IWAAgeingPerspectives Final (Gymraeg) - Click on Wales

SafbwyntiauCymreigar Heneiddio

Safbwyntiau Cymreig arHeneiddioChwefror 2012

1. Cipluniau o heneiddioEnynnodd y grwpiau ffocws drafodaeth fywiog, fyrlymus,gan gynnig lle i lawer o’r aelodau feddwl am faterionheneiddio am y tro cyntaf. Gwelir cyfoeth eu hymatebionyn yr adrannau a ganlyn yn yr adroddiad. Fe’u darlunniryn y cip cychwynnol yma ar rai ymatebion sy’n cadarnhauac sydd hefyd yn gwrth-ddweud stereoteipiau yngl"n âphobl h"n ac agweddau’r cenedlaethau gwahanol atheneiddio. O’u cymryd ynghyd maen nhw’n dangos rhaio’r heriau sydd o’n blaen.“Dwi’n teimlo trueni drostyn nhw eu bod nhw wedi colli’rswinging Sixties.”Menyw yn ei hwythdegau, yr Wyddgrug“Ni oedd y genhedlaeth gynta oedd ddim yn gwisgo fel einrhieni.”Menyw yn ei phumdegau, Caerdydd“Ni oedd y genhedlaeth gyntaf i gynnal gwrthdystiadauheddychlon. Mi yrron ni i Baris… yn ’66 dwi’n credu?”Menyw yn ei phumdegau, Caerdydd“Bu farw Mam-gu dau ddiwrnod nôl ac roedd ei g!r hi’nun o’r tenoriaid gorau yn y côr meibion. Ron nhw’n arfercadw bocsys a bocsys. Wy’n credu bod rhyw 3,000 o henddarnau arian mewn bocs. Ac ron nhw bob amser yndweud stori wrtha i. Ron nhw’n eitha rhyfedd.”Merch 11 oed, Rhondda“Wrth i chi fynd yn henach, mae henaint yn symud lan ohyd.”Menyw yn ei phedwardegau, Caerdydd“Dach chi mor ifanc â dach chi’n deimlo,”Menyw yn ei hwythdegau, yr Wyddgrug“Dach chi mor hen â dach chi’n edrach.”Dyn yn ei saithdegau, yr Wyddgrug6

12 The Capstone Approach and Capstone GRSAlthough some large agencies have expressed concern about the cost of retaining very largevolumes of temporary email for seven years, NARA believes that a baseline, seven-year retentionfor the preservation of temporary email records is appropriate. This will not only meet agencybusiness needs, but also ensure adequate and proper documentation of the policies andtransactions of the Federal Government. The preservation of these records for this period of timeshould generally provide for the adequate defense of the Federal Government in litigation. Thispresumptive retention period is consistent with most statutes of limitations to pursue mattersagainst the United States, which is generally six years. Additionally, this retention period aligns torecordkeeping requirements set forth by Congress, such as the seven-year retention for auditrelatedrecords established in the financial reforms of Sarbanes-Oxley, and with the IRS’s sevenyearretention period for personal tax records, which is tied to the six-year statute of limitationsfor criminal violations of the tax code (26 U.S.C., § 6531). These examples, along with others, haveled NARA to conclude that seven years is an appropriate baseline retention period for temporaryemail records.Item 012: Provides disposition authority for a very small subset of email. NARA developed thisitem based on feedback received during the agency focus group and during government-widereview. It acknowledges that there is a group of employees in purely administrative or supportpositions that receive email related to very specific, administrative and/or routine duties.Additional guidance is provided in the FAQ to assist agencies in using this item appropriately. It isexpected that the majority of temporary email accounts within an agency should be disposableunder item 011, which has a minimum retention of 7 years, rather than under item 012.The draft also includes instruction and guidance on culling 16 within the introduction of the GRSand further within FAQs 19 - 22. Culling was incorporated into the guidance as a result of bothinternal and external comments, specifically:• Agencies wanted the flexibility to allow users (or IT administrators) to cull personal and/ornonrecord material. Some agencies expressed concern of personal email being released aspart of the permanent record.• NARA custodial units wanted to reduce the amount of duplicate material and nonrecordmaterial found in transfers of permanent records.Culling aligns with the requirements of the Federal Records Act, and is a principle of good recordsmanagement. The Federal Records Act directs that nonrecord material be managed by the agency,and purged when no longer needed; NARA’s approval is not required to destroy such materials (36CFR 1225.18(c)). Culling assists in assuring that clearly nonrecord material is not transferred withpermanent records.Although NARA determined that culling is not mandatory due to the technological limitations of16 Culling, in the context of Capstone implementation, is the act of removing or deleting material prior to disposition.This may include deletion of email blasts (such as agency-wide communications), spam, personal email (recordsbelonging to an individual and not related to agency business), and/or transitory email (records of short term interestor that have minimal documentary or evidentiary value).National Archives and Records Administration

2. Pryd rydyn ni’n ‘Hen’?Pa bryd mae rhywun yn troi’n ‘hen’ yn wahanol felly i fyndyn ‘h"n’? Fel y nodwyd uchod, roedd bachgen 14 oed ymMhort Talbot yn credu bod hwn yn gwestiwn diddorol.Roedd pawb y buom yn siarad â nhw yn y grwpiau ffocwsyn cytuno, er ei bod yn glir nad oedd llawer wedi meddwlyn fanwl iawn am y cwestiwn o’r blaen. Roedd y mwyafrifo bobl yn cyplysu’r term ‘pobl h"n’ ag ymddeol, adywedodd llawer o’r ymatebwyr y gallech chi farnu bodrhywun yn ei chwedegau yn ‘h"n’. Er hynny, ym marnllawer o bobl sydd eu hunain yn h"n yn ôl y diffiniad yma,dim ond pobl yn eu saithdegau neu eu hwythdegau sy’n‘hen’. Roedd y mwyafrif yn dweud mai mater o bersbectifoedd hi. Fel y dywedodd menyw yn ei saithdegau o’rWyddgrug:“Pan dach chi yn eich ugeiniau dach chi’n meddwl bod 30yn hen, 40 yn hen iawn, a 50 a mwy yn antique.”Dywedodd menyw yn ei hwythdegau:“Wel, pan dach chi dros eich 80 dach chi ddim yn meddwlbod hynny’n hen.”Ac ymatebodd ffrind iddi:“Ond pan dach chi dros eich 80 dach chi’n cael llythyraugan Age Concern yn sôn am gostau cynhebrwng.”Ym marn merch 11 oed yn Rhondda, “Gallet ti ddweud 16,achos dyna pryd mae pobl yn cael dechrau gwneud stwff”.Cofiodd menyw yn ei phedwardegau yng Nghaerdydd,“Wy’n cofio pryd roeddwn i’n 16 roeddwn i’n credu bodpawb dros 25 yn hen.” Ar y llaw arall, dywedodd dyn yn eichwedegau, yn Hwlffordd:9

meddwl rydd iawn ac sy’n weithgar iawn. D"ch chi ddimyn meddwl am bobl fel’na fel rhai hen.”A dywedodd menyw arall yn ei phedwardegau:“Mae yna lot fwy o oddef pobl h"n y dyddiau hyn. Yn ygorffennol byddech chi’n meddwl bod bywyd rhywundrosodd mwy neu lai ar ôl cyrraedd chwe deg. Y cyfanoedd ar ôl oedd eistedd yn t" a gwneud dim byd ondchwarae cardiau. Ond heddiw r"ch chi’n gweld pobl sydddros 60, 70 neu 80 hyd yn oed yn rhedeg, yn reidio beicac yn gwneud pob math o weithgareddau. Mae’n debyg eifod yn helpu i gadw eu meddwl yn heini hefyd. Wrth i boblfyw’n hirach mae trothwy henaint yn cilio nôl o hyd.”Dywedodd dyn yn ei bedwardegau, aelod o glwb rhedegyng Nghaerdydd:“Mae yna enghreifftiau da iawn o bobl yn y clwb yma sy’nailddiffinio beth yw bod yn hen. Tasech chi wedi dweudwrthon ni pan oedden ni’n ugain y bydden ni’n dal ynrhedeg yn ein pedwardegau bydden ni wedi gofyn osoeddech chi’n dwp. Ond r"n ni’n dal wrthi, ac yngyffredinol yn gwneud yn llawer gwell nag y bydden niwedi disgwyl pan oedden ni’n ugain”.SylwebaethRoedd aelodau’r seminarau’n cytuno bod pobl, yngyffredinol, yn cysylltu oedran h"n ag ymddeol, a bodtrothwy henaint yn cilio wrth ichi dyfu’n h"n. Er enghraifft,mynegodd nifer o bobl y farn ein bod ni’n teimlo’r un fatham hyd at 80 y cant ac weithiau mwy na 90 y cant o’nbywydau. “Ar y cyfan dyw pobl ddim yn teimlo’n wahanol isut roedden nhw yn eu hugeiniau nes eu bod nhw’n agosat ddiwedd eu hoes,” yn ôl un aelod o seminar. Oganlyniad roedd yna gytundeb cyffredinol bod ynaamheuaeth yngl"n â chynnwys pobl yn eu pumdegau felrhan o bolisi heneiddio Cymru. “Yn bendant, mae’n dân argroen pobl yn eu hwythdegau,” meddai aelod arall.12

3. Ymddeol ac IncwmMae yna gysylltiad agos ym meddwl pobl rhwngsafbwyntiau ar heneiddio ac agweddau at ymddeol. Maerhai yn meddwl bod ymddeol yn dynodi dechrau bywydh"n, ac eraill yn credu y dylid arddel agwedd lawer mwyhyblyg sy’n cyfateb i realaeth profiad go iawn pobl. Erenghraifft, roedd yna ddisgwyl eang ymhlith pobl yn euhugeiniau, eu tridegau a’u pedwardegau y buon ni’nsiarad â nhw, y byddan nhw’n llawer h"n na 65 wrthymddeol. Daeth trafodaethau’r grwpiau ffocws ar adegarwyddocaol yn y dadl yma, gyda chyhoeddiadLlywodraeth San Steffan ei bod am godi oedran pensiwn ywladwriaeth, gan fwriadu ei godi i 66. Hefyd mae’rLlywodraeth wedi cyhoeddi y bydd yr oedran ymddeolgorfodol o 65 yn cael ei ddileu o fis Hydref 2011 ymlaen.Ceir cysylltiad agos rhwng y cwestiynau hyn ac incwmpobl h"n. Fel y nododd yr adroddiad Ychwanegu Bywydat y Blynyddoedd, mae rhyw 80,000 o bensiynwyr yngNghymru yn dibynnu ar bensiwn y wladwriaeth a budddaliadaueraill y llywodraeth ac mae eraill heb ffynhonnellarian arall. Mae hyn yn cyfateb i ryw 21 y cant obensiynwyr sengl a 7 y cant o barau o bensiynwyr. Roeddrhyw un ym mhob deg o bobl yng Nghymru oedd i fod iymddeol yn ystod 2009 yn disgwyl y byddai ganddyn nhwgyn lleied â £10,000 neu lai y flwyddyn i fyw arno. Roeddrhyw 61 y cant o’r bobl oedd ar fin ymddeol yn ofni nafyddai digon o arian ganddyn nhw i fwynhau euhymddeoliad yn gyffyrddus. Hyd yn oed i’r rhai ag incwmuwchlaw lefelau budd-daliadau, mae pobl h"n yngNghymru gryn dipyn yn llai cysurus eu byd na phobl h"nyn Lloegr a’r Alban.Mewn tuedd sy’n peri pryder yngl"n ag amgylchiadauariannol pensiynwyr Cymru yn y dyfodol, does gan fwy nahanner y gweithwyr cyfredol sy’n ennill llai na’r incwmcyfartalog ddim darpariaeth bensiwn, boed yn gynlluncyflogwr neu’n bensiwn y maen nhw wedi’i drefnu euhunain. O bobl sy’n 30-60 oed, does gan ryw draean ddim13

