AZӘRBAYCAN RESPUBLİKASI TӘHSİL NAZİRLİYİ BAKI DÖVLӘT ...

AZӘRBAYCA N RESPUBLİKASI TӘHSİL NAZİRLİYİBAKI DÖVLӘT UNİVERSİTETİNanotexnalogiyaların kimyәvi fizakası kafedrası2010-cu ildә «Radiasiya vә onun әtraf mühitә tәsiri» fakültәlәr arası ETL-inyerinә yetirilmiş elmi-tәdqiqatHESABATIKafedra müdiri:ETL-in rәhbәri:f.r.e.d. M.Ә.Ramazanlıf.r.e.n. R.Ә.MusayevBAKI - 2010GirişAbşeron yarımadasındakı NQÇİ әrazilәrinin xeyli hissәsi tәbii vә antropogen tәsir nәticәsindәyaranmış müxtәlif növ zәrәrli tәsirlәrin güclü ekoloji gәrginliyinә mәruz qalmışdır.Buyarımadada olan NQÇİ әrazilәrindәki Neft-qaz mәdәnlәrinin geoloji kәşfiyyatı, qazıntısı vәistismarı ilә әlaqәdar, әtraf mühitdә antropogen tәsir nәticәsindә әmәlә gәlmiş uran, torium,radium, kalium , sezium vә onların digәr radioaktiv izotopları ilә bәrabәr hәm dә tәbii urantoriumailәlәrinin parçalanma mәhsulları ilә birgә, bu radioaktiv maddәlәrin tәbiәtdәki

molekulyar birlәşmәlәri dә özünü güclü radioktiv şüalanma mәnbәlәri qismindә özünügöstәrir.Bu göstәricilәrlә bәrabәr әtraf mühitin flora vә faunası, әtraf mühitә sәpәlәnmiş neftmәhsulları vә onların tullantılarının zәrәrli tәsirinә mәruz qalmışdır.Bu zәrәrli tәsirlәrdәn biri dәBakı Neftinin 30-60% tәşkil edәn naftendir ki, bu üzvü birlәşmә torpaqda vә suda güclüparçalanmaya mәruz qalaraq, әtrafda olan digәr maddәlәrlә birlәşәrәk hәll olmayan ko mp lekskompaundyaradır.Bu göstәricәlәrlә bәrabәr, әtraf mühitә yayılmış neft mәhsullarının әmәlәgәlmiş aromatik birlәşmәlәr-benzol, toluol, ksilol vә alkenlәrin bir hissәsi torpağın tәrkibinә vәbitki alәmini genetik tәsirә mәruz qoyur.Son nәticәdә radioaktiv maddә vә birlәşmәlәrikorroziyaya mәruz qalmış metal b irlәşmәlәri vә neft tullatıları ilә birgә torpaqda olan qumus vәfulfat turşularına güclü tәsir göstәrәrәk әtraf mühitin flora vә faunasına öz xoşagәlmәz bioloji vәbiokimyәvi tәsirini göstәrir.Gәlәcәkdә bu zәrәrli tәsirlәrin hansı yollarla aradan götürülmәsimexanizminin öyrәnilmәsi zәrurәti dә әmәlә gәlәcәkdir.Әtraf mühitdә bu kanserogenbirlәşmәlәrin paylanması, onların miqrasiyasının torpağın relyefindәn asılı olaraq ona daxil olanbirlәşmәlәrin sorbaziya etmәk dәrәcәsindәn vә torpaqda axar vә yağıntı suların vasitәsilә hansıistiqa mәtdә paylanması prosesinin dә analiz edilmәsi problemi әmәlә gәlәcәkdir.Bugöstәrilәnlәrlә bәrabәr atmosferdә әmәlә gәlmiş bu kansorogen vә radioaktiv birlәşmәlәrininaerozollarının biosfer vә hidrosfer ilә qarşılıqlı tәsir mexanizminin öyrәnilmәsi vacibdir.Göstәrilәnzәrәrli maddәlәrin әtraf mühitdә paylanma prosesindә müxtәlif fiziki vә coğrafi parametrlәrintәsirindәn asılılığını da nәzәrә almaq lazımdır.Neft vә qaz çıxarılan әrazilәrdә ,әtraf mühitdәyaranan radioaktiv aerozolların fiziki tәbiәti vә tәsir mexanizminin öyrәnilmәsi vacibdir.Göstәrilәnradioaktiv maddәlәr özünü α,β,γ-şüalanma mәnbәyi kimi göstәrmәklә hәm dә onların canlıorqanizmә daxil olaraq orqanatrop olması ikitәrәfli yәni sinergetik tәsir edәrәk arzuolunmazpatalogiyaya gәtirib çıxarır.Göstәrilәn zәrәrli tәsirlәrin fәrdi vә kumulyativ tәsirlәri hәlә öyrәnilmәmiş qalır.Tәbiәtdә yayılmış mәlum dörd radioktiv ailәnin birinin başçısı238 U vә onun birlәşmәlәriözlәrini xüsusi aparırlar.Tәbii uranın 99,3%-ini 238 U; 0,7%-ni 235 U;0,006%-ni isә 234 U-radionuklidlәri tәşkil edir.Uran duzlarını ali vә bitkilәr öz köklәri vasitәsilә torpaqdan çoxmiqdarda qәbul edirlәr.İnsan vә heyvan orqanizminә uran vә onun birlәşmәlәrinin areozollarıhava vә qida bitkilәri vasitәsilә daxil olurlar.Uran birlәşmәlәri gün әrzindә insan orqanizminә1,1%÷1.8% miqdarda çökә bilәr.İlk növbәdә uran birlәşmәlәrinә insan orqanizmindәki –böyrәklәr hәrisdir.