαπαιτούν την ενότητα ολόκληρου του βουλγαρικούέθνους, λαμβάνονται ορισμένες αποφάσεις εναντίοντων Εβραίων, οι οποίες όχι μόνον είναι αντίθετες προςτη θέληση του βουλγαρικού λαού αλλά και λειτουργούνκατάφωρα εις βάρος του. Πρόκειται για την απόφασηνα ψηφιστεί το Νομοσχέδιο περί της Προστασίας τουΈθνους. Δεν γνωρίζουμε αν θα εισακουστεί η δίκαιηφωνή μας, η οποία προέρχεται από την τάξη εκείνητου λαού που έδωσε τους περισσότερους πόρους καιτα περισσότερα θύματα στον αγώνα για την ευημερίατου λαού μας. Σήμερα, εμείς εργαζόμαστε πλάι στουςεβραίους συμπολίτες μας, και αύριο, αν χρειαστεί, πλάιτους θα σκοτωθούμε στην πρώτη γραμμή του μετώπου,όπως στο παρελθόν σκοτώθηκαν οι πατέρες μας πλάιστους πατέρες τους. Εμείς δεν μπορούμε να δούμε τίποτετο ανάρμοστο σ’ αυτούς, αλλά εσείς θέλετε να τουςαποσπάσετε από το εθνικό μας σώμα αφαιρώντας όλατα δικαιώματά τους. Αν ο σκοπός ήταν στ’ αλήθεια ναδιωχθούν οι εβραίοι κερδοσκόποι, τότε θα έπρεπε νακαταδιώξετε εξίσου και τους δικούς μας.Ο αγώνας του βουλγαρικού λαού, σ. 49.Υπάρχει κάποια παρόμοια μαρτυρία και από τηδική σας χώρα; Αν εσείς ήσασταν ένας από τουςκουρείς και τις κομμώτριες της Βουλγαρίας εκείνη τηνεποχή, θα υπογράφατε το υπόμνημά τους;Δ-7. Βοήθεια και υποστήριξη της Τουρκίας προςτην ΕλλάδαΕυχαριστίες από την ΕλλάδαΠαραθέτω παρακάτω μεταφράσεις των ευχαριστήριωνεπιστολών τις οποίες έλαβα χάρη στις προσπάθειέςμου και στην κινητοποίηση της επιτροπής που οργανώθηκευπό την προεδρία μου στο Υπουργείο μας,προκειμένου να σταλεί επισιτιστική βοήθεια στο λαότης Ελλάδας και των νησιών του Αιγαίου που υποχρεώθηκαννα υποφέρουν από την πείνα την περίοδο τηςΚατοχής στο Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο:Επιστολή του προέδρου του Δήμου Αθηναίων«Σας παρακαλώ ευγενικά να δεχθείτε το παρόν λεύκωματης πόλεως των Αθηνών. Σας το προσφέρω ως μικρόαντίδωρο για τις ποικίλες υπηρεσίες που μας παρείχατεστη διάρκεια αυτών των τόσο φρικτών στιγμών, τόσο γιατην ελληνική ιστορία όσο και για τον λαό της Ελλάδας».58 Ο Ζωρζ Ενέσκου (1881-1955) ήταν ο μεγαλύτερος μουσικός της Ρουμανίας κι ένας από τους πιο προικισμένους μουσικούς ολόκληρου τουεικοστού αιώνα: μεγάλος βιολιστής και συνθέτης, διακεκριμένος διευθυντής ορχήστρας, ολοκληρωμένος πιανίστας, ικανός τσελίστας και περίφημοςδάσκαλος του βιολιού.121

ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗΕπιστολή του διοικητή Χίου«Μετά χαράς πληροφορούμαι από τον κ. Κουρβουαζιέ,εκπρόσωπο του Ερυθρού Σταυρού και καλό φίλοτης χώρας μας, όλες τις λεπτομέρειες της βοήθειαςπου προσφέρατε στην αποστολή αλεύρων προς τονΕρυθρό Σταυρό της Χίου.Ως διοικητής αυτού του νομού, σας παρακαλώ επιτρέψτεμου να σας εκφράσω τις θερμές ευχαριστίεςμου για την ευγενή βοήθεια που προσφέρατε στονπολυπαθή λαό του μικρού νησιού της Χίου.Επίσης, σας παρακαλώ να δεχθείτε τις ευχαριστίες ολόκληρηςτης Ελλάδας και της ελληνικής κυβερνήσεωςγια την βοήθεια που στείλατε από τις γειτονικές ακτέςστα δικά μας παράλια. Όλοι με ενθουσιασμό βλέπουμετον Λέοντα [Αrslan], το πλοίο που φέρει τη Σημαία τουτουρκικού έθνους, να μπαίνει στο λιμάνι μας.Σε όλη τη διάρκεια του ιστορικού τους βίου τα έθνημας συμβίωσαν σύνοικα επί μακρόν. Ως την σημερινήημέρα διατηρούμε τη στενή μας φιλία και τιμούμε τημνήμη αυτής της συνεργασίας με το έθνος σας. Καθώςτο τουρκικό έθνος, τόσο σε καιρούς πολέμου όσο καιειρήνης, αλλά και σε κάθε του επαφή μαζί μας, πάντοτεμεριμνούσε για εμάς ως έθνος αδελφό και φίλο καιως αγαπητό του συγγενή, και καθώς μας έτεινε χείραβοηθείας και μας βοήθησε να αντέξουμε σ' αυτή τηνσκληρή και φρικτή περίοδο των στερήσεων, η γνώμημας για το ευγενές τουρκικό έθνος επιβεβαιώθηκε.Ευγενικά σας παρακαλώ λοιπόν, να δεχθείτε αυτόν τονμικρό φόρο τιμής από την Χίο, τον οποίο σας στέλλωμέσω του κ. Κουρβουαζιέ ».Erkin, σ. 130-131.Ο Ερκίν ήταν στέλεχος του τουρκικού ΥπουργείουΕξωτερικών στη διάρκεια του Δεύτερου ΠαγκoσμίουΠολέμου. Στα απομνημονεύματά του περιγράφειτην τουρκική βοήθεια κι ενίσχυση, τις οποίες γνώριζε απόπρώτο χέρι, που στάλθηκαν προς διάφορα μέρη της Ελλάδας,συμπεριλαμβανομένων και των νησιών του Αιγαίου,τα οποία υπέφεραν ιδιαίτερα από την έλλειψη τροφίμων.Αυτές είναι ορισμένες μόνον από τις ευχαριστήριες επιστολέςπου του στάλθηκαν από τις ελληνικές αρχές.Τι γνωρίζετε σχετικά με την ιστορία των ελληνοτουρκικώνσχέσεων; Οι πηγές που είδαμε παραπάνωεπιβεβαιώνουν το γνωστό στερεότυπο περί εχθρότηταςμεταξύ των δύο εθνών;Δ-8. Μαρτυρία του επίτιμου τούρκου πρέσβηΝετσντέτ Κεντ σχετικά με τις ενέργειές του για τηδιάσωση Τούρκων Εβραίων στη ΜασσαλίαΈνα βράδυ ένας Τούρκος Εβραίος από τη Σμύρνη, ονόματιΣιντί Ισκάν, που δούλευε στο Προξενείο ως υπάλληλοςκαι μεταφραστής, ήρθε σπίτι μου εξαιρετικάταραγμένος. Μου είπε πως οι Γερμανοί είχαν μαζέψειπερίπου ογδόντα Εβραίους, τους είχαν οδηγήσει στονσιδηροδρομικό σταθμό κι ετοιμάζονταν να τους φορτώσουνσε βαγόνια μεταφοράς ζώων για να τους πάνεστη Γερμανία. [...] Αμέσως προσπάθησα να τον ηρεμήσωκι έπειτα πήρα το ταχύτερο όχημα που μπορούσανα βρω για τον σιδηροδρομικό σταθμό Σαιν Σαρλ τηςΜασσαλίας. Η σκηνή εκεί ήταν απίστευτη. Βρέθηκαμπροστά σε κάτι βαγόνια για ζώα, που ήταν γεμάτααπό ανθρώπους, άλλοι από τους οποίους έκλαιγαν μεαναφιλητά και άλλοι σπάραζαν. Η θλίψη και η οργήέδιωξαν όλα τα άλλα από το νου μου. [...]Όταν ο αξιωματικός της Γκεστάπο που ήταν υπεύθυνοςγια τον σιδηροδρομικό σταθμό άκουσε πωςβρισκόμουν εκεί, ήρθε και με πολύ απότομο τρόπομε ρώτησε τι ήθελα. Μαζεύοντας όση περισσότερηευγένεια μπορούσα να αναγκάσω τον εαυτό μουνα δείξει, του δήλωσα πως αυτοί οι άνθρωποι ήταντούρκοι υπήκοοι, πως η σύλληψή τους οφειλότανσε λάθος και πως αυτό θα έπρεπε να επανορθωθείαμέσως με την απελευθέρωσή τους. Ο αξιωματικόςτης Γκεστάπο είπε πως εκτελούσε τις διαταγές πουτου είχαν δοθεί και πως αυτοί οι άνθρωποι δεν ήτανΤούρκοι, αλλά απλώς κάποιοι Εβραίοι. Βλέπονταςπως δεν θα κατάφερνα τίποτε εξαπολύοντας απειλέςτις οποίες δεν θα μπορούσα να πραγματοποιήσω,αν αυτός δεν υποχωρούσε, στράφηκα προς τον ΣιντίΙσκάν και του είπα «Έλα, μπαίνουμε κι εμείς σταβαγόνια» και παραμερίζοντας το γερμανό στρατιώτηπου προσπαθούσε να μου φράξει το δρόμο, σκαρφάλωσακι εγώ σ’ ένα από τα βαγόνια με τον ΣιντίΙσκάν από πίσω μου. Αυτήν τη φορά ήταν η σειράτου αξιωματικού της Γκεστάπο ν’ αρχίσει τις φωνές,ακόμη και τα παρακάλια. Δεν μπορούσα ν’ ακούσωτίποτε απ’ όσα έλεγε και ανάμεσα στις ικετευτικέςκραυγές και τις ματιές του αξιωματικού της Γκεστάποτο τρένο άρχισε να κινείται. Καθώς όλα αυτά έγινανπριν από πολύ καιρό, δεν θυμάμαι ακριβώς πού, αλλάθυμάμαι πως το τρένο σταμάτησε, όταν φτάσαμε είτεστην Αρλ είτε στη Νιμ. Αρκετοί γερμανοί αξιωματικοί122

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣσκαρφάλωσαν στο βαγόνι και αμέσως με περιστοίχισαν.Τους είπα πως όλα αυτά δεν είχαν γίνει κατάλάθος, πως παραπάνω από ογδόντα τούρκοι υπήκοοιείχαν φορτωθεί σ’ αυτό το βαγόνι για ζώα, επειδήήταν Εβραίοι, πως ως πολίτης του έθνους μου καισυγχρόνως ως εκπρόσωπος μιας κυβέρνησης πουπίστευε πως οι θρησκευτικές πεποιθήσεις δεν μπορούσανν’ αποτελούν λόγο τέτοιας μεταχείρισης, δενυπήρχε περίπτωση να τους αφήσω μόνους τους καιγι’ αυτόν ακριβώς το λόγο βρισκόμουν κι εγώ εκείμαζί τους. Οι αξιωματικοί είπαν πως θα φρόντιζαν ναεπανορθωθούν όσα λάθη είχαν τυχόν γίνει, και ρώτησαναν όλοι αυτοί που βρίσκονταν στο βαγόνι ήταντούρκοι υπήκοοι. Όλος ο κόσμος γύρω μου, γυναίκες,άντρες και παιδιά, είχαν πετρώσει όσο έβλεπαν αυτότο παιχνίδι που παιζόταν για τις ζωές τους. Κατά πάσαπιθανότητα εξαιτίας της άρνησής μου να συμβιβαστώ,καθώς και χάρη σε μια διαταγή που έφτασε τελικάστους αξιωματικούς των Ναζί, κατεβήκαμε απότο τρένο όλοι μαζί. [...] Ποτέ δε θα ξεχάσω τη σκηνήπου ακολούθησε. Οι άνθρωποι που είχαν σωθεί μαςαγκάλιαζαν και μας έσφιγγαν τα χέρια με έκφρασηευγνωμοσύνης στα μάτια τους.Shaw, σ. 342-344.Σχολιάστε τον τρόπο που χειρίστηκε την κατάστασηο πρέσβης. Έθεσε τη ζωή του σε κίνδυνο στηνπροσπάθειά του να σώσει αυτούς τους ανθρώπους; Εσείςτι θα είχατε κάνει, αν τύγχανε να βρεθείτε στη θέση του;Δ-9. Από το ημερολόγιο ενός βούλγαρουστρατιώτη στην κατεχόμενη Δυτική Θράκη23 Μαίου 1941. Πήγαμε στην Ξάνθη για να συμμετάσχουμεστην παρέλαση.Η κατάσταση εδώ ήταν ίδια όπως και στη Γκιουμουλτζίνα[Κομοτηνή]. Όπου υπάρχει στρατιωτικός καταυλισμός,πάντοτε υπάρχουν και παιδιά, γέροι και γυναίκεςπου έρχονται με το πιάτο τους στο χέρι. Η τροφήμας δεν περισσεύει ποτέ, ούτε έχει καμιά ποικιλία,αλλά πάντοτε μπορούμε να δώσουμε μερικά φασόλιαή λίγη στρατιωτική σούπα για να φάνε κι αυτοί οιπεινασμένοι.Το μεσημέρι πολλά παιδιά μαζεύτηκαν γύρω απότην αποθήκη. Σήμερα το μεσημεριανό ήταν έκτακτο,υπήρχε συμπλήρωμα για όσους ήταν πεινασμένοι καιπολλοί στρατιώτες έδωσαν φαγητό στα παιδιά.Ανέβηκα πάνω, στο δεύτερο πάτωμα της αποθήκης,και άνοιξα το παράθυρο. Τα μάτια μου έπεσαν πάνωσε μια νεαρή γυναίκα, ίσως και κορίτσι, μαυροφορεμένη.Στεκόταν στην κοντινή γωνία και κοίταζε ταπαιδιά που περπάταγαν προσεκτικά, για να μη χύσουνκαθόλου απ’ τη σούπα που κουβάλαγαν σταπιάτα τους.Εύκολα μπορούσα να μαντέψω γιατί ήταν μαυροφορεμένη.Σίγουρα κάποιος δικός της είχε χαθεί στον πόλεμο:πατέρας, αδερφός, άντρας ή αγαπητικός. Αλλάτι να περίμενε άραγε όρθια, εκεί στη γωνία; Μήπωςήταν και αυτή πεινασμένη και ήθελε κανένα κομμάτιψωμί;Έξαφνα, σαν να ‘χε μέσα της αποφασίσει να μη δώσεισημασία σε κανένα εμπόδιο, η γυναίκα κίνησε για τοφράχτη. Αρκετά αγόρια από το λόχο μας στέκοντανστην αυλή δίπλα στο σιδερένιο φράχτη. Η γυναίκα ταπλησίασε και μπορούσα ν’ ακούσω τα δειλά της λόγια:«−Κύριε, ψωμί...»Ήταν σχεδόν έτοιμη να βάλει τα κλάματα και τα αγόριαμας το αντιλήφθηκαν αυτό. Ένας άνοιξε το γυλιό τουκαι της έδωσε μια κουραμάνα. Η τελευταία μάλλονθα κατέληγε στη μαύρη αγορά, όπου μπορούσε κανείςνα πάρει ο,τιδήποτε για ένα κομμάτι ψωμί: απότις υποτιμημένες ελληνικές δραχμές μέχρι δαχτυλίδιακαι βραχιόλια.Η γυναίκα είχε κιόλας αρχίσει να φεύγει, όταν μια απότομηφωνή την έκανε να πετρώσει:«− Άχτουνγκ! 59 Αλτ!»Dobri 60 και Elena Djurov, σ. 159-160.Μπορείτε να μαντέψετε τι κατάληξη είχε αυτό τοεπεισόδιο;59 Προσοχή!60 Ο Ντόμπρι Τζούροφ (1916-2002) διετέλεσε διοικητής αντάρτικης ταξιαρχίας, στρατηγός του στρατού και υπουργός Άμυνας.123

ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗΔ-10. Ο Στόγιαν Πετρόφ Τσομάκοφ, βούλγαροςπληρεξούσιος υπουργός στο Βουκουρέστι,αφηγείται μια αστεία και συγκινητική ιστορίαγια τις σχέσεις που αναπτύχθηκαν μεταξύρουμάνων στρατιωτών, ρώσων αιχμαλώτωνκαι της βουλγαρικής κοινότητας στη Ρουμανίακατά τη διάρκεια του Δεύτερου ΠαγκοσμίουΠολέμουΑρκετούς μήνες αφότου η Ρουμανία είχε μπει στονπόλεμο, ο αριθμός των ανθρώπων που παρακολουθούσαντη θεία λειτουργία στην εκκλησία, αυξήθηκεξαφνικά μια Κυριακή, όταν έφτασε μια ομάδα ρώσωναιχμαλώτων πολέμου έχοντας φρουρό ένα ρουμάνοστρατιώτη. Ο τελευταίος κουβαλούσε σύμφωνα μετους κανονισμούς το τουφέκι του και μάλιστα εφ’όπλου λόγχη. [...] Είχε ακουμπήσει το όπλο του σ’ έναδέντρο και, όπως έκαναν άλλωστε όλοι οι στρατιώτες,προσπαθούσε να τραβήξει την προσοχή μιας καμαριέρας,η οποία, χωρίς να βιάζεται καθόλου, ξεσκόνιζεένα χαλί σε κάποιο διπλανό μπαλκόνι. Μάλλον ήτανευχαριστημένος από τον τρόπο που εξελίσσονταν οιπροσπάθειές του και προσπαθούσε να εκτιμήσει τις πιθανότητεςτης τελικής επιτυχίας, γιατί, αντί να φρουρείτους αιχμαλώτους που του είχαν ανατεθεί και να τουςοδηγήσει πίσω στο στρατόπεδο, μετά τη λειτουργίατούς άφησε ν’ ανακατευτούν με το υπόλοιπο εκκλησίασμακαι ν’ αρχίσουν τις κουβέντες μαζί του.Σύντομα φάνηκε καθαρά πως υπήρχαν εκατέρωθενκαλά αισθήματα και το αποτέλεσμα ήταν πως οι πιστοίάρχισαν να κάνουν έρανο για τους αιχμαλώτους,κι επίσης τους έδωσαν κι ένα διόλου ευκαταφρόνητοαριθμό τσιγάρων. Ολοφάνερα η συνεύρεση αποδείχθηκεευχάριστη κι επωφελής για τους πάντες,συμπεριλαμβανομένου και του φαντάρου και τηςκαμαριέρας, γιατί την επόμενη Κυριακή παρουσιάστηκανστην εκκλησία δυο φορές περισσότεροι αιχμάλωτοι.Τους οδηγούσε ο ίδιος στρατιώτης, αλλάαυτήν τη φορά είχε φορέσει καινούρια στολή καιήταν φρεσκοξυρισμένος. Και η κοπέλα επιδείκνυε τηνκαινούρια της μπλούζα και βούρτσιζε με εξαιρετικήπροσοχή στο ίδιο μπαλκόνι κάτι ρούχα. Για άλλη μιαφορά έγινε έρανος για τους φτωχούς αιχμαλώτους,προτού αρχίσει να τους οδηγεί πίσω στο στρατόπεδοο φρουρός που λίγο έλειψε να ξεχάσει το όπλο τουμε όλα εκείνα τα φιλιά αποχαιρετισμού που έστελνεστην αναψοκοκκινισμένη κοπέλα. [...]Στο τέλος, φάνηκε καθαρά πως οι επισκέπτες μας δενθ’ αργούσαν ν’ αρχίσουν να έρχονται κατά διμοιρίες,λόχους και τάγματα. Το συμβούλιο των επιτρόπωντης εκκλησίας αναγκάστηκε δυστυχώς, να ζητήσειαπό τις ρουμανικές αρχές να περιορίσουν τον αριθμότων νέων ευσεβών σε είκοσι το πολύ, από τουςοποίους οι καπνιστές να μην είναι παραπάνω απότους μισούς.Petrov-Chomakov, σ. 346-347.Γιατί ο πόλεμος δεν άλλαξε, σ’ αυτή την περίπτωση,τα συνήθη ανθρώπινα αισθήματα; Έπαιξε κανένανρόλο η εθνικότητα σ’ αυτό το συμβάν;Δ-11. Ένας Έλληνας Εβραίος περιγράφει πώςτον βοήθησαν αυτόν και την οικογένειά τουοι ορθόδοξοι Έλληνες κατά τη διάρκεια τηςγερμανικής ΚατοχήςΠαρά την απειλή της φυλάκισης, πολλοί μη Εβραίοιέκρυψαν τους εβραίους φίλους τους στα διαμερίσματάτους ή τους βοήθησαν να διαφύγουν. Ο ΑλφρέδοςΚοέν, αθηναίος δικηγόρος, κατέγραψε την αυθόρμητηυποστήριξη γειτόνων και φίλων: «Δε θα ξεχάσω ποτέτον τρόμο που μας έπιασε μια νύχτα, ενώ έκρυβα τηνπολυμελή οικογένειά μου σε ένα από τα σπίτια, όταναναγγέλθηκε ότι οι Γερμανοί είχαν δημοσιεύσει μία διαταγήπου έλεγε πως όλοι οι Εβραίοι που θα πιάνονταννα κρύβονται θα εκτελούνταν και πως οι άνθρωποιπου θα τους έκρυβαν θα στέλνονταν σε στρατόπεδασυγκέντρωσης.Τότε ένας από μας είπε πως δεν ήταν σωστό να μένουμεσ’εκείνο το σπίτι και να βάζουμε σε κίνδυνο τιςζωές και την ησυχία ηλικιωμένων ανθρώπων, ακόμακαι γυναικών. Η απάντηση ήταν: «−Όχι, πρέπει να μείνετε.Γιατί παιδί μου, οι δικές μας οι ζωές να είναι πιοπολύτιμες από τις δικές σας;»Mazower, σ. 287-288.Γνωρίζετε ανάλογα παραδείγματα από άλλεςχώρες; Εσείς τι θα κάνατε, αν αντιμετωπίζατε μιατέτοια κατάσταση;124