pensiwn. Amcangyfrifir bod cynifer â 119,000 obensiynwyr yng Nghymru yn byw ar aelwyd sydd â lefel eihincwm o dan y llinell dlodi.Cafodd y realiti yma ei adlewyrchu’n llawn ynnhrafodaethau’r grwpiau ffocws. Fel y dywedodd un fenywyn ei phedwardegau:“Y ffordd mae pensiynau’n debyg o newid yn y dyfodol,bydd beth hoffen i wneud nawr, yn 43 oed, yn gwbwlwahanol erbyn i fi gyrraedd fy chwedegau. Mae’rboblogaeth yn mynd yn fwy oedrannus a fydd dim digon oarian i dalu’r math o bensiwn y byddwn i’n hoffi ymddeolarno fe. Mae ymddeol yn ansicr iawn i bobl o’n hoed ni.”Dywedodd menyw yn ei hugeiniau:“Maen nhw’n disgwyl i bobl weithio nes eu bod yn henachy dyddiau hyn felly dach chi’n meddwl am rywun h"n felrhywun dros 70 oed. Maen nhw’n dal i weithio tua diweddeu 70au.”Ychwanegodd dyn yn ei ugeiniau:“Maen nhw’n cynyddu oed ymddeol drwy’r amser. RoeddMam am reteirio pan fydde hi’n 60 oed ond roedd rhaididdi ddal i fynd achos bod ei phensiwn ddim am fod bethroedd hi eisiau. Beth fydd yn digwydd erbyn i ninne fod yroed yna?”Dywedodd menyw yn ei thridegau:“Yn yr hen ddyddiau byddai dyn yn gweithio nes cyrraeddrhyw oed penodol ac wedyn ymddeol. Gobeithio y galla iymddeol ryw ddiwrnod ond ar hyn o bryd erbyn i figyrraedd oed ymddeol dwi’n credu y bydd rhaid i fi ddal iweithio. Fydd yna ddim ymddeol erbyn i ni fod yn ysefyllfa yna.”Dywedodd un arall:14

“Rwy’n meddwl amdano fe bob tro rwy’n newid swydd agwneud trefniadau pensiwn newydd. Bryd hynny rwyt ti’nedrych faint rwyt ti’n dalu i mewn a faint gei di nôl ar ydiwedd ac mae’n hala ofn arna i. Dwy ddim yn credu ybydda i’n gallu fforddio ymddeol.”Cafodd yr un pwynt ei gadarnhau gan ymatebwr o’r unoed a ddywedodd:“Mae fy rhieni i mewn iechyd da ac yn mwynhau mâsdraw, ond dwi’n poeni na fydd yr un cynlluniau pensiwn argael erbyn i fi ymddeol. Dwi’n meddwl y bydd hi’ngaletach i nghenhedlaeth i.”Roedd hi’n ymateb i ffrind a oedd wedi dweud hyn:“Ar hyn o bryd dwi’n gweld ymddeol fel peth ffantastig allai ddim aros amdano. Ga i gar da, !yrion ac wyresau,gwneud beth wy’n moyn, cael cinio gyda ffrindiau, mynd iLundain, teithio. Ar ôl ymddeol mi bryna i camper van ajyst mynd.”Ond dywedodd un arall yn ei thridegau:“Dwi am ymddeol pan dwi’n gwybod bod gen i bensiwndigon da i gadw fy safon byw, ond mae’n rhaid ichi feddwlsut rydych chi am dreulio gweddill eich amser achosmae’n mynd i adael twll mawr yn eich bywyd chi.”Atgyfnerthwyd y pwynt gan ffrind:“Dwi’n cysylltu ymddeol â chael gwyliau o’r gwaith. Aphan gewch chi wyliau, chi’n gwybod, mae’ch corff aphopeth yn mynd yn sydyn reit. Dwi wastad yn dalannwyd ar wyliau a theimlo’n wantan. Mae gen i deimladar ôl ifi ymddeol y bydd fy nghorff cyfan yn rhoi’r gorauiddi.”Dywedodd menyw arall:15

“Mae llawer o bobl yn meddwl eich bod chi’n hen ond ichigyrraedd 60 ac oedran pensiwn. Wel dwi am droi’n 60mewn tair wythnos felly dwi’n agos at groesi’r trothwy.Chi’n gwybod, wnes i erioed ddychmygu’r syniad yma ooedran, bod dros 60 a chael pobl yn meddwl amdana i felpensiynwr, yn yr un categori â rhywun 85. Ond mae ynawahaniaeth enfawr rhwng bod yn 60 a bod yn 85. Babyboomer ydw i. Dyn ni’n credu ein bod ni’n nes at 35.”Dywedodd menyw yn ei thridegau yng Nghaerdydd:“Dwi’n cofio gwneud hwyl am ben Mam pan gafodd hi’rtocyn bws am ddim ac roedd hynny’n ei gwneud hi’n hen.”Ychwanegodd dyn yng Nghaerdydd yn ei bumdegau:“Mae rhaid ifi ddweud nad yw ymddeol ddim yn fy ngeirfai. Dwi’n methu hyd yn oed â meddwl amdano fe felcysyniad achos petawn i’n ymddeol o’r gwaith fe fyddwni’n ymddeol o fywyd a dweud y gwir. Mae’r ddau yr unfath. Ond dwi am gymryd camau i atal y gwaetha hefyd,o ran arafu a thorri’r pwysau ychydig bach. Dwi’n cofio fynhad yn gweithio ei hunan ormod, yn ymddeol ac wedynyn mynd yn dost ar unwaith bron. Dwi’n cadw’n brysurond yn rhoi mwy o bwyslais ar greadigrwydd a chaelgwared ar y pwysau. Un o’r pethau braf am dyfu’n h"n ywdianc o’r syniad bod rhaid ichi wneud popeth eich hunan ateimlo’n fwy hyderus i ddweud na.”Dywedodd menyw yn ei phedwardegau:“A dweud y gwir dwi’n credu bod ymddeol yn chwaraerhan mewn heneiddio mewn rhai pobl. Maen nhw’nymddeol a does ganddyn nhw ddim byd i’w wneud. Rhaidichi drin eich meddwl fel petaech chi’n hyfforddi at ymarathon. Rhaid i chi weithio arno fe.”Dywedodd menyw yn ei phumdegau:“Dwi’n credu ei bod yn gorfod bod yn anodd bod wrthi’ngweithio fel lladd nadredd, ac wedyn stopio’n sydyn un16

diwrnod, chi’n gwybod. Dwi wedi clywed bod lot o bobl ynstopio ac yn cwympo’n farw yr wythnos wedyn am fod ynewid mor drawmatig. Os gallwch chi leihau’chymrwymiadau mewn rhyw fodd dwi’n credu bod hynny’nllawer gwell.”Dywedodd un arall:“Allwn i ddim dychmygu fy hun yn rhoi’r gorau i weithioheb ddim byd arall yn lle gweithio. Hyna i gyd dwi’nmynd, pella i gyd mae’r syniad o roi’r gorau iddi yn myndo fy meddwl i.”Roedd rhai o’r bobl ifanc y buom yn siarad â nhw yngwybod yn iawn fod anawsterau ariannol yn debyg o ddodyn broblem mewn henaint, gan eu hysgogi i feddwl tybeda ddylen nhw ddechrau cynilo at ymddeol. Fel y dywedoddun dyn yn ei ugeiniau wrthon ni:“Ti wedi bod yn gweithio ar hyd eich oes ac yn ennill arianda. Yna ti’n dod i oed ymddeol ac mae dy fywyd yndechrau cau lawr oherwydd rwyt ti’n methu fforddio fo.Dwi’n gwybod pan stopiodd nain a taid wnaethon nhwstopio mynd allan a mynd yn gaeth i’r t" i bob pwrpas.Dydyn nhw ddim yn cymdeithasu rhyw lawer beth bynnagac maen nhw’n llai abl i symud o gwmpas nag o’r blaen.Os stopiwch chi ddefnyddio rhywbeth mae’n cau i lawr.Mae’n gylch cythreulig am wn i.”Yn gyffredinol roedd y gr!p yn eu chwedegau y cyfwelwydâ nhw yn credu ei fod yn ddegawd da i ymddeol ynddo.Fel y dywedodd un dyn, “Rhaid ichi ymddeol tra bod eichiechyd yn dda a’ch bod yn gallu mwynhau am nifer oflynyddoedd.” Er hynny, roedd dyn o Gaerdydd yn eibumdegau’n adlewyrchu barn a oedd yn gyffredin ardraws y rhan fwyaf o’r carfannau eraill pan ddywedoddhyn, “Dwi ddim yn gweld unrhyw sefyllfa ariannol llegallwn i fforddio ymddeol.”17

Er bod gan lawer o genhedlaeth y ‘baby boom’ y cyllid iwneud yr hyn a fynnon ni, ychwanegodd un arall:“Mae yna nifer sylweddol o bobl mewn swyddi sylfaenol,am dâl isel, fydd yn gorfod dibynnu ar bensiwn ywladwriaeth.”Ac roedd un arall yn gofyn:“Oes yna ddisgwyliad ffug yn gyffredinol ynghylch pa morddymunol yw ymddeol? Oes angen inni hybu safbwyntiaugwahanol ar yr hyn y gallai pobl ei wneud wrth gyrraeddcanol neu ddiwedd eu chwedegau? Wedi’r cyfan, cysyniadyr Ugeinfed Ganrif i’r torfeydd yn y byd gorllewinol oeddymddeol yn y bôn. Wrth gwrs, mae yna gr!p sy’n dioddefclefydau cronig ac mae arnyn nhw angen ymddeoliad agofal iawn, ac mae angen gwneud eu bywydau nhw morurddasol â phosibl. Ond i’r mwyafrif o bobl h"n maeangen cael ffyrdd i’w galluogi i gyfrannu i’r gymdeithasymhell ar ôl yr oed ymddeol presennol heb ddioddefoedraniaeth.”Ceir barn gyffredin bod angen newid y diwylliant ynghylchymddeol. Roedd un aelod o un seminar yn honni nad ywpobl Singapore yn ymddeol o gwbl. Roedd yna deimlad yngyffredinol bod yr oedran ymddeol gosod ar hyn o bryd ynfympwyol ac roedd yna gytundeb helaeth â’r cynlluniaupresennol i’w ddileu. Fel y dywedodd un aelod:“Roedd rhaid i fi ymddeol ar y bore dydd Gwener ar ôl fymhen-blwydd yn 65 oed, a dim dadlau. Dwi’n sengl ac ynbyw ar fy mhen fy hunan ac mae’n rhaid i fi wneudrhywbeth neu bydda i’n troi’n ddiffrwyth yn edrych ardeledu’r dydd. Ar ôl ymddeol fe gwympodd fy incwm i o£29,000 i £9,000 ond roedd fy ngwariant i yr un fath, gangynnwys talu’r morgais. Dwi wedi bod yn weithgar yn ysector gwirfoddol ond dwi wedi gwneud cais am swyddilawer gwaith. Dwi’n bendant mai f’oedran i, ac nid fymhrofiad i na’m cymwysterau i, sy’n golygu nad ydw i hydyn oed wedi cyrraedd y rhestr fer”.19