İnsan orqanizminә uran içmәli su vә qida bitkilәri vasitәsilә dә daxil olur.Ortahesabla radioaktiv uranın konsentrasiyası müxtәlif su hövzәlәrindә 0,03÷100pki/l-ә qәdәrçatır.Uran radionuklidlәri canlı orqanizmlәrdәki sümük toxumasına (0,3÷0,8) 10 -3 rad. vәyumşaq toxumalara 0,5 10 -4 rad. şüalanma verir.Әtraf mühirdә olan vә orqanizm üçün qorxulukanserogen tәbiәtli maddәlәrdәn biri radium elementidir.Torpaq radium duzları vә fosforgübrәlәri ilә doludur.Bitkilәr radium elementini vә onun birlәşmәlәrini köklәri vasitәsilә yaxşısovururlar.Bu radioaktiv elementin içmәli su hövzәlәrindә konsentrasiyası 0,01÷10pki/l-әçatır.Dәniz suyunda radiumun konsentrasiyasının (10 -15 ÷10 -14 q/l) olmasına baxmayaraq , dәnizorqanizmlәri-balıqlar midiyalar, malyuska lar vә digәr su heyvanları radiumu öz orqanizminәyığmaq qabiliyyәtinә malikdir lәr.Radium kalium elementi kimi canlı orqanizmә daxil olduqdasümü k toxu masında yığılır vә maddәlәr mübadilәsindә iştirak edir. Radium elementi sümüktoxumasında 5÷30pki/kq, yumşaq toxumada isә 0,13 pki/kq -a qәdәr yığılır.Beyin sümüyündәisә radiumun şüalanma tәsiri ilә 10-mrad-a çata bilәr.Tәbii vә texnogen çüalanma mәnbәyi kimi

adium radionukleiit idi әtraf mühitә ildә 4÷10 rad.şüalanma buraxır vә şüalanma mәnbәyi kimiorqanizm üçün qorxulu tәzahür yaradır.Radon radionukleidlәrinin parçalanma mәhsulları olan 210Po vә 210 Pb elementlәri külәkli vә isti havada aerozol şәklindә hәrәkәt edirlәr.210 Po, 210 Pbizotopları yağış vә qar vasitәsilә tәdricәn yer sәthinә otururlar.Adi içmәli suda bu elementlәrinkonsentrasiyası 1pki/l , mineral sularda 10pki/l-qәdәr olur.Dәniz vә su hövzәlәrindә yaşayanheyvanların әzәlәlәrindә 210 Po vә 210 Pb konsentrasiyası 500pki/kq qәdәr olur.Canlı orqanizmlәrәnәfәs yolları vasitәsilә daxil olan 210 Po vә 210 Pb radionukleidlәrini konsentrasiyası isә 0,37pki-yәçatır. 210 Pb әsas әn yüksәk enerjili α- şüalamması buraxır ki, bunun illik şüalanması dozası 4.10 -3rad olur. 210 Po buraxdığı illik şüalanması dozası 10 -4 -10 -5 raddır.Radioaktiv radium elementininparçalanma mәhsulu olan radon qazı atmosferin, biosferin, hidrosferin çirklәnmәsi әn böyüktәsir göstәrir.Yerin sәthinә yaxın hava qatlarında radon elementi parçalanaraq poloniy,qurğuşun, vismut, elementlәrini yaradır vә onlar atmosferdә olan su vә digәr mayelәrinbuxarları ilә birlәçәrәk klyusterlәr yaradır.Bu klyusterlәr öz ölçülәrindәn vә әtraf mühit inparametrlәrindәn asılı olaraq ya çökmәyә vә ya uzaq mәsafәlәrә hәrәkәt etmәyә başlayırlar.Bubirlәşmәlәrdә olan radioaktiv maddәlәr kiçik periodlu olmasına baxmayaraq daim parçalanaraqvә yarananaraq әtraf mühitdә 10÷100pki/l-ә intervalında olan konsentransiyasını saxlamağaçalışırlar.Radon qazı sağlam dәrinin mәsamәlәrinә nüfuz et mәk qabiliyyәtinә malikdir.Rnelementininparçalanma mәhsullarının birlәşmәlәri olan 210 PoCL vә 210 PoNH 4 - sağla m dәritoxumalarına keçmәk qabiliyәtinә malik olaraq çox zәhәrlidirirlәr.Belә ki, 210 PoCL vә PoNH 4birlәşmәlәri sutkada 0,16% sürәtli ilә dәriyә daxil olurlar.Mәlum radioaktiv ele mentlәrdәn - әtrafmü hitdәki 40 K- radionukleridlәri tәbii kaliumun tәrkibinin 0,012% tәşkil et mәsinә baxmayaraq,onun әtraf mühitә verdiyi şüalanmanın tәsiri böyükdür.Digәr tәrәfdәn kalium elementinin canlıorqanizmin normal inkişaf prosesindә rolu inkar edilmәzdir. 40 K radionukleidlәrin bitkilәrdә olankonsentrasiyası heyvan hüceyrәlәrinә nisbәtәn çoxdur.Әsasәn kalium elementininkonsentrasiyası hüceyrәdaxilindә daha çox hüceyrәlәr arası mayelәrdә daha azolur.Biomenbranlarda olan xüsusi mexanizmlәr orqanizmdәki ka liumun paylanma prosesinitәnzimlәyir.Belә ki baş beyindә onun miqdarı 330mq%, sümük iliyindә 50mq%, qanıneritrositlәrindә -460mq%, әzәlәlәrdә 360mq%olur.Kişi cinsindә qadınlara nisbәtәn onun miqdarıaz olur.