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ Εικ.47. Τούρκοι Εβραίοι περιμένουν μπροστάστην είσοδο του τουρκικού γενικού προξενείουτου Παρισιού το 1943, για να πάρουν διαβατήριακαι βίζες, ώστε να μπορέσουν να επιστρέψουνστην ΤουρκίαThe Jeus of the Ottoman Empireand the Turkish Republic.Δ-12. Η ανθρώπινη μεταχείριση Εβραίων απόέναν ρουμάνο αξιωματούχο«Eίμαι ο λοχαγός Πρισακάρου Τζόρτζε, διοικητής τηςπεριφέρειας του Μπάτσανι, η οποία περιλαμβάνει καιτην περιοχή στην οποία βρίσκεστε αυτήν τη στιγμή.Eκ μέρους ολόκληρης της περιφέρειας σας λέω:«Καλώς ήλθατε! Γνωρίζω την ταραχή που βασανίζειτις ψυχές σας, όταν σκέφτεστε πως σε τούτους τουςκαιρούς πολέμου εσείς βρίσκεστε μακριά από τουςανθρώπους που αγαπάτε, και ξέρω όλα όσα υποφέρετε.Και σας συμβουλεύω να μη χάνετε το θάρροςσας, γιατί στην πραγματικότητα, με όποιο τρόπο καιαν προσεύχεται ο καθένας μας, όλοι λατρεύουμε τονίδιο Θεό και κανείς δεν μας ρώτησε, αν θέλαμε ναγεννηθούμε Ρουμάνοι, Εβραίοι, Τούρκοι ή Βούλγαροι.Όλοι είμαστε ανθρώπινα πλάσματα και θέλω να μηνέχετε καμιά αμφιβολία πως αυτοί οι χαλεποί καιροίθα περάσουν και μαζί τους θα περάσει και η τρέλαπου έχει κυριέψει σήμερα τα μυαλά των ανθρώπων.Όλοι σας θα επιστρέψετε κάποτε στα σπίτια σας καιστις οικογένειές σας και τότε, όλα όσα υποφέρετεσήμερα, δε θα είναι παρά μια δυσάρεστη ανάμνηση.Θα λάβω μέτρα για να φιλοξενηθείτε από τους ανθρώπουςτου χωριού, επειδή βεβαίως δεν μπορείτενα κοιμόσαστε στο ύπαιθρο, και επίσης θα λάβω μέτρα,ώστε όσον καιρό θα βρίσκεστε στην Περιφέρειάμου να μπορείτε να διατηρείτε επαφή με τους δικούςσας που έχετε αφήσει πίσω». [...]Μετά από αυτό τον απρόσμενο λόγο, ο λοχαγός άκουσεπροσεκτικά όλα μας τα παράπονα και, καθώς πήραθάρρος από αυτήν του τη συμπεριφορά, του ανέφεραευθέως όλη μου τη δυσαρέσκεια. Μεταξύ άλλων τουείπα για την απάνθρωπη συμπεριφορά της αστυνομίαςστο Χούσι, που, για να δικαιολογήσει ένας θεός ξέρειτι λογής πράξεις της, χαρακτήρισε δώδεκα από εμάςως «ύποπτους κομμουνιστές» και με δεδομένο τιςσυνήθειες που επικρατούσαν εκείνη την εποχή, ήτανσαφές στον καθένα τι θα έπρεπε αυτοί οι άνθρωποινα περιμένουν. Μου υποσχέθηκε πως, αφού μέναμεπρώτα δυο τρεις βδομάδες στην περιφέρειά του, οχαρακτηρισμός θα σβηνόταν.Όπως είναι ευνόητο, αυτή η εξαιρετική συμπεριφοράέφερε αμέσως τα αναμενόμενα αποτελέσματακαι τόσο οι αρχές όσο και οι κάτοικοι της Μπόγκνταναςμας φέρθηκαν σαν αληθινά αδέλφια. Μαςστέγασαν σε σπίτια, μας έδωσαν τροφή, οι γυναίκεςέπλυναν και μπάλωσαν τα ρούχα μας κι όταν έπειτααπό μερικές ημέρες μας ήρθε διαταγή να εγκαταλείψουμετη Μπόγκντανα, η θλίψη ήταν γενική. Οκόσμος μας συνόδευσε μέχρι το Μπάτσανι, το χωριόπου ήταν ο προορισμός μας και κουβάλησε τιςαποσκευές μας με τα κάρα του χωρίς να θελήσειοποιαδήποτε πληρωμή για όλες τις υπηρεσίες πουμας προσέφερε.Murgescu, σ. 339-340.125

ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗΑυτό το απόσπασμα δείχνει πως ο εκτοπισμόςτων Εβραίων, που πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιοτης αντισημιτικής πολιτικής που εφάρμοζε η ΚυβέρνησηΑντωνέσκου 61 , δεν εξαφάνιζε πάντοτε τα ανθρωπιστικάαισθήματα κάποιων αξιωματούχων ή στελεχών τουστρατού και της χωροφυλακής. Υπάρχουν πολυάριθμαπαραδείγματα αξιωματούχων που έδειξαν ανθρώπινησυμπεριφορά απέναντι στα θύματα της πολιτικής τουρουμανικού κράτους. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, οαφηγητής ανήκε σε μια ομάδα Εβραίων που είχαν διαταχθείνα συγκεντρωθούν στο προαύλιο του αστυνομικούσταθμού και κατόπιν απομακρύνθηκαν από το Χούσι.Έπειτα από τρεις ημέρες πεζοπορίας έφτασαν στηνπεριοχή της Τούτοβας (το βράδυ της 20 ης προς την 21 ηΙουνίου του 1941), όπου παρουσιάστηκαν στον τοπικόΔιοικητή της Χωροφυλακής που τους υποδέχθηκε με τολόγο που διαβάσατε.«Weil Sie doch ein Offizier und ein Herr sind!» (Επειδήείστε αξιωματικός και κύριος) ήταν η απάντηση. Ακολούθησεένας ζωηρός χαιρετισμός και ο απεσταλμένοςεξαφανίστηκε.Πήρα το πρώτο τρένο για τη Βάρνα κι ενώ ταξίδευα,σκεφτόμουν πόσο τυχεροί ήμασταν με αυτή τηνεχθρότητα που υπήρχε ανάμεσα στη Βέρμαχτ και τουςΝαζί... Αργότερα, ο θυρωρός μού είπε πως, περίπουμια ώρα αφότου έφυγα, «μια ομάδα Γερμανών» είχεέρθει και με έψαχνε.Stanchov, σ. 172.Είναι απαραίτητο και σωστό να ταυτίζεται πάντοτεο «Γερμανός» με τον «εχθρό»; Γιατί κάποιοι Γερμανοίδρούσαν εναντίον κάποιων άλλων Γερμανών; Ποιαεπιχειρήματα πρόβαλε ο γερμανός αξιωματικός για ναδικαιολογήσει τη βοήθειά του προς τον Στάντσοφ;Ο Τζώρτζε Πρισακάρου ριψοκινδύνευσε, ότανβοήθησε τους εκτοπισμένους Εβραίους; Τι θαμπορούσε να του συμβεί, αν τυχόν οι προϊστάμενοί τουανακάλυπταν τι έκανε; Εσείς πώς θα συμπεριφερόσασταν,αν βρισκόσασταν στη θέση του; Πιστεύετε πωςθα μπορούσε να κάνει ακόμη περισσότερα;Δ-13. Ο βούλγαρος διπλωμάτης, Ιβάν Ντ.Στάντσοφ, αφηγείται πώς του έσωσε τη ζωή έναςγερμανός αξιωματικός από τη Γκεστάπο στηΒουλγαρίαΤην αυγή ξύπνησα από έναν απρόσμενο επισκέπτη,έναν γεροδεμένο γερμανό αξιωματικό των αποβατικώνδυνάμεων. Με χαιρέτισε και είπε πως ο «Χερ Ταγματάρχης»τον είχε στείλει να μου μεταβιβάσει τηνεξής πληροφορία: «Πρέπει να εγκαταλείψετε αμέσωςτη Σόφια. Οι Καφετιοί – έτσι έλεγαν τους γκεσταπίτες,από τις καφέ στολές τους – έχουν ήδη ξεκινήσει για νασας συλλάβουν». Τον ρώτησα γιατί ο «ταγματάρχης»του, που ήξερα πως ήταν ο υπεύθυνος της στρατιωτικήςαντικατασκοπείας στη Βουλγαρία, ανησυχούσετόσο πολύ για μένα.Δ-14. Ο Αλφόνς Μπαρόν, επιτετραμμένοςτου εργοστασίου ζαχαρωτών και σοκολάτας«Ένωση», προς το αρχηγείο της αστυνομίας τωνΟυστάσι, 9 Ιουλίου του 1941«Η Ντράζα Γκέρμπερ, κάτοικος της οδού Ινκάντσεβα7/ΙΙΙ, Εβραία, συνελήφθη σήμερα. Η εν λόγω ΝτράζαΓκέρμπερ είναι ταμίας της εταιρείας μου. Είχε ειδοποιηθείότι πρόκειται να απολυθεί και εντός τωνημερών θα παρέδιδε το ταμείο σε άλλη υπάλληλο, ηοποία αναμένεται να επιστρέψει από την άδειά της.Κατόπιν θα εγκατέλειπε την εταιρεία. Καθώς η ΝτράζαΓκέρμπερ συνελήφθη στο διαμέρισμά της και μετά τηλήξη του ωραρίου εργασίας της στην εταιρεία, δενπρόλαβε να παραδώσει τα κλειδιά του ταμείου, ούτενα τακτοποιήσει τους λογαριασμούς που εκκρεμούν.Υπάρχει κίνδυνος απώλειας των κλειδιών και η εταιρείαθα αντιμετωπίσει σοβαρό πρόβλημα, αν δενμπορέσουμε να ανοίξουμε το χρηματοκιβώτιο αύριο,όταν θα αρχίσουν να έρχονται οι πελάτες. Επομένως,σας ζητούμε να επιτρέψετε στην Ντράζα Γκέρμπερ ναπαραδώσει όσο το συντομότερο δυνατόν τα κλειδιάτου ταμείου στην εταιρεία μας».Goldstein, σ. 370.61 Η Κυβέρνηση Αντωνέσκου εκτόπισε τους Εβραίους, κυρίως της Βεσσαραβίας και της Μπουκοβίνας, στην απέναντι μεριά του ποταμού Δνείστερου,δηλαδή έξω από τα σύνορα της μεσοπολεμικής Ρουμανίας, όπου οργάνωσε αρκετά στρατόπεδα εκτοπισμού.126

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣΤι ήθελε να πετύχει ο Μπαρόν γράφοντας καιστέλνοντας αυτή την επιστολή; Κατά τη γνώμησας, ο λόγος που ήθελε ο Μπαρόν να απελευθερωθεί ηφυλακισμένη είναι αυτός που δηλώνεται; Μήπως ήτανένα τέχνασμα (ή απλώς μια προσπάθεια) δεδομένου ότιοι αρχές του ΑΚΚ δεν θα την απελευθέρωναν για κανένανάλλο λόγο; Για ποιο λόγο ο Μπαρόν γράφει για τη φυλακισμένηκαι ζητά να απελευθερωθεί (έστω και προσωρινά)με τόση περιφρόνηση;σας.Εσείς θα λέγατε ότι ήταν πράξη ηρωισμού ναγράψει κανείς αυτό το γράμμα; Εξηγείστε τη θέση Εικ. 49. Το μυστικό νοσοκομείο τωνΠαρτιζάνων «Φράνγια» κοντά στο Τσέρκνο τηςΣλοβενίας Εικ.48. Επιστολή ανώνυμου κατοίκου τουΒελιγραδίου προς το γερμανό στρατιωτικόδιοικητή της ΣερβίαςΙστορικό Αρχείο του Βελιγραδίου, SP III-48, K 157/15, 25Σεπτεμβρίου 1941.Αυτή η επιστολή στάλθηκε στο γερμανό στρατιωτικόδιοικητή της Σερβίας, στρατηγό ΧάινριχΝτάνκελμαν, μετά τον απαγχονισμό ομήρων στην κεντρικήπλατεία του Βελιγραδίου, Τεράζιγιε, στις 17 Αυγούστουτου 1941. Τον προειδοποιεί ότι την ίδια τύχη θαέχουν κάποτε αυτός και οι υφιστάμενοί του.Η παράνομη ιατρική υπηρεσία της ΟσλομπόντιλναΦρόντα (Απελευθερωτικού Μετώπου)ήταν πιθανότατα η αποτελεσματικότερη ανθρωπιστικήοργάνωση κατά τη διάρκεια του πολέμου και, παρά τιςεξαιρετικά σκληρές συνθήκες που αντιμετώπιζε, ήτανλαμπρά οργανωμένη. Τον Ιανουάριο του 1945 διέθετε281 μυστικές νοσοκομειακές μονάδες και άλλες έξι νόμιμες(και ακόμη εξήντα δύο υπό κατασκευή) με συνολικά2.260 κλίνες. Κατά τη διάρκεια του πολέμου μερίμνησεγια να δοθεί ιατρική φροντίδα σε 11.321 τραυματίες καιασθενείς από τριάντα γιατρούς, 652 νοσοκόμες και άλλοπροσωπικό. Από τους γιατρούς της, οι δεκαεννέα έχασαντη ζωή τους.127

ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗΓενικές ερωτήσεις κεφαλαίου ΔΚατά τη γνώμη σας, η επίδειξη ανθρωπιάς και αλληλεγγύης είναι προνόμιο κάποιων μεμονωμένων και ιδιαίτερα γενναίωνατόμων ή μήπως πρόκειται για αρετές, τις οποίες όλοι μπορούμε κάποτε να δείξουμε; Είναι δυνατό το ίδιο πρόσωπονα μπορεί να ενεργήσει ως εγκληματίας πολέμου σε μια δεδομένη κατάσταση και να δείξει γενναιοψυχία και ανθρωπιά σεμια άλλη; Εξηγείστε τη θέση σας. Αν πάρουμε υπ' όψιν μας ότι οι άνθρωποι συχνά θέλουν να δείχνουν καλύτεροι απ’ ό,τιπράγματι είναι, πόσο αξιόπιστες είναι ορισμένες από τις πηγές που είδαμε παραπάνω (δηλαδή τα απομνημονεύματα);128

Κεφάλαιο Ε: ΣυνέπειεςΟ Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος, η μεγαλύτερη σύγκρουση απ’ όλες όσες σημάδεψαν την ιστορία της ανθρωπότητας,άφησε πίσω του αναρίθμητα βαθιά και ανεξίτηλα ίχνη. Σκοπός αυτού του κεφαλαίου είναι να αναδείξεικαλύτερα κάποιες από τις συνέπειες του πολέμου, παρουσιάζοντας πηγές που μας δίνουν πληροφορίες σχετικάμε τον αριθμό των νεκρών και των τραυματιών αυτής της τρομερής σύγκρουσης, τις αναγκαστικές μεταναστεύσειςπου συνέβησαν κατά τη διάρκεια και μετά τη λήξη του πολέμου και τα σημάδια των πολιτικών αλλαγών στιςπερισσότερες χώρες της περιοχής κατά την περίοδο που ακολούθησε τον πόλεμο.Εξαιτίας τού αναπόφευκτα περιορισμένου χώρου που έχουμε εδώ, ορισμένες από τις συνέπειες του πολέμουθίγονται επιγραμματικά ή αποσιωπούνται. Αυτό ισχύει για ζητήματα όπως: οι αλλαγές στην εθνική δομή των πληθυσμών,οι καταστροφές που έφερε ο πόλεμος και η μεταπολεμική ανοικοδόμηση, η τιμωρία μετά τον πόλεμο τωνσυνεργατών του κατακτητή, οι πολιτικές αλλαγές που ακολούθησαν τον πόλεμο και η περίπτωση του εμφυλίουπολέμου στην Ελλάδα.Ι. Απώλειες και θύματα του πολέμουΕ-1. Ο Εμβέρ Χότζα αγορεύει στην ειρηνευτικήσυνδιάσκεψη του Παρισιού σχετικά με τιςανθρώπινες απώλειες και τις υλικές ζημιές πουπροκλήθηκαν στην Αλβανία«Οι θυσίες του λαού μας ήταν τεράστιες. Από έναναρχικό πληθυσμό ενός εκατομμυρίου ανθρώπωνυπήρξαν 28.000 νεκροί, 12.600 τραυματίες, 10.000πολιτικοί κρατούμενοι που στάλθηκαν στην Ιταλίακαι τη Γερμανία και άλλες 35.000 που υποχρεώθηκανσε καταναγκαστικά έργα. Από τις δυόμισι χιλιάδεςπόλεις και οικισμούς της Αλβανίας, οι οκτακόσιοι πενήνταερειπώθηκαν ή καταστράφηκαν ολοσχερώς.Όλες οι επικοινωνίες, όλα τα λιμάνια, όλα τα ορυχείακαι οι ηλεκτρικές εγκαταστάσεις καταστράφηκαν, ηγεωργία και η κτηνοτροφία μας λεηλατήθηκαν καιολόκληρη η εθνική μας οικονομία ρημάχτηκε. Απότην άλλη πλευρά, ο εχθρός είχε τις εξής απώλειες:53.639 Ιταλοί και Γερμανοί σκοτώθηκαν, τραυματίστηκανή αιχμαλωτίστηκαν, περίπου εκατό άρματαμάχης και τεθωρακισμένα αυτοκίνητα βγήκαν εκτόςμάχης, 1.334 πυροβόλα και όλμοι, 1.934 φορτηγά και2.855 πολυβόλα καταλήφθηκαν ή καταστράφηκαν,για να μην αναφέρουμε τα τουφέκια, τα πυρομαχικάκαι τα εφόδια που καταστράφηκαν ή απαλλοτριώθηκαν.James O’Donnel, σ. 227.Είναι αυτή η πηγή απολύτως αξιόπιστη; Εξηγείστετην άποψή σας.129