4. Heriau a chyfleoedd heneiddioHeblaw incwm, rhestrodd Ychwanegu Bywyd at yBlynyddoedd lawer o’r heriau amlycaf sy’n ein hwynebu igyd wrth inni heneiddio: problemau iechyd; cwestiwnanodd byw yn annibynnol a chostau cartrefi gofal;arwahanrwydd ac unigedd, yn enwedig yng nghefn gwladlle mae diffyg cludiant cyhoeddus yn broblem gyffredin;gwahaniaethu ar sail oed; a dechrau dementia, sy’n dodyn fwyfwy tebyg yn eich henaint. Roedd y mwyafrif o’nhymatebwyr ni’n effro iawn i’r problemau hyn. Cryn dipynyn llai a soniodd hefyd am y cyfleoedd a’r manteision sy’nperthyn i heneiddio.Dechrau’r oes ddigidolRoedd rhai o’r bobl h"n yn y grwpiau y buom yn siarad ânhw yn teimlo eu bod o dan anfantais yn sgil cyflymder ynewid yn y gymdeithas gyfoes. Cafwyd llawer o sôn amddyfodiad cyfrifiaduron a’r rhyngrwyd. Fel y dywedodd unfenyw yn ei saithdegau yn yr Wyddgrug:“Wrth fynd yn h"n rydych chi’n troi’n ddinesydd ailddosbarth, gyda’r holl dechnoleg fodern yma’n myndymlaen a chithau’n teimlo allan ohoni. Yn amlach na heb ydyddiau yma os ydych chi am archebu rhywbeth mae’nrhaid ichi wneud ar gyfrifiadur. Ond beth fedrwch chiwneud os nad oes un gynnoch chi?”Dywedodd pobl eraill:“Mae’r genhedlaeth ifanc yn cymryd yn ganiataol ein bodni’n gwybod am y pethau yma i gyd, Twitter ac ati. Acmae’r BBC yr un fath.”“Mae’ch !yrion yn gallu helpu lot. Os gofynnwch chi i’ch!yr beth sydd o’i le, mae’n gwybod pa fotwm i’w bwyso.”“Ddim wrth anfon neges destun.”“Nawr mae’r tecstio yma’n ofnadwy, dychrynllyd.”20

Mae plant, wrth gwrs, yn gweld problemau o’r fath osafbwynt cwbl wahanol. Fel y dywedodd y bachgen 11oed yma yn Rhondda:“Dwi’n credu’n bod ni’n gwybod mwy. Dywedodd Dad-cufod ei deledu fe wedi rhewi ac roedd e fel, ‘Dyw e ddim yngweithio’. Y cwbl oedd wedi digwydd oedd bod remote yteledu wedi mynd ar standby. Felly es i lan a pwyso’rbotwm. Ac roedd e’n meddwl ei fod e wedi torri!”Dywedodd bachgen arall yn y gr!p yma:“Mae technoleg yn symud ymlaen a dyw fy nhad-cu amam-gu ddim hyd yn oed yn deall y rhannau sy’ngweithio mewn cyfrifiadur. Mae’n debyg bydd cyfrifiaduronsgrin gyffwrdd gyda ni cyn hir a fydd y genhedlaeth h"nddim yn gwybod beth i’w wneud â nhw.”Ychwanegodd dwy ferch:“Roedd Mam-gu’n dweud bod hi ddim yn gwybod sut iddefnyddio cyfrifiannell achos bod hi heb ddysgu yn yrysgol.”“Weithiau mae technoleg yn rhy gyflym i’ch rhieni chi hydyn oed. Roedd Mam yn dweud pan oeddwn i’n dair wnes iddysgu hi sut i ddefnyddio’r teledu newydd. Dim ond tairoeddwn i ac roeddwn i’n dangos sut i ddefnyddio Sky!”Datblygu cymunedolRhywbeth sydd efallai’n fwy sylfaenol na thechnolegnewydd yw newidiadau mewn strwythurau cymunedau atheuluoedd sydd wedi agor bwlch rhwng y cenedlaethau.Fel y dywedodd y fenyw yma o Gaerdydd yn eiphumdegau:“Rwy’n credu bod y duedd tuag at siopa ar gyrion y drefyn creu problemau i bobl h"n. Yn oes ein rhieni, roeddennhw’n cerdded lawr i’r siopau lleol. Y dyddiau yma maeangen car i wneud lot o siopa, felly beth sy’n digwydd pan21

allwch chi ddim gyrru? Mae lot o gyfleusterau cymunedauyn mynd, swyddfeydd post lleol yn cau ac ati.”Aeth menyw arall yn ei phumdegau ymlaen:“Ac mae’n waeth y dyddiau yma am fod cymaint odeuluoedd wedi cael eu gwasgaru o gwmpas y wlad neuhyd yn oed y byd. Tan ein cenhedlaeth ni roedd teuluoeddyn tueddu i fod â gwreiddiau mewn lle ac yn byw ynddigon agos felly i gynnig cymorth. Ond dyn ni wedi caelllawer mwy o ryddid, aeth mwy ohonon ni i'r brifysgol, asymud i ffwrdd i gael gwaith.”Iechyd a llesYn gyffredinol, y grwpiau oed iau oedd yn pwysleisio’ranawsterau a oedd yn eu barn nhw yn rhan anochel ofynd yn h"n. Soniodd llawer mai dirywiad yn eich iechydoedd yr her allweddol. Fel y dywedodd un fenyw yn eiphumdegau:“Y ddelwedd sy gen i yw nain, fy nain o Gymru hynnyyw... Roedd ganddi grydcymalau gwael ac allai hi ddimgwneud llawer. Efallai mai dyna fydd fy nhynged i hefyd,er bod rhaid i fi gael dau ben-glin newydd cyn hir. Miracses fy nghoesau i yn rhedeg o gwmpas Llundain yntynnu casys trwm mewn sodlau uchel. Ond mi ga ibengliniau bionig, mae’n anhygoel …”Pryder ynghylch yr hyn sy’n digwydd ichi wrth fynd yneiddil ac yn fregus yn eich henaint oedd ym mlaenmeddwl llawer o bobl. Roedd syniadau amlwg iawn yn hyno beth yn ymwneud ag ofn arwahanrwydd ac unigedd panfyddwch yn h"n, sef y peth gwaethaf ym marn llaweryngl"n â byw i fod yn eithriadol o hen. Fel y dywedodd ydyn yma yn ei bumdegau:“Roedd Mam yn dweud wrtha i pa ddydd am ofalu nafyddai hi byth yn mynd i gartref. Iddi hi, meddwl bod ar eiphen ei hun ac yn dda i ddim oedd y peth gwaethaf am22

Dywedodd dyn yn ei bedwardegau nad oedd cynnyddmewn disgwyliad einioes o reidrwydd yn beth da:“Dwi’n edrych ar fy nhad, dyw e ddim yn byw, mae e’nbodoli. Mae ar ei ben ei hunan ers i Mam farw ym misIonawr. Mae wedi cael bywyd corfforol caled. Ac er ei fode wedi bod yn ofalwr, mae’n methu derbyn help gan bobl.Mae’n teimlo ei fod e ar wahân ac os oes yna air arall ideimlo sut mae’n teimlo, rhwystredig yw e. Mae ynarwystredigaeth lwyr nad yw e’n gallu gwneud y pethaumae’n moyn gwneud. Mae’n methu dod i ben ragor.”Hunaniaeth a rhyweddRoedd gan nifer o’r ymatebwyr wahaniaeth clir mewn cofo ran y ffyrdd yr oedd dynion a menywod yn ymdrin ârhagolygon a heriau tyfu’n h"n. Yn gyffredinol, y teimladoedd bod menywod yn ymdopi’n well na dynion. Fel ydywedodd y dyn yma yn ei bedwardegau:“Dwi wedi sylwi os bydd g!r yn marw a bod y wraig yncael ei gadael ar ei phen ei hun mae hi’n dod i ben yn ddaiawn. Mae’n mynd mâs, ffrindiau gyda hi o hyd ac ati. Ondos yw pethau’n digwydd fel arall, eitha gwael yn ymdopiar eu pen eu hunain yw dynion ar ôl colli cymorth eupartner. Maen nhw’n tueddu i wneud llawer llai aheneiddio lot gyflymach.”Roedd dyn arall yn ei bedwardegau’n cytuno:“Rwy’n gweld lot o ddynion sy’n colli eu partneriaid ynmynd i’w cragen. Mae’n wahanol gyda menywod. Maennhw fel petai gwell rhwydwaith o gefnogaeth gyda nhw.Maen nhw'n mynd allan yn amlach, ac yn aml yn gwneudmwy o bethau nag oedden nhw’n arfer.”Dywedodd menyw yn ei phedwardegau:“Dwi’n meddwl yn achos dynion mai cryfder corfforol ywe. Sylwes i ar hyn gyda Dad. Pan oedd e’n ifancach roedd24

Dywedodd un arall:“Dwi’n credu ei fod o’n fyd gwell i ni nag i’n rhieni neu eurhieni nhw. Roedden ni’n hapusach ac roedd gynnon nifwy o ryddid fel plant nag sydd gan blant heddiw dwi’nmeddwl. Y dyddiau yma hefyd mae’r cyfleusterau’n well atei gilydd. Mae meddygaeth wedi gwella dros yblynyddoedd. Pan ewch chi allan ar ddydd Sadwrn prysurmae’n hyfryd gweld yr holl bobl yma allan yn eu cadeiriauolwyn ac ar eu walkers ar olwynion. Ar un adeg, wyddochchi, byddai’r bobl yna’n doomed.”SylwebaethCafodd dwy o heriau mawr heneiddio eu hamlygu yn yseminarau: iechyd, ac unigedd neu arwahanrwydd. Fel ydywedodd un aelod o un seminar:“Y peth mwyaf y bydd pobl yn poeni amdano yw bod arwahân a methu rheoli eu bywydau. Mae hyn yn galludigwydd hyd yn oed os ydych chi ynghanol pobl mewnsefyllfa gofalu fel mae’n cael ei galw. Mae’n gallu digwyddoherwydd pethau bach, ond pethau sydd o bwys mawr oran ansawdd eich bywyd pan fyddwch chi’n h"n –ansawdd y cynfasau ar eich gwely, a allwch chi gael eichteledu a’ch radio eich hun yn hytrach nag un cymunedol,neu faint o’r gloch y cewch chi baned o de yn y bore”.Aeth aelod arall ymlaen:“Mae yna ddau ddimensiwn o leiaf i unigrwydd: y gallu igyfathrebu’n effeithiol â phobl eraill a’r hyn y gallech eialw’n ddimensiwn ‘gyffyrddiadol’ ar gysylltiadau dynol,hyd yn oed cysylltiad ag anifeiliaid anwes. Mae cyfathrebuam fod yn wahanol yn y dyfodol. Bydd mwy o gyfleoedd ibobl; ifanc heddiw pan fyddan nhw’n h"n, drwy’rcyfrifiadur a’r rhyngrwyd. O ran y peth cyffyrddiadol, yn26

Japan mae ganddyn nhw robotiaid yn barod a ffwr drostynnhw, c!n bach robotig. Maen nhw’n dod!”Roedd yna gryn dipyn o fyfyrio yn y drafodaeth arbrofiadau cyferbyniol y genhedlaeth h"n heddiw aphrofiadau cenedlaethau’r dyfodol. Fel y dywedodd unaelod:“Wnaeth y genhedlaeth h"n fyw drwy ddogni. Maegrwpiau ifanc heddiw wedi byw drwy oes y defnyddiwr.Rydyn ni’n hau hadau ein hafiechyd ein hunain drwygyfrwng gordewdra.”Gofynnodd un aelod o seminar, “Ydyn ni’n ddigonuchelgeisiol ar ran pobl h"n? Dylen ni annog pobl mewngweithgareddau fel dysgu iaith, neu wrth wneud ymarfercorff.”A dywedodd un arall, “Yn gyffredinol dydyn ni ddim yndylunio cymdeithas i ymdopi â heneiddio. Fe ddylen ni fodwrthi’n cynllunio sut i adeiladu cymunedau sy’nheneiddio’n dda gyda’i gilydd. Un dull adeiladol yw’rrhaglen Heneiddio’n Dda sy’n cael ei datblygu yn Sir Fôn.”Menter Heneiddio’n Dda Ynys MônMae tîm Strategaeth Pobl H"n yr awdurdod lleol wediennill grant o £495,000 gan y Loteri Fawr i sefydlu taircanolfan Heneiddio’n Dda yn Amlwch, Llangefni aBrynsiencyn. Mae lleoliadau yn y tair cymuned wedi’uhadnewyddu â’r canlynol – cegin fawr, campfa, acystafelloedd sydd â chysylltiad â’r rhyngrwyd ar gyfergweithgareddau eraill. Mae pob canolfan yn cynnig:• Nyrs gymunedol• Sesiynau o weithgareddau corfforol.• Canolfan ar gyfer pryd ar glud, clybiau cinio, achyngor ar fwyta’n iach.• Mentrau cymdogion da fel gwasanaeth tacsi a gofal27

dydd.• TG a chyfleoedd eraill ar gyfer dysgu gydol oes.• Cysylltiadau â chynllun warden cymunedol, nôl negesa chymorth i bobl h"n mewn tai gwarchod.• Cyngor ar fudd-daliadau a phensiynau, a dyddiaugwybodaeth.• Rhwydwaith o wirfoddolwyr lleol i gydlynu prosiectaucymunedol fel anerchiadau, a theithiau undydd.Roedd rhai o aelodau’r seminarau’n teimlo bod y fenter ynYnys Môn yn un y byddai’n fuddiol ei hefelychu ledledCymru. Yn aml gall cynlluniau arloesol o’r fath ddatgeluanghenion cudd. Felly, er enghraifft, yn ystod gwyliau haf2009 cafodd trefnwyr rhaglen Heneiddio’n Dda wybodbod nifer y bobl h"n a oedd yn dod i ganolfannau’ngostwng. Gwelwyd yn gyflym fod hyn yn digwyddoherwydd y dyletswyddau gofalu oedd gan lawer tuag at!yrion ac wyresau. Mewn ymateb, sefydlodd y rhaglenbrosiect ysgolion dros yr haf. Dros gyfnod o bum wythnoscynigiwyd gweithgareddau i bobl h"n a’u h!yrion a’uhwyresau gan gynnwys crefftau, gemau, chwarae mewnband a chreu storïau digidol. Penllanw’r prosiect oeddparti i ddathlu campau pawb.28