Әgәr orqanizm şüalanmaya mәruz qalarsa 40 K-radionukleidin miqdarı әvvәlki vәziyyәtәnisbәtәn artır.Ümumiyyәtlә tәbii radioaktivlik nәticәsindә orqanizmdә 40 K-radionukledininburaxdığı şüalanmanın illik miqdarı 19m rad –a yaxın olur.Digәr radioaktiv element isә 137 Cs –dir.Heyvan vә insan orqanizmi Cs radionukleidi 100% sovurma qabiliyyәtinә malikdir.Belәliklә buraionukle id bağırsaqlarda 80% vә mәdәdә 8% sorbasiya olunur. 137 Cs–radionukleidininbәdәndә normadan artıq konsentrasiyasının olması sәrty şüalanma xәstәliyinә gәtirir ki, bunlarınzahiri görünüşü daxili qanaxma, qanda leykositlәrin miqdarının azalması, tük tökülm vә s,tәzahürlәri kimi müşahidә edilir.Analiz nәticәsindә mәlum olur ki, normal şәraitdә yer sәthinin1m hündürlüyündә tәbii radioaktivliyin -47%-ni kosmik şüalar, 53%-ni yerin radiasiyası verir.Bukәmiyyәtin (6.03 . 10 rad) dağlıq vә yüksәk radiasiyaya mәruz qalmış rayonlarda daha artıqolacağı aydındır.Әgәr bunu tәbii radioakyivliyә dә әlavә etsәk onda әtraf mühitә bunlarınkolle ktiv tәsiri daha çox dönmәyin bioloji proseslәrin yaranmasına imkan verәcәkdir.Göstәrilәnbu amillәrin neft vә qaz istehsal vә emal edәn ölkәlәrdә ABŞ, Meksika, Kanada, Rusiya, Әrәbölkәlәrindә vә s. özünü göstәrir.Xüsusilә ABŞ – ın bir çox ştatları –Luizana, Florida, Kaliforniya,Pensilvan, Alyaskada qeyd edilәn antropogen tәsirlәrә mәruz qalmışdı.ABŞ-tәkcә bir Luzianştatında 70 min işlәyәn vә 120 min istismardan dayanmış neft quyuları vardırki bu göstәrilәnkonserogen tәsirlәrin yaratdığı problemlәrlә çoxsaylı ixtisasçılar – hәkim,bioloq, genetik, fizik vәdigәr zәruri olan ixtisas sahiblәri mәşğul olmaqdadı.Mәlumdur ki, Azәrbaycan Respublikasınınxeyli hissәsi – Bakı, Sәlyan, Sumqayıt, Siyәzәn,Әli-Bayramlı, Naftalan әrazilәri Neft-qaz hasilatı

vә geoloji kәşfiyyatla әlaqәdar hәm antropogen hәm dә tәbii radioaktiv çirklәnmәyә mәruzqalmışdır. Abşeron yarımadasının 15% әrazisinin çirklәnmәsinә sәbәb Neft-qaz istehsal vә emaledәn müәssәlәrdir.Vә bu çirklәnmәlәrlә bәrabәr bioloji aktiv vә kimyәvi konserogen tәsirlәri dәnәzәrә alsaq, onda Abşeron yarımadası özünün ekoloji gәrginlik poliqonu kimi apardığı aydınolur.Bu qeyd edilәnlәrlә әlaqәdar müxtәlif tәsirlәrin – şüalanmanın, bioloji aktiv maddәlәrin,kimyәvi kanserogenlәrin tәhlükәsizliyi әlaqәdar kollektiv tәsir normativlәri mәlum olmadığından,yeni kolle ktiv tәsir normalarının elmi surәtdә işlәnib hazırlanması onun müәyyәnlәşdirilmәsindәilk elmi tәdqiqat işlәrinin görülmәsindә, Beynәlxalq Ekoloji Tәhlükәsizlik Normativlәri Bankınınyaradılması mühüm rol oynadığından vә Dünyada ilk dәfә olaraq, çox faktorlu tәsir növlәri üzrәBeynәlxalq Ekoloji Tәhlükәsizlik Normativlәri Bankı 2001-ci ildә bu ETL-in vә Coğrafiyafakültәsinin tәşәbbüsü ilә BDU-da yaradılmış vә Böyük Elmi Şuranın qәrarına әsaslanaraq , BDUnunrektorunun 228 saylı (22.03.2001-ci il) әmr i ilә tәsdiqlәnmişdir.Bu normativlәr Bankının elmifәaliyyәtinә Coğrafiya fakültәsinin dekanı professor M.A.Müseyibova, elmi işlәrin aparılmasıistiqa mәtindә rәhbәrlik isә göstәrilәn ETL –in müdiri, f.r.e.n. R.Ә.Musayevә hәvalә edilmişdir.Bubankın elmi işlәrinin birgә aparılmasında BDU-nun tәbiәt elmlәri üzrә fakültәlәrinin dekanları daiştirak etmәyә razılıq vermişdir. Plana әsasәn Ramana NQÇİ - әrazisindәki radioaktivmәnbәәlәrin yaratdığı böhran sahәlәrinin aşkarı vә onların analizinә aid elmi tәcrübәlәraparılmışdır.Әtraf mühitin radioaktiv maddәlәtlә çirklәnmә dәrәcәsinin tәyini üçün göstәrilәnәrazilәrdә radioekoloji ölşmәlәr aparılmış vә bir neçә radioaktiv böhran sahәlәri aşkaredilmişdir.Bu işә aid olan digәr elmi iş isә radioaktiv vә konserogen maddәlәrinin sinergetikeffektlәri üzrәdir.Sinergetik effektlәr üzrә elmi iş AMEA –nın bir neçә elmi insitutu ilә birgәmüzakirә edilmiş vә bu barәdә AMEA-nın prezidiumunda çıxış üçün materiallar hazırlanır.2.STRUKTUR VӘ ŞTAT CӘDVӘLİ.