ΣΥΝΕΠΕΙΕΣΠίνακες1. Ο αριθμός των νεκρών στη Γιουγκοσλαβία κατά εθνικότητεςΕθνικότητα Kočović (1985) Žerjavić (1989)Σέρβοι 487.000 530.000Μαυροβούνιοι 50.000 20.000Κροάτες 207.000 192.000Μουσουλμάνοι 86.000 103.000Σλοβένοι 32.000 42.000Μακεδόνες 7.000 6.000Άλλοι 145.000 134.000Σύνολο 1.014.000 1.027.000Žerjavić, σ. 14, 57.Η πρώτη εκτίμηση του αριθμού των θυμάτων τουΔεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου στη Γιουγκοσλαβίαείναι αυτή που παρουσιάστηκε στην έκθεση της ΕπιτροπήςΑποζημιώσεων της γιουγκοσλαβικής κυβέρνησης. Συντάκτηςτης ένας φοιτητής μαθηματικών (!), ο Βλάντετα Βούτσκοβιτς,στον οποίο ανατέθηκε η εκτέλεση αυτού του δύσκολου έργουμέσα σε προθεσμία δυο εβδομάδων, μαζί με την εντολή«ο αριθμός να είναι εξαιρετικός και επιστημονικά και στατιστικάθεμελιωμένος». Η εκτίμησή του για τις δημογραφικέςαπώλειες (οι οποίες συμπεριλαμβάνουν μαζί με τα άτομα πουσκοτώθηκαν στον πόλεμο, την πτώση της γεννητικότητας πουπροκλήθηκε από τον πόλεμο και την αποδημία) έφτανε τα 1,7εκατομμύρια άτομα, αλλά στην τελική εκδοχή της μελέτης τουαυτός ο αριθμός αναφέρεται σε θύματα, λέξη που γενικά θεωρούντανότι εννοούσε άτομα που σκοτώθηκαν στον πόλεμο.Ο πίνακας που παρατίθεται παραπάνω, βασίστηκε στις πιοπρόσφατες εκτιμήσεις του Μπόγκολιουμπ Κότσοβιτς και τουΒλαντιμίρ Ζέρζαβιτς (ενός σέρβου κι ενός κροάτη συγγραφέα).Η ακρίβεια αυτών των στοιχείων εξακολουθεί να βρίσκεταιυπό εξέταση. Για παράδειγμα, το Σλοβενικό Ινστιτούτο ΣύγχρονηςΙστορίας διεξάγει μια έρευνα η οποία, μολονότι δεν έχειολοκληρωθεί ακόμη, έχει ήδη καταδείξει ότι η εκτίμηση απόαυτούς τους δυο συγγραφείς των σλοβένων θυμάτων είναιυπερβολικά χαμηλή. Οι συγγραφείς της (T. Tominsek, M. Sornκαι D. Dubaja) έχουν ήδη εντοπίσει τα ονόματα ογδόντα επτάχιλιάδων θυμάτων και η έρευνά τους προγραμματίζεται ναολοκληρωθεί το 2006.2. Οι απώλειες της Ελλάδας στον Δεύτερο Παγκόσμιο ΠόλεμοΑπώλειες Προπολεμικά μεγέθη Ποσοστό Απωλειών (%)Ανθρώπινες απώλειεςΘάνατοι (1940-1944) 475.000 7.335.000 6,5Υλικές καταστροφέςΖώα εργασίας 855.000 2.005.000 42,06Πρόβατα, χοίροι, πουλερικά 12.305.000 24.840.000 49,5Δάση 5.000 τ.χμ. 19.180 τ.χμ. 25Οχήματα (επιβατικά, φορτηγά, λεωφορεία) 11.300 17.200 65,7Οδικές γέφυρες (άνω των 6 μέτρων) 90Σιδηροδρομικό τροχαίο υλικό (ατμομηχανές, βαγόνια κ.λ.π.) 6.080 6.502 93,5Σιδηροδρομικές γέφυρες (μήκους άνω των 10 μέτρων) 96 96 100Οικοδομές 401.000 1.730.000 23,2Εμπορικά πλοία (μέχρι τον Απρίλιο του 1945) 434 583 74,5Υπουργείον Ανοικοδομήσεως, Αι θυσίαι της Ελλάδος εις τον Δεύτερον Παγκόσμιον Πόλεμον, Αθήνα 1946, τ. 16, σ. 63.130

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ3. Οι απώλειες του ελληνικού εμπορικού στόλου στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο 62Ελληνικός στόλοςτην 1 η Σεπτεμβρίου 1939ΜεικτήχωρητικότηταΕλληνικά πλοία που απωλέσθηκανως τις 2 Σεπτ. 1945ΜεικτήχωρητικότηταΑπώλειες (%)Φορτηγά 500 1.766.352Επιβατηγά 55 49.955Υπερωκεάνειο 1 16.690Διάφορα 21 3.997Σύνολο 577 1.837.034 432 1.346.520 74,8% 73,3%Ιστιοφόρα και βενζινοκίνητα 713 55.057 551 52.634 77,3% 95,4%Γενικό σύνολο 1.290 1.892.091 983 1.399.154Στις αρχές του πολέμου ο ελληνικός εμπορικόςστόλος ήταν ο ένατος παγκοσμίως σε μέγεθος,επομένως η πλήρης σύνταξή του με τη συμμαχική πλευράαπό την αρχή του πολέμου, ακόμη και πριν από την 28 ηΟκτωβρίου του 1940, ήταν ένας σημαντικός παράγοντας. Τοελληνικό εμπορικό ναυτικό κατά τη διάρκεια του πολέμουέχασε το μεγαλύτερο ποσοστό πλοίων μεικτής χωρητικότηταςαπ’ όλους τους μεγάλους στόλους. Ακολουθούσε τοβρετανικό με απώλεια 54% της μεικτής του χωρητικότηταςκατά τη διάρκεια της σύγκρουσης.ΙΙ. Μετακινήσεις πληθυσμών στη διάρκεια και μετά το τέλος του πολέμουΕ-2. Απόσπασμα από την έκθεση ενόςαξιωματούχου του γερμανικού ΥπουργείουΕσωτερικών προς τον επικεφαλής της πολιτικήςδιοίκησης της Νότιας Στυρίας σχετικά μετις μαζικές εκδιώξεις των Σλοβένων 63 , μεημερομηνία 30 Μαΐου 1941Το πιο δυσεπίλυτο από τα προβλήματα, που πρέπει νααντιμετωπιστούν στην Κάτω Στυρία, είναι η εκκαθάρισητου εθνικού της σώματος από το ξένο σλαβικόστοιχείο, το οποίο δεν είναι δυνατόν να υποβληθείστην διαδικασία εκγερμανισμού. Αν πρόκειται ναεπιτύχει ο επανεκγερμανισμός της Κάτω Στυρίας καιαυτή η νοτιανατολική άκρη του Γερμανικού Ράιχ ναμετατραπεί σε αξιόπιστο φραγμό απέναντι στα αιωνίωςταραχώδη Βαλκάνια, ο τοπικός πληθυσμός θαπρέπει οπωσδήποτε να απαλλαγεί από κάθε ουσία ηοποία, είτε φυλετικά είτε από άποψη συμπεριφοράς,υπονομεύει τον εκγερμανισμό. Tο έργο της ΠατριωτικήςΈνωσης Στυρίας μπορεί να πετύχει, μόνο ανεκκαθαριστεί το έδαφος σύμφωνα με τα όσα προτείνονταιπαραπάνω. Επομένως, θα πρέπει να σχεδιαστείο εκτοπισμός (μεταφορά) του πληθυσμού, ο οποίοςθα πραγματοποιηθεί σε τέσσερα στάδια και σύμφωναμε τον τρόπο που έχει αποδειχθεί επιτυχής από παρόμοιεςδραστηριότητες σε άλλες περιοχές που έχουνανακτηθεί από το Ράιχ (στα ανατολικά κυρίως).Οι ιστορικές προϋποθέσεις τέτοιων μέτρων είναι περισσότεροαπό προφανείς. Μια σαφής αντίληψη τηςπραγματικής ανάγκης για μία τέτοια ενέργεια θα πρέ-62 Συγκέντρωση δεδομένων: Χρήστος Ε. Ντουνιάς.63 Η Γερμανία μεταξύ των δυο παγκοσμίων πολέμων θεωρούσε τη σλοβενική επικράτεια ως γερμανική και, όταν την κατέλαβε, θέλησε να την προσαρτήσειεπίσημα στη Γερμανία ως το νότιο άκρο του γερμανικού Ράιχ. Αυτό θα έπρεπε να γίνει μέσα σε ένα εξάμηνο, δηλαδή μέχρι το τέλος του 1941. Οιίδιοι οι Σλοβένοι θα έπρεπε είτε να εκτοπιστούν πέρα από τα σύνορα είτε να εκγερμανιστούν και στη χώρα θα εγκαθίστανταν Γερμανοί.131

ΣΥΝΕΠΕΙΕΣπει να παραμερίσει τα ανθρώπινα συναισθήματα, ταοποία είναι επίσης χαρακτηριστικά της γερμανικής φύσης,ιδίως όσον αφορά στις αμείλικτες καταστροφικέςσυγκρούσεις στις οποίες η γερμανική εθνικότητα έχειεκτεθεί εδώ, στην Κάτω Στυρία, από αυτούς οι οποίοιθα πρέπει τώρα να απομακρυνθούν. Οι εκτοπισμοίπρος την Σερβία και εν μέρει την Κροατία θα πραγματοποιηθούνμε σιδηροδρομικούς συρμούς οι οποίοι θαπεριέχουν περί τα 1000 πρόσωπα έκαστος. Το χρονοδιάγραμματης έναρξης και της εφαρμογής τους (προςτο παρόν σχεδιάζονται ένας έως δύο σιδηροδρομικοίσυρμοί ημερησίως) δεν έχει ακόμη καθοριστεί.Ferenc, σ. 43.Ποιο σκοπό έχει ο εκτοπισμός (απομάκρυνση)του πληθυσμού που σχεδιάζεται εδώ; Ποιες ήτανοι συνέπειες αυτού του σχεδίου;Εικ. 50. 17 Νοεμβρίου του 1944Η εποποιία ... του λαού της Αλβανίας, 1939-1944.Αυτός ο ζωγραφικός πίνακας του ΜπουκούροςΣεϊντίνη δείχνει στιγμιότυπα της απελευθέρωσηςτης αλβανικής πρωτεύουσας των Τιράνων, από τουςΠαρτιζάνους.Ε-3. Αναφορά του ιταλού υψηλούεπιτετραμμένου για την επαρχία τηςΛιουμπλιάνας (24 Αυγούστου 1942)σχετικά με ένα πρόγραμμα δραστηριοτήτωνστην περιοχήΌσον αφορά στο εμπιστευτικό έγγραφο υπ’ αρ. 1362/2,της 16ης Αυγούστου 1942, λαμβάνω την ελευθερία νασας παραδώσω ένα σχεδιάγραμμα των προγραμμάτωνδραστηριοτήτων που σκοπεύω να πραγματοποιήσωστην εν λόγω επαρχία. [...]1. Το πρόβλημα του σλοβενικού πληθυσμού θα μπορούσενα επιλυθεί κατά τρεις τρόπους:α) μέσω της καταστροφής του εν λόγω πληθυσμούβ) μέσω εκτοπισμώνγ) μέσω της απομακρύνσεως των αντίπαλων στοιχείων,η οποία θα μπορούσε να επιτευχθεί μέσω τηςεφαρμογής μιας σκληρής, αλλά δίκαιης πολιτικής συνεύρεσηςη οποία θα αποσκοπεί στο να τεθούν τα θεμέλιαμιας χρήσιμης και δίκαιης συνεργασίας. Αυτή ηπολιτική θα μας παρείχε μια δυνατότητα αφομοίωσης,η οποία θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί μόνον ειςβάθος χρόνου.Επομένως, θα πρέπει να αποφασίσουμε ποιον από τουςτρεις αυτούς τρόπους θα θέλαμε να επιλέξουμε.2. Όσον αφορά στους μαζικούς εκτοπισμούς του πληθυσμού,θα έπρεπε να ακολουθήσουμε ένα πρόγραμμαπροετοιμασμένο εκ των προτέρων, το οποίο θαέπρεπε να εφαρμοσθεί σε ολόκληρη την επαρχία. Θαήταν καλύτερη η ίδρυση στρατοπέδων εργασίας καιόχι στρατοπέδων συγκέντρωσης στα οποία οι έγκλειστοιαπλώς μένουν άεργοι.3. Προκειμένου να αντικατασταθεί ο σλοβενικός πληθυσμόςαπό τον ιταλικό, θα πρέπει να προσδιοριστούντα εξής:α) Σε ποια μέρη θα έπρεπε να μετακινηθεί ο σλοβενικόςπληθυσμόςβ) Σε ποια μέρη θα μπορούσε να βρεθεί ο κατάλληλοςιταλικός πληθυσμός. Σε αυτή την περίπτωση θα έπρεπενα ληφθεί υπ’όψιν ότι ο πληθυσμός των βόρειωνκαι των κεντρικών περιοχών της Ιταλίας είναι ο πλέονκατάλληλος για να εγκατασταθεί στις σλοβενικές περιοχές.γ) Εάν πρόκειται να εξιταλισθεί ολόκληρη η παραμεθόριοςζώνη, τότε θα πρέπει να προσδιοριστεί το εύροςαυτής της ζώνης (20 έως 30 χιλιόμετρα)δ) Εάν πρόκειται να μετακινηθεί ολόκληρος ο σλο-132

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣβενικός πληθυσμός, αυτή η διαδικασία θα έπρεπε νααρχίσει να εφαρμόζεται στις περιοχές κατά μήκους τηςμεθορίου στις οποίες οι Σλοβένοι ζούν υπό ιταλικόκαθεστώς.Η γνώμη μου είναι πως η πλήρης ή έστω και μερικήεπανεγκατάσταση του σλοβενικού πληθυσμού είναιμάλλον αδύνατη κατά τη διάρκεια του πολέμου.Ferenc, σ. 73-74.Ενώ η «μαλακή» πολιτική κατοχής των Ιταλώνστη Σλοβενία αποδείχθηκε ανεπιτυχής, οι ιταλικέςπολιτικές και στρατιωτικές αρχές, ακολουθώνταςεντολές του Μουσσολίνι, άρχισαν να παίρνουν στην ιταλικήζώνη κατοχής τα ίδια μέτρα με κείνα που εφάρμοζανοι Γερμανοί στη δική τους, όπως: τυφεκισμοί ομήρων καιμαζικές εκτελέσεις Παρτιζάνων που συλλαμβάνονταν,παράνομων μαχητών του Απελευθερωτικού Μετώπου,κατοίκων χωριών για τα οποία υπήρχαν υποψίες ότι συμπαθούσαντο απελευθερωτικό κίνημα αλλά και εντελώςαθώων ανθρώπων. Σε όλη τη διάρκεια της κατοχής τηςΕπαρχίας Λιουμπλιάνας από τους Ιταλούς, οι ιταλικές ένοπλεςδυνάμεις εκτέλεσαν τουλάχιστον 416 μεμονωμέναπρόσωπα και πραγματοποίησαν τουλάχιστον 238 ομαδικέςεκτελέσεις, θανατώνοντας σ’ αυτές 1.153 πρόσωπα.Έχουμε λοιπόν, ένα σύνολο τουλάχιστον 1.569 εκτελεσμένωνπροσώπων, χωρίς να υπολογίζουμε τα θύματατου στρατοδικείου της Λιουμπλιάνας και των μαζικώνεκτοπισμών. Ο τελικός στόχος ήταν να «εκκαθαριστεί»η σλοβενική επικράτεια, ώστε να προετοιμαστεί για τηνεγκατάσταση ιταλών εποίκων μετά τον πόλεμο.Ποιες είναι οι ομοιότητες και ποιες οι διαφορέςμεταξύ του γερμανικού και του ιταλικού σχεδίου;Συγκρίνετε αυτή την πηγή με την προηγούμενη.Ε-4. Οι διωγμοί εναντίον της γερμανικήςμειονότητας στη Ρουμανία μετά τον πόλεμο1) Όλοι οι άνδρες ηλικίας από δεκαεπτά έως σαράνταπέντε ετών υπόκεινται σε φυλάκιση.2) Επίσης, όλες οι γυναίκες μεταξύ δεκαοχτώ και τριάνταετών.3) Δεν γίνεται δεκτή καμιά εξαίρεση όσον αφορά στιςανωτέρω κατηγορίες, εκτός από εκείνες τις γυναίκες οιοποίες έχουν νήπια ηλικίας μικρότερης του ενός έτουςκαι εκείνες οι οποίες υποφέρουν από ασθένεια που τιςκαθιστά ανίκανες για εργασία. [...]6. Όλοι οι υποκείμενοι σε φυλάκιση θα πρέπει να παραδοθούνστην αρμόδια Λεγεώνα Χωροφυλακής, η οποίαθα τους οδηγήσει στους χώρους συγκέντρωσης που θαέχουν εκ των προτέρων καθοριστεί από την αστυνομίακαι τις τοπικές αρχές χωροφυλακής. Επισημαίνεται ότι οιεν λόγω χώροι συγκέντρωσης θα πρέπει οπωσδήποτενα βρίσκονται πέριξ σιδηροδρομικών σταθμών.7) Όσον αφορά στη διατροφή των υποκείμενων σε φυλάκιση,υπεύθυνοι μέχρι την άφιξή τους στους χώρουςσυγκέντρωσης είναι οι ίδιοι. Από την άφιξή τους καιμετά, αρμόδιες θα είναι οι ρουμανικές αρχές (χωροφυλακήκαι αστυνομία) από δύο έως έξι ημέρες, κατάτη διάρκεια των οποίων θα πρέπει να τους παρέχεταιτουλάχιστον ένα ζεστό γεύμα ημερησίως.Baier, σ. 38-39.Η κατάκτηση της Ρουμανίας από τον ΚόκκινοΣτρατό οδήγησε στην έναρξη της εκδίωξης τηςγερμανικής μειονότητας από τη χώρα αυτή. Πολλά μέλητης εκτοπίστηκαν στη Σοβιετική Ένωση. Η μαρτυρία πουπαρατίθεται παραπάνω είναι η Διαταγή υπ’ αρ. 32.475Sτης Γενικής Αστυνομικής Διεύθυνσης, η οποία περιέχει τηδιαδικασία που θα ακολουθούνταν για τη συγκέντρωσητων μελών της γερμανικής μειονότητας (3 η Ιανουαρίου1945).Έφερε η σοβιετική κατοχή την ελευθερία και τηδημοκρατία στη Ρουμανία; Το θεωρείτε φυσικό νααπελαύνονται άνθρωποι απλώς εξαιτίας της εθνικής τουςταυτότητας; Ήταν ένοχοι όλοι όσοι απελάθηκαν; Ενδιαφέρθηκεκανείς να εξακριβώσει τους ενόχους, που θαέπρεπε να τιμωρηθούν, από τους άλλους; Γνωρίζετε άλλαπαραδείγματα από την ιστορία του εικοστού αιώνα, όπουνα εφαρμόστηκε η αρχή της «συλλογικής ευθύνης»;Ε-5. Προσωπικό σημείωμα του βρετανούπρωθυπουργού, Ουίνστον Τσώρτσιλ,προς τον βρετανό υπουργό Εξωτερικών,με θέμα την απέλαση στη Σοβιετική Ένωσητων ρουμάνων πολιτών γερμανικής καταγωγής(19 Ιανουαρίου 1945)Προσωπικό σημείωμα του πρωθυπουργού133

ΣΥΝΕΠΕΙΕΣΝτάουνινγκ Στρητ 10,Πρωθυπουργικό Μέγαρο19. L 1945Αριθμός σειράς: Μ. 91/5ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΥΠΟΥΡΓΟ ΕΞΩΤΕΡΙΚΩΝΝομίζω πως παίρνουμε υπερβολικά ενεργό στάσηενάντια στο γεγονός της απέλασης Αυστριακών,Σαξόνων και άλλων Γερμανών ή οιονεί γερμανικώνστοιχείων από την Ρουμανία στη Ρωσία, προκειμένουνα υποχρεωθούν σε εργασία. Αν λάβουμε υπ’όψινμας όλα όσα υπέφερε η Ρωσία, την προμελετημένηεπίθεση της Ρουμανίας εναντίον της καθώς και τιςτεράστιες στρατιές που η Ρωσία εξακολουθεί επί τουπαρόντος να έχει στο μέτωπο αλλά και τις τρομερέςσυνθήκες διαβίωσης των ανθρώπων σε πολλά μέρητης Ευρώπης, δεν κατανοώ για ποιo λόγο λέγεται ότιοι Ρώσοι σφάλλουν, όταν ζητούν εκατό ή εκατόν πενήνταχιλιάδες τέτοιους ανθρώπους για να εργαστούνστα ορυχεία τους. Επίσης, πρέπει να θυμόμαστε ότιυποσχεθήκαμε να αφήσουμε τη μοίρα της Ρουμανίαςκατά το μάλλον ή ήττον στα χέρια των Ρώσων. Δενμπορώ να θεωρήσω άδικο, αν πάρουμε υπ' όψιν μαςόλα όσα συνέβησαν προηγουμένως, το να πάρουνοι Ρώσοι κάποιους Ρουμάνους, όποιας προέλευσηςθέλουν, και να τους βάλουν να εργαστούν στα ρωσικάορυχεία.Baier, σ. 31.Χαρακτηρίστε από ηθική άποψη τη στάση του ΟυίνστωνΤσώρτσιλ. Δείχνει αυτή η στάση σεβασμόπρος τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, τα οποία την ίδια στιγμήπροσπαθούσαν να προάγουν τα Ηνωμένα Έθνη; Εικ. 51. Πρόσφυγες από τη Βοσνία στηΣερβία, 1941Milošević, σ. 246.Περισσότεροι από τετρακόσιες χιλιάδες Σέρβοιπρόσφυγες απ’ όλες τις περιοχές της Γιουγκοσλαβίαςβρήκαν καταφύγιο στις περιοχές της κατεχόμενηςΣερβίας. Εικ. 52. Επιστροφή της Σλοβενικής Φρουράς της Πατρίδας (ντομομπράντσι) τον Ιούνιο του 1945134