5. Gwahaniaethu a rhagfarnu ar sail oedGwahaniaethu ar sail oed yw’r math mwyaf cyffredin owahaniaethu y bydd pobl yn ei brofi yn nes ymlaen yn eubywydau. Yn ôl pôl ICM gan Age Concern yn gynnar yn2008, yng Nghymru:29• Mae 46 y cant o bobl yn dweud y byddai cael eutrin yn annheg oherwydd eu hoed yn bryder difrifoliddyn nhw wrth dyfu’n h"n.• Mae 57 y cant o bobl 50-54 oed a 54 y cant o bobl55-64 oed yn credu bod gwahaniaethu ar sail oedyn bodoli yn y gweithle. Mae hyn ychydig yn uwchna’r ffigur o 51 y cant yn achos oedolion o boboed.• Mae 18 y cant o bobl dros 50 oed, gan godi i 20 ycant sy’n fwy na 65 oed, yn teimlo eu bod wedidioddef gwahaniaethu yn sgil eu hoedran. Mae hynyn cymharu â 10 y cant o’r rhai 35-49 oed.Wrth gwrs, mae yna lawer o fathau gwahanol o agweddaunegyddol at bobl h"n. Yn y grwpiau ffocws roedd ynasafbwyntiau cyferbyniol ynghylch hyd a lled gwahaniaethua rhagfarn yn erbyn pobl h"n. Er enghraifft, roedd ynwerth nodi o ran y bobl y buon ni’n siarad â nhw maihynaf yn y byd yr oedden nhw, lleiaf yn y byd yr oeddennhw’n credu bod hyn yn broblem. Fel y dywedodd y fenywyma yn ei hwythdegau yn yr Wyddgrug:“Wel, dwi naill ai’n dwp neu’n groendew ond dwi erioedwedi’i deimlo fo.”Dywedodd un arall:“Dwi’n credu fy mod i wedi teimlo yr un fath gydol fy oesa dweud y gwir. Dwi ddim yn credu fy mod i wedi cael fynhrin yn wahanol. Wrth gwrs, dach chi’n mynd yn h"n onddach chi ddim yn sylweddoli, dach chi ddim yn meddwl amy peth, dach chi’n cadw i fynd dyna i gyd.”

Cafwyd nifer o sylwadau am ddefnyddio iaith a sut maeterminoleg yngl"n â phobl h"n wedi newid. Fel y sylwodddwy fenyw yn eu saithdegau:“Roedd y pregethwr dydd Sul yn dweud bod y gair ‘old’wedi diflannu o’r iaith Saesneg. Dach chi ddim yn mynd igartref hen bobl mwyach, i gartref gofal dach chi’n mynd.Does yna ddim pensiwn henoed bellach. Pensiwn y wladydi o erbyn hyn.”“Cafodd yr ysbyty wared ar y gair geriatrig raiblynyddoedd yn ôl. Roeddwn i’n arfer crebachu y tu mewnpan fyddwn i’n mynd yno ac yn gweld yr arwydd i’r wardgeriatrig. Ond maen nhw wedi stopio hynny r!an.”Ar y llaw arall, mae’n ymddangos bod pobl o genedlaethaueraill yn fwy sensitif i wahaniaethu ar sail oed sydd,medden nhw, yn gallu digwydd mewn ffyrdd pur gynnil.Disgrifiodd menyw yn ei chwedegau y profiad canlynol oofalu am ei rhieni oedrannus gartref:“Am saith mlynedd fues i’n gofalu am Mam a Nhad panoedd y ddau yn eu hwythdegau. Roedd Mam yn 86 ynmarw a Nhad yn 90. Penderfynes i na chaen nhw fynd igartref hen bobl achos doedd Nhad ddim yn gallu goddef ysyniad. Felly dyma symud fy hunan, fy ng!r a’m maboedd ddim ond yn ddeg oed i’w cartref nhw i ofaluamdanyn nhw. Fy mhrofiad i oedd ble bynnag yr aech chiefo pobl h"n, doedd pobl eraill ddim yn deall sut i ddelio ânhw. Doedd ganddyn nhw mo’r amynedd am eu bodnhw’n fwy araf. Doedd ganddyn nhw mo’r geiriau iawn iymdopi â’r sefyllfa. Byddwn i’n dweud bod hyn yngyffredin efo’r gwasanaethau y des i ar eu traws. Doedddim ots ble roeddech chi roedd hyn yn anhawster.”Cafwyd cryn drafod ar draws y grwpiau ffocws ar y ffaithbod pobl h"n yn gymharol anweladwy yn y gymdeithas.Fel y dywedodd y dyn yma yn ei bumdegau:30

“Mewn gwledydd eraill rydych chi fel petaech chi’n fwyymwybodol o bobl h"n, yn eistedd ar ben stryd ac ati.Yma fyddwch chi ddim yn gweld cymaint â hynny o bobloedrannus allan. Mae rhyw fath o anweledigrwydd gydapobl h"n.”Awgrymodd menyw yn ei hugeiniau yn Llaneurgain:“Dwi ddim wir yn gweld lot o hen bobl, wyddoch chi. Dwi’nmeddwl am y gymdeithas fel petai’n cynnwys pobl o’nhoed ni a hwyrach oed ein rhieni. Rwyt ti fel petaet ti’nanghofio eu bod nhw yno.”Ychwanegodd dyn yn ei ugeiniau:“Maen nhw’n dweud efo’r boblogaeth yn mynd yn h"ndrwy’r amser fod yna lot fwy o bobl h"n am fod mewnugain mlynedd. Beth fyddan nhw’n wneud? Ble fyddannhw?”Dywedodd dyn yn ei bumdegau o Gaerdydd:“Dwi’n credu bod llawer o’r rheswm am y ffordd mae poblh"n yn cael eu gosod ar y cyrion yn deillio o sefydliadau,cartrefi gofal ac ati. Cyn gynted ag y bydd rhywun ynoedrannus, yn eiddil ac yn methu symud o gwmpas, maennhw’n mynd i mewn i gartref ac maen nhw’n anweladwy.”Awgrymodd menyw yn ei phedwardegau yng Nghaerdyddfod yna ddiffyg ymwybyddiaeth ynghylch gallu parhausllawer o bobl h"n:“Dyw pobl ddim yn gweld digon o enghreifftiau o bobl h"nwirioneddol alluog. Maen nhw’n cael eu tynnu allan olygad y cyhoedd a dweud y gwir. Dwi’n ffodus i weithiogyda rhywun sy’n dal i weithio yn 83 oed. Mae’ngyfreithiwr hynod o uchel ei barch mewn eiddo masnacholac un o’r bobl fwya clyfar dwi’n nabod. Fyddai neb byth ynei gyhuddo fe o fod yn ffwndrus, ddim o gwbl. Mae’r boblifanc i gyd sy’n gweithio gyda fe yn dweud ei fod yn newideu hargraff nhw o bobl yn eu hwythdegau yn llwyr.”31

Roedd rhai ymhlith y bobl yn eu tridegau y buom ynsiarad â nhw yn credu eu bod nhw weithiau’n amlygumathau anymwybodol o wahaniaethu. Fel y dywedodd unfenyw:“Pan fydd pobl yn dechrau colli eu clyw a chithau’ndechrau siarad yn uwch mae’n rhaid bod hynny’nnawddoglyd. Mae fy Mam-gu i’n 94 ac mae Alzheimer’sarni a dwi’n ffeindio fy hun yn colli amynedd gyda hi, acwedyn dwi’n grac gyda’n hunan am fod fel’na.”Roedd yna deimlad ymhlith rhai o’r ymatebwyr fod yffordd y mae cyllid yn gweithio yn y gymdeithas yngwahaniaethu yn erbyn pobl h"n yn awtomatig. Fel ydywedodd dyn yn ei bedwardegau yng Nghaerdydd:“Ar y cyfan mae cost bywyd yn gwahaniaethu’n awtomatigyn erbyn pobl h"n, yn fy marn i.”Roedd menyw yn ei phedwardegau yng Nghaerdydd yncredu bod toriadau gwariant y sector cyhoeddus yn fathanuniongyrchol o wahaniaethu am eu bod yn effeithio arbobl h"n yn anghymesur:“Mae yna lawer llai o weithgarwch mewn canolfannaucymunedol i bobl h"n y dyddiau hyn. Dw i’n gweithiomewn coleg ac roedden ni’n arfer gwneud lot o addysggymunedol, oedd yn gyfle i bobl h"n gymdeithasu.Bydden nhw’n dod i ddosbarth am ddwy awr o beintio, erenghraifft. Ond allwn ni ddim fforddio hynny nawr, achosbod rhaid rhoi’r flaenoriaeth i’n cyllid ni ar gyferhyfforddiant mewn sgiliau i bobl ifanc. Dwi’n credu maidyna’r flaenoriaeth gywir ond mae e’n arwain atwahaniaethu yn erbyn pobl h"n.”Roedd yna safbwyntiau cyferbyniol ynghylch ygostyngiadau y mae gan bobl dros 60 oed hawl i’w cael,megis tocynnau bws, mynediad i byllau nofio athrwyddedau teledu. Awgrymodd un dyn yn ei bumdegauy dylen nhw gael eu rhoi yn gynharach. Ar y llaw arall32

oedd dyn yn ei chwedegau’n credu bod llawer o bobl h"nyn gymharol dda eu byd ac nad oedd arnyn nhw angencymorthdaliadau fel hyn:“Rwy’n credu y dylai gostyngiadau gael eu rhoi i rieni sy’ngweithio ac sydd â phlant, mae llawer ohonyn nhw’n eichael hi’n anodd. Mae llawer o bobl wedi ymddeol yn euchwedegau a’u saithdegau yn gallu fforddio talu’r prisllawn yn hawdd. Mae’r gymdeithas yn credu bod ygenhedlaeth h"n yn dlawd ond mewn gwirionedd, dydynnhw ddim.”Dywedodd menyw yn ei phedwardegau o Gaerdydd:“Mae gyda ni fater yn y Coleg lle dwi’n gweithio lle maeyna ddwy fenyw, un yn 58 a’r llall yn 62, sydd am ddod argwrs. Mae hawl gan un i ddod i’r cwrs am ddim ond mae’rllall yn gorfod talu. Nawr dwi’n credu bod hynny’n hollolannheg.”Dywedodd un arall:“Rwy’n deall bod prawf modd yn gymhleth, ond yr un prydmae yna lot o bobl yn cael arian o’r cronfeydd cyhoeddusac mae’n amlwg bod dim angen arnyn nhw.”Ac ychwanegodd un arall:“Y broblem yw d"n ni ddim yn gwybod beth yw ‘hen’. Ife58, 62 neu 70?”Serch hynny, roedd eraill yn fwy cefnogol i ostyngiadau,er eu bod yn mynegi amodau weithiau, yn enwedig fellyrhai o’r bobl ieuaf. Dywedodd merch 11 oed o GwmRhondda:“Dwi’n meddwl bod y tocyn bws yn dda, ond beth ywpwynt y tocyn nofio achos wnân nhw ddim defnyddio fe.”Dywedodd gr!p o bobl ifanc 17 oed o Bort Talbot:33