“Radioasiya vә onun әtraf mühitә tәsiri” fakültәlәr arası ETL-i Tәhsil Nazirliyi 07.02.1990-cı iltarixli 46-12-54/ №1 vә 12.06.1990-cı il 1-172 saylı Kirov adına ADU-nun rәhbәrliyinin әmr i ilәyaranmışdır. 2010-cu ildә ETL aşağıdakı tәrkibә malik olmuşdur.1.Laborotoriya müdiri-f.r.e.n.Musayev Rövşәn Әli oğlu, 1947-ci il tәvәllüdlü -1 ştat.2.Baş laborant –Vәliyeva Solmaz Bәşir qızı , 1966-cı il tәvәllüdlü-1 ştat3.Laborant- Әvәzova Sәadәt Sәxavәt qızı, 1979 –cu il tәvәllüdlü- 1 ştat4.Vakant-Baş elmi işçi – 1ştat3.Azәrbaycan Respublikası Prezidenti yanında elmin inkişafı fondu ilә әlaqәlәri.Azәrbaycan Respublikasının Prezidenti yanında elmin inkişafı fonduna 2010-cu il üçün layihәverilmişdir.4. AMEA ilә elmi әlaqәlәr.AMEA-nın Radiasiya problemlәri vә Coğrafiya İnsitutları ilә çox faktorlu tәsirlәr üzrә BeynәlxalqEkoloji Tәhlükәsizlik Normativlәr Bankının tәşkili üzrә birgә elmi işlәri aparılması müzakirәedilmişdir.5.ELMİ TӘDQİQAT İŞLӘRİNİN ӘSAS İSTİQAMӘTİ:Elmi istiqamәt: Ekoloji sistemlәrin tәşkilindә fiziki-kimyәvi proseslәrlәrin әsasları.Problem: Ekosistemlәrinin pozulmasının әsas amillәri, zәrәrli fiziki –kimyәvi faktorların biogenmiqrasiyasından asılı xroniki tәsirlәri .Mövzu: Abşeron yarımadasının (cәnub-qәrb) Ramana, Zirә, Bibiheybәt-zonalarındakı Neft-qazyataqlarındakı radioekoloji gәrginlik sahәlәrinin aşkarı analizi toksiki birlәşmәlәrin atmosferәtәsiri, xәritәlәşmә, toksiki birlәşmәlәrin klassifikator sisteminin yaradılması.

İş: Abşeron yarımadasının Ramana zonasındakı NQÇİ-dә radioekoloji gәrginlik sahәlәrininaşkarı, analizi toksik birlәşmәlәrin sinergetik effektivinin II-klassifikatorunun yaradılması.İŞİN QISA A NNOTSİYASIAbşeron yarımadasının 213 min ha sahәsindәn 9 min. ha sәnaye müәssisәlәrinin, 13min haNeft-qaz mәdәnlәrini, 10 min ha eroziya vә tullantı sahәlәrinin payına düşür.Ümumimiyyәtlәyarımadanın 4%-i müxtәlif sәbәblәrdәn kimyәvi çirklәnmәyә vә 7%-i isә Neft-qaz kәşfiyyatı vәistehsalı ilә әlaqәdar radioaktiv çirklәnmәyә mәruz qalmışdır..Bu göstәrilәn çirklәnmәlәrlәbәrabәr daş karxanalarının, sement zavodlarının vә müxtәlif növ mәnbәәlәrin-әtraf mühitdәyaydığı tüstü aerozolarını ilә çirklәndirilmәsini әlavә etsәk, onda Abşeron yarımadası özünüyüksәk ekoloji gәrginlik ma lik poliqon kimi apardığı aydın olur. Bu götәrilәn faktorlarlarlabәrabәr müxtәlif biogen tәsirlәrin – şüalanmanın, bioloji aktiv maddәlәrin, kimyәvikanserogenlәrin kollektiv rәsiri ilә әlaqәdar, bu günә qәdәr sinergetik tәsir normativlәri mәlumolmadığından bu normaların yaradılması işlәnib- hazırlanmasında ilk elmi- tәdqiqat - Pionerişlәrinin görülmәsindә Beynәlxalq Ekoloji Tәhlükәsizlik Normativlәr Bankının yaradılması mühümrol oynaması faktı da danılmazdır vә Dünyada ilk dәfә olaraq, çox faktorlu tәsir növlәri üzrәBeynәlxalq Ekoloji Normativlәri Bankı 22.03.2001-ci il tarixdә BDU-da yaradılaraq, Elmi Şuratәrәfindәn tәsdiqlәnmişdir.Bu normativlәr bankının ümumi rәhbәrliyi professor M.A.Müseyibovavә elmi rәhbәrlik isә göstәrilәn yaradıcı laboratoriyanın rәhbәri f.r.e.n. P.