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣΗ Σλοβενική Φρουρά της Πατρίδας ιδρύθηκε τονΣεπτέμβριο του 1943 στη Λιουμπλιάνα για να πολεμήσειενάντια στο Απελευθερωτικό Μέτωπο. Οργανώθηκεαπό τους Γερμανούς και τα μέλη της ήταν κυρίως καθολικοίκαι αντικομμουνιστές. Οι Γερμανοί πάλι, οι οποίοι δεν εμπιστεύονταντη Φρουρά της Πατρίδας, απαίτησαν τα μέλη τηςνα επιβεβαιώσουν τη νομιμοφροσύνη τους συμμετέχονταςσε μια δημόσια τελετή, όπου έδωσαν όρκο την ημέρα τωνγενεθλίων του Χίτλερ (στις 20 Απριλίου του 1944). Στο τέλοςτου πολέμου τα μέλη της Φρουράς της Πατρίδας οπισθοχώρησανστην Αυστρία μαζί με τον γερμανικό στρατό κιεκεί αφοπλίστηκαν από τους Βρετανούς, ως συνεργάτες τωνΓερμανών. Τον Ιούνιο του 1945 οι Βρετανοί τους επέστρεψανστη Γιουγκοσλαβία. Επτά έως έντεκα χιλιάδες εκτελέστηκανσε διάφορα μέρη της Σλοβενίας, αλλά αυτό δεν έγινε δημόσιαγνωστό στη Σλοβενία πριν από το 1975. Τη δεκαετία του1980 το θέμα των μαζικών εκτελέσεων, η ευθύνη γι’ αυτέςκαι οι επώδυνες συνέπειές τους για το σλοβενικό έθνος άρχισαννα συζητούνται ανοιχτά από τους διανοούμενους. Μετάτις πρώτες δημοκρατικές εκλογές του 1990 ακολούθησε μιατελετή συμφιλίωσης στο Κοτσέφσκι Ρογκ, όπου βρίσκονταικαι οι μεγαλύτεροι ομαδικοί τάφοι.ΙΙΙ. Αλλαγές στα πολιτικά συστήματαΕ-6. Η προσφορά του Ουίνστον Τσώρτσιλ για μιασυμφωνία «ποσοστών» 64Ρουμανία Ρωσία 90%Άλλοι 10%Ελλάδα Μεγάλη Βρετανία 90%Άλλοι 10%Γιουγκοσλαβία 50/50Ουγγαρία 50/50Βουλγαρία Ρωσία 75% 90%Άλλοι 25% 10%Βουλγαρία – ο ανεξέλεγκτος σύμμαχοςτου Γ΄ Ράιχ, σ. 96.Ε-7. Ένα βήμα προς τη μονοπώληση απότους Κομμουνιστές των κρατικών αρχών τηςΓιουγκοσλαβίας μετά τον πόλεμοΠρόταση απόφασης σχετικά με το υπό θέσπιση σύνταγματου Κρατικού Αντιφασιστικού ΣυμβουλίουΕθνικής Απελευθέρωσης της Βοσνίας και Ερζεγοβίνης,ως ανώτατου νομοθετικού και εκτελεστικού εθνικούαντιπροσωπευτικού οργάνου της ΟμοσπονδιακήςΒοσνίας και Ερζεγοβίνης.1 η Ιουλίου του 1944Παράγραφος 1 ηΣτηριγμένο στην ελεύθερα εκφρασμένη θέληση 65των εθνών που ζουν στη Βοσνία και Ερζεγοβίνη, καισύμφωνα με τις αποφάσεις που λήφθηκαν στη δεύτερησύνοδο του Αντιφασιστικού Συμβουλίου ΕθνικήςΑπελευθέρωσης της Γιουγκοσλαβίας στο Γιάιτσε την29 η και την 30 ή Νοεμβρίου του 1943, το Κρατικό ΑντιφασιστικόΣυμβούλιο Εθνικής Απελευθέρωσης τηςΒοσνίας και Ερζεγοβίνης συγκροτείται σε ανώτατοόργανο κρατικής εξουσίας στην Βοσνία και Ερζεγοβίνη,ως ίσο ομοσπονδιακό μέρος της ΔημοκρατικήςΟμοσπονδιακής Γιουγκοσλαβίας.Zgonjanin, κ.ά., σ. 399.Κατά τη διάρκεια του 1944 οι μονάδες των κομμουνιστώνΠαρτιζάνων εδραίωσαν την εξουσίατους σε ολόκληρη τη Γιουγκοσλαβία, συμπεριλαμβανομένηςτης Βοσνίας και Ερζεγοβίνης. Στις αποφάσεις πουέλαβε το Κρατικό Αντιφασιστικό Συμβούλιο Εθνικής Απελευθέρωσηςτης Βοσνίας και Ερζεγοβίνης, μπορούμε ναδούμε ότι εργάστηκαν συστηματικά μετά τον πόλεμο,για να πετύχουν το κομμουνιστικό μονοπώλιο επί τωνδιαφόρων αρχών εξουσίας.Σχολιάστε το γεγονός ότι η πηγή αναφέρει την«ελεύθερα εκφρασμένη θέληση των εθνών» τηςΒοσνίας και Ερζεγοβίνης, μολονότι δεν είχαν προηγηθείεκλογές. Υπάρχει κάποιο παρόμοιο παράδειγμα από τηδική σας χώρα;64 Η συμφωνία την οποία πρότεινε ο Τσώρτσιλ στον Στάλιν στις 9 Οκτωβρίου του 1944, στη Συνδιάσκεψη της Mόσχας.65 Ωστόσο, εκείνη την εποχή δεν είχαν γίνει δημοκρατικές εκλογές στη Βοσνία και Ερζεγοβίνη.135

ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ Εικ. 53. Ο λαός της Αθήνας επευφημείτην άφιξη του βρετανικού στρατού μετά τηνΑπελευθέρωσηαυτό δεν είναι τώρα πια ούτε εξιδανίκευση ούτε στυλ,μονάχα κακόμοιρη ηλιθιότητα. [...]14 Μαΐου. Εξαιτίας του κακού καιρού κοιμήθηκαάσχημα. Είδα τη μαμά και πήγα έναν περίπατο. Μουζήτησαν να πάω στο HIBZ [Βιβλιογραφικό ΙνστιτούτοΚροατικών Εκδόσεων] για να καταγραφούν κάποιαπροσωπικά δεδομένα. Η ατμόσφαιρα εκεί ήταν καταθλιπτική.Πολιτικός επικεφαλής του HIBZ είχε διοριστείκάποιος καθηγητής ο οποίος δεν είχε την παραμικρήιδέα για το ποιος ήταν ο ρόλος του. Γύρισα σπίτι μαζίμε την Φρίτσικα. Σπίτι υπήρχε κάποιος πανικός, καθώςδύο ένστολοι είχαν πάρει μαζί τους τον Τσίγκο. Αλλάτο επεισόδιο είχε ευτυχή κατάληξη, ο Τσίγκο αφέθηκεελεύθερος μετά από μισή ώρα. Μόνον το πολύτιμοκουτί με τα εργαλεία του χάθηκε».Horvat, σ. 229-231.ΙΕΕ, τ. 16, σ. 101.Οι βρετανικές και οι αμερικανικές σημαίες φαίνονταιπλάι στις ελληνικές μαζί με τα σύμβολατου ΕΑΜ και του Κομμουνιστικού Κόμματος.Τι σκέφτεστε για τις ενέργειες της νέας παρτιζάνικηςκυβέρνησης, που περιγράφονται παραπάνω;Κατά τη γνώμη σας, αυτά τα κομμάτια από το ημερολόγιοτου Χόρβατ μαρτυρούν κάποιο είδος αυτολογοκρισίας;Ε-8. Τον Μάιο του 1945, ο Γιόζιπ Χόρβατ,δημοσιογράφος και ιστορικός, υπήρξε αυτόπτηςμάρτυρας της αποχώρησης των Ουστάσι από τοΖάγκρεμπ και της άφιξης των Παρτιζάνων«8 Μαΐου. Πέρασα περπατώντας μέσα από το Τουσκάνατς.Πηγαίνοντας, ήμουν χαρούμενος σαν παιδί. Γιατέσσερα ολόκληρα χρόνια κι ένα μήνα δεν επιτρεπόταννα περάσω από εδώ. Αυτό το μικρό πραγματάκιμ’ έκανε να νιώσω πως η λευτεριά είχε έρθει, πωςμπαίναμε σε μια νέα ζωή. Τόσο περίεργο αίσθημαστην καρδιά, ο νους του ανθρώπου δεν μπορεί να τοκαταλάβει πως ο φόβος πάει, πέρασε. [...]9 Μαΐου. Ο στρατός, που φτάνει, εξακολουθεί ναπερνά μέσα από την πόλη με ρούχα καταξεσχισμένα,αλλά εξαίρετο οπλισμό, αληθινοί πολεμιστές. [...]Παρεμπιπτόντως, όσον αφορά τους κουρελιασμένουςκαι βρώμικους μαχητές: τι ψέμα που είναι όλοι αυτοίοι ζωγραφικοί πίνακες με τις πολεμικές σκηνές, πουέχουν τους πολεμιστές να είναι πάντοτε καθαροί, καλοβαλμένοι,καλοχτενισμένοι και φρεσκοξυρισμένοι . Εικ. 54. Οι Παρτιζάνοι μπαίνουν στοΖάγκρεμπ, 8 Μαΐου του 1945Μουσείο της Πόλης του Ζάγκρεμπ.136

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣΠεριγράψτε τι βλέπετε στη φωτογραφία. Είναιφανερό πως η φωτογραφία αυτή απεικονίζει ένασημαντικό ιστορικό γεγονός; Γιατί είναι άδεια η κεντρικήπλατεία του Ζάγκρεμπ; Εικ. 55. Η συνάντηση στην πλατεία ΜπανΤζελάσιτς του Ζάγκρεμπ, τον Μάιο του 1945,μετά την ανάληψη της εξουσίας από τουςΠαρτιζάνουςΠινακοθήκη των Κρατικών Αρχείων, Ζάγκρεμπ.Γιατί πλημμύρισε με κόσμο η κεντρική πλατεία τηςπόλης δυο μέρες μετά την είσοδο στο Ζάγκρεμπτων Παρτιζάνων; Ποια είναι τα πιθανά κίνητρα της προσέλευσηςαυτού του κόσμου στη συγκέντρωση πουοργάνωσαν οι νέες κρατικές αρχές;Ε-9. Απόσπασμα από τα πρακτικά συνεδρίασηςτης ηγεσίας του Βουλγαρικού ΕργατικούΚόμματος (Κομμουνιστικού), όπου συζητούνταιοι δικαστικές κρίσεις για τα μέλη τουπροηγούμενου καθεστώτος20 Ιανουαρίου 1945Ημερήσια διάταξη της συζήτησης: Ανταλλαγή ιδεώνκαι απόψεων σχετικά με τις αποφάσεις που θα ληφθούνστις δυο δίκες. [...]Υπουργός Μίντσο Μέιτσεφ: Οι σύντροφοι πουέχουν αναλάβει λαϊκοί εισαγγελείς ενεργούν με εντε-λώς λάθος τρόπο. Ψάχνουν να βρουν το βαρύτεροέγκλημα και μετά συνεχίζουν διαβαθμίζοντας ταυπόλοιπα εγκλήματα προς τα κάτω. Θέλουν τη θανατικήκαταδίκη μόνο για τους πιο ενόχους και για τουςάλλους (που δεν είναι και τόσο ένοχοι σε σχέση μετους προηγούμενους) θέλουν ελαφρότερες ποινές.Δεν αναζητούν να βρουν αρκετά τεκμήρια για νααποδειχτεί πως υπήρξε κάποιο σοβαρό έγκλημα πουπρέπει να επισύρει τη θανατική ποινή, αλλά ψάχνουννα βρουν τους άλλους που έχουν διαπράξει βαρύτεραεγκλήματα.Γκεόργκι Τσανκόφ: Η γραμμή, όπου κινούνται οιεισαγγελείς μας, δεν είναι του λαού που θέλει να χτυπήσειαυτή την καμαρίλα, αλλά ανθρώπων που μοιάζουννα στέκονταν παράμερα σε όλο τον αγώνα τωνΒουλγάρων και τώρα δεν κάνουν τίποτε άλλο από τονα μετράν την ενοχή του καθενός. Οι εισαγγελείς μαςδεν δρουν σαν λαός που ψάχνει να βρει ακόμη και τομικρότερο τεκμήριο που θα αποδείξει πως αυτοί οιεγκληματίες είναι ένοχοι. [...]Τράιτσο Κοστόφ: Με κανέναν τρόπο δεν μπορούμεεμείς να συμφωνήσουμε με τη γραμμή δράσης τωνσυντρόφων εισαγγελέων. Εγώ προτείνω: για τους αντιβασιλείς,θανατική ποινή, και για τους τρεις... Για τουςσυμβούλους, τον Σέβοφ και τους άλλους τέσσερεις,καταδίκες εις θάνατον... Για την πρώτη κυβέρνηση τουΦίλοφ – αυτό είναι σαφές – θάνατο. [...] Για τη δεύτερηκυβέρνηση του Φίλοφ: το ίδιο. [...]Εγκρίθηκε.Χρηστομάθεια της βουλγαρικής ιστορίας, σ. 484-485.Πώς αποφασίζονταν αυτές οι ποινές; Με βάσητην πραγματική ενοχή ή μήπως με άλλα κριτήρια;Υποτίθεται πως τέτοιες αποφάσεις πρέπει να τις παίρνουνοι πολιτικοί ηγέτες ή μήπως οι αρμόδιοι δικαστικοίθεσμοί;Ε-10. Έκθεση του υπουργού Δικαιοσύνηςσχετικά με τον αριθμό των προσώπων πουκαταδικάστηκαν από τα λαϊκά δικαστήρια στηΒουλγαρίαΑπό έκθεση του Δρα Μίντσο Νέιτσεφ, υπουργού Δικαιοσύνης,προς την Εθνική Επιτροπή του ΠατριωτικούΜετώπου:137

ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ« [...] Από τις 23 Δεκεμβρίου του 1944 ως τις 31 Μαρτίουτου 1945 το Λαϊκό Δικαστήριο δίκασε 145 υποθέσειςοι οποίες αφορούσαν 10.907 κατηγορούμενους.Καταδικάστηκαν ως εξής: 2.680: καταδικάστηκαν ειςθάνατον, 1.921: ισόβια, 19 σε εικοσαετή κάθειρξη,962 σε δεκαπενταετή κάθειρξη, 727 σε δέκα χρόνια,οι υπόλοιποι 3.241 σε λιγότερα από δέκα χρόνια. Η περιουσίαόλων σχεδόν των καταδίκων κατασχέθηκε».Manov, σ. 227. Εικ. 56. 13 η Νοεμβρίου του 1944. Θερμήυποδοχή στα απελευθερωμένα Σκόπια τωνστρατιωτικών, πολιτικών και κρατικών ηγετώντης γιουγκοσλαβικής ΜακεδονίαςΕ-11. Βρετανικό υπόμνημα σχετικά με τις δίκεςκαι την εκτέλεση των ποινών εις βάρος τωνχαρακτηρισμένων ως εγκληματιών πολέμουστις απελευθερωμένες χώρες και τις χώρεςδορυφόρους του ΆξοναΒρετανική Πρεσβεία στην Ουάσιγκτων, 31 Μαρτίου19452. Μολονότι τα άτομα αυτά, τα οποία εκτελέστηκανμετά τις πρόσφατες δίκες στη Βουλγαρία, συγκαταλέγοντανμεταξύ των «εγκληματιών πολέμου», είναιπροφανές από το ίδιο το κείμενο της κατηγορίας καιαπό όλες τις περιστάσεις οι οποίες συνδέονται με τιςδίκες ότι στην πραγματικότητα ο χαρακτήρας αυτώντων δικών ήταν πολιτικός. Ένας ειδικός νόμος με αναδρομικήισχύ επιβλήθηκε γι' αυτόν ακριβώς τον σκοπό,και έτσι αυτοί που κατέχουν αυτήν τη στιγμή τηνεξουσία, θα αδράξουν την ευκαιρία, για να απαλλαγούναπό όσους μπορούν περισσότερους πολιτικούςπου τηρούν εχθρική στάση απέναντί τους.3. Μια τέτοια εκκαθάριση, μολονότι δεν εφαρμόζεταιπαρά μόνον εν μέρει, εύκολα θα προκαλούσεκενό στην πολιτική ζωή της χώρας, επιτρέποντας κατ’αυτόν τον τρόπο σε μια συγκεκριμένη μονοκομματικήκυβέρνηση να αναλάβει η ίδια την εξουσία και ναεγκαθιδρύσει την δικτατορία της.Bουλγαρία – ο ανεξέλεγκτοςσύμμαχος του Γ΄ Ράιχ, σ. 222-223.Όταν γνωρίζετε ότι ο αριθμός των ανθρώπων πουκαταδικάστηκαν σε θάνατο στις δίκες της Νυρεμβέργηςήταν μερικές δωδεκάδες και ο αντίστοιχος στηνΙαπωνία ακόμη μικρότερος, πώς μπορείτε να εξηγήσετετον μεγάλο αριθμό των εκτελεσμένων από το Λαϊκό Δικαστήριοστη Βουλγαρία; Πώς σχολίασε αυτές τις δίκεςη βρετανική πρεσβεία στην Ουάσιγκτον;Ε-12. Aπόσπασμα κειμένου, όπου περιγράφεταιη εισβολή του Κόκκινου Στρατού στη Βουλγαρίακαι η κατάληψη της εξουσίας από το ΠατριωτικόΜέτωποΕδώ και σαράντα πέντε χρόνια η ημέρα της 9 ης Σεπτεμβρίουτου 1944 γιορτάζεται και εγκωμιάζεται ωςο «αντιφασιστικός ξεσηκωμός του λαού» και ως «σοσιαλιστικήεπανάσταση». Στην πραγματικότητα, ήτανένα πραξικόπημα που έγινε με τη βοήθεια μιας ξένηςχώρας που ο στρατός της μπήκε στη Βουλγαρία, αφούμας είχε κηρύξει τον πόλεμο. Στη Βουλγαρία δεν έπεσεούτε μια σφαίρα εναντίον του Κόκκινου Στρατού τουΣτάλιν. Αντιθέτως, τον καλωσόρισαν σαν ελευθερωτήμας... Οι αντάρτες «θριαμβευτικά» άρχισαν να βγαίνουναπό τα δάση και να πηγαίνουν στις πόλεις και ταχωριά, ανεμίζοντας κόκκινα μαντήλια και φωνάζονταςσυνθήματα: «Θάνατος στο φασισμό! Λευτεριά στο λαό!».Η λέξη που ακουγόταν συχνότερα εκείνες τις ημέρεςήταν «Θάνατος!». [...]Κανένας ξεσηκωμός δεν υπήρξε, αφού η κυβέρνησητου Πατριωτικού Μετώπου είχε πάρει την εξουσία χωρίςνα χυθεί σταγόνα αίμα. Αλλά αυτοί ακριβώς, οι νέοικάτοχοι της εξουσίας, ήταν που άρχισαν να χύνουν τοαίμα. Από την πρώτη ημέρα της εξουσίας τους. Όλααυτά έγιναν με τη σιωπηρή έγκριση των μπράτουσκι,των «ρώσων αδερφών μας».Manov, σ. 11-12.138

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣΠώς βλέπει ο συγγραφέας αυτής της πηγής τηναλλαγή καθεστώτος; Ποιο ρόλο παίζουν σ’ αυτό τογεγονός αφενός ο Κόκκινος Στρατός και αφετέρου οι Παρτιζάνοικαι το Πατριωτικό Μέτωπο; Πώς παρουσιάστηκαναυτοί οι ρόλοι από τους νικητές; Εικ. 57. Θερμή υποδοχή των κατοίκων του Βελιγραδίου στον βουλγαρικό στρατό«Ζήτω ο αδελφός βουλγαρικός στρατός!». Μ’αυτό το σύνθημα καλωσόρισαν οι κάτοικοι τουΒελιγραδίου το στρατό της γειτονικής χώρας. Η Βουλγαρίαπήρε μέρος στον Παγκόσμιο Πόλεμο στο πλευρότου αντιχιτλερικού συνασπισμού από τον Σεπτέμβριοτου 1944 ως τον Μάιο του 1945. Ο βουλγαρικός στρατόςμαζί με γιουγκοσλάβους αντάρτες και μονάδες από τοουκρανικό μέτωπο έδωσε μάχες στα εδάφη της Γιουγκοσλαβίας,της Ουγγαρίας και της Αυστρίας.Γενικές ερωτήσεις υποκεφαλαίου ΙΙΙΠοιες αλλαγές γνώρισε το πολιτικό σύστημα της δικής σας χώρας μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο; Μεσολάβησανάλλες μείζονες πολιτικές αλλαγές στη χώρα σας τις δεκαετίες που ακολούθησαν τον πόλεμο και για ποιους λόγουςσυνέβησαν αυτές; Συγκρίνετε όσα συνέβησαν στη χώρα σας με αυτά που έγιναν στις γειτονικές χώρες.139