“Dwi’n credu bod y tocyn bws yn syniad da achos dwiddim yn credu y dylen nhw yrru.”“Dwi’n credu y dylen nhw gael arian yn ôl ar bethau ambod nhw ddim yn gweithio.”“Erbyn i ni fod yn hen mae’n debyg y byddwn ni eisiaucymaint â maen nhw’n gael.”Roedd merch 13 oed o Bort Talbot yn cytuno â’r gosodiadolaf:“Dwi ddim yn credu bod y gostyngiadau yma i bobl h"n yngolygu gwahaniaethu achos pan fyddwn ni’n h"n byddwnni eisiau’r un manteision ag sydd ganddyn nhw nawr.”Roedd sylwadau’r rhai 20 oed yn cynnwys:“Mae’r cyfan yn ymwneud â pharch, on’d ydy? Cefnogipobl sy’n h"n na ti.”“Cadw’n heini yw pwynt y tocynnau bws a’r nofio. Yn ypen draw dylai hynny leihau bil y Gwasanaeth Iechyd.”“Mae’n rhoi rhywbeth i’w wneud iddyn nhw a tipyn ofwynhad allan o fywyd. Gallan nhw fynd i’r theatr a chaeltocyn rhad, a mynd ar y bws i dref glan môr.”“Mae’r un fath â pan dach chi’n fyfyriwr dach chi’n caelgostyngiadau, a pan dach chi’n h"n dach chi’n cael nhweto.”Tynnodd nifer o ymatebwyr sylw at ddelweddau anghysonac weithiau negyddol o bobl h"n yn y cyfryngau, fel ypwysleisiodd y fenyw yma yn ei phedwardegau oGaerdydd:“Mae’r cyfryngau’n dylanwadu lot ar ein barn ni, dwi’nmeddwl. Fe welwch chi fod rhywun 16 oed wedi pwnio henfenyw, ac yn sydyn mae pawb o’r farn bod pawb sy’n 16yn potential muggers. Ond mewn gwirionedd dim ondcyfran eithriadol o fach ohonyn nhw sydd.”Dyma farn menyw yn ei phumdegau, hefyd o Gaerdydd:34

“Rwy’n credu bod y cyfryngau yn aml yn fictimeiddio henbobl, chi’n gwybod. Maen nhw yn awtomatig yn creu’rddelwedd yma o bobl oedrannus fregus. Yr unig beth yweu gwarchod nhw achos dyn nhw ddim yn gallu gofalu arôl eu hunain.”Cyhuddodd menyw arall o’r un gr!p y cyfryngau ostereoteipio pobl h"n:“Cyn gynted ag y gwelwch chi’r hysbysebion yn yrhaglenni teledu rydych chi’n gwybod at ba gr!p oedmaen nhw’n anelu. Chwiliwch am hysbysebion amgadeiriau nos, bath i gerdded i mewn iddo a phethau atddiffyg ymatal.”Ymatebodd un dyn:“Ond mae’n rhaid ei fod yn gweithio, neu fydden nhwddim yn dal i redeg yr hysbysebion.”Er hynny, ymhlith amrediad oed uchaf ein grwpiau ffocwsni, roedd yr unig g!yn am wahaniaethu yn ymwneud aganawsterau wrth sicrhau yswiriant teithio, sef pwnc ycafwyd cytundeb cryf a chyffredinol arno ymhlith y gr!pdros 70 oed yn yr Wyddgrug:“Munud dach chi’n troi’n 70 wnân nhw ddim yswirio chi ifynd dramor.”“Mae hyd yn oed y banciau wedi stopio yswirio pobl dros70 r!an.”“Hyd yn oed efo Age Concern, os oes gynnoch chi excesso £100 dydyn nhw ddim eisiau’ch yswirio chi.”“A’r ffaith amdani yw bod gan lawer ohonon ni yr amsera’r arian i fynd dros y môr a gweld yr haul, a fyddai’ngwneud lot o les inni i gyd, yn enwedig â’r tywydd dan niwedi’i gael y gaeaf dwetha.”Sylwebaeth35

Dywedodd aelod o un seminar sy’n gweithio gyda phoblh"n yng nghefn gwlad Cymru:“Mae gwahaniaethu ar sail oed yn gynhenid yn eincymdeithas ni ac mae’n fater o bryder canolog ym maesiechyd a gofal cymdeithasol, addysg, gwasanaethauhamdden, cyflogaeth, a thai. Mae angen datblyguymagwedd holistig at gyllido gwasanaethau er mwynpeidio â gosod yr ifanc yn erbyn yr hen. Mae’n amsermeddwl yn arloesol, er enghraifft defnyddio’r gostyngiadyn y nifer sydd yn yr ysgol i droi’n hysgolion ynganolfannau cymunedol sydd hefyd yn gallu cynnigcyfleoedd addysgol i oedolion o bob oed.”Roedd aelodau eraill yn y seminarau’n credu bod agweddy gymdeithas at bobl yn newid yn bendant wrth iddynnhw roi’r gorau i weithio. Fel y dywedodd un:“Os nad ydych chi’n rhan o genhedlaeth sy’n gweithio,dydych chi ddim yn cael eich gwerthfawrogi. Yn aml, osydych chi’n hen does dim arian gyda chi, unlle i fynd, doesneb yn meddwl eich bod yn bwysig, does neb yn gofyneich barn. Ac os ydyn nhw, dydyn nhw ddim yn gwrandoar eich ateb chi. Dych chi’n anweladwy.”Un ymateb cyffredinol yn y seminar lle cafodd y farn honei mynegi oedd – er bod y disgrifiad yn rhy besimistig obosibl – fod yna ddigon o wirionedd yn y gwawdlun ihaeddu ymateb o ddifrif mewn polisïau.36

6. Talu am ofal a’i ddarparuFel y dywedwyd yn Ychwanegu Bywyd at yBlynyddoedd, ar 31 Mawrth 2009 roedd yna 1,187 ogartrefi gofal yng Nghymru, a 26,824 oedd nifer ygwelyau cofrestredig. Roedd y rhain wedi’u rhannu rhwngcartrefi gofal personol a chartrefi gofal nyrsio, fel y gweliryn y tabl a ganlyn:Darpariaeth cartrefi gofal yng Nghymru ym Mawrth2009Nifer y cartrefi GwelyauCartrefi gofalpersonolCartrefi gofalnyrsio890 14,454297 12,370Yn 2008 dim ond 12,766 o bobl dros 65 oed â chyllidcyhoeddus oedd mewn cartrefi gofal. Er gwaethaf y dueddddemograffig, mae nifer y lleoliadau wedi bod yn gostwngo’r uchafbwynt o ryw 22,000 o bobl y flwyddyn yn 2004, i14,117 o bobl yn 2008. Mae hyn yn cyfateb i ostyngiad o11.5 y cant yng nghyfradd y lleoliadau i 24.5 am bob1000 o’r boblogaeth dros 65 oed. I ryw raddau, bydd hynwedi cael ei wrthbwyso gan gynnydd yn y nifer sy’nariannu eu gofal eu hunain.Dangosodd adroddiad gan Gr!p Strategaeth GofalLlywodraeth Cymru yn 2003 na fydd ar Gymru angenmwy o ofal preswyl os gall newid patrwm y gwasanaethautuag at fwy o gymorth yng nghartrefi pobl a lleihaucyflymder troi’n ddibynnol, a hynny er gwaethafnewidiadau demograffig. Mae hyn yn her i’r Llywodraetham fod angen cryn dipyn o fuddsoddiad. Ond y dewis arallyw cynnydd sylweddol mewn gofal preswyl. Er hynny,mae’r mwyafrif o bobl h"n yn glir eu bod nhw am aros yneu cartrefi eu hunain mor hir â phosibl.37

Roedd yna safbwyntiau cryf yn y grwpiau ffocws ynghylchcartrefi gofal a chartrefi nyrsio a sut y dylen nhw gael eucyllido. Yn gyffredinol, roedd pob gr!p oed y daethon niar eu traws yn yr astudiaeth yma yn rhannu ymdeimlad oanghyfiawnder yngl"n â’r trefniadau cyfredol. Pam dylairhywun sydd â chynilon gael ei orfodi i’w defnyddio i dalu igael gofal, pan all rhywun arall sydd heb gronni cyfalafgael cymorth gan y wladwriaeth? Roedd gan y mwyafrif obobl brofiad personol uniongyrchol o’r mater, fel arferdrwy berthnasau oedd yn cael gofal, naill ai gan aelodauo’r teulu neu mewn cartref gofal. Syndod efallai oeddmai’r grwpiau iau oedd yn lleisio’r farn ffyrnicaf, fel ynachos y fenyw yma yn ei hugeiniau o Laneurgain:“Dwi’n meddwl bod y system gyfan ar gyfer talu amgartrefi nyrsio’n warthus. Mae’n costio £2,000 yr wythnosi gadw Nain mewn cartref nyrsio. Ond hi ydy’r unig un ynasy’n talu. Mae pobl eraill yna, sydd heb gynilo ceiniog, hebgynilo un diwrnod yn eu bywyd, yn cael yr un gofal amddim. Mae’n hollol warthus ei bod hi, sy wedi gweithiogydol ei hoes, wedi bod drwy’r Rhyfel a phob dim, yngorfod talu tra bod y llywodraeth yn talu ar ran pobl eraillsydd heb weithio o gwbl.”Cafodd yr un pwynt ei wneud gan fenyw yn ei chwedegau,o Hwlffordd:“Rwy’n credu ei bod hi’n annheg iawn fod pobl sy wedibod yn ofalus gydol eu hoes yn gorfod gwerthu eu cartref idalu am ofal tra bod pobl eraill, sy wedi bod yn afradlonac sy heb gynilion o bwys, yn cael eu talu gan y wlad.”Ychwanegodd dyn yn yr un gr!p:“Bydd pobl yn dechrau gofyn, beth yw pwynt cynilo a bodyn ddarbodus achos os gwna i mae’r wlad yn mynd igymryd e ta beth.”Er hynny, pan ddechreuodd y cwestiwn gael ei drafod ynfanylach daeth cymhlethdodau’r mater i’r amlwg a38

chynigiodd pobl safbwyntiau gwahanol. Fel y dywedodd unfenyw yn ei hugeiniau:“Mae gynnoch chi bobl yn cwyno eu bod nhw mewn fforddyn cael eu cosbi am eu bod nhw wedi cynilo drwy gydol euhoes, o’i gymharu â phobl eraill sydd wedi gwario pob dimac yn disgwyl i rywun arall dalu am eu gofal. Mae hyn’na’nfater anodd iawn i mi wneud sens ohono.”Gofynnodd dyn yn ei bedwardegau:“Os oes gan rywun yr holl arian hyn ar ôl cynilo drwy eioes a bod angen gofal arno fe, beth arall mae’n mynd iwneud â’i arian?”Dywedodd menyw o’r un oed:“Ni’n obsessed â’r syniad bod hawl gyda ni i basio popethymlaen i’r genhedlaeth nesa. Rwy’n credu ein bod ni’n rhygaeth i’r syniad yna.”Dywedodd menyw arall yn ei phedwardegau:“Nid bod yn anghyfrifol a methu cynilo at eich henoed ywhi o reidrwydd. Fe allen ni fod yn siarad am rywun sy’nennill yr isafswm cyflog neu ychydig bach yn fwy, sy’ngweithio ar hyd eu hoes, yn talu treth ac ati, ond sy hebgynilion achos roedd angen gwario popeth roedden nhw’nennill er mwyn byw. Fyddech chi’n dweud bod person fellyddim yn haeddu cael gofal mewn cartref gofal a chael ywladwriaeth i dalu amdano?”Roedd y farn a ganlyn, gan fenyw yn ei phumdegau, ynadlewyrchu teimlad cyffredin:“R"n ni’n cydnabod y dylai’r wladwriaeth mewncymdeithas waraidd dalu am y system addysg i blant aphobl ifanc. Yn yr un ffordd yn union fe ddylen nigydnabod bod gennyn ni boblogaeth sy’n heneiddio ac ydylai’r strwythurau priodol gael eu gosod i sicrhau ein bod39