Ә.Musayevә hәvalәedilmişdir.Yaxşı haldır ki, bu normativlәr Bankının Baza elementlәrinin yaradılmasında AMEA-nınbir neçә institutu birgә işlәmәyә razılıq vermişdir.Plana әsasәn görülәn elmi tәdqiqat işlәri neft çәnlәrinin, avadanlıqlarının komunikasiyaxәtlәrindә vә onun qovşaqlarında , neft anbarlarının әtrafında neft “tәlәlәri ” vә gölmәşәlәrindәvә onlara bitişik sahәlәri әhatә etmişdir.Orada ölçmәlәr aparılmış vә stasionar ölçmәlәr üçünçәkisi 0,400÷1200q-a qәdәr nümunәlәr analiz üçün götürülmüşdür.Sәyyar ölçmәlәr PKSBcihazı vasitәsilә aparılmış, göstәrilәn әrazilәrdә qәbul edilmiş normadan xeyli yüksәk bir neçәşüalanma mәnbәәlәri aşkar edilmişdir.Götürülmüş nümunәlәrdә qamma-şüalanma radioakt ivlikdәrәcәsi CPП 68-01,RKSB vә betta – şüalnman ın radioaktivliyi ilә RUST-3 tipli cihazlar vasitәsilәölşülmüşdür.Tәbii radioa ktivliyin fonu, Ramana әrazisindә 7÷20MR/h olduğu aydın olmuşdur.Neft kommunikasiya xәtlәrindә, borularında,çәnlәrin vә anbarların әtrafında şüalanmadozasının gücü 200-800 MR/h olmuşdur. Buda B qrupu üçün 80 dәfә çoxdur. Әrazidәşüalanmaya sәbәb olanradioaktiv mәnbәlәr әsasәn bunlardır:Uran,torium,vismut,Radium,sezium,ka lium vә onların müxtәlif izotopları vә birlәşmәlәriolmuşdur.Tәdqiqat aparılan nöqtәlәrdә şüalanma mәnbәlәrinin inteqral dozası qәbul edilmişnormadan 12÷30 dәfә çox, intensivliyi isә qәbul edilmiş normadan 8÷12 dәfә. Alfa, betta,qamma –şüalanması yaradan radionukleidlәrin әrazidә paylanması normativi aşağıdakı yarımempirik düsturu ilә hesablanması tәklif edilir.K 1 K 2 K 3 -(α,β,γ,)-hissәciklәrin yaratdığı şüalanma dozaları üçün tәcrübi mütәnasiblik әmsa lları;

B γk B βj B αi -( α,β,γ,)-hissәciklәrin illik şüalanma dozasının norması;D γk , D βj, D αi –ölçülmüş şüalnma dozasının illik orta qiymәti.I-hal:A 5 ≤1şüalanma dozasının qiymәti illik normaya uyğundur.II-hal: A 5 >1 şüalanma dozasının qiymәti normadan artıqdır.Sinergetik effektlәrin klassifikatorun yaradılması mәrhәlәlәr üzrә getdiyindәn , bu mәrhәlәdәaşağıdakı mad dәlәrin müxtәlif növ şüalanma növlәri ilә kollekt iv tәsirinә baxılmışdır.Qeyri-üzvibirlәşmә + γ-radioaktivlik, ü/birlәşmә+ γ-radioaktivlik, üzvi birlәşmә+yüksәk tezlikliradiodalğalar, üzvi -birlәşmә+infraqırmızı+ultrabәnövşәyi –işıq dozaları: üzvi birlәşmә+qeyriüzvibirlәşmә+ γ-radioaktivlik.Bu birlәşmәlәrin orqan vә orqanizmdә yaratdığı patolojixәtәliklәrin siyahısı verilmişdir.Qeyri-üzvi birlәşmәlәr әsasәn: metal birlәşmәlәri, kükürdbirlәşmәlәri , dәm qaz ı, iprit, xlorofos,nitratlar vә azot birlәşmәlәri vә s. daxildirlәr.Bu kollektivtәsirlәrә turş, qәlәvi, duz, neytral sistemlәrin tәsiri müәyyәn zaman intervalındagöstәrilmişdir.İnformasiya vә ekoloji tәhlükәsizlik faktorları ilә birgә korrelyasiyaedilәcәkdir.Ekoloji risk faktorunda әn yüksәk ba l: ürәk-damar, qara ciyәr. Şiş xәstәliklәri vә s. әnyüksәk korelyasiya faktoru kimi götürülәcәkdir.Çünki kansengenizm insan orqanizmdәkiorqanlara tәsirinә görә çox mәrhәlәli prosesdir.Orqanizmin әsasәn 4 sinif orqanik birlәşmәlәrdәn:karbon su birlәşmәlәri, lipidlәr, zülallar vә nukleid turşularından ibarәt olduğundan ,arzuolunmaz dәyişikliklәr toxuma, toxumarası, hüceyrә vә hüceyrә daxili quruluşa vә onlararsındakı mübadilә prosesinә dә güclü tәsir edir.Vә nәticәdә qan vә qan dövranı sistemindәözünü qabarıq göstәrir. Kanserogen faktorların tәsir effektlәri әsasәn bu tәsir faktorlarınbiohәdәfdәki dozasının miqdarından, rezorbasiya müddәtindәn, intoksiyasiya sürәtindәn vә buintoksiklikdәn sonra biohәdәfә yaranmış daxili vә xarici sindromların qısa vә ya uzun müddәtliolması dinamikasından asılıdır.Dinamika belә verilir: Kanserogenizm hәdәfә ( vә a hәdәflәrә)tәsiri nәticәsindә daxili mexanizm işә düşür→ilk s impto mlar yaranır→stressreaksiya→potologiyanın yaranma prosesi→immun sisteminin zәiflәmәsi → orqanizmdәekstremal vәziyyәtin tәzahürü → ekstrema l ha la qarşı mübarizә metod ların tam zәifliyi →ölüm.Bu tәsirlәr zamanı biohәdәf rolunu-reseptorlar, membranlar, ferment-harmonlar vә onlarıyaradan sistemlәr, müxtәlif toxuma-hüceyrә sistemlәri vә onları tәşkil edәn orqanella lar oynayabilәr. Şüalanmanın toxumalara әn güclü tәsiri, DNK – ların sintezi vaxtıdır.Sintezlәr arasıintervallar nә qәdәr böyük olarsa bu halda kanserogenlәr nüvәdәki xromotidlәrdә daha azzәdәlәnmә yarada bilәr.Orqanizmә daxil olan virusun hüceyrә me mbranında reseptoruyoxdursa, onda hüceyrәnin bu virusa yolux ması az ehtimallıdır.Bundan әlavә müәyyәn fermentvә ya hormonlar hәmişә reseptorlarının qarşılıqlı әlaqәsi vasitәsilә tәsir edirlәr.Adәtәnmolekulyar birlәşmәlәr bir reseptor üstәgәl züla l vә ya kimyәvi birlәşmә üstәgәl bir hüceyrәvasitәsilә tәsir edirlәr.Bu kimyәvi birlәşmәlәrdәn- katexloamin vә kolxisin xüsusilә fәrqlәnirlәr,onlar eyni zamanda reseptorların bir çoxuna tәsir edirlәr.Bәzi (yodatrop, steroid birlәşmәlәr vәs.) kimyәvi birlәşmәlәr üstәgәl hormonlar hüceyrә xaricinә tәsir edә bilәrlәr.Membrankeçiriciliyinә - dinitrifenol, sianid kaliy , xlorofost, purin vә primidin birlәşmәlәri ilә tәsir edәrkәnkeçiriciliyi dәyişir vә son nәticәdә enerji yaranmasına sәbәb ATF-azanın düzgün işlәnmәmәsinәsәbәb olur.Antibiotiklәr züla l sintezini ingibitsiya edirlәr.Bu ha lları –aktinamedsinlәrә,daunametiksinә,pentametsinә,tetrasklinә,tripetomisinә,xloramfenekolә, aminturşularının bir hissәsinә dә aid etmәk olar. Ümumiyyәtlә bir sıra antibiotiklәr (eritromisin,mikomesin, streptomesin vә s.) lizosimin sәthi üzırindә gedәn tanınma vә bölünmә prosesinәmane olurlar.Biorit mlәr zamanı radiasiya effektlәri üstәgәl konserogen birlәşmәlәrlә birlikdәorqanizmә tәsir effekti güclü olur. Bu deyilәnlәrә әsaslanaraq müalicәvi preparatların vә

prosedurların orqanizmә tәtbiqi zamanı individiumun orqanlarının biorimi müddәti nәzәrәalınmalıdır. Bu ETL eyni zamanda at mosferә konserogen maddәlәrin paylan ma modellәrininhazırlanması ilә dә elmi işlәr aparır.Sinergetik effektlәr üzrә Beynәlxalq Ekoloji TәhlükәsizlikNormativlәri Bankının orqanizm üçün ekoloji risk faktorlarının mәkan üçün statistikqiymәtlәndirilmәsi faktorunun hesablanması nәzәrdә tutulur.Bu yaradılmış informasiya siste mlәriilә gәlәcәkdә enerji -informasiya tәhlükәsizlik faktorları ilә korrelyasiya edilәrәk DünyaBeynәlxalq Tәhlükәsizlik Bankına bu sahәyә әmәkdaşlığı üçün Pioner işi kimi tәqdim edilәcәkdir.Bu işlәr planauyğun qaydada yerinә yetirilmişdir.6.Dәrc olunmuş elmi işlәrin xarakteriskası.Dәrc olunmuş elmi işlәr (mәqalә, tezis), monoqrafiya (anotasiyası) dәrslik vә dәrs vәsaitlәrihaqqında mәlumatlar (kitab әlavә olunmaqla).Mәqalә vә tezislәr .Cәdvәl:№ Mövzunun adıMәqalә:Biosferanınkanserogenaerozollarlaçirklәndirilmәsininmodellәşdirilmәsi1Jurnalın adı, tarixi, №-si,sәhifәsiAzәrbaycan vә onunla qonşuölkәlәrin tәbii tәsәrrüfatsistemlәrindә iqlimin qlobaldәyişilmәsinin tәsirlәrininqiymәtlәndirilmәsi-Beynәlxalqelmi-prakt ik konfransı- 25 dekabr2010 Azәrbaycan CoğrafiyaCәmiyyәtinin BDU filialının әsәrlәri.III cild. sәh 371-374MüәlliflәrR.Ә.Musayev№ Mövzunun adıMәqalә:Qlobalistilәşmә vәaerozollar2Jurnalın adı, tarixi, №-si,sәhifәsiAzәrbaycan vә onunla qonşuölkәlәrin tәbii tәsәrrüfatsistemlәrindә iqlimin qlobaldәyişilmәsinin tәsirlәrininqiymәtlәndirilmәsi-Beynәlxalqelmi-prakt ik konfransı- 25 dekabr2010 Azәrbaycan CoğrafiyaCәmiyyәtinin BDU filialının әsәrlәri.III cild. sәh 367-371MüәlliflәrR.Ә.Musayev

3Mәqalә:Abşerony/aBinәqәdi neft-qazistehsal edilәnsahәlәrdәradioaktivşualanmanın әtrafmü hitә tәsiri.Azәrbaycan vә onunla qonşuölkәlәrin tәbii tәsәrrüfatsistemlәrindә iqlimin qlobaldәyişilmәsinin tәsirlәrininqiymәtlәndirilmәsi-Beynәlxalqelmi-prakt ik konfransı- 25 dekabr2010 Azәrbaycan CoğrafiyaCәmiyyәtinin BDU filialının әsәrlәri.III cild. sәh 374-379.45Tezis:Orta dozalıradiasiyanınqandakımikroelement lәrәtәsiri.Tezis:Abşeron y/aŞıxov әrazisindәkiNQÇİ-lәrdәradioekolojitәhlükәsizlikproblemlәriR.Ә.MusayevAkademik A.Qarayevin anadanolmasının100 illik yubileyinә hәsr olunmuş"XXI әsrdә Biologiyanın aktualproblemlәri" Respublika elmikonfransı.2-3 aprel 2010-cu il. Sәh218 R.Ә.MusayevAkademik A.Qarayevin anadanolmasının100 illik yubileyinә hәsr olunmuş"XXI әsrdә Biologiyanın aktualproblemlәri" Respublika elmikonfransı.2-3 aprel 2010-cu il. Sәh218R.Ә.Musayev6.1. Azәrbhaycan vә qonşu ölkәlәrin iqlim dәyişilmәsinә hәsr olunmuş elmi-praktiki konfrans –Coğrafiya-2010”. 3 mәqalә verilmişdir.Mәqalәlәr: 1. Biosferanın kanserogen aerozollarla çirklәnmәsinin modellәşdirilmәsi– R.Ә.Musayev Mәqalәdә biosferanın kanserogen aerozollarla çirklәnmә prosesinin modeli verilir.Aerozolların başlanğıc mәnbәllәrinin intensivliyini vә meteroloj i proqnozlar ı nәzәrә almaqla,hesalama metodu bu qarışıqların atmosferdә paylanmasını proqnozlaşdırır. Bu model vasitәsilәhesablama dәqiqliyini 60%-ә çatdırmaq mümkündür.6.2. Qlobal istilәşmә vә aerozollar. – R.Ә. MusayevGöstәrilәn mәqalәdә kimyәvi vә radioaktiv aerozolların qlobal istilәşmәyә vә orqanizmlәrinnukle in turşularına mütagen tәsirinә baxılır. Bu zәrәrli maddә vә birlәşmәlәr radioaktiv radon vәkripton SO, CO, NO aiddir. Bu qeyd olunan zәrәrli maddәlәrin atmosferdә normadan artıqolması, atmosferin şәffaflığının dәyişmәsinә vә nәicәdә qlobal istilәşmәyә sәbәb olanparametrlәrdәn biri kimi özünü göstәrir.6.3. Abşeron y/a Binәqәdi neft-qaz istehsal edilәn sahәlәrdә radioaktiv şüalanmanın әtrafmü hitә tәsiri – R.Ә. Musayev. Mәqalәdә Binәqәdi NQCİ-dәki radio akt iv maddәdninkonsentrasoyasının vә onun şüalanma intensivliyinin bioloji obyektlәrә tәsir modeli analiz edilir.A. Qarayevin 90 illik yubileyi – Tezislәr6.4. Orta dozalı radiasiyasının qandakı mikroelemnetlәrә tәsiri – R.Ә. MusayevTezisdә ağ sicovullar üzәrindә aparılmış tәcrübәlәr analiz edilir.Bu sicovulları – 20 rentgen vә 40 rentgen şüalanma dozüsi ilә şüalandıraraq bir vә beş sutkadansonra qanın morfoloji quruluşununu baxılmışdır vә әsasәn litium elementinin 5% artdığı qeydedilmişdir.

6.5. Abşeron y/a Şıxov NQÇİ-nin radioe koloji tәhlükәsizlik problemlәri-R.Ә.Musayev.Bu әrazidәaparılan tәdqiqatlar göstәrmişdir ki,orada şüalanmanın dozasının gücü qәbul edilmiş normadan50 ÷ 80 dәfә artıqdır.7.XARİCİ DÖVLӘTLӘRİN TӘHSİL VӘ ELM MÜӘSSӘLӘRİ İLӘ ӘLAQӘLӘR.Bu sahәdә әlaqә yaratmaq üçün AMEA ilә birgә Beynәlxalq Ekoloji Tәhlükәsizlik NormativlәriBankının yaradılmasının ilk tәşәbbüskarı kimi müxtәlif ölkәlәr üçün müәyyәn tәkliflәr paketihazırlamaq üçün tәşkilati işlәr görülür.Xaricdә çap edilmәk üçün mәqalәlәr hazırlanır.-Yoxdur8.ELMİ TӘDQİQAT İŞLӘRİNİN NӘTİCLӘRİNİN TӘTBİQİ.8.1. Dövlәt vә özәl strukturlarda tәtbiq olunmuş elmi nәticәlәr-AMEA-da sinergetik tәsireffektlәri üzrә Beynәlxalq Ekoloji Tәhlükәsizlik Normativlәri Bankının müәyyәn etap vәmәthәlәlәri analiz edilәrәk tәkliflәr paketi müzakirә edilir, dioqnastik cihazlar hazırlamaq üçünmüxtәlif yollar axtarılır.-Yoxdur.8.2. Elmi-tәdqiqat işlәri ekologiya, sәnaye vә tibbi istiqamәt üzrәdir.9.PATENT VӘ İNFORMASİYA İŞLӘRİ.Yeni patent-dalğadan enerji almaq üçün hazırlanır.-Yoxdur.10.DÖVLӘT PROQRAMLARININ İCRASI:Göstәrilәn proqramın icrası ilә bağlı elmi-tәdqiqat işlәrinin yeni planı 2010-2015-ci illәr üzrәhazırlanaraq tәqdim edilmişdir.11.ETİ, ETM-dә keçirilmiş elmi konfransların , seminarların xarakteriskası.2009-cu ildә hәr ayın I hәftәsinin V günü saat 11.30 – da ETL – dә seminar aşağıdakı qaydaüzrә keçirilir.11.1 Günәş şüalanmasının canlı alәmdә rolu.11.2 Şüalanma vә DNT.11.3 Radiasiya vә toksiklik a millәri.11.4 Radiasiya vә mutagenlik.11.5 Kanserogenlik vә patologiya11.6 Qalaktik şüalanmanın vә relektiv radiasiyanın orqanizmә tәsiri.11.7 Ekoloji qiy mәtlәndirmә modellәri12. . ETİ, ETM, vә ETL-dә elmi vә elmi pedoqoji kadrların hazırlanması.Kadrların hazırlanması üçün uzun müddәtdir ki, ETL – dә mövcud olan elmi işlәrin nәticәlәriimkan verir. Aspirant vә dissertant hazırlamaq üçün elmi materiallarımız vardır vә bu probleminhәlli ETL çәrçivәsindә deyildir.Yoxdur.13.Dissertasiya müdafiәsi vә dissertasiya şuralarının fәaliyyәti.Bu hesabat dövründә ETL dissertasiya şurasının fәaliyyәtindә iştirak etmәmişdir.Yoxdur.14.2011-ci ildә hansı avadanlıqların alınmasına ehtiyac duyulur.- Çox kanallı a mplitud analizatoru – 1 әdәd ( on beş min manat ).- Çox kanallı ossiloqraf vә tezlik ölçәnlәr – 2 әdәd ( ikisi on beş min manat).- Kompyuter, elektron mikroskopu ПЭМ-100 Leninqrad zavod “”Elektron.15. Әsas nәticәlәr vә tәkliflәr.2010-cu il hesabat dövründә radioekoloji elmi tәdqiqat işlәri Abşeron yarımadasının Ramanaәrazisindәki NQÇİ aparılmışdır. Tәdqiqat nәticәsindә bir neçә radiorkoloji böhran nöqtәlәri aşkaredilmiş vә nümunәlәr götürülmüşdür. Ölçmәlәr әsasәn neft çәnlәri vә anbarları, onların

kommunikasiya xәttlәri. qovşaqları üzәrindә, neft “tәlәlәri” vә gölmәçәlәrindә,torpaqda vә sulumәhlullarda aparılmışdır. Ölçmәlәr nәticәsindә mәlum omuşdur ki, şüalanmanın inteqraldozasının gücü Ramana NQÇİ-dә 200-800 MR/h diapazonunu әhatә etmişdir. Belәliklә,şüalanmanın inteqral dozasının gücü qәbul edilmiş normadan 12-30 dәfә çox olmuşdur. Buşüalanmaya sәbәb olan mәnbәlәr isә bunlardır: uran, torium, vismut, radium, sezium, kalium vәonların müxtәlif izatopları vә bunların birlәşmәlәri olmuşdur.Radioaktiv vә kanserogenbirlәşmәlәr üzrә effektlәrin Beynәlxalq Ekaloji Tәhlükәsizlik Normativlәr Bakının müәyyәn etapmәrhәlәlәri ana liz edilmişdir. Әtraf mühitin radioaktiv vә kanserogen maddәlәrlә çirklәnmәsininsinergetik effektlәrinә hәr cür şüalanma növlәri, radioaktiv maddәlәr, sәs dalğaları,üzvü vә qeyri– üzvü birlәşmәlәr, müxtәlif növ aerozollar vә bunlar arasında kommutasiyalar qrup halındaverilmişdir vә qrup halında olan kollektiv birlәşmәlәrin müxtәlif fiziki vә bioloji tәsir parametrlәriverilmişdir. Bu modeldә mәkanın ekoloji qiy mәtlәndirilmәsi vә canlılar üçün ekoloji riskparametrinin qiy mәtlәndirilmәsi vә bu parametrlәrin korrelyasion analizinin verilmәsi nәzәrdәtutulur.Beynәlxalq Ekoloji Tәhlükәsizlik normativlәr Bankının mәrhәlәlәrindә AMEA – nın bir neçәinstitutunun birgә işlәmәsi mәsәlәlәri dә müxtәlif elmi şuralarda müzakirә edilәrәk müsbәt rәyalınmışdır. BDU-da bu Bankın hazırlanması üzrә xeyli işlәr görülәrәk modellәr hazırlanmışdır.BuBankda hazırlanan layihә BMT, Avropa şurası, MAQATE vә digәr Beynәlxalq tәşkilatlar üçün әtrafmühitin qorunmasında vә sağlamlaşdırılmasında lazımi BAZA sәnәdi kimi hәyata keçirilә bilәr.BuBAZA sәnәdinin mükәmmәl olması üçün bir çox elmi materialları analiz edilmәklә, yeni ekolojirisk faktoru da әlavә edilәrәk, әsaslı normativlәr sәnәdinin hazırlanması vacibdir.Bu qlobalproblemin hәllindә Dünyanın bir çox ölkәlәrinin elmi-texniki potensialı birlәşәrәk, bugünki loka lvә qlobal ekoloji problemlәri nәzәrә alaraq , sinergetik tәsirlәr üzrә bu Bankın normativlәrinintam yaradılmasının hәllindә iştirakı mәqsәdәuyğundur. Digәr vacib bir mәsәlә - Dövlәtin inkişafıüçün dövlәtin iqtisadi cәhәtdәn mәnfәәtli , әhalinin sağla mlığı üçün vә sәnaye әhәmiyyәtli olanyeni cihazlar vә tәbii dәrman bitkilәrinin hazırlanması vә tәtbiqi metodlarının yaradılması üçün,Respublikada bu istiqa mәtdә çalışan elmi potensialdan istifadә edilmәsi şәrtilә - coğrafiya,biologiya , kimya fakültәlәrinin әmәkdaşlarının iştirakı göstәrilәn ETL-in әtrafında , BDU-damüasir avadınlıqla tәchiz edilmiş Elmi-Texniki Tәrәqqi Mәrkәzi Bazasının yaradılmasının hәrcәhәtdәn daha mәqsәdә uyğun olduğu tәklif edilir.«Radiasiya vә onun әtraf mühitә tәsiri»ETL-in rәhbәri, f.r.e.nR.Ә.Musayev