Η ΜΝΗΜΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥΚεφάλαιο ΣΤ: Η μνήμη του πολέμουΤο κεφάλαιο αυτό μας δίνει τη δυνατότητα μιας κάπως διαφορετικής προσέγγισης των πολεμικών γεγονότων,τα οποία προσπαθεί να εξετάσει από κάποια απόσταση. Η τελευταία είναι αποτέλεσμα τόσο του χρόνου πουμεσολάβησε όσο και της αποσύνδεσης που αναπόφευκτα επέρχεται, όταν τα απομνημονεύματα, οι αναμνήσειςκαι οι συνεντεύξεις γράφονται πολύ μετά από τα γεγονότα που περιγράφουν. Με το πέρασμα του χρόνου, αυτοίπου συμμετείχαν στα πολεμικά γεγονότα μπορεί να βλέπουν τις εμπειρίες τους από διαφορετική σκοπιά. Είναιενδιαφέρον να δούμε προς ποια κατεύθυνση αλλάζει κάθε φορά η οπτική γωνία των αφηγητών και να προσπαθήσουμενα διακρίνουμε τους λόγους στους οποίους μπορεί να οφείλονται τέτοιες αλλαγές (σκόπιμη διασκευή τηςιστορίας και του ρόλου που οι ίδιοι διαδραμάτισαν σ’ αυτήν, αλλαγές που προκαλούνται από τη διαφοροποίησητων πολιτικών απόψεων του συγγραφέα ή των αντιλήψεών του για τη ζωή, ξεθώριασμα της μνήμης, επίδρασητρίτων προσώπων, κ.λπ.).Το άλλο είδος αποστασιοποίησης, που θα συναντήσουμε στις πηγές που ακολουθούν, είναι ο τεκμηριωμένοςτρόπος παρουσίασης των πραγματικών γεγονότων. Αυτή η αποστασιοποίηση φαίνεται πιο καθαρά στα λογοτεχνικάέργα. Μεταξύ των τελευταίων μπορούμε να βρούμε ένα ευρύ φάσμα διαφοροποιήσεων. Στη μια του άκρηβρίσκονται ιστορίες που εμφανώς υπηρετούν μια συγκεκριμένη ιδεολογία, ελάχιστα πειστικές − άψυχες, ασπρόμαυρεςιστορίες − ενώ στην άλλη έχουμε ιστορίες, όπου η υψηλή καλλιτεχνική αξία συμπληρώνει τη ρεαλιστικήπαρουσίαση για να σχηματίσει μια σφαιρική και ολοκληρωμένη αφήγηση. Στις παραγράφους που ακολουθούνμπορείτε να βρείτε παραδείγματα από όλο αυτό το φάσμα.ΣΤ-1. Συνέντευξη με τον Γιόζε Πόζαρ (γεννημένοστη Σλοβενία το 1932), ορφανό του πολέμου«Θυμάμαι τον πόλεμο σαν να ήταν ένας εφιάλτης, έναςεφιάλτης, δυστυχώς, αληθινός. Όλες όμως οι αναμνήσειςμου επισκιάζονται από το γεγονός ότι μια μέραοι ιταλοί στρατιώτες πήρανε όμηρο τον πατέρα μουΓιόζε και τον τουφέκισαν στο Πόντπετς μαζί με άλλουςπέντε χωρικούς από το Μπρεστ.Οι αναμνήσεις μου από τα χρόνια που ήμουν μικρός είναιεπώδυνες. Εκείνο τον καιρό η ζωή ήταν πολύ σκληρή.Μαζί με τις αδελφές μου, τη Μίλκα και τη Μαρίγια,τον αδελφό μου τον Μαρίν, τον πατέρα μου τον Γιόζεκαι τη μητέρα μου την Ιβάνκα ζούσαμε σε μια μικρήφάρμα. Βγάζαμε το ψωμί μας καλλιεργώντας τη γη.Μολονότι ο πατέρας μου ήταν αμαξάς, δεν μπορούσενα βρει κανονική δουλειά. Η ζωή μας ήταν παρόμοιαμε τη ζωή των άλλων χωρικών του Μπρεστ και τωνγειτονικών χωριών.Όλα άλλαξαν ή ίσως θα έπρεπε να πω διαλύθηκαν,όταν πήραν και εκτέλεσαν τον πατέρα μου. Έγινανακόμη χειρότερα τα πράγματα το 1944, όταν έστειλαντη μητέρα σε γερμανικό στρατόπεδο συγκέντρωσης.Ήμουνα δώδεκα χρονών τότε και τον πρώτο καιρόέπρεπε εγώ να φροντίζω το σπίτι και την οικογένεια.Αργότερα η θεία μου Αλοϊζιγια Γκρούντεν από τηΛιουμπλιάνα πήρε τ' αδέρφια μου, τη Μίλκα, τη Μαρίγιακαι τον Μαρίν, ενώ εμένα με ανέλαβαν οι γείτονες.Έμεινα μαζί τους μέχρι το 1945, όταν η μητέραεπέστρεψε απ’ το στρατόπεδο συγκέντρωσης... Η ζωήσυνεχίστηκε. Όλοι καταφέραμε να τα βγάλουμε πέρακατά κάποιον τρόπο, αλλά σίγουρα θα ήταν καλύτερααν είχαμε τον πατέρα μου τότε που τον χρειαζόμαστανπερισσότερο... Εξακολουθεί μέχρι σήμερα να με πονά,όταν στέκομαι μπροστά στον τάφο του πατέρα μουστο Τόμισελ, η σκέψη πως τον χάσαμε τον καιρό πουτον χρειαζόμασταν τόσο πολύ.Μπρεστ, Απρίλιος του 2003.Ilegalčki Borec, 2003.140

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣΕσείς πώς θα περιγράφατε τις αναμνήσεις του ΓιόζεΠόζαρ; Σκεφτείτε τον τρομερό αριθμό των θυμάτωντου Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου και προσπαθείστενα φανταστείτε πόσες πολλές ιστορίες παρόμοιες μετη δική του μπορεί να υπάρχουν.ΣΤ-2. Απόσπασμα από το ημιαυτοβιογραφικόμυθιστόρημα του Φικρέτ ΝτεμίραγΗ ημερομηνία ήταν 28 Απριλίου του 1941. Φαίνεταιπως μας έπιασαν αιχμαλώτους περίπου ένα μήναμετά από τη μέρα που αποβιβαστήκαμε στην Ελλάδακι έντεκα μήνες περίπου από τότε που κατατάχθηκα.Ήταν δύσκολο να πιστέψει κανείς πως οι μισοί και περισσότεροιαπό μας δεν είχαμε ρίξει ούτε τουφεκιάσε ολόκληρη τη στρατιωτική μας σταδιοδρομία. Αυτόοφειλόταν στο ότι οι περισσότεροι Κύπριοι υπηρετούσανσε θέσεις μη μάχιμες.Όταν φτάσαμε κοντά στο δρόμο, προσέξαμε ένανκοντό γερμανό στρατιώτη. Ήταν ο πρώτος γερμανόςστρατιώτης που έβλεπα στη ζωή μου κι έμοιαζεκουρασμένος και βαριεστημένος. Τίποτε στο παρουσιαστικόαυτού του ναζί στρατιώτη δεν τον έκανε ναμοιάζει ξεχωριστός ή ανώτερος! Το μόνο πράγμα πουτον έκανε να ξεχωρίζει ήταν το οπλοπολυβόλο πουκράταγε και το οποίο είχε γυρισμένο προς τους χιλιάδεςαιχμαλώτους που κατέβαιναν από το βουνό.Irkad, σ. 14.Την εποχή του πολέμου η Κύπρος ήταν αποικίατου Βρετανικού Στέμματος. Πολλοί Ελληνοκύπριοικαι Τουρκοκύπριοι είχαν καταταγεί στα «ΚυπριακάΣώματα» και πολέμησαν εναντίον της ναζιστικής Γερμανίας.Πολλοί απ’ αυτούς πιάστηκαν αιχμάλωτοι και πέρασανπολύ καιρό στα γερμανικά στρατόπεδα αιχμαλώτωνπολέμου.Τι είναι αυτό που κάνει τον ήρωα του μυθιστορήματοςνα νιώθει μια κάποια απογοήτευση; Πώς περιγράφειτο γερμανό στρατιώτη; Δείχνει κάπως έκπληκτοςπου ο γερμανός στρατιώτης δεν έμοιαζε «ξεχωριστός ήανώτερος». Γιατί προσδοκούσε κάτι τέτοιο;ΣΤ-3. Ο ηγέτης των βουλγάρων ΠαρτιζάνωνΝτέντσο Ζνεπόλσκι για το πώς η ιστορία τηςαντίστασης ξαναγράφτηκε στα χρόνια μετά τονΔεύτερο Παγκόσμιο ΠόλεμοΤώρα πια, πιστεύω βαθύτατα πως η ιστορία δεν μπορείνα γραφτεί κατ’εντολήν μερικές δεκαετίες αργότερα. Ηιστορία δημιουργήθηκε κατά τη διάρκεια των μαχών τουανταρτοπόλεμου, αλλά στην πορεία φαίνεται ότι εξυπηρετούσεκάποιους η αλλαγή των γεγονότων και η προσαρμογήτων τελευταίων στις δικές τους φιλοδοξίες...Ως εδώ καλά, αλλά όταν μας έκλεισαν φυλακή το 1951-1954, πολλοί ήταν αυτοί που κόλλησαν την «επιδημίααμνησίας» και άρχισαν να παραποιούν την ιστορικήαλήθεια και να εφευρίσκουν μαρτυρίες, ώστε το παρελθόννα ταιριάξει με την τωρινή τους θέση στην κομματικήκαι κρατική ιεραρχία. Λες και ήταν υποχρεωτικόνα δηλώσουν πως υπήρξαν μεγάλοι διοικητές στονένοπλο αγώνα ενάντια στο φασισμό για να κάνουν τιςβιογραφίες τους ν’ ακούγονται πιο βαρύγδουπες! Μερικοίαπ’ αυτούς είχαν πράγματι αρκετή επαναστατικήεμπειρία και δεν χρειαζόταν να μεγαλοποιήσουν τιςζωές τους πριν από την 9 η Σεπτεμβρίου, αλλά... όλααυτά δεν είναι παρά μόνον παραδείγματα ανθρώπινηςσυμπεριφοράς!Znepolski, σ. 112-113.Ποιοι είναι οι άνθρωποι που ξαναγράφουν τηνιστορία; Για ποιο σκοπό το κάνουν αυτό;ΣΤ-4. Ο στρατηγός Κονσταντίν Σανατέσκουγια την αντίθεση ανάμεσα στη «δημόσια»πληροφόρηση και την πραγματικότητα τηςπρώτης γραμμήςΑπόσπασμα από το ημερολόγιό του«15 Δεκεμβρίου 1942. Σήμερα είναι η σειρά των εφημερίδωντης 23 ης και της 24 ης Νοεμβρίου [του 1942]για να διαβαστούν. Ο χρονικογράφος της Ουνιβερσούλλέει: «Στον τομέα του κάτω Ντον, οι ρουμανικές και οιγερμανικές μονάδες, οι οποίες έχουν εμπλακεί εδώ καιαρκετές ημέρες σε τρομερές αμυντικές μάχες, απώθησαντις επανειλημμένες επιθέσεις του εχθρού καισυνέτριψαν ένα σύνταγμα ιππικού που είχε κατορθώσεινα φθάσει ως τις θέσεις τους, αλλά δεν κατόρθωσενα μην περικυκλωθεί». Πιο λακωνική περιγραφή δεν141

Η ΜΝΗΜΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥμπορεί να γραφεί. Αν στ’ αλήθεια είχε συντριβεί ένασύνταγμα ιππικού, αυτό θα σήμαινε περίπου το έναδωδέκατο όλου του ρωσικού ιππικού που πολεμούσεσ’ αυτό το μέτωπο, καθώς υπήρχαν συνολικά τρειςμεραρχίες ιππικού.Κύριε χρονικογράφε, επιτρέψτε μου να σας πω ποιαήταν η κατάσταση εκείνη τη στιγμή. Οι ρουμανικέςμεραρχίες 5, 6, 13, 15 και μέρος της 14 ης είχαν περικυκλωθεί.Το 11 ο γερμανικό σώμα στρατού και η 1 η ρουμανικήμεραρχία ιππικού, που είχαν υποχρεωθεί ναπεράσουν στην ανατολική μεριά του Ντον, καθώς καιτο 48 ο γερμανικό τεθωρακισμένο σώμα στρατού, δενμπορούσαν να κάνουν τίποτε, γεγονός που ανάγκασετον στρατηγό Χάιμ τον επονομαζόμενο και «μικρό Ρόμμελ»να αναλάβει ο ίδιος τη διοίκηση. Ο εχθρός έφτασεστο Τσιρ, στ’ ανατολικά της Ομπλίφσκαγιας, διακόπτονταςτη σιδηροδρομική γραμμή που ανεφοδίαζε το Εικ. 58. Σκηνή από την κινηματογραφικήταινία: Η δημοκρατία του Ούζιτσεστρατό στο Στάλινγκραντ. Όπως κάλλιστα μπορείτενα δείτε, κύριε Χρονικογράφε, αληθινή καταστροφή...Βλέπω όμως, κύριε Χρονικογράφε, πως εσείς δεν κάνετετίποτε άλλο από το ν’ αντιγράφετε τα γερμανικάανακοινωθέντα που ψεύδονται ασύστολα και να τουςπροσθέτετε και μερικά κούφια λόγια για να γεμίσετετο δίστηλο της εφημερίδας σας, πράγμα για το οποίοπληρώνεστε, άλλωστε. Τώρα συνειδητοποιώ πως πουθενάαλλού δε γράφονται τόσο πολλές αναλήθειες όσοστα επίσημα πολεμικά ανακοινωθέντα...»Sănătescu, σ. 87-88Σχολιάστε τις διαφορές ανάμεσα στην οπτικήγωνία των στρατιωτών και την εικόνα που έδινε οτύπος. Γιατί διαστρέβλωνε την πραγματικότητα ο τύπος;Ήταν δικαιολογημένη αυτή η διαστρέβλωση; Εικ. 59. Νωπογραφία του Μπόρκο ΛαζέσκιΑυτή η νωπογραφία απεικονίζει τον «ΑντιφασιστικόΑγώνα του Μακεδονικού Λαού γιαΕθνική Απελευθέρωση» κατά το Δεύτερο ΠαγκόσμιοΠόλεμο (1941-1945).Γιουγκοσλαβική Κινηματοθήκη, Βελιγράδι.Η ταινία φτιάχτηκε το 1974 από τον παραγωγότου Βελιγραδίου Τζίκα Μήτροβιτς. Η δημοκρατίατου Ούζιτσε αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα τηςτελευταίας φάσης παραγωγής λουστραρισμένων καιρομαντικών «ταινιών με παρτιζάνους».ΣΤ-5. Η Αντζέλκα Μάρτιτς, στο διήγημά τηςΣυνάντηση, περιγράφει ένα αγόρι που ψάχνει ναβρει τον παρτιζάνο πατέρα του«Γυρνώντας την πλάτη στα καρβουνιασμένα απομεινάριατου σπιτιού του, άρχισε βιαστικά να περπατάπρος το δάσος, όπου οι μακρινοί πυροβολισμοί ακούγοντανολοένα και πιο αχνά. Το καμένο χωριό έμενεπίσω στην κοιλάδα. Το αγόρι δεν γύρισε να το κοιτάξειούτε μια φορά. Οι αγαπημένοι του είχανε μείνει εκεί.142

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣΠοτέ πια δεν θα τους ξανάβλεπε, ούτε θα ξανάκουγεποτέ τη φωνή τους.Το δάσος ήταν τώρα ολόγυρά του, με τα φύλλα τωνδέντρων να θροΐζουν. Μπορούσε ν’ ακούσει το δειλότιτίβισμα των πουλιών και αυτό το τιτίβισμα ανακατευότανπαράξενα με τους απόμακρους ήχους τωνπυροβολισμών. Αυτοί οι πυροβολισμοί ήταν ο προορισμόςτου . Εκεί πολεμούσαν οι Παρτιζάνοι και μαζίτους ήταν και ο πατέρας, ο μόνος άνθρωπος που τουαπόμενε στον κόσμο. Θα τον έβρισκε άραγε; Έπρεπενα τα καταφέρει, έπρεπε να τον βρει. Κι έπειτα θα μπορούσενα μείνει μαζί του και ο πατέρας θα του έδινεόπλο και θα μπορούσε τότε να πάρει εκδίκηση για τοχωριό του κάτω στην κοιλάδα και για το καμένο σπίτιστον καρπερό κήπο. [...]Οι πυροβολισμοί ησύχασαν. Άκουσε στο βάθος κάτισιγανές φωνές. Οι Παρτιζάνοι δεν μπορεί να ήτανμακριά. Το αγόρι ένιωθε την ξαναμμένη του καρδιάνα χτυπά δυνατά, καθώς ήλπιζε να συναντήσει τονπατέρα του...»Το αγόρι συναντά τους Παρτιζάνους, και...«Μια στιγμή αργότερα βρέθηκε να στέκεται, με ταμάτια ορθάνοιχτα, πάνω από το πτώμα ενός Παρτιζάνουπου μόλις το είχανε φέρει από τη μάχη. Μεγάλαδάκρυα άρχισαν να τρέχουν στο πρόσωπό του και οικοκαλιασμένοι ώμοι του άρχισαν να τρέμουν σ’ ένατρελό κλάμα. Οι άλλοι Παρτιζάνοι στέκονταν ολόγυρασιωπηλοί. Κανείς δεν του ‘δινε παρηγοριά, κανείςδεν του ‘λεγε λόγια που να τον ησυχάζουν. Και τι θαμπορούσε να τα κάνει άραγε; Μήπως θα μίκραιναντον πόνο του;Με μιας κούνησε αποφασιστικά το κεφάλι του, σκούπισετα δάκρυά του με τα λερωμένα χέρια του κι έπειταέγειρε πάνω από τον πατέρα του. Τράβηξε το όπλοαπό το νεκρό χέρι του πατέρα του με τα μικρά τουχέρια, το φόρτωσε στον ώμο του και κατευθύνθηκε,περπατώντας βαριά, προς τον λόχο τον οποίο ως πριναπό ένα λεπτό διοικούσε ο πατέρας του. Κανείς δενείχε τη δύναμη να τον σταματήσει.Martić, σ. 118-120.Η παρτιζάνικη λογοτεχνία για παιδιά αποτελούσεένα χωριστό λογοτεχνικό είδος στη μεταπολεμικήκομμουνιστική Γιουγκοσλαβία. Μια από τις πιοεξέχουσες εκπροσώπους της ήταν η Αντζέλκα Μάρτιτς.Εσείς πιστεύετε πως γεγονότα σαν αυτά που περιγράφονταιπαραπάνω – ένα παιδί χάνει τουςγονείς του, πηγαίνει στους Παρτιζάνους και γίνεται μαχητής– συνέβησαν στ’ αλήθεια; Θα έπρεπε σε κάποιεςεξαιρετικές περιστάσεις να επιτρέπεται στα παιδιά ναγίνονται πολεμιστές; Δεν μιλάμε εδώ για το αν θα ήτανεπιθυμητό κάτι τέτοιο, αλλά για το αν θα έπρεπε να τοεπιτρέπουν οι διοικητές αυτών των μονάδων – μπορούμενα κατανοήσουμε τη συμπεριφορά εκείνου του διοικητήτων Παρτιζάνων που θα επέτρεπε να συμβεί κάτι τέτοιο;Είναι καθόλου εξιδανικευμένη η ιστορία αυτή της ΑντζέλκαςΜάρτιτς; Εξηγείστε τη θέση σας. Συγκρίνετε αυτό τοαπόσπασμα με το Κείμενο Γ-2 και την Εικόνα 22.ΣΤ-6. Ο δραπέτης: τραγούδι γραμμένο από τονΙάκωβο ΚαμπανέλληΟ ΔΡΑΠΕΤΗΣΑπό το Μαουτχάουζεν, του Ιάκωβου Καμπανέλλη.Ο Γιάννος Μπερ απ’το βοριάΤο σύρμα δεν αντέχειΚάνει καρδιά, κάνει φτεράΚαι στα χωριά του κάμπου τρέχει.Δώσε, κυρά, λίγο ψωμίΚαι ρούχα για ν’ αλλάξω,Δρόμο να κάνω έχω μακρύΠάν’από λίμνες να πετάξω.Όπου διαβεί κι όπου σταθείΦόβος και τρόμος πέφτειΚαι μια φωνή, κρυφή φωνή«Κρυφτείτε απ’ τον δραπέτη».Φονιάς δεν είμαι χριστιανοίΘεριό για να σας φάωΈφυγα από τη φυλακήΣτο σπίτι μου να πάω.Ω, τι θανάσιμη ερημιάΣτου Μπέρτολντ Μπρεχτ τη χώραΔίνουν το Γιάννο στους Ες-ΕςΓια σκότωμα τον πάνε τώρα.143

Η ΜΝΗΜΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥΤο Μαουτχάουζεν είναι ένας κύκλος τραγουδιών,τη μουσική των οποίων συνέθεσε ο ΜίκηςΘεοδωράκης, διεθνώς αναγνωρισμένος ως μουσικήιδιοφυία και ο μεγαλύτερος εν ζωή έλληνας συνθέτης.Οι στίχοι είναι του Ιάκωβου Καμπανέλλη. Η σύνθεση τηςμουσικής έγινε το 1965 και η ηχογράφηση των τραγουδιώντο 1966. Ο Ιάκωβος Καμπανέλλης, γεννημένος το1922, θεωρείται ένας από τους πατέρες της μεταπολεμικήςελληνικής δραματουργίας. Στη διάρκεια της Κατοχήςείχε συλληφθεί και σταλθεί μαζί με έναν φίλο του στοΜαουτχάουζεν, όπου πέρασε δυόμισι χρόνια από τηζωή του. Σύμφωνα με τον Καμπανέλλη, ο Γιάννος Μπερήταν ένας Πολωνός που είχε δημόσια εκτελεστεί μετάτη σύλληψή του.Πώς ένιωθε ο δραπέτης; Γιατί όλοι αρνούνταν νατον βοηθήσουν; Εικ. 60. Τζόρτζε Αντρέγιεβιτς – Κουν (1904-1964): Εκτέλεση, 1943Γιουγκοσλαβική γραφική τέχνη 1900-1950.Κατάλογος υπ’ αρ. 12.ΣΤ-7. Ο Ήβλιν Βω περιγράφει μια επίθεσηπαρτιζάνων (από το τελευταίο μέρος τηςτριλογίας του Ξίφος της τιμής)Η πορεία ξεκίνησε μέσα σ’ ένα τοπίο αγροτικής γοητείαςσαν καμιά υδατογραφία του περασμένου αιώνα.Κομπολόγια από πιπεριές με λαμπερά χρώματα κρέμονταναπό τις στέγες των αγροκτημάτων. Οι γυναίκεςπου δούλευαν στα χωράφια άλλοτε μας έγνεφαν σεχαιρετισμό άλλοτε έκρυβαν το πρόσωπό τους. Δενυπήρχε καμιά ορατή διαφορά ανάμεσα στην «απελευ-θερωμένη» χώρα και στην άλλη που στέναζε κάτω απότην καταπίεση του εχθρού. [...]Σε λιγότερο από μια ώρα έφτασαν σ’ ένα σημείο, απ’όπου μπορούσαν να δούνε το οχυρό κτίριο. Είχαν διαλέξειένα μέρος καμιά πεντακοσαριά γιάρδες παραπέρα.Καλά προστατευμένο από πυκνά φυλλώματα πίσωαπό τα οποία οι παρατηρητές μπορούσαν να βλέπουντην εξέλιξη των γεγονότων με όλη τους την άνεση καιτην ασφάλεια. [...]Στις εννιάμισι ακούστηκαν πυροβολισμοί από κάποιομέρος χαμηλότερά τους. Ο στρατηγός των Παρτιζάνωνέμοιαζε ενοχλημένος. [...] Ένας Παρτιζάνος δρομέαςστάλθηκε να ρωτήσει τι έγινε. Προτού επιστρέψειοι πυροβολισμοί είχαν σταματήσει. Όταν έδωσε τηναναφορά του, ο διερμηνέας είπε στον Στρατηγό Σπιτζ:«–Δεν ήταν τίποτε, έγινε λάθος».«–Ναι, αλλά έτσι χάσαμε το πλεονέκτημα του αιφνιδιασμού».Ο Ντε Σούζα, που είχε ακούσει και καταλάβει την αναφοράτου δρομέα, είπε στον Γκυ (το άλλο εγώ του Βω):«Αυτή που φάνηκε τώρα ήταν η δεύτερη ταξιαρχία.Η πρώτη τους πήρε για εχθρούς και άρχισε να τουςρίχνει. Δεν χτυπήθηκε κανένας, αλλά, όπως παρατήρησεκαι ο σύμμαχός μας, «χάσαμε το πλεονέκτηματου αιφνιδιασμού».Η γαλήνη στην κοιλάδα χάθηκε. Για το επόμενο τέταρτοτης ώρας έρχονταν πυροβολισμοί από δω και απόκει, έμοιαζαν σαν να ρίχνονταν στην τύχη και μερικοίακούγονταν να βγαίνουν μέσα από τη βλάστηση πουκάλυπτε τους άνδρες. Έπειτα, ακριβώς στις δέκα, τηστιγμή που στο περίτεχνο ρολόι του στρατηγού Σπιτζο λεπτοδείκτης άγγιζε το ζενίθ του, εμφανίστηκαν ουρλιάζονταςαπό τον γαλανό ουρανό δυο αεροπλάνα (ηβρετανική αεροπορική κάλυψη). Χύμηξαν προς τα κάτω,το ένα μετά το άλλο. Το πρώτο έριξε δυο ρουκέτες μαζίπου έχασαν παρά τρίχα το στόχο τους κι έσκασαν πάνωστα διπλανά δέντρα, όπου είχε μαζευτεί τώρα ένα μέροςαπό τις δυνάμεις των επιτιθέμενων. Το δεύτερο έριξεπιο ευθύβολα. Και οι δυο ρουκέτες του προσγειώθηκανστους τοίχους του κτίσματος σηκώνοντας ολόγυρα ένασύννεφο από ιπτάμενα μπάζα. Έπειτα, τα μηχανήματασκαρφάλωσαν πάλι ψηλά και άρχισαν να κάνουνκύκλους. Ο Γκυ, που θυμόταν τα στούκας της Κρήτηςνα καταδιώκουν αδιάκοπα και να σφυροκοπούν τουςστρατιώτες στο έδαφος, τα περίμενε να επιστρέψουν.Αλλά αυτά άρχισαν να φαίνονται και να ακούγονταιολοένα λιγότερο. Ο αεροπόρος που είχε σταλεί για να144

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣπαρακολουθεί τις επιδόσεις τους στεκόταν παραδίπλα.«–Ωραία δουλειά!» είπε. «Ακριβώς στην ώρα τους, ακριβώςστον στόχο!».«−Αυτό ήταν όλο;» ρώτησε ο Γκυ.«−Αυτό ήταν όλο. Τώρα οι στρατιώτες (δηλαδή οι Παρτιζάνοι)μπορούν να κάνουν λίγη δουλειά κι αυτοί».Αλλά οι Παρτιζάνοι δεν έκαναν τίποτε.«−Φαίνεται» εξήγησε ο διερμηνέας στον στρατηγόΣπιτζ «πως η επίθεση θα πρέπει ν’ αναβληθεί. Μιαγερμανική τεθωρακισμένη φάλαγγα ειδοποιήθηκεκαι είναι στο δρόμο για εδώ».«−Και οι δικοί σας άνδρες τι θα κάνουν μ’ αυτήν;»«−Όταν εμφανίζεται μια γερμανική τεθωρακισμένηφάλαγγα, οι άνδρες μας εξαφανίζονται. Αυτό είναι τομυστικό των μεγάλων και πολλών νικών μας».Waugh, σ. 288-291.Ο βρετανός συγγραφέας πήρε μέρος στον πόλεμοστα εδάφη της Κροατίας (στο ΤοπούσκοΒις, ως μέλος της βρετανικής στρατιωτικής αποστολήςστους Παρτιζάνους). Έργο της αποστολής ήταν να παρακολουθείτην κατάσταση και να ενημερώνει τους Συμμάχουςγια το ποιος πράγματι πολεμούσε τους Γερμανούςστη Γιουγκοσλαβία (οι Παρτιζάνοι ή οι Τσέτνικ).Σε ποιο λογοτεχνικό είδος, εκτός από την πολεμικήλογοτεχνία, θα μπορούσαμε να εντάξουμε τηνπεριγραφή του Βω (χιούμορ, φάρσα, δράση, κωμωδίαδράσης); Μπορείτε να ανιχνεύσετε στο κείμενο το είδοςτης σχέσης μεταξύ του συγγραφέα και των Παρτιζάνων;Αποτελεί αυτό το απόσπασμα αποκλειστικά επινόησητης φαντασίας του συγγραφέα ή στηρίζεται σε αληθινάγεγονότα; Συγκρίνετέ το με το Κείμενο Β-23.ΣΤ-8. Απόσπασμα από το πρώτο μυθιστόρηματου Ντόμπριτσα Τσόσιτς, Μακριά είναι ο ήλιος«Τα πάντα συνομωτούσαν για να κάνουν τη συνάντησηαυτή μοναδική. Ο χρόνος είχε σταματήσει στα μεσάνυχτα.Η καταιγίδα ούρλιαζε σαν να είχε ο ίδιος ο θάνατοςσυναντήσει το θάνατό του. Ο λόχος ήταν περικυκλωμένος,οι άντρες πεινασμένοι κι εξαντλημένοι και οδιακοπτόμενος ύπνος τους ήταν ποτισμένος κρύο καιφόβο. Ο Κομισσάριος τους ξύπνησε και τους κάλεσεστην καλύβα του Επιτελείου. Ήταν γεμάτη καπνό. Ταμέλη του Κόμματος ήταν στριμωγμένα το ένα δίπλα στοάλλο, τρέμοντας από το κρύο και μουρμουρίζοντας νυσταγμένεςδιαμαρτυρίες για την ώρα της συνάντησης.Έγερναν ο ένας πάνω στον άλλο και μερικοί άρχισαναμέσως να γέρνουν το κεφάλι από τη νύστα χωρίς ναπεριμένουν ν’ ακούσουν την ημερήσια διάταξη.Ο Παύλος άρχισε να μιλάει:«–Σύντροφοι, στην ημερήσια διάταξη έχουμε έναμονάχα θέμα: τι μπορούμε να κάνουμε σ’ αυτή τηνκατάσταση; Εμείς, στο Επιτελείο, δεν καταφέρνουμενα συμφωνήσουμε. Ο καθένας έχει τη γνώμη του καιμοιάζει κανείς να μην έχει διάθεση ν’ αλλάξει γνώμη.Έτσι έχουν τα πράγματα...»Όση ώρα μιλούσε ο Παύλος, ο Βουξάν σκεφτόταν: «Μα,πώς μπορούνε να διαφωνούν μεταξύ τους αυτοί, ότανείναι ηγέτες και μάλιστα παλιοί κομμουνιστές; Αυτόσημαίνει πως κάποιος ανάμεσά τους είναι οππορτουνιστής...Αλλά ποιος θα μπορούσε να ‘ναι αυτός;... Βεβαίωςο καθηγητής έχει δίκιο: εδώ στο Γιάστρεμπατς 66 ,τ’ αφεντικά είμαστε εμείς. Γιατί θα πρέπει ν’ αφήσουμετη βάση μας και να το σκάσουμε;... Αλλά ο Γκβόζντενείναι χαζός. Τυπική μικροαστική νοοτροπία. Μόλιςαποκτήσει κανείς λίγη ιδιωτική περιουσία, δεν μπορείςνα βασίζεσαι πάνω του στην επανάσταση. Άσ’ τον νατρώει και να κοιμάται και να περιμένει να φύγουν οιΓερμανοί. Τι να τρέχει άραγε με δαύτον; Ήταν πιστόςάνθρωπος... Παράξενο!... [...] Γιατί στο διάολο να θέλεινα πάμε στο Μοράβα 67 και στο Κοπαόνικ 68 , όταν εκείπάνω δεν μπορείς να κουνηθείς από τους Τσέτνικ 69 ; Ολαός εκεί έχει παραπλανηθεί και είναι εναντίον μας...Αυτό είναι λιποταξία από τη μάχη...».[...] Την ώρα που ο Παύλος μίλαγε, ο Γκβόζντεν καιμερικοί άλλοι δεν σταματούσαν να τον διακόπτουν,μέχρι που ο Παύλος αναγκάστηκε να τους κατσαδιάσειαπότομα αρκετές φορές.«–Δεν γίνονται έτσι οι κομματικές συναντήσεις! Αυτόεδώ δεν είναι παρά ένας καυγάς! Όλους μαζί θα έπρεπε66 Βουνό της κεντρικής Σερβίας.67 Ποτάμι της κεντρικής Σερβίας.68 Βουνό της νότιας Σερβίας.69 Προσωνύμιο των μελών του βασιλικού κι εθνικιστικού κινήματος «Γιουγκοσλαβικός Στρατός της Πατρίδας» το οποίο συνεργαζόταν με τους κατακτητέςκαι αποτελούσε το κύριο εγχώριο πολιτικό και στρατιωτικό εχθρό του κινήματος των Παρτιζάνων που καθοδηγούνταν από τους Κομμουνιστές.145

Η ΜΝΗΜΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥνα τους τιμωρήσουμε και να διαλέξουμε άλλον αρχηγό...Και ο λόχος τώρα πάει στο χαμό. Μα τι τρέχει μ’ αυτούς;Πανικός τους έχει πιάσει. Λέσχη το κάναμε εδώ;»[...] «Ο Παύλος έχει απόλυτο δίκιο! Ώρα να σταματήσουναυτές οι χαζομάρες για «χώρους δράσης». Όπουκάνουν κατοχή οι Γερμανοί, εκεί είναι και ο δικός μας«χώρος δράσης». [...] Αν εμείς εγκαταλείψουμε το Γιάστρεμπατς,τότε θα χάσουμε εντελώς τον πολιτικόέλεγχο σ’ αυτά τα μέρη. Ο λαός θ’ απογοητευτεί απόμας. Θα πάρουν το πάνω χέρι τα παληκάρια του Ντράζα70 και αυτό θα είναι το τέλος όλων μας...» [σ. 24, 25][...] «Όταν εγώ μπήκα στους Παρτιζάνους» συνέχισε οΓιώργης «αυτό εδώ το νιάνιαρο, ο Βουξάν, μου έλεγε:«–Όπου να ‘ναι, οι Ρώσοι μας ρίχνουν αλεξιπτωτιστές!Από νύχτα σε νύχτα τους περιμένουμε! Σε κανέναμήνα, ο πόλεμος τελειώνει». Για αρκετές βραδιές είμαστανσε κατάσταση ετοιμότητας για ν’ ανάψουμεφωτιές, όταν θα εμφανίζονταν τα σοβιετικά αεροπλάνα.Πέρασε το καλοκαίρι, ήρθε η γκρίζα παγωνιά,μετά η μαύρη παγωνιά, έπειτα το χιόνι έφτασε μέχριτη μέση μας, αλλά ο Χίτλερ ήταν ακόμη εκεί στημένος,να λιμπίζεται τη Μόσχα. «–Και τώρα, πώς είναι ηκατάσταση;» λέω εγώ. «–Όλα θα έχουνε τελειώσει ωςτην άνοιξη» μου λέει. «–Ωραία» του λέω «και μέχρι τουάγιου Γιώργη να περιμένω, δε με πειράζει». Αλλά να‘μαι πάλι εδώ ψηλά στο Γιάστρεμπατς, χωμένος μέχριτα γόνατα στο χιόνι σαν τις αρκούδες». [σ. 42][...] Ο Βουκ ξερόβηξε και σκοτείνιασε, έπειτα ανακοίνωσεμε τρεμάμενη φωνή:«–Το στρατοδικείο καταδίκασε τον Σύντροφο Γκβόζντενσε θάνατο...»Ακούστηκε ένα μουγκρητό από τους παρατεταγμένουςάνδρες και μερικοί από αυτούς έβγαλαν βαθύαναστεναγμό. Ο Βουκ κοντοστάθηκε, σαν να περίμενενα πει κανείς τίποτε, μετά συνέχισε:«... επειδή, εεεε, στη δυσκολότερη στιγμή του αγώναμας προσπάθησε να προκαλέσει εξέγερση στο λόχοκαι μ’ αυτό τον τρόπο... εεε... ένοχος προδοσίας. Ναι,έγινε προδότης!... Αυτή είναι η απόφασή μας... ομόφωνα!»[...] Μόνον ο Γκβόζντεν έδωσε μια ακόμη πιοδυνατή σπρωξιά ακούγοντας αυτά τα λόγια, έστριψετο κεφάλι και κοίταξε τον Βουκ παραζαλισμένος [...]«–Αρκεί, ως εδώ! Μη με ντροπιάζετε άλλο!» Η φωνήτου Γκβόζντεν έτριξε σα σπασμένη σπάθα. Έκανε δυοβήματα μπροστά, ίσιωσε το παράστημά του, σήκωσε70 Στρατηγός Ντράγκολιουμπ (Ντράζα) Μιχαήλοβιτς, αρχηγός του κινήματος των Τσέτνικ.το κεφάλι του αγριεμένα και ανυπόταχτα, έριξε μιαματιά από πάνω ως κάτω στην παράταξη των ανδρώνκαι είπε σιγανά, με τεντωμένη, τρεμάμενη φωνή:«–Δεν υπάρχει καιρός για χάσιμο με συζητήσεις γιαδικαιοσύνη. Πρέπει να κάνετε γρήγορα. Μη χάνετεκαιρό για χάρη μου... [...] Λοιπόν, σύντροφοι, αν είναικανείς που δεν έχει καλό πανωφόρι, μπορεί να πάρειτο σακάκι μου από προβατόδερμα». Το ξεκούμπωσεκαι με μια πλατιά κίνηση το πέταξε κάτω, μπροστά στηφάλαγγα». [σ. 144]Ćosić, σ. 24, 25, 42, 144.Το πρώτο μυθιστόρημα του Ντόμπριτσα Τσόσιτς(1921-), συγγραφέα και πολιτικού, Μακριάείναι ο ήλιος, που δημοσιεύτηκε το 1954, αποτέλεσε τηνεποχή που δημοσιεύτηκε έναν νεωτερισμό στη λογοτεχνίατου «εθνικοαπελευθερωτικού πολέμου και τηςεπανάστασης». Οι ήρωές του, μέλη μιας ομάδας Παρτιζάνωνπου προσπαθούν να διασπάσουν τον κλοιό τουεχθρού, δεν είναι «ήρωες αλάθητοι και ατρόμητοι», αλλάάνθρωποι που έχουν τις υποψίες τους, τους φόβους τους,ακόμη και τις ιδεολογικές τους αμφιβολίες.Πώς περιγράφει αυτός ο συγγραφέας τις σχέσειςανάμεσα στους Παρτιζάνους αυτού του λόχου;Πιστεύετε πως πρόκειται για ρεαλιστική περιγραφή;Εξηγείστε τη θέση σας. Εικ. 61. Αφίσα από την ελληνική ταινίαΠροδοσία, 1964Σολδάτος,, τ. 1, σ. 147.146

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ Εικ. 62. Αφίσα από την ελληνική ταινίαΤι έκανες στον πόλεμο Θανάση; (1971)Σολδάτος, τ. 2, σ. 4.ΣΤ-9. Το παρακάτω απόσπασμα από τομυθιστόρημα Ντελίριο του Μαρίν Πρέντα(δημοσιευμένο το 1975) περιγράφει ένα συμβάναπό τη σκοπιά ενός στρατιώτη. Μπορεί κανείς ναπαρατηρήσει εδώ τον ρεαλισμό της περιγραφής,όπου ο ιδεαλισμός έρχεται αντιμέτωπος με τηντραγική πραγματικότητα του πολέμουΣτις τέσσερεις το πρωί ο λόχος άρχισε την επίθεση μετον διοικητή να παίρνει κι αυτός μέρος. Ο Στέφαν πήγεδίπλα του. Ήταν λαχανιασμένος. «–Ωχ, Θεέ μου» σκέφτηκεάξαφνα «τώρα μπορεί να σκοτωθώ», και αυτή ησκέψη του ήταν τόσο καινούρια και φρέσκια που τονσυγκλόνισε και τον τρόμαξε. Πώς είναι να πεθαίνεις,να μην υπάρχεις πια; Και απρόσμενα είδε, χωρίς νακαταλαβαίνει, πως μπροστά του, εδώ κι εκεί, στρατιώτεςέπεφταν, μερικοί κομμένοι στη μέση και άλλοιμάταια ψάχνοντας να βρουν καταφύγιο στο ίσιωματης πεδιάδας. Από ένστικτο ρίχτηκε κι αυτός στο χώμακαι μόνον τότε αντιλήφθηκε πως από κάπου μπροστάτου ερχόταν συντριπτικό και αδιάκοπο πυρ. Ο λοχαγόςείχε και αυτός τεντωθεί μερικά βήματα παραπέρα. Οιπολυβολισμοί σταμάτησαν.«–Άνδρες!» τον άκουσε ο Στέφαν να φωνάζει,«εμπρός!»Και ο ίδιος μ’ ένα πήδημα σηκώθηκε και άρχισε να τρέχει.Ο λόχος, σκορπισμένος τώρα άτακτα, ξανάρχισε τηνεπίθεση πυροβολώντας, αλλά μεμιάς τα πολυβόλα τουεχθρού ξανάρχισαν να σφυροκοπούν βίαια παντού καιοι στρατιώτες έπεσαν πάλι στο έδαφος.«–Επίθεση!» φώναξε πάλι ο λοχαγός, όταν το πυρ σταμάτησε.Αλλά δεν υπάκουαν πια στη διαταγή. Αφρίζοντας απόοργή, ο λοχαγός άρχισε να βρίζει άγρια και ν’ απειλεί.Μάταια... Ο λοχαγός βρυχήθηκε ξανά:«–Λόχος, επίθεση!»Και μετά σηκώθηκε ο ίδιος και άρχισε να τρέχει μοναχόςτου για να τον ακολουθήσουν οι στρατιώτες.Τον ακολούθησαν, αλλά έπεσαν άλλη μια φορά πάνωστα οπλοπολυβόλα του εχθρού και ο λοχαγός έφαγεμια ριπή στο στομάχι. Πεσμένοι στη γη οι στρατιώτεςάκουγαν το ψυχομαχητό του και τις βρισιές του, πουδεν έρχονταν να τον σηκώσουν οι τραυματιοφορείς.Σιγά, σιγά, σαν τα σκουλήκια, οι στρατιώτες άρχισαν,να υποχωρούν, έρποντας και αφήνοντας τους μισούςπίσω στην πεδιάδα πεθαμένους ή μισοπεθαμένους. Οιτραυματιοφορείς έπιασαν δουλειά, αλλά δεν μπορούσαννα κουβαλήσουν τους τραυματίες στα μετόπισθεν,γιατί ήταν πάρα πολλοί.Preda, σ. 394.Παρουσιάζει μια ηρωική εικόνα του πολέμου αυτήη περιγραφή; Γιατί δεν υπάκουσαν τη διαταγή οιστρατιώτες; Έγιναν γι’ αυτόν το λόγο προδότες; Μπορείκανείς πάντοτε να ελέγχει τη συμπεριφορά του σε τέτοιεςκαταστάσεις; Σχολιάστε το πώς η οπτική γωνία του συγγραφέαμοιάζει με αυτήν των μαχητών. Χρησιμοποιείστεσε αντιπαραβολή τις μαρτυρίες του Νεάγκου Τζουβάρακαι του Βίκτορ Μπουντέσκου.147

Η ΜΝΗΜΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ Εικ.63. Πίνακας του Φάτος Χατζίου πουαπεικονίζει ένα επεισόδιο από το πεδίο τηςμάχης στη διάρκεια του Δεύτερου ΠαγκοσμίουΠολέμουΗ εποποιία... του λαού της Αλβανίας, 1939-1944. Εικ. 64. Πίνακας του Γκούρι Μαντί.Απεικονίζει επίθεση Παρτιζάνων σε γερμανικήστρατιωτική μονάδαΗ εποποιία... του λαού της Αλβανίας, 1939-1944.Σας φαίνονται ρεαλιστικές αυτές οι δυο εικόνες;Εξηγείστε τη θέση σας.ΣΤ-10. Αποσπάσματα από το μυθιστόρημαΤαμπάκο του Ντιμίταρ ΝτίμοφΗ Βαρβάρα δεν έμοιαζε και τόσο άσχημη, τουλάχιστονόχι τόσο όσο θα μπορούσε να περιμένει κανείς στις δύσκολεςαυτές περιστάσεις, οι οποίες έκαναν αδύνατονα φροντίσει κανείς ακόμη και τις βασικές ανάγκες τηςεμφάνισής του. Αλλά η ίδια προσωπικά θεωρούσε τοπαρουσιαστικό της κακό. «–Σαν καμιά μάγισσα θα μοιάζω»σκέφτηκε με πίκρα, καθώς θυμόταν ότι είχε χάσειτη χτένα της την ώρα της πιο πρόσφατης μάχης...Ναι, χάνεις την υπομονή σου, εξαντλείσαι εντελώς απότην αδιάκοπη τάλαντευση ανάμεσα στη ζωή και στοθάνατο. Αυτή η ζωή σ’ εξάντλησε, σε μεταμόρφωσε σεμια στρυφνή και μαραμένη γυναίκα, την ώρα ακριβώςπου η νίκη έρχεται κοντύτερα, τώρα που θέλεις να είσαιφρέσκια κι ελκυστική, που έχεις αρχίσει να ποθείςλίγη αγάπη. Τα θυσίασες όλα για το κόμμα, αλλά τηχαρά της ζωής την έχασες. Η παρτιζάνικη ζωή πιέζειαφάνταστα τον άνθρωπο και απαιτεί από το άτομοτην υπεράνθρωπη άρνηση του εαυτού του. Ακόμη κιέτσι, στο τέλος τα καταφέρνεις, αλλά τώρα πια μονάχαμε το μυαλό σου. Αυτή είναι η πηγή της εσωτερικήςσύγκρουσής σου, της νευρικότητάς σου, της ανικανότητάςσου να δεχτείς το μεγάλο δυισμό σε πράγματακαι ανθρώπους, που οδηγεί την εξέλιξή τους... [...]«–Κι εσύ, τι θα κάνεις όταν θα πάρουμε την εξουσία;»«–Ό,τι με διατάξει το Κόμμα».«–Όσο για μένα, εγώ θα ντυθώ... Το πρώτο πράγμα πουθα κάνω, θα είναι να πλυθώ και να ντυθώ... Και τότεδεν θα μοιάζω πια με στρίγγλα! [...] Οι κομμουνιστέςπρέπει ν’ αγαπάν τη ζωή. [...] Μπορείς ν’ αγαπάς τηζωή, όταν είσαι ευχάριστη στον κόσμο, καλοβαλμένηκαι καθαρή...»[...] Τώρα, αυτή [η Ιρίνα] ήθελε ν’ απομονωθεί μέσαστην ακίνητη ηρεμία και τα πεύκα της Τσαμκόριγιας,κάτω από τον ουρανό με τα κρύα αστέρια του, καινα περιμένει ξαναμμένη αυτό που απέμενε να συμβεί.Γιατί, ό,τι και αν συνέβαινε, αυτή η ίδια παρέμενεάτρωτη. Τα υλικά ερείπια του παλιού κόσμου δεν τηναφορούσαν και ο καινούριος δεν την τρόμαζε. Είχε τιςκαταθέσεις της στο εξωτερικό, τις οποίες κανείς δενμπορούσε να τις αγγίξει, και απόψε είχε πια πειστεί148

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣπως οι κομμουνιστές δεν εκδικούνταν γυναίκες. Ωστόσο,είχε επίγνωση πως υπήρχε και κάτι ακόμη από τοοποίο δεν μπορούσε να ξεφύγει, κάτι πιο τρομαχτικόκαι από τη στέρηση του πλούτου ή την εκδίκηση τωνπεινασμένων. Και αυτό ήταν τα ερείπια που κουβαλούσεμέσα της. Ήταν οι στάχτες όλων εκείνων που είχεζήσει μέχρι χτες, αλλά και η φρίκη αυτής της βραδιάςπου είχε έξαφνα μετατραπεί σε βαρύθυμη απάθεια...[...] Αυτή ήταν η απλή αλήθεια! [...] Το ρεαλιστικό, νηφάλιοκαι δυνατό μυαλό της Ιρίνας δε φοβόταν να τηνδεχτεί κι έτσι, αμέσως συμβιβάστηκε μαζί της χωρίςοργή ή πανικό. Στο μεταξύ, εκατοντάδες κακομαθημένεςγυναίκες παιδιάστικα οδύρονταν και λιποθυμούσαν,επειδή είχανε λασπώσει τα χαλιά τους οι βρώμικεςμπότες των πολιτοφυλάκων ή επειδή είχαν γεμίσει απόάστεγους τα ευρύχωρα μέγαρά τους. Δεν μπορούσαναυτές ν’ αντιληφθούν πως έτσι ήταν η αμείλικτη πορείατης ζωής, πως την ζωή έφτιαχναν αλληλένδετα γεγονότακαι πως η παρασιτική ύπαρξη κάποιων αναπόφευκταγεννούσε την άγρια εξέγερση των άλλων...Dimov, σ. 564-569, 628, 667. Εικ. 65. Σελίδα από το κόμικ Μπαλκάν Εξπρές,των Μπράνισλαβ Κέρατς και Μπράνκο Πλάβσιτς,βασισμένο σε σενάριο του Γκόρνταν ΜίχιτςΝτίμιταρ Ντίμοφ (1909-1966): περίφημος βούλγαροςσυγγραφέας και θεατρικός συγγραφέας,και επίσης κτηνίατρος με περισσότερες από σαράνταερευνητικές δημοσιεύσεις. Το πιο δημοφιλές μυθιστόρημάτου ήταν το Ταμπάκο, γραμμένο το 1951. Με απαίτησητης ηγεσίας του Βουλγαρικού Κομμουνιστικού Κόμματοςτο μυθιστόρημα αργότερα αναθεωρήθηκε και προστέθηκανστις σελίδες του περισσότεροι χαρακτήρες τουλαού και της αντίστασης. Παρά αυτή την εξωλογοτεχνικήπαρέμβαση, το Ταμπάκο έγινε το αγαπημένο βιβλίο ολόκληρωνγενεών Βουλγάρων. Τα παραπάνω αποσπάσματαδείχνουν τις ψυχολογικές στάσεις δυο ριζικά διαφορετικώνγυναικών – της παρτιζάνας Βαρβάρας και της Ιρίναςπου ανήκε στην ανώτερη τάξη – στο τέλος του ΔεύτερουΠαγκόσμιου Πολέμου.Ποιες άμεσες αλλαγές περιμένουν αυτές οι δυο γυναίκεςστις ζωές τους με τη λήξη του πολέμου; Ποιααποτελέσματα περιμένουν από αυτήν; Από ποια άποψημοιάζουν μεταξύ τους αυτές οι δυο γυναίκες;Stripoteka.Πηγή για το συγκεκριμένο κόμικ αποτέλεσανοι πολύ δημοφιλείς ταινίες της δεκαετίας του1980. Χρησιμοποιούσε μαύρο χιούμορ για να περιγράψειτις πολεμικές εμπειρίες μίας παρέας μικροκλεφτών. Προσπαθώνταςνα επιβιώσουν, δραστηριοποιούνται παρά τηθέλησή τους στο αντιστασιακό κίνημα, σε «ειδικές αποστολές».Αυτή η σατιρική και χιουμοριστική προσέγγισητων «παρτιζάνικων ουέστερν», είδους ταινιών που δημιουργήθηκεαπό το γιουγκοσλαβικό κινηματογράφο καιαποτέλεσε ένα από τα κεντρικά του μοτίβα επί τέσσερειςδεκαετίες, ήταν κάτι το καινούριο. Μπορεί να θεωρηθείμέρος της γενικής προσπάθειας «επανεξέτασης» μιαςιδεολογικά και πολιτικά «λουστραρισμένης» επίσημηςιστορίας του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου και ταυτόχρονατης καλλιτεχνικής του ερμηνείας που είχε ωςτότε ξεθωριάσει από την πολλή χρήση.149

Η ΜΝΗΜΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥΣΤ-11. Ο Τουρκοκύπριος Κεμάλ ΡετζέπΣουσουζλού για τις ημέρες που πέρασε, ωςαιχμάλωτος πολέμου, μαζί με τον ελληνοκύπριοηγέτη Γλαύκο Κληρίδη 71Όταν φτάσαμε εκεί, Φλεβάρη του 1942, οι πλάτεςτων πουκαμίσων μας και τα γόνατα των παντελονιώνμας σταμπαρίστηκαν μ’ ένα κόκκινο τρίγωνο.Αυτό το μέτρο ήταν σχεδιασμένο για να μπορούνεύκολα ν’ αναγνωριστούν οι αιχμάλωτοι που τυχόνθα δραπέτευαν από το στρατόπεδο. Ο ΕρυθρόςΣταυρός μας μοίραζε ταχυδρομικές κάρτες, ώστενα μπορέσουμε να ειδοποιήσουμε τους άλλους πωςήμασταν ακόμη ζωντανοί. Ποιος θα μπορούσε ναπιστέψει κάτι τέτοιο;Το στρατόπεδο ήταν χωρισμένο με συρματόπλεγμασε τετράγωνα. Στο κτίριο που βρισκόταν απέναντιαπό το δικό μας στεγαζόταν το προσωπικό της αεροπορίας.Είχαμε καλές σχέσεις μαζί τους, παρ’ όλατα συρματοπλέγματα που μας χώριζαν. Ανάμεσάτους ήταν και ο πιλότος της αεροπορίας ΓλαύκοςΚληρίδης. Έστελνε μηνύματα πως ήθελε να περάσειστη δική μας μεριά και ζητούσε να του περάσουμερούχα δικά μας για να μην τον αναγνωρίσουν. Έκοψεκάποια στιγμή το συρματόπλεγμα και πέρασεστη μεριά μας. Προτού καλά, καλά φτάσει, άρχισε ναστήνει οργάνωση, μια οργάνωση που θα μπορούσενα θέσει τα ειδικά προβλήματα που αντιμετώπιζανοι Κύπριοι. Έγιναν εκλογές κι εκλέχτηκε πρόεδρος.Ο Γλαύκος Κληρίδης ήταν ο γενικός υπεύθυνος γιαόλους τους Κυπρίους κι εγώ ήμουν ο υπεύθυνος γιαόλους τους αρρώστους.Irkad, σ. 15-16. Εικ. 66. Σκηνή από την αλβανική ταινία Ότανχάραξε μια μέραHoxha, σ. 160-161.Αυτή η εικόνα προέρχεται από μια σκηνή τηςταινίας Όταν χάραξε μια μέρα, που είχε θέμα τονΔεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο (παραγωγή 1971, Τίρανα).Δείχνει μια συνάντηση μεταξύ παρτιζάνων και γερμανώνστρατιωτών. Αξίζει να σημειωθεί ότι σε όλες τις ταινίες γιατον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, οι γερμανοί στρατιώτεςείναι περισσότεροι από τους Παρτιζάνους, αλλά στο τέλοςείναι οι Παρτιζάνοι εκείνοι που κερδίζουν τις μάχες.Η εικόνα που βλέπετε εκφράζει τέλεια αυτή την ιδέα.Συγκρίνετε αυτή την εικόνα με το Kείμενο ΣΤ-7.Γενικές ερωτήσεις κεφαλαίου ΣΤΠάρετε μια συνέντευξη από τη γιαγιά σας ή τον παππού σας ή κάποιο θείο ή θεία σας και καταγράψτε τις εμπειρίεςτους από τον πόλεμο.Αναλύστε τις εικόνες που παρουσιάστηκαν σ’ αυτό το κεφάλαιο. Τι δείχνουν; Ερμηνεύστε τις εικόνες αυτές γράφοντας ένασύντομο δοκίμιο.Περιέγραψε κάποιος από τους συγγραφείς που συναντήσαμε σ’ αυτό το κεφάλαιο κάποια ευχάριστη στιγμή της ζωής τουστον πόλεμο;71 Στάλθηκαν και οι δυο από το στρατόπεδο αιχμαλώτων πολέμου της Θεσσαλονίκης στο σταλάγκ (γερμανικό στρατόπεδο φυλάκισης για τουςυπαξιωματικούς και τους κατώτερους βαθμούς των αξιωματικών). Ο Σουσουζλού περιγράφει τις εμπειρίες του από το σταλάγκ στην εφημερίδα ΝέοςΔημοκράτης (Yeni Demokrat) το 1993.150

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣΠίνακας 4: Εθνικές εορτές συνδεδεμένες με τον Δεύτερο Παγκόσμιο ΠόλεμοΧώρα Ημερομηνία Γιορτή ΠεριγραφήΑλβανία 29 η Νοεμβρίου Ημέρα της ΑπελευθέρωσηςΑπελευθέρωση από τους Γερμανούςτο 1944Βοσνία και Ερζεγοβίνη 25 η Νοεμβρίου Εθνική Ημέρα Πρώτη συνεδρίαση του παρτιζάνικουκοινοβουλίου (1943)Βουλγαρία - - -Ελλάδα 28 η Οκτωβρίου Ημέρα του ΟΧΙ Απόρριψη του ιταλικού τελεσίγραφου(1940)Κροατία 22 α Ιουνίου Ημέρα αντιφασιστικού Αρχή της εξέγερσης (1941)αγώναΚυπριακή Δημοκρατία 28 η Οκτωβρίου Ημέρα του ΟΧΙ Απόρριψη του ιταλικού τελεσίγραφου(1940)Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατίατης Μακεδονίας11 η Οκτωβρίου Ημέρα της Εξέγερσης Αρχή της εξέγερσης (1941)Ρουμανία - - -Σερβία και Μαβροβούνιο - - -Σλοβενία 27 η Απριλίου Ημέρα της Αντίστασης Δημιουργία του ΑπελευθερωτικούΜετώπου (1941)Τουρκία - - -151

ΧΑΡΤΗΣ 2: Η Νοτιοανατολική Ευρώπη μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο152

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣΒιβλιογραφία• Τα αετόπουλα. Αναγνωστικό τρίτης και τετάρτηςτάξης, 1944, εκδ. Ελεύθερης Ελλάδας [ανατύπωση].• Ayhan Aktar, Varlık Vergisi ve Türkleştirme Politikaları[Φόρος Κεφαλαίου και πολιτική εκτουρκισμού], Κωνσταντινούπολη2000.• Nisim Albahari (επιμ.), Sarajevo u revoluciji [ΕπαναστατημένοΣεράγεβο], Σεράγεβο 1979.• Julian Amery, Sons of the Eagle: A Study in GuerrillaWar [Γιοί του αετού: Mια μελέτη για τον ανταρτοπόλεμο],Λονδίνο 1984.• Hannelore Baier (επιμ.), Deportarea etnicilor germanidin România în Uniunea Sovietică (1945), [Η απέλαση τωνΡουμάνων γερμανικής καταγωγής στη Σοβιετική Ένωση(1945)], Μπράσοφ 1994.• Eφημερίδα Bashkimi [Η Ενότητα], Ιούνιος 1944.• Lya Benjamin (επιμ.), Evreii din România între anii1940-1944, vol. I: Legislaţie antievreiască [Οι ΡουμάνοιEβραίοι μεταξύ των ετών 1940–1944, τ. Α’: Aντισημιτικήνομοθεσία], Βουκουρέστι 1993.• Lya Benjamin (επιμ.), Evreii din România între anii1940-1944, vol. II [Οι Ρουμάνοι Eβραίοι μεταξύ των ετών1940–1944], τ. Β’, Βουκουρέστι, Εκδ. Hasefer, 1996,εγγρ.44., εγγρ.98.• Θ. Βερέμης, Φ. Κωνσταντοπούλου (επιμ.), Oι ΈλληνεςΕβραίοι. Στοιχεία της ιστορίας τους μέσα από διπλωματικάκαι ιστορικά έγγραφα του Υπουργείου Εξωτερικών, Αθήνα2001.• B. Biber (επιμ.), Tito - Churchill: Strogo tajno [Τίτο-Τσώρτσιλ: Άκρως εμπιστευτικόν], Ζάγκρεμπ - Λιουμλιάνα1995.• Branislav Božović, Beograd pod komesarskomupravom 1941 [Το Βελιγράδι υπό τη διοίκηση του Συμβουλίουτων Κομισσαρίων, 1941], Βελιγράδι 1998.• Branislav Božović, Poruke streljanog grada [Μηνύματααπό τη χτυπημένη πόλη], Βελιγράδι 1961.• Don Pietro Brignoli, Sveta maša za moje ustreljene [Μιαθεία λειτουργία για τον χτυπημένο μου λαό], Γκόριτσα 1995.• Българпя – своенравният съюзник на Третиярайх [Βουλγαρία – ο ανεξέλεγκτος σύμμαχος του ΤρίτουΡάιχ], Σόφια 1992.• Христоматия по История на България [Χρηστομάθειατης βουλγαρικής ιστορίας 1944-1948], Σόφια 1992.• Γιομτώβ Γιακοέλ, Απομνημονεύματα 1941-1943,Θεσσαλονίκη 1993.• Dobrica Ćosić, Daleko je sunce [Μακριά είναι ο ήλιος],Βελιγράδι 1963.• Nicholas J. Costa, Shattered Illusions. Albania, Greeceand Yugoslavia [Τσακισμένες ψευδαισθήσεις: Αλβανία,Ελλάδα και Γιουγκοσλαβία], Νέα Υόρκη 1998.• Ivan Cvitković, Ko je bio Alojzije Stepinac [Ποιος ήτανο Αλοϊζιγιε Στέπινατς], Σεράγεβο 1986.• Vladimir Dedijer, Novi prilozi za biografiju Josipa BrozaTita, vol. I-II [Νέα στοιχεία προς συμπερίληψη στη βιογραφίατου Γιόζιπ Μπρος Τίτο, τ. I-II], Ριγιέκα – Ζάγκρεμπ 1981.• Dimitar Dimov, Тюютн [Ταμπάκο], Σόφια 2000.• Neagu Djuvara, Despre cucerirea Odessei [Σχετικάμε την κατάκτηση της Οδησσού], http://www.memoria.ro/index.php?option=articles&artid=381• Dobri και Elena Djurov, Мургаш. Мемоари [Μουργκάς.Απομνημονεύματα], Σόφια 1983.• Dokumenti za borbata na makedonskiot narod zasamostojnost i nacionalna država, [Τεκμήρια για τοναγώνα του μακεδονικού λαού για την ανεξαρτησία και τοεθνικό κράτος], τ. ΙΙ, Σκόπια 1981.153

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ• Dragojlo Dudić, Dnevnik 1941 [Ημερολόγιο 1941],Βελιγράδι 1957.• Οδυσσέας Ελύτης, Το Άξιον Εστί, Αθήνα 1980 (εκδ.Ίκαρος)• Πολυχρόνης Κ. Ενεπεκίδης, Το ολοκαύτωμα τωνΕβραίων της Ελλάδος 1941-1944, Αθήνα 1996.• Feridun Cemal Erkin, Dışişlerinde 34 yıl Anılar-Yorumlar [Τριάντα τέσσερα χρόνια στις εξωτερικέςυποθέσεις. Απομνημονεύματα – Σχόλια], Άγκυρα 1980.• Tone Ferenc, Okupacijski sistemi na Slovenskem[Κατοχικά συστήματα στη σλοβενική επικράτεια], Λιουμπλιάνα1997.• Ivo Goldstein, Holokaust u Zagrebu [Το ολοκαύτωμαστο Ζάγκρεμπ], Ζάγκρεμπ 2001.• Marko Grčić (επιμ.), Bleiburg [Μπλάιμπουργκ], Ζάγκρεμπ1990.• Josip Horvat, Preživjeti u Zagrebu. Dnevnik 1943-1945 [Επιβίωση στο Ζάγκρεμπ. Ημερολόγιο 1943-1945],Ζάγκρεμπ 1989.• Josip Horvat, Hrvatski mikrokozam između dva rata(1919-1941), στο Rad Jugoslavenske akademije znanostii umjetnosti [Ο κροατικός μικρόκοσμος μεταξύ των δυοΠολέμων (1919-1941), στο Έργο της ΓιουγκοσλαβικήςΑκαδημίας των Τεχνών και της Επιστήμης], Ζάγκρεμπ1983.• W. Hubatsch (επιμ.), Hitlers Weisungen für dieKriegsfürung 1939-1945 [Οι διαταγές του Χίτλερ για τη διεξαγωγήτου πολέμου 1939-1945], Φραγκφούρτη 1962• Hylli i Dritës, The Oriental Catholic Mission in Lushnje[«Αστήρ Φωτός», Η Ανατολική Καθολική Ιεραποστολήστη Λούσνια], Δεκέμβριος 1940, σ. 601.• Demir D. Hysolli, Life of Death for Freedom [Η ζωήτου θανάτου για την ελευθερία], ΗΠΑ 1995.• Τζων Ιατρίδης (επιμ.), Η Ελλάδα στη δεκαετία 1940-1950. Ένα έθνος σε κρίση, Αθήνα 1984.• Εφημερίδα Ilegalčki Borec [Παράνομος μαχητής],Λιουμπλιάνα 2003.• Ulus Irkad, Cypriots Together in the Second WorldWar [« Oι Κύπριοι ενωμένοι στον Δεύτερο ΠαγκόσμιοΠόλεμο»], μετάφραση Metin Kemal, The Friends ofCyprus Report, τ. 46, φθινόπωρο 2003.• Ιστορία του Eλληνικού Έθνους, τ. 16, Αθήνα, ΕκδοτικήΑθηνών 2000.• Izvori za Osloboditelnata vojna i Revolucija voMakedonija, 1941-1945 [Πηγές για τον απελευθερωτικόπόλεμο και την επανάσταση στη Μακεδονία, 1941-1945],τ. I, Βιβλίο 3, Σκόπια 1970.• Ilija Jakovljević, Konclogor na Savi [Στρατόπεδοσυγκέντρωσης στον ποταμό Σάβα], Ζάγκρεμπ 1999.• Fikreta Jelić-Butić, Četnici u Hrvatskoj 1941-1945[Οι Τσέτνικ στην Κροατία 1941-1945], Σόφια 1986.• Konstantin Katsarov, 60 години живяна история[Εξήντα χρόνια βιωμένης ιστορίας], Σόφια 1993.• Danail Krapchev, Избрани статии [Διαλεχτά άρθρα],Σόφια 1992.• Jure Krišto, Sukob simbola, politika, vjere i ideologijeu Nezavisnoj Državi Hrvatskoj [Σύγκρουση συμβόλων,πολιτικών επιλογών, θρησκειών και ιδεολογιών στο ΑνεξάρτητοΚράτος της Κροατίας], Ζάγκρεμπ 2001.• Bogdan Krizman, Pavelić i ustaše [Ο Πάβελιτς και οιΟυστάσι], Ζάγκρεμπ 1978.• Fitzroy MacLean, Rat na Balkanu [Βαλκανικός πόλεμος],Ζάγκρεμπ 1964.• Magazin istoric [Ιστορικό Περιοδικό], Βουκουρέστι,Οκτώβριος 2002.• Agnes Jensen Mangerich, Albanian Escape: The truestory of U.S. army nurses behind enemy lines [Αλβανικήαπόδραση: Η αληθινή ιστορία των νοσοκόμων του αμερικανικούστρατού πίσω από τις εχθρικές γραμμές], TheUniversity Press of Kentucky 1999.154

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ• Georgi Manov, Черната скала [Ο μαύρος βράχος],Σόφια 1997.• Anđelka Martić, Vuk na Voćinskoj cesti [Λύκος στοδρόμο του Βότσιν], Ζάγκρεμπ 1971.• Mark Mazower, Στην Ελλάδα του Χίτλερ. Η εμπειρίατης Κατοχής [πρωτότυπο: In Hitler’s Greece. The experienceof Occupation], Αθήνα 1995.• Iωάννης Μεταξάς, Το προσωπικό του ημερολόγιο1933-1941..., επιμ. Φαίδων Βρανάς, Αθήνα 1960.• Memoari patrijarha srpskog Gavrila [Απομνημονεύματατου Σέρβου Πατριάρχη Γαβριήλ], Βελιγράδι 1990.• Parle Mitreski, Istoriski priloziza Makedoniza[Ιστορικά τεκμήρια για τη Μακεδονία], Struga 2000.• Bogdan Murgescu (επιμ.), Istoria României în texte[Η ιστορία της Ρουμανίας μέσα από γραπτές πηγές],Βουκουρέστι 2001.• E.C.W. Myers, Greek Entanglement [Η ελληνική περιπλοκή],Λονδίνο 1985 (πρώτη δημοσίευση: 1955).• L. Nastasa, A. Varga, C. A. Andreescu (επιμ.), Minoritatietnoculturale. Marturii documentare. Tiganii dinRomania (1919–1944) [Εθνοπολιτισμικές μειονότητες: ΟιΡουμάνοι ρομά (1919–1944). Τεκμηριωτικές μαρτυρίες],Κλιούζ Ναπότσα 2001, εγγρ. 339.• National Arcives Braşov, Town Hall of the communeBod. [Εθνικά Αρχεία του Μπρασόφ, Δημαρχείο τηςΚοινότητας του Μποντ], φακ. 76/1944, φ.83.• Kosta Nikolić, Strah i nada u Srbiji 1941-1944:Svakodne-vni život pod okupacijom [Φόβος κι ελπίδαστη Σερβία, 1941-1944: η καθημερινή ζωή στην Κατοχή],Βελιγράδι 2002.• Εφημερίδα Novo Vreme [Νέα Εποχή] Βελιγράδι, 25,Σεπτεμβρίου 1942.• James O’Donnel, A coming of age: Albania underEnver Hoxha [Μια ενηλικίωση: Η Αλβανία υπό τον ΕνβέρΧότζα], Νέα Υόρκη 1999.• Faik Okte, The tragedy of the Turkish Capital Tax [Ητραγωδία του τουρκικού Φόρου Κεφαλαίου], CroomHelm Limited 1987.• Branko Petranović - Momčilo Zečević, Jugoslavija1918-1988, tematska zbirka dokumenta [Γιουγκοσλαβία1918-1988, θεματική συλλογή πηγών], Βελιγράδι 1988.• Stoyan Petrov-Chomakov, Духът на дипломацията[Το πνεύμα της διπλωματίας], Σόφια 2002.• Eφημερίδα Politika [Πολιτική], Βελιγράδι, 28 Μαρτίου1941.• Ivor Porter, Operaţiunea Autonomus [ΕπιχείρησηΑουτόνομους], Βουκουρέστι 1991.• John Ivan Prcela και Dražen Živić, Hrvatski holokaust[Το κροατικό Ολοκαύτωμα], Ζάγκρεμπ 2001.• Marin Preda, Delirul [Ντελίριο], Κραϊόβα 1975.• Enver Redžić, Muslimansko autonomaštvo i 13. SSdivizija [Το μουσουλμανικό κίνημα αυτονομίας και η 13ηΜεραρχία των Ες Ες], Σεράγεβο 1987.• Božo Repe, Sodobna zgodovina. Zgodovina za 4.letnik gimnazij [Σύγχρονη ιστορία. Ιστορία για την τετάρτητάξη του γυμνασίου], Λιουμπλιάνα 2002.• Božo Repe, Συνέντευξη με τον Cveto Kobal (βίντεο),Memorial Center Mauthausen.• Božo Repe, Naša doba [Η εποχή μας], Λιουμπλιάνα 1996.• Milan Ristović (επιμ.), Report of the chef rabbi ofYugoslavia, Dr. Isaak Alkalaj, on the events in Yugoslaviabetween end March and end June 1941: “Naši doživljaji iutisci o poslednjim događajima u Jugoslaviji” [Αναφορά τουαρχιραβίνου της Γιουγκοσλαβίας, Δόκτορα Ισαάκ Αλκαλάι,σχετικά με τα γεγονότα που διαδραματίστηκαν στη Γιουγκοσλαβίαμεταξύ τέλους Μαρτίου και τέλους Ιουνίου του 1941: «Οι εμπειρίες και οι εντυπώσεις μας από τα πρόσφατα γεγονόταστη Γιουγκοσλαβία»], Tokovi istorije, 1-2/1997, σ. 181-182.• Constantin Sănătescu, Jurnal [Ημερολόγιο], Βουκουρέστι1993.155

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ• Emil Sattolo, Tragom istine [Αναζητώντας την αλήθεια],Nova Gradiška 2002.• Ioan Scurtu και άλλοι, Istoria României între1918–1944 (culegere) [Η ιστορία της Ρουμανίας μεταξύτων ετών 1918–1944 (συλλογή κειμένων)], Βουκουρέστι1982.• Stanford J. Shaw, Turkey and the Holocaust [Η Τουρκίακαι το Ολοκαύτωμα], Λονδίνο 1993.• David Smiley, Albanian Assignment [Αποστολή στηνΑλβανία], Λονδίνο 1984 .• Εφημερίδα Srpski narod [Σερβικός λαός], [Βελιγράδι].• Ivan Stanchov, Дплломаґ п ґрадинар [Διπλωμάτηςκαι κηπουρός], Σόφια 2000.• Ivan Šibl, Sjećanja 1-3 [Αναμνήσεις, τόμοι 1-3],Ζάγκρεμπ 1986.• Rastislav Terzioski, Denacionalizatorskata dejnost nabugarskite kulturno-prosvetni institucii vo Makedonija [Ηαπεθνικοποιητική δραστηριότητα των βουλγαρικών πολιτισμικώνκαι μορφωτικών ιδρυμάτων στη Μακεδονία],Σκόπια 1974, βάσει του Ιστορικού Αρχείου του KPJ, τ.VII, Βελιγράδι 1951.• Борбата на българския народ в защита и заспасяване на българските евреи по време наВтората световна война [Ο αγώνας του βουλγαρικούλαού για την υπεράσπιση και τη σωτηρία των Εβραίωνστη Βουλγαρία κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο],Σόφια 1978.• Оцеляването. Сборник документи 1940-1944 [Ηεπιβίωση. Ανθολογία τεκμηρίων 1940-1944], Σόφια 1995.• Tomori [Εκδόσεις του Υπουργείου Παιδείας της Αλβανίας],6 Αυγούστου 1940, 2 και 11 Αυγούστου 1940, 2.• Stajko Trifonov, Българският национален въпрос1919-1944 В: Нови студии по ългарска история 1918-1948 [Το βουλγαρικό εθνικό πρόβλημα (1919-1944),δημοσιευμένο στα Nέα δοκίμια βουλγαρικής ιστορίας1918-1948], Σόφια 1992.• Εφημερίδα Universul [Βουκουρέστι], 79/2. 03. 1942,σ.4, 5/01. 1942, σ.1, 291/28. 10. 1944, 44/15. 02. 1942,318/26. 11. 1944.• Χάγκεν Φλάισερ, Στέμμα και σβάστικα. Η Ελλάδα τηςΚατοχής και της Αντίστασης 1941-1944, τ. 2, Αθήνα 1995.• Riki Van Boeschoten, Ανάποδα χρόνια. Συλλογικήμνήμη και ιστορία στο Ζιάκα Γρεβενών, Αθήνα 1997.• Ivan Venedikov, По делата им ще ги познаете [Θατους γνωρίσεις από τις πράξεις τους], Σόφια 1993.• Aleksandar Vojinović, Ante Pavelić [΄Aντε Πάβελιτς],Ζάγκρεμπ 1988.• Evelyn Waugh, The End of the Battle [Το τέλος τηςμάχης, από την τριλογία «Το ξίφος της τιμής»], Βοστώνη- Νέα Υόρκη - Λονδίνο 2000.• Ahmed Emin Yalman, Yakın Tarihte Gördüklerim veGeçirdiklerim, vol. 3 (1922-1944) [Πράγματα που είδα κιέζησα στο πρόσφατο παρελθόν (1922-1944), τ. 3], Κωνσταντινούπολη1970.• Zbornik dokumenata i podataka o NOR naroda Jugoslavije,tom XIV, knjiga 1. Dokumenti četničkog pokretaDraže Mihailovića 1941-1942 [Συλλογή τεκμηρίωνκαι γεγονότων για τον αγώνα του γιουγκοσλαβικούκινήματος εθνικής απελευθέρωσης. Τεκμήρια τουκινήματος των Τσέτνικ του Ντράζα Μιχαήλοβιτς, τ. ΧΙV,βιβλίο αρ. 1] Βελιγράδι 1981.• Žarko Zgonjanin, και άλλοι (επιμ.), Kozara uNarodnooslobodilačkom ratu. Zapisi i sjećanja. Knjigašesta. [Η Κόζαρα στον εθνικοαπελευθερωτικό πόλεμο.Κείμενα και μνήμες. Βιβλίο VI], Βελιγράδι 1978.• D. Zivojinovic, D. Lucic, Varvastno u ime Hristovo.Prilozi za Magnum crimen [H βαρβαρότητα στο όνοματου Χριστού. Συνένοχοι του μεγάλου εγκλήματος], Βελιγράδι:Nova Knjiga 1988.• Zločini fašističkih okupatora i njihovih pomagačaprotiv Jevreja u Jugoslaviji [Τα εγκλήματα των φασιστώνκατακτητών και των συνενόχων τους εναντίον των Εβραίωνστη Γιουγκοσλαβία], Βελιγράδι 1952.156

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ• Dencho Znepolski, Посмъртна изповед [Μια μεταθανάτιαεξομολόγηση], Σόφια 1998.• Ženite od Makedonija vo Narodnooslobiditelnatavojna [Οι γυναίκες της Μακεδονίας στον εθνικοαπελευθερωτικόπόλεμο], Σκόπια 1976.• Vladimir Žerjavić, Opsesije i megalomanije okoJasenovca i Bleiburga [Εμμονή και μεγαλομανία για τοΓιανόσεβατς και το Μπλάιμπουργκ], Ζάγκρεμπ 1992.Εικόνες• Εφημερίδα Akbaba, 24 Αυγούστου 1939.• Rıfat Bali, Musa’nın Evlatları, Cumhuriyet’inYurttaşları [Παιδιά του Μωυσή, πολίτες της δημοκρατίας],Κωνσταντινούπολη 2003.• Narodna biblioteka Srbije, Beograd, Zbirka plakata(Εθνική Βιβλιοθήκη της Σερβίας, Βελιγράδι, ΣυλλογήΑφισών).• Cumhuriyet Ansiklopedisi [Εγκυκλοπαίδεια της τουρκικήςδημοκρατίας] τ. 2 (1941-1960), Κωνσταντινούπολη2002.• Vladimir Dedijer, Dnevnik, 1941-1942 [Ημερολόγιο,1941-1944], Β’ έκδοση, Βελιγράδι 1951.• Εθνικό Ιστορικό Μουσείο Αθηνών.• Εθνική Βιβλιοθήκη της Σερβίας, Βελιγράδι.• Epopeja e Luftës Antifashiste Nacionalçlirimtare ePopullit Shqiptar, 1939-1944. [Η εποποιία του αντιφασιστικούεθνικοαπελευθερωτικού πολέμου του λαού τηςΑλβανίας, 1939-1944], Τίρανα 1980.• Abaz Hoxha, Filmi Artistik Shqiptar 1957-1984 [Οαλβανικός καλλιτεχνικός κινηματογράφος, 1957-1984],Τίρανα 1987.• Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος(IEEE), Το έπος του ’40. Λαϊκή εικονογραφία, Αθήνα 1987.• Istorijski Arhiv Beograda, Zbirka fotografija [ΙστορικόΑρχείο του Βελιγραδίου, Συλλογή Φωτογραφιών].• Istorijski Arhiv Beograda, Uprava Grada Beograda[Ιστορικό Αρχείο του Βελιγραδίου, Διοίκηση της πόληςτου Βελιγραδίου].• Jugoslovenska grafika 1900-1950. Katalog izložbe,Beograd, decembar 1977-februar 1978 [Γιουγκοσλαβικήγραφική τέχνη 1900 -1950. Κατάλογος έκθεσης, Δεκέμβριος1977 - Φεβρουάριος 1978], Βελιγράδι 1977.• Jugoslovenska Kinoteka, Βελιγράδι [ΓιουγκοσλαβικήΚινηματοθήκη].• Περιοδικό Karikatur, 24 Σεπτεμβρίου 1942.• Κροατικό μουσείο Ιστορίας.• Nataša Mataušić, Jasenovac 1941-1945 [Γιασένοβατς1941-1945], Ζάγκρεμπ 2003.• Slobodan D. Milošević, Izbeglice i preseljenici nateritoriji okupirane Jugoslavije 1941-1945 [Πρόσφυγεςκαι έποικοι στην επικράτεια της κατεχόμενης Γιουγκοσλαβίας1941-1945], Βελιγράδι.• Μουσείο της Πόλης του Ζάγκρεμπ.• Kosta Nikolić, Nemački ratni plakat u Srbiji 1941-1944[Η γερμανική πολεμική αφίσα στη Σερβία 1941-1944],Βελιγράδι 2001.• Εφημερίδα Novo Vreme [Νέα Εποχή], Βελιγράδι, 16Σεπτεμβρίου 1942.• www.pavelicpapers.com157

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ• Branko Petranović, Nikola Žutić (επιμ.), 27 mart1941. Tematska zbirka dokumenata [27 η Μαρτίου του1941. Θεματική συλλογή τεκμηρίων], Βελιγράδι 1990.• Πινακοθήκη των Κρατικών Αρχείων, Ζάγκρεμπ.• Πολεμικό Μουσείο Αθηνών, Βρετανική Συλλογή.• Γιάννης Σολδάτος, Ιστορία του ελληνικού κινηματογράφου,τ. 1-2, Αθήνα 1999.• Περιοδικό Stripoteka.• The Jews of the Ottoman Empire and the TurkishRepublic [Οι Εβραίοι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας καιτης τουρκικής δημοκρατίας], Λονδίνο - Νέα Υόρκη 1993.• Aleksandar Vojinović, Nije sramota biti Hrvat ali jepeh [Το να ‘σαι Κροάτης δεν είναι ντροπή, απλώς κακοτυχία],Ζάγκρεμπ 1999.• Zločini fašističkih okupatora i njihovih pomagačaprotiv Jevreja u Jugoslaviji [Εγκλήματα των φασιστώνκατακτητών και των συνεργατών τους εναντίον τωνΕβραίων στη Γιουγκοσλαβία], Βελιγράδι 1952.Xάρτες• Χάρτης 1: Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος• Χάρτης 2: Η Νοτιοανατολική Ευρώπη μετά τον1939-1942 - Χάρτης 50 (σ.178) στο: Paul RobertMagocsi, Historical Atlas of Central Europe [ΙστορικόςΔεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο - Χάρτης 52 (σ. 186) στο:Paul Robert Magocsi, ό.π.Άτλας της Κεντρικής Ευρώπης] (ΠανεπιστήμιοΟυάσινγκτον Πρες, 1993, 2002).158

Αξιολογήστε αυτό το βιβλίο!Αναγνώστη! Αναγνώστρια! Η γνώμη σας γι’ αυτό το βιβλίο έχει μεγάλη σημασία για μας, τόσο για την αξιολόγησήτου όσο και για τον σχεδιασμό των μελλοντικών μας δραστηριοτήτων. Το Κέντρο για τη Δημοκρατία και τη Συμφιλίωσηστη Νοτιοανατολική Ευρώπη, μαζί με όλους τους συναδέλφους και τους συνεργάτες του, έχει επενδύσειπολλή και σκληρή δουλειά καθώς και χρόνο και πολύτιμους πόρους στο πρόγραμμα «Διδασκαλία της νεότερηςιστορίας της Νοτιοανατολικής Ευρώπης». Καρπός του είναι το βιβλίο που κρατάτε στα χέρια σας. Προκειμένουνα αποτιμήσουμε την αποτελεσματικότητα της διδακτικής μεθόδου, τη χρησιμότητα του εγχειρήματός μας καιτην απόδοση της επένδυσής μας, θα θέλαμε από εσάς να αξιολογήσετε αυτό το πρόγραμμα. Σας παρακαλούμενα μας ενημερώσετε για την άποψή σας, γράφοντάς μας αυτά που πραγματικά πιστεύετε. Γνωρίζουμε βεβαίως,ότι γι’ αυτό θα χρειαστεί να αφιερώσετε κάποια φροντίδα καθώς και λίγο από το χρόνο σας. Σας παρακαλούμελοιπόν, όταν θα έχετε ολοκληρώσει την ανάγνωση αυτού του βιβλίου, να επισκεφθείτε την ιστοσελίδα μας καινα συμπληρώσετε τη φόρμα αξιολόγησης που θα βρείτε εκεί, στο τμήμα για τα εγχειρίδια ιστορίας. Μπορείτε ναβρείτε την ιστοσελίδα στην ηλεκτρονική διεύθυνσή μας: www.see-jhp.org