ni’n gofalu am yr oedrannus sy angen gofal. Dylen ni jystweithio allan sut i dalu amdano.”Ond, fel y dadleuai dyn yn ei bedwardegau:“Mewn byd delfrydol dylai gofal nyrsio i’r oedrannus fod ynrhad ac am ddim ble mae ei angen, yn union fel yn yGwasanaeth Iechyd. Ond ryden ni’n byw mewncymdeithas sydd â phoblogaeth fwyfwy hen, a gyda’rgwasanaeth iechyd yn mynd yn fwyfwy drud, heb sôn amychwanegu beichiau eraill. Mae’n annhebyg iawn yn fymarn i y bydd y llywodraeth yma neu, a dweud y gwir,unrhyw lywodraeth arall yn gallu fforddio gofal am ddim ibawb pan fyddwn ni’n hen. Dwi’n credu bod rhaid inni fodyn realistig a dweud ei bod yn annhebyg iawn y bydd ywladwriaeth yn ariannu’r cyfan.”Ceid cydymdeimlad helaeth â’r syniad o ryw fath o gronfayswiriant gyffredin i dalu cost cartrefi nyrsio a chartrefigofal i bobl h"n sydd angen gofal o’r fath. Er hynny, roeddyna gryn amheuon ynghylch sut y gallai hynny gael eiwneud, ac ynghylch a allai trethi newydd gael eu clustnodifel hyn. Fel y dywedodd un fenyw yn ei phedwardegau:“Bydd llawer o drethi’n mynd i gronfeydd cyffredinol yTrysorlys yn lle cael eu defnyddio at yr hyn maen nhw’ndweud. Dyna’r pryder sydd gen i. A phwy fydd yn gyfrifolam yr arian ac a fydd yr arian yn mynd mewn gwirioneddi’r bobl go iawn sydd â’i angen e?Roedd menyw arall yn cytuno:“Dwi ddim yn trystio’r llywodraeth i rannu’r arian. I fi,gorau po leia yw’r llywodraeth.”A gofynnodd un arall:“Ydy’r gyfran o bobl sy’n mynd i mewn i gartrefi i’roedrannus yn codi neu’n gostwng? Fel dwi’n gweldpethau, mae mwy o ymdrech ac arweiniad yn cael ei40

dargedu ar geisio cadw pobl yn eu cartrefi eu hunain, afyddai’n golygu bod treth cartrefi gofal yn amhriodol.”Dywedodd dyn yn ei bedwardegau:“Byddwn i yn fras o blaid ceisio creu cynllun i dalu am ofalar sail Cymru, gan y Cynulliad. Ond rhaid inni wyneburealiti. Dydyn ni ddim yn bell o’r ffin gyda Lloegr. Sutfyddai’r system yn gweithio gyda pobl h"n yn symud iGymru ac wedyn, ar ôl cwpwl o flynyddoedd, yn dechrauhawlio am y gwasanaeth?Ychwanegodd un arall:“Efallai mai tair blynedd fyddai angen ichi fod yma cyncael rhedeg fel Cymro wedyn!”Heblaw mater ariannol talu am ofal, roedd yna bryderhelaeth ynghylch safonau cartrefi gofal a sut maen nhw’ncael eu trefnu. Cafodd y pwynt ei wneud mewn moddhuawdl gan fenyw yn ei chwedegau yn Hwlffordd:“Busnesau yw’r cartrefi gofal hyn a dyna’u syniad cyntanhw, eu bod nhw’n rhedeg busnes. Ond yn fy marn i,dylen nhw fod yn meddwl i ddechrau am ofal y bobl sy’ncael eu carco. Sai’n credu dylai’r cartrefi hyn allu cael eurhedeg fel busnes sy’n anelu gynta i gyd at wneud elw.”SylwebaethNododd aelodau’r seminarau nad yw’r mwyafrif o bobl h"nyn mynd i gartrefi gofal, ac nad yw’r mwyafrif yn dymunogwneud. Er enghraifft, methodd arolwg gan Gofal aThrwsio Cymru ymhlith 900 o bobl yng Ngheredigion ddodo hyd i neb a ddywedodd ei fod am fynd i gartref gofal. Erhynny, ac yng nghefn gwlad Cymru yn arbennig, mae’nbosibl na fydd gan bobl h"n ddewis. Fel y dywedodd un oaelodau’r seminar:41

“Mae p’un a allwch chi aros yn eich cartref eich hun wrthichi dyfu’n h"n yn gallu bod yn dipyn o loteri codau post,yn enwedig yng nghefn gwlad Cymru lle gallwch chi fododdi ar y brif heol heb fysus yn pasio. Beth sy’n digwyddpan allwch chi ddim gyrru mwyach?”Honnodd aelod o un seminar mai Ceredigion sydd â’r lefeluchaf o farwolaethau yn ystod y gaeaf yng Nghymru, obosibl yn sgil cyfuniad o hen stoc dai, arwahanrwydd adibyniaeth ar storio tanwydd solet. Galwodd un aelod amnewid radicalaidd yn y ddarpariaeth tai:“Mae angen datblygu unedau bach ar gynllun priodol -modern, cynllun agored, gyda digon o oleuni a dwy stafellwely a lle bach y tu allan. Mae angen i ddatblygwyr preifatgael eu dylanwadu i gynhyrchu’r elw mwyaf posibl oleiniau tir, nid drwy gynllunio tai mawr crand, ond drwygreu unedau cymysg eu deiliadaeth drwy ddylunioarloesol, er enghraifft o amgylch cwrt yn y canol. Gallai’runedau ddarparu hefyd ar gyfer gweithwyr proffesiynolifanc (fel athrawon, nyrsys, a’r heddlu) i geisio cyfrannu atadeiladu cymuned y dyfodol a chreu rhwydweithiau ogymorth lefel isel i bobl h"n.”Mewn rhannau o Gymru gall fod yn brofiad trawmatighefyd i bobl fynd i gartref gofal Saesneg ei iaith. Maennhw’n eu cael eu hunain mewn awyrgylch cwbl ddieithrsy’n gallu bod, yn ôl disgrifiad un aelod, “yn fath ogreulondeb”. Ac ychwanegodd:“Dylai’r mater yma gael ei godi gyda chlinigwyr a dylai fodyna ganllawiau ym Mesur y <strong>Gymraeg</strong> sy’n mynd drwy’rCynulliad Cenedlaethol. Hefyd mae angen inni hybu’rproffesiynau gofalu ymhlith y Cymry Cymraeg. Mae angenhyfforddi drwy'r <strong>Gymraeg</strong>, achos mae pobl sy’n hyfforddidrwy’r Saesneg yn tueddu i golli eu hyder i ddefnyddio’r<strong>Gymraeg</strong>. A ble mae’r therapyddion lleferydd Cymraeg?”Nodwyd bod pobl sy’n siarad Cymraeg fel mamiaith acsy’n dioddef dementia yn gallu colli eu gafael ar ySaesneg. Yn y Cymru wledig, hefyd, mae pobl sy’n42

La ponte s’effectue de la mi-avril à la mi-juillet et l’envol des jeunes de la mi-juin à fin août. Leterritoire de chasse est d’une superficie variable, selon les disponibilités alimentaires, de l’ordrede 300 à 900 ha. L’oiseau chasse le plus souvent en survolant la végétation à basse altitude,plongeant d’une faible hauteur sur ses proies ; mais il peut également se poster à l’affût sur unpiquet ou un buisson.Le régime alimentaire est très diversifié etdépend beaucoup de la faune présente surson territoire de chasse. Cette espèce, trèsopportuniste, peut se spécialisertemporairement dans les proies les plusabondantes durant la période dereproduction. Lorsque son terrain de chassese trouve en espace agricole, un couple debusards consomme plus de 1000 campagnolspar an et jusqu’à 25 par jours en période denourrissage des jeunes. De ce fait, il est unauxiliaire précieux à la protection descultures.Répartition des Busard des roseaux nicheursen France entre 1985 et 1989 – cf Ref 4Mesures de protection et effectifs ?Toutes les espèces de busard sont protégées au niveau national et sont inscrites à l’annexe I dela directive européenne de 1979 dite «Directive Oiseaux».En Lorraine, les busards font l’objet d’actions concrètes de sauvegarde depuis plusieurs années,sous l’égide de la délégation régionale de la Ligue pour la Protection des Oiseaux, à laquelle leParc Naturel Régional a toujours apporté son soutien pour ces campagnes.Le Busard des roseaux est le moins rare et le moins menacé des busards européens et la Lorraineabrite l’une des plus importantes populations nicheuses de France. Ainsi, 150 couples environ separtagent les étangs de Moselle et de Woëvre. De plus on peut l’observer lors de ses haltesmigratoires. Cependant, comme de nombreuses espèces d’oiseaux aquatiques, il est directementmenacé par les activités humaines.La disparition des marais (drainage, mise en culture,…) et des roselières (intensification piscicole,recalibrage et curage excessif d’étangs) et l’augmentation de la fréquentation (tourisme, loisirs)des étangs et lacs causent des dérangements excessifs, la suppression des territoires de chasseet de reproduction. La pollution, le drainage, le retournement des prairies, la suppression deshaies, l’utilisation de pesticides sont autant de facteurs qui menacent directement le Busard desroseaux. Enfin, il est encore aujourd’hui accusé, à tort, de détruire le gibier et faitrégulièrement l’objet de tirs illégaux et de braconnage.Ouvrages de références :1. Collectifs (LPO, Michel H.) 1993/ A la découverte des oiseaux de Lorraine. Editions Serpenoise. 259 p.2. Beaman M.& Madge S. 1998/ Guide encyclopédique des oiseaux du Paléarctique occidental. Nathan. 869 p.3. Jonsson L. 1993/ Les oiseaux d’Europe, d’Afrique du Nord et du Moyen-Orient. Nathan. 559 p.4. Yeatman Y.& Jarry G. 1994/Atlas des oiseaux nicheurs de France. Société ornithologique de France. 775 p.P a r c n a t u r e l r é g i o n a l d e L o r r a i n e - janvier 2000 - Le Busard des roseaux.

7. Perthnasoedd sy’n pontio’r cenedlaethauWrth i bobl symud drwy eu bywydau, ac yn enwedig wrthgyrraedd eu degawdau canol, maen nhw’n dod yn fwyfwyymwybodol o’r cenedlaethau ochr yn ochr â nhw. Yn amlmae gan bobl yn eu pumdegau a’u chwedegaugysylltiadau agos â phobl h"n a phobl iau, sy’n gallu dod âphroblemau yn ogystal â chip ar syniadau a chyfleoeddnewydd. Roedd un fenyw hanner cant oed y buom ynsiarad â hi yng Nghaerdydd yn disgrifio’i phrofiad fel bywmewn brechdan aml-haen:“Dwi wedi colli fy rhieni dros y tair blynedd diwethaf, ondmae gan lawer o’m cyfoedion i rieni oedrannus o hyd iofalu amdanyn nhw, gyda’r holl anawsterau, ac ar yr unpryd maen nhw’n poeni am eu plant nhw. R"n ni felpetaen ni’n cael ein gwasgu yn y canol. Dwi wedi colli fyhaen ucha fy hun bellach, ond dwi’n credu bod pobl o’nhoed ni yn gyffredinol yn ymwybodol iawn o anghenionuwch eu pen nhw ac o danyn nhw, ac yn dal i geisiogwneud bywoliaeth, talu’r morgais a phopeth.”Roedd menyw arall o oedran tebyg yn cytuno:“Galla i feddwl am nifer o enghreifftiau o bobl tua’n hoedni sydd ag anawsterau difrifol gyda’u rhieni a’u plant nhw.Dwy ddim yn gwybod sut maen nhw’n dod i ben â’rstraen. Mae eu rhieni nhw’n byw yn hirach ac mae euplant nhw’n tueddu i ohirio gadael y nyth. Er enghraifft,mae gen i ferch 32 oed sydd wedi dweud ei bod hi amsymud nôl adre yr wythnos nesa.”Ar yr un pryd, mae’r genhedlaeth yma o bobl yn eupumdegau a’u chwedegau yn eu gweld eu hunain fel rhaia fu’n eithriadol o lwcus i fod wedi’u geni ar yr adeg gywir.Fel y dywedodd un dyn yn ei chwedegau o Hwlfforddwrthon ni:“Dwi’n meddwl mai’n cenhedlaeth ni, yr un gafodd ei geniyn y 1930au, yw’r genhedlaeth fwya lwcus erioed, yn45

endant. Fe gollon ni’r rhyfel, ac r"n ni wedi colli’rrhyfeloedd wedyn. Roedd gennyn ni gyflogaeth lawn fwyneu lai drwy’r blynyddoedd i gyd nes inni gyrraedd 65.Llwyddon ni i brynu tai a byw mewn amgylchiadau deche.O siarad gyda ffrindiau a chydweithwyr maen nhw i gydyn dweud ein bod ni wedi bod yn lwcus, ond fydd ein planta’n h!yrion ni ddim mor lwcus.”Roedd dyn wrth ei ochr yn cytuno:“Llawer ohonon ni oedd y genhedlaeth gyntaf i fynd i’rbrifysgol. Fi oedd y cyntaf yn fy nheulu i.”Dywedodd un arall:“Ni oedd y baby boomers, chi’n gwybod. Mae hysbysebuwastad wedi anelu at ein cenhedlaeth ni wrth inni symuddrwy fywyd, ac mae’n dal i anelu aton ni nawr wrth inniheneiddio. Dyn ni’n tueddu i gymryd y peth yn ganiataol.”Roedd menyw yn ei phumdegau o Gaerdydd wedi’i tharogan y cyferbyniad rhwng ei phrofiad hi o fagu teulu ifancyn ei hugeiniau a’i thridegau a blaenoriaethau cenhedlaethei mam a’i phlant:“Yn ein cyfnod ni roedd pobl yn priodi’n ifancach, yn setloac yn magu teulu. Mae gen i ddau o blant, un ohonynnhw’n ferch 33 oed a dyw hi ddim yn meddwl o gwbl amsetlo lawr, mae’n rhy brysur yn mwynhau. Nawr bod fymhlant i wedi tyfu dwi’n dal i deimlo’n ddigon ifanc i fyndati i wneud y pethau golles i pan oeddwn i yn fynauddegau a’m tridegau. Achos bod ni wedi cael einteuluoedd yn ifancach mae’n debyg ein bod ni’n dal âdigon o fywyd ynddon ni i fynd i wneud y pethau yna. Ondpan oeddwn i yn fy nauddegau wnes i ddim dychmygunawr mod i bron yn chwedeg y byddwn i’n dal i ddysgusgiliau newydd ac yn cael anturiaethau newydd. Doedd hiddim yr un fath o gwbl i genhedlaeth fy mam oedd ynddigon bodlon ymddeol yn chwedeg.”46

Gwnaeth menyw arall o Gaerdydd yr un pwynt, ond o benarall y raddfa:“Dwi’n 33 a phan oedd fy mam yr un oedran â fi roedddau o blant ganddi a swydd hefyd. Ond dyma fi yn dal ibartïo fel stiwdant y rhan fwya o’r amser. Mae mam yngwgu ar y bywyd dwi’n byw, ond wedyn dwi’n gwgu ar eibywyd hi mewn ffordd wahanol. Mae’r cyfan i gyd ynnewid drwy’r amser, on’d yw e.”Fel hyn roedd menyw yn ei phumdegau’n gweld pethau:“Yn gyffredinol roedd cenhedlaeth ein rheini ni mewn unswydd drwy eu gyrfa gyfan. Felly erbyn iddyn nhwgyrraedd trigain neu bump a thrigain roedd angen iddynnhw ymddeol. Serch hynny, mae llawer ohonon ni wedicael mwy nag un yrfa, neu bortffolio o alwedigaethau osmynnwch chi, felly mae wastad rhyw ddiddordeb newydda rhywbeth i’n cadw ni i fynd. Dych chi’n gorffen rhywbethac yn symud ymlaen. Felly, er fyddwn i ddim am fynd nôl iwaith amser-llawn dwi’n bendant am gadw swydd ranamsera chael amser i’r holl anturiaethau yna dwi’n edrychymlaen atyn nhw. Dwi angen gweithio i dalu am fy amserhamdden.”Disgrifiodd menyw yn ei chwedegau o Hwlffordd y tyndraoedd yn cael ei greu am fod y gwahanol genedlaethau ynei theulu hi yn cyd-fyw ar adeg anodd:“Fues i ddim yn gwneud lot gyda’n rhieni ar ôl i fi dyfu lanhyd at dair blynedd olaf eu bywyd nhw. Roedd nhad ynddyn abl iawn nes cyrraedd 86 neu 87. Wedyn aeth eiglyw a’i olwg yn waeth ac fe gollodd e goes. Fellysymudon ni fel teulu i fyw i gartref fy rhieni i edrych ar ôlnhw. Credwch chi fi mae’n waith caled delio â’r hollasiantaethau. Mae rhaid ichi droi’n advocate. Roedd y mabyn ddeg pan aethon ni yna gynta i fyw. Roedden ni’n bywar draws y cenedlaethau. Doedd hi ddim yn hawdd. Roeddamrywiaeth o bobl yn dod i helpu, nyrsys ardal, doctoriaidac ati. Ond y peth oedd yn taro fi fwya oedd y diffygcymorth i gadw pobl yn eu cartref eu hunain.”47

Roedd dyn yn ei chwedegau, yntau hefyd o Hwlffordd, yncofio:“Buon ni’n gofalu ar ôl mam y wraig pan fuodd ei thad hifarw. Wy’n cofio hefyd pan on i’n grwt gartre fod mam-guwedi dod i fyw aton ni am rai blynyddoedd ac a gweud ygwir buon ni’n gofalu amdani nes buodd hi farw. Dwyddim am fyw gyda neb fy hunan os galla i osgoi hynny.Ond os cyrhaeddwch chi bwynt lle mae angen cymortharnoch chi, fe fyddwn i’n edych ar y teulu gynta, ynhytrach na’r wlad. Rwy’n credu bod y teulu danddyletswydd i ofalu am eu henoed.”Ond atebodd dyn arall, hefyd yn ei chwedegau:“Dwy ddim yn cyd-fynd, dylen nhw wneud e o gariad.”A dywedodd un arall:“Fyddwn i ddim ishe bod yn faich ar fy mhlant i.”Bu llawer o bobl yn myfyrio ar y ffordd y maeamgylchiadau’r teulu wedi newid dros y blynyddoedd gannewid telerau’r drafodaeth yma. Dyma sut roedd menywyn ei saithdegau yn yr Wyddgrug yn disgrifio pethau:“Cwpwl o genedlaethau yn ôl roedd teuluoedd yn tueddu ifyw yn agos i’w gilydd. Bryd hynny doedd dim rhaid i boblh"n fod yn gyfrifol am lawer iawn, dim ond mwynhauderbyn tendans. Mae pethe wedi newid lawer iawn ershynny. Den ni i gyd wedi symud o gwmpas lot ac yngyffredinol r!an ryden ni’n byw ymhellach oddi wrth eingilydd, weithiau lot ymhellach. Den ni ddim yn disgwyl ineb wneud pethe droston ni y dyddiau yma fel roeddteuluoedd erstalwm.”Roedd ymdeimlad cryf ar draws y grwpiau oed fod ganneiniau a theidiau le arbennig ym mywydau pobl, boed osafbwynt plant sy’n tyfu ynteu o safbwynt oedolion sy’n48

cofio eu plentyndod. Fel y dywedodd un fenyw yn eithridegau:“Pan oedd ein neiniau a’n teidiau’n fyw roedden ni wrthein boddau yn treulio amser efo nhw yn gofyn iddyn nhwfynd drwy hen luniau a sôn am sut roedd pethau panoedden nhw’n fach. Mae gynnoch chi berthynas wahanoliawn efo nhw ac efo’ch rhieni.”Dywedodd un arall:“Mae’n ddolen gyswllt â’r hen ffordd Gymreig o fyw mewngwirionedd. Roedden ni’n arfer clywed storïau am sutroedden nhw’n cerdded dair milltir i’r ysgol ac yn cerddedyn ôl ac ymlaen i’r capel. A dyma ni’n heicio yn Awstralianeu’n dilyn taith y Llewod yn Seland Newydd. Rydyn niwedi byw mewn dau fyd gwahanol a dweud y gwir.”Soniodd llawer o’r neiniau a’r teidiau y buom yn siarad ânhw fod y pwysau ar fywydau eu plant yn golygu bodrhaid iddyn nhw ymwneud mwy â’u h!yrion a’u hwyresaunag yr oedden nhw wedi’i rag-weld. I rai roedd y profiadyn agos i fod yn rhiant yr ail dro. Fel hyn roedd un fenywyn Hwlffordd yn esbonio pethau:“Wel, mae’r ddau riant yn gorfod gweithio on’d "n nhw,neu allen nhw ddim fforddio’u morgais. Ond mae hynny’ngolygu bod dim cymaint o amser gyda nhw i dreuliogyda’u plant. Dyna ble mae mam-gu a dad-cu yn dod imewn i lanw’r bwlch. R"n ni’n gweld bod rhaid i ni wneudllawer mwy o ran disgyblaeth a pharch gyda’r plant nag ybydden ni wedi disgwyl.”Ychwanegodd eraill:“Mae lot o famau sy’n gweithio’n teimlo’n euog am nadydyn nhw yno drwy’r amser.”“Os ewch chi nôl 30 mlynedd roedd llawer mwy o famaugartre gyda’u plant.”Dywedodd menyw yn ei phedwardegau o Gaerdydd:49

“Er ei bod hi’n ddifyr treulio amser gyda’ch !yrion a’chwyresau wrth gwrs, ddylech chi ddim bod yn codi nhw’rbore i fynd i’r ysgol, eu hela nhw o’r t", a’u gweld nhw etoar ôl ysgol. Cyfrifoldeb y rhieni ydy hynny.”Ac ychwanegodd dyn yn yr un gr!p:“Weles i arwydd yng nghefn car pa ddydd yn dweud ‘Slowdown, grandchild on board’, ac yn ystod y school runroedd hyn. Yn sydyn reit, y rhieni sy’n gofalu am blant euplant, am fod y plant yn gorfod gweithio. Beth yw ochrarall y geiniog yna?”Wrth gwrs, gall cysylltiad agos nain a thaid ymmagwraeth !yrion ac wyresau fod yn gadarnhaol iawn, fely cofiodd y dyn yma yn ei ugeiniau, o Laneurgain:“Roedd nain a thaid yn chwarae rhan fawr yn fy mywyd i.Roedden nhw’n gofalu amdana i drwy’r dydd pan oeddmam a nhad yn gweithio. Dwi’n dal yn gweld nhw’ngyson. Dwi hyd yn oed yn mynd allan i gymdeithasu efonhw ambell waith.”Er hynny, mae cysylltiad agos nain a thaid yn gallu creutyndra weithiau, yn arbennig pan fydd anghytunoynghylch sut i fagu plant. Soniodd y dyn yma o Hwlfforddam ei brofiad yntau:“Cafodd plant ni eu codi’n eitha strict, chi’n gwybod. Ronnhw’n gwybod ble roedd y ffiniau. Dyw hi ddim yr un fatho gwbl y dyddiau hyn. Mae’r ffordd mae plant yn cael eucodi mor bell o’r ffordd roedden ni’n codi’n plant ni nesmod i’n gorfod cerdded i ffwrdd. Dwi’n gorfod gadael y t"ac eistedd yn y car weithiau. Mae hynny’n creu tensiwn acmae’n gallu bwrw cysgod dros ein perthynas ni. Rydynni’n siarad am hyn gyda phobl yr un oed â ni ac mae’nthema sy’n codi drosodd a throsodd.”Ar y llaw arall, dywedodd llawer o’r bobl ifanc y buom ynsiarad â nhw fod eu perthynas â’u neiniau a’u teidiau yn50

wahanol iawn i’w perthynas â’u rhieni. Fel y dywedodd unferch 17 oed ym Mhort Talbot, “Mae fel petai yna fwy obarch.” Roedd rhai o aelodau eraill eu dosbarth yn cytuno:“Fi’n ateb nôl wrth fy rhieni ond dwi byth yn ateb nôl ifam-gu a dad-cu. Bydde ofn arna i.”“Dyn nhw byth yn danto arnoch chi. Gallet ti fynd yno dairgwaith bob dydd a bydden nhw dal yn dy garu di.”“Dwi’n credu achos bod chi’n byw gyda’ch rhieni rydychchi’n gwybod popeth drwg am eich gilydd, ond gyda’chmam-gu a’ch tad-cu dych chi ddim yn nabod nhwgymaint.”“Mae’n Fam-gu yn nabod ochr dda fi ac ochr ddrwg fi, ni’ndod ymlaen mor dda. Dwi’n dweud popeth wrthi. Dwiddim yn dweud pethau wrth fy rhieni dwi’n dweud wrthihi. Mae’n hawsach siarad â Mam-gu.”O safbwynt y neiniau a’r teidiau, mynegodd llawer bryderynghylch rhagolygon eu h!yrion a’u hwyresau heddiw.Isod gwelir sgwrs rhwng tair yn eu hwythdegau yn yrWyddgrug:“Mae gen i dri o or-!yrion a dwi’n poeni beth ar y ddaearsydd o’u blaenau nhw. Dwi’n si!r fy mod i’n siarad ar einrhan ni i gyd. Dwi’n teimlo bechod drostyn nhw ar lawerystyr. Fyddwn i ddim yn hoffi cael fy ngeni r!an. Mae fymerch yn 54 ac yn dyfalu faint yn fwy medar hi weithiocyn ymddeol efo pensiwn.”“Dwi’n meddwl bod pob cenhedlaeth yn dweud hynny ameu rhai ifanc. Fyddwn i ddim yn hoffi cael fy ngeni heddiw,ac ati …”“Ond a fydden nhw’n hoffi cael eu geni pan gawson ni eingeni?”“Maen nhw’n dweud: dwedwch wrthon ni am erstalwm.”Mae disgrifiadau o’r gorffennol hefyd yn tanlinellu’rgwahaniaethau ym mhrofiadau’r cenedlaethau.Cyferbynnodd menyw 50 oed yng Nghaerdydd agweddcenhedlaeth ei rhieni ag agwedd cenhedlaeth ei phlant felhyn:51

“Buon nhw fyw drwy’r rhyfel i ddechrau, oedd yn bethdiffiniol enfawr iddyn nhw. Yn gyffredinol dydy’ncenhedlaeth ni ddim wedi byw drwy ryfel ac yn sicr dydy’rbobl ifanc ddim. Rwy’n credu bod hynny’n gwneudgwahaniaeth mawr o ran sut dych chi’n edrych ar fywyd.Ac at hynny gallwch chi ychwanegu agweddau at arian a’rgwahaniaethau mae pobl wedi’u gweld o ran incwm i’wwario. Dwi’n dal yn gallu uniaethu â’r genhedlaeth makedo and mend, achos dyna genhedlaeth fy mam i. Byddai’ncadw tameidiau o bapur i wneud ei rhestr siopa lle mae fymerch i’n taflu pob amlen ac yn prynu llyfr nodiadau iwneud eu rhestr siopa hi.”Roedd menyw yn ei thridegau yn credu ei bod yn meddwlam ei neiniau a’i theidiau yn wahanol i’w rhieni, a hynnyam eu bod nhw wedi byw drwy’r Ail Ryfel Byd:“Mae yna lefel wahanol o barch at eich nain a’ch taid on’does? Hynny yw, dych chi’n parchu’ch rhieni mae’n amlwg,ond rwy’n credu eich bod chi’n parchu nain a taid mewnffordd hollol wahanol o achos yr hyn yr aethon nhwdrwyddi pan oedden nhw’n fach, gyda’r rhyfel a phopetharall. Wnaethon nhw dyfu mewn cyfnod hollol wahanol ini. Maen nhw wedi byw bywyd hollol wahanol, mewngwirionedd.”Dywedodd dyn yn ei bedwardegau fod rhan o’r esboniadam y gwahaniaethau rhwng y cenedlaethau yn ymwneudâ materion yngl"n â gwaith ac agweddau at arian:“Dwi wedi bod mewn sgyrsiau gyda’m rhieni sydd erbynhyn yn eu hwythdegau am hyn. Iddyn nhw roedd arian ynadnodd prin. Roedd rhaid ichi fod yn ddarbodus a dodiychydig bach heibio erbyn amser caled. Rydyn ni’n bywmewn hinsawdd economaidd hollol wahanol. Rydyn ni’ngwario yn hytrach na chynilo ac arbed.”Dywedodd dwy fenyw yn eu hwythdegau yn yr Wyddgrug:52

“Mae’n cenhedlaeth ni wedi arfer ag ymdopi ag arian apheidio â phrynu dim byd oni bai eich bod yn medru taluamdano.”“Mae’r to iau wedi arfer yn fwy â thalu am bethau âcherdyn credyd. Dydy arian ddim fel pe bai o’n golygu’run peth iddyn nhw ag ydi o i ni.”Soniodd menyw yn ei phedwardegau am yr un peth iraddau helaeth:“Os edrychwch chi ar y genhedlaeth ifanc heddiw, ‘dwiisho hyn yma neu hyn yna’ a ‘dwi isho fo r!an’ ydypopeth. Ac eto i gyd ar ôl dau funud maen nhw wedi collididdordeb yn y peth roedd cymaint o’i eisiau arnyn nhw.Cymharwch hynny â bywydau pobl 60 mlynedd yn ôlroedd rhaid iddyn nhw fynd drwy’r Rhyfel a dogni. Mae’nanhygoel pan feddyliwch chi am y peth, amser cymharolfyr yn ôl yn hanesyddol ond cymaint o wahaniaeth yn yprofiadau. Mae’n drawiadol o’i gymharu â chyfnod heddiwpan fo defnyddwyr mor amlwg.”Mae gan ‘y dyddiau cynt’ atyniad arbennig i lawer o boblifanc ac maen nhw yn aml yn cyflyru natur eu perthynas âchenedlaethau h"n. Fel y dywedodd menyw yn eiphedwardegau yng Nghaerdydd:“Mae pobl h"n mor ddifyr yn fy marn i am eu bod nhw’ngallu dweud straeon wrthoch chi. Dwi wrth fy modd âhanes yr hyn maen nhw’n gallu ei ddweud wrthoch chi amsut le oedd Prydain yn eu cyfnod nhw, yn y Rhyfel ac ati.Mae’n rhoi golwg bersonol ac uniongyrchol ichi sy ddim argael yn y llyfrau hanes.”SylwebaethSoniodd llawer o aelodau’r seminarau am y gwahaniaethrhwng y profiad o berthnasoedd rhwng y cenedlaethaurhwng pobl h"n a phobl iau heddiw. Fel y dywedodd un:53

“Dydy pobl dros 80 ddim yn tueddu i fod wedi ysgaru.Efallai eu bod yn byw mewn cyflwr o niwtraliaeth arfog osyw eu cymar yn dal yn fyw ond o leiaf maen nhw gyda’igilydd. Mae pobl eraill yn tueddu i fod wedi gwahanu ganfyw ar eu pen eu hunain ers oed ifancach”.Dywedodd un arall:“Mae angen inni helpu’r genhedlaeth h"n gyda thechnolegnewydd. Rydyn ni wedi byw drwy oes y teledu, nawrmae’n rhaid inni fod yn barod i fyw drwy’r chwyldrocyfathrebu digidol sydd ar y gweill”.A dywedodd un arall:“Ychydig iawn o syniad sydd gennyn ni o’r math o fyd ybydd ein plant yn byw ynddo pan fyddan nhw’n h"n”.Roedd angen hybu delweddau cadarnhaol o bobl h"n ihybu perthnasoedd sy’n pontio’r cenedlaethau. Erenghraifft, mae Cyngor Sir Ceredigion wedi defnyddiodelweddau cadarnhaol o bobl h"n sy’n ‘gorfforolweithredol’ ac wedi datblygu nifer o brosiectau pontio’rcenedlaethau gan ddefnyddio cynyrchiadau theatrig.Roedd yna gytundeb cyffredinol y dylai llawer mwy gael eiwneud yn y system addysg i hybu cysylltiadau sy’npontio’r cenedlaethau. Cynigiwyd cyngor i’r rhai sy’nymwneud ag addysg pontio’r cenedlaethau, sydd i’w weldyn y panel isod.Argymhellion i’r rhai sy’n ymwneud ag addysgpontio’r cenedlaethau• Mae’n gweithio orau os yw’r gweithgareddau’n arwainat ganlyniadau go iawn i’r rhai sy’n cymryd rhan.• Mae’n haws datblygu addysg pontio’r cenedlaethaugyda grwpiau sy’n rhannu rhyw ddiddordeb fel eu bodyn gallu cynllunio prosiectau ar y cyd. Mae oedran54

pobl yn llai pwysig na rhannu diddordebau.• Dylai fod gan bobl sy’n hwyluso addysg pontio’rcenhedlaeth rywfaint o ‘wybodaeth athro’. Dylen nhwfod wedi ymrwymo i gymell eraill yn hytrach na‘dweud wrthyn nhw’.Gofynnodd un aelod o un seminar:“Faint o ysgolion sy’n ymwneud â phobl h"n yn eucymunedau? Gallai’r ysgolion fod yn gwneud mwy ichwalu’r rhwystrau rhwng pobl iau a phobl h"n. Dylennhw ddefnyddio agwedd fwy systemataidd at gysylltu âphobl h"n a chartrefi gofal yn eu hardal”.Dywedodd un arall:“Er bod gan Gymru strategaeth pontio’r cenedlaethau acer bod gweithgareddau’n digwydd drwy gyfrwngCydlynwyr y Strategaeth Pobl H"n, mae angen sicrhau ohyd fod amcanion pontio’r cenedlaethau yn cael eucynnwys mewn cynlluniau Dysgu Gydol Oes, cynlluniauPlant a Phobl Ifanc ac yn bwysicaf oll mewn cynlluniauDiogelwch Cymunedol. Byddai manteision creu llwyfan argyfer gweithgareddau a deialog rhwng y cenedlaethau ynllawer mwy na’r costau o ran datblygu mwy oddealltwriaeth ac empathi yn ogystal â manteision felcydlyniant cymunedol ac ateb anghenion lefel isel mewncymunedau. Byddai pobl ifanc a phobl h"n ar eu hennill ogefnogi ei gilydd drwy gynlluniau cymdogion da. Mae’nwerth nodi bod yr union faterion sy’n effeithio ar bobl h"n,megis cludiant cyhoeddus, hefyd yn effeithio ar bobl ifancyn aml.”55