AZӘRBAYCAN RESPUBLİKASI TӘHSİL NAZİRLİYİ BAKI DÖVLӘT ...

adium radionukleiit idi әtraf mühitә ildә 4÷10 rad.şüalanma buraxır vә şüalanma mәnbәyi kimiorqanizm üçün qorxulu tәzahür yaradır.Radon radionukleidlәrinin parçalanma mәhsulları olan 210Po vә 210 Pb elementlәri külәkli vә isti havada aerozol şәklindә hәrәkәt edirlәr.210 Po, 210 Pbizotopları yağış vә qar vasitәsilә tәdricәn yer sәthinә otururlar.Adi içmәli suda bu elementlәrinkonsentrasiyası 1pki/l , mineral sularda 10pki/l-qәdәr olur.Dәniz vә su hövzәlәrindә yaşayanheyvanların әzәlәlәrindә 210 Po vә 210 Pb konsentrasiyası 500pki/kq qәdәr olur.Canlı orqanizmlәrәnәfәs yolları vasitәsilә daxil olan 210 Po vә 210 Pb radionukleidlәrini konsentrasiyası isә 0,37pki-yәçatır. 210 Pb әsas әn yüksәk enerjili α- şüalamması buraxır ki, bunun illik şüalanması dozası 4.10 -3rad olur. 210 Po buraxdığı illik şüalanması dozası 10 -4 -10 -5 raddır.Radioaktiv radium elementininparçalanma mәhsulu olan radon qazı atmosferin, biosferin, hidrosferin çirklәnmәsi әn böyüktәsir göstәrir.Yerin sәthinә yaxın hava qatlarında radon elementi parçalanaraq poloniy,qurğuşun, vismut, elementlәrini yaradır vә onlar atmosferdә olan su vә digәr mayelәrinbuxarları ilә birlәçәrәk klyusterlәr yaradır.Bu klyusterlәr öz ölçülәrindәn vә әtraf mühit inparametrlәrindәn asılı olaraq ya çökmәyә vә ya uzaq mәsafәlәrә hәrәkәt etmәyә başlayırlar.Bubirlәşmәlәrdә olan radioaktiv maddәlәr kiçik periodlu olmasına baxmayaraq daim parçalanaraqvә yarananaraq әtraf mühitdә 10÷100pki/l-ә intervalında olan konsentransiyasını saxlamağaçalışırlar.Radon qazı sağlam dәrinin mәsamәlәrinә nüfuz et mәk qabiliyyәtinә malikdir.Rnelementininparçalanma mәhsullarının birlәşmәlәri olan 210 PoCL vә 210 PoNH 4 - sağla m dәritoxumalarına keçmәk qabiliyәtinә malik olaraq çox zәhәrlidirirlәr.Belә ki, 210 PoCL vә PoNH 4birlәşmәlәri sutkada 0,16% sürәtli ilә dәriyә daxil olurlar.Mәlum radioaktiv ele mentlәrdәn - әtrafmü hitdәki 40 K- radionukleridlәri tәbii kaliumun tәrkibinin 0,012% tәşkil et mәsinә baxmayaraq,onun әtraf mühitә verdiyi şüalanmanın tәsiri böyükdür.Digәr tәrәfdәn kalium elementinin canlıorqanizmin normal inkişaf prosesindә rolu inkar edilmәzdir. 40 K radionukleidlәrin bitkilәrdә olankonsentrasiyası heyvan hüceyrәlәrinә nisbәtәn çoxdur.Әsasәn kalium elementininkonsentrasiyası hüceyrәdaxilindә daha çox hüceyrәlәr arası mayelәrdә daha azolur.Biomenbranlarda olan xüsusi mexanizmlәr orqanizmdәki ka liumun paylanma prosesinitәnzimlәyir.Belә ki baş beyindә onun miqdarı 330mq%, sümük iliyindә 50mq%, qanıneritrositlәrindә -460mq%, әzәlәlәrdә 360mq%olur.Kişi cinsindә qadınlara nisbәtәn onun miqdarıaz olur.Әgәr orqanizm şüalanmaya mәruz qalarsa 40 K-radionukleidin miqdarı әvvәlki vәziyyәtәnisbәtәn artır.Ümumiyyәtlә tәbii radioaktivlik nәticәsindә orqanizmdә 40 K-radionukledininburaxdığı şüalanmanın illik miqdarı 19m rad –a yaxın olur.Digәr radioaktiv element isә 137 Cs –dir.Heyvan vә insan orqanizmi Cs radionukleidi 100% sovurma qabiliyyәtinә malikdir.Belәliklә buraionukle id bağırsaqlarda 80% vә mәdәdә 8% sorbasiya olunur. 137 Cs–radionukleidininbәdәndә normadan artıq konsentrasiyasının olması sәrty şüalanma xәstәliyinә gәtirir ki, bunlarınzahiri görünüşü daxili qanaxma, qanda leykositlәrin miqdarının azalması, tük tökülm vә s,tәzahürlәri kimi müşahidә edilir.Analiz nәticәsindә mәlum olur ki, normal şәraitdә yer sәthinin1m hündürlüyündә tәbii radioaktivliyin -47%-ni kosmik şüalar, 53%-ni yerin radiasiyası verir.Bukәmiyyәtin (6.03 . 10 rad) dağlıq vә yüksәk radiasiyaya mәruz qalmış rayonlarda daha artıqolacağı aydındır.Әgәr bunu tәbii radioakyivliyә dә әlavә etsәk onda әtraf mühitә bunlarınkolle ktiv tәsiri daha çox dönmәyin bioloji proseslәrin yaranmasına imkan verәcәkdir.Göstәrilәnbu amillәrin neft vә qaz istehsal vә emal edәn ölkәlәrdә ABŞ, Meksika, Kanada, Rusiya, Әrәbölkәlәrindә vә s. özünü göstәrir.Xüsusilә ABŞ – ın bir çox ştatları –Luizana, Florida, Kaliforniya,Pensilvan, Alyaskada qeyd edilәn antropogen tәsirlәrә mәruz qalmışdı.ABŞ-tәkcә bir Luzianştatında 70 min işlәyәn vә 120 min istismardan dayanmış neft quyuları vardırki bu göstәrilәnkonserogen tәsirlәrin yaratdığı problemlәrlә çoxsaylı ixtisasçılar – hәkim,bioloq, genetik, fizik vәdigәr zәruri olan ixtisas sahiblәri mәşğul olmaqdadı.Mәlumdur ki, Azәrbaycan Respublikasınınxeyli hissәsi – Bakı, Sәlyan, Sumqayıt, Siyәzәn,Әli-Bayramlı, Naftalan әrazilәri Neft-qaz hasilatı