Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas Konfliktit - UNEP

Vlerësimi Mjedisornë Shqipëripas Konfliktit

Botuar për herë të parë në Zvicër në vitin 2000 prej Programit të Mjedisit të Kombeve të Bashkuara.Copyright © 2000, United Nations Environment ProgrammeKy botim mund të riprodhohet tërësisht ose pjesërisht në çfarëdo lloj forme, për qëllime edukimi dhe jo përfitimi, pa marrë lejetë veçantë nga zotëruesi i së drejtës së autorit, por me kusht që të bëhet i njohur burimi. UNEP-i do ta çmonte aktin e dhurimittë një kopjeje nga çdo botim që do të përdorte këtë material si burim informacioni.Nuk mund të përdoret ky botim për shitje apo qëllime të tjera tregtare, pa marrë më parë leje me shkrim nga Programi iMjedisit i Kombeve të Bashkuara (UNEP).United Nation Environment ProgrammePO Box 30552NairobiKenyaTel : + 254 2 62 1234Fax : + 254 2 623927E-mail: cpiinfo@unep.orgWeb : http://www.unep.orgDeklaratëPërmbajtja e këtij vëllimi nuk pasqyron domosdoshmërisht pikëpamjet e UNEP-it apo të organizatave kontribuese. Përcaktimete përdorura dhe paraqitjet e bëra nuk nënkuptojnë shprehjen e një opinioni të caktuar nga ana e UNEP-it apo organizatave kontribuesenë lidhje me statusin ligjor të ndonjë shteti, territori, qyteti, zone ose autoriteti të tij, si dhe në lidhje me përcaktimin ekufijve të ndryshëm.Prodhimi dhe skica e kopertinës: Kim & Cie S.A.Hartat nga GRID ArendalFotografia e kopertinës: UNEP dhe Robert Goddyns; fotografitë e tjera : UNEPShtypur nga: SADAG, FranceShtypur në letër pa klor.

Vlerësimi Mjedisornë Shqipëripas Konfliktit

Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas KonfliktitVlerësimi Mjedisor në Shqipëripas KonfliktitTabela e lëndësParathënie 5nga Drejtori Ekzekutiv i UNEP-it➊ Hyrje 6➋ Konteksti mjedisor 12➌ “Pikat e nxehta” kryesore të shqyrtuara nga misioni 24➍ Zona të tjera industriale të vëzhguara nga UNEP- i 34➎ Administrimi i krizës së refugjatëve kosovarë: pasojat në mjedis 38➏ Kapacitetet institucionale për administrim mjedisor 46➐ Rekomandime 52ShtojcaI Bibliografi 62II Fjalorth 66III Marrëveshje mjedisore shumëpalëshe në të cilat Shqipëria ështëpjesëtare 78IV Lista e kontribuesve 794

ParathënieGjatë dekadës së fundit Shqipëria kaloi nëpër një periudhë tëvështirë tranzicioni. Reformat ekonomike dhe civile u shoqëruanme një ndërgjegjësim gjithnjë e më të madh të shoqërisë përmjedisin si edhe me krijimin e një Agjencie Kombëtare të Mjedisit.Konflikti në Kosovë i dha një përmasë të re e të domosdoshme sfidavedhe përpjekjeve humanitare.Ky raport vjen pas sondazheve të kryera nga Programi i Mjedisit i Kombeve tëBashkuara (UNEP) mbi ndikimin e konfliktit kosovar në mjedis. Ai zgjeronnjohuritë rreth ndikimit të konflikteve mbi mjedisin dhe sfidave me të cilat popërballet Shqipëria. Raporti do të jetë një mjet i dobishëm për ata anëtarë tëbashkësisë ndërkombëtare që duan të vlerësojnë nevojat e Shqipërisë dhe tandihmojnë atë. Ai thekson, gjithashtu, rëndësinë e administrimit të mjedisit gjatëprocesit të dhënies së ndihmës humanitare.Gjatë vlerësimit të kryer, UNEP-i shfrytëzoi aftësitë e ekspertëve ndërkombëtarënga fusha të ndryshme të shkencës dhe të politikave mjedisore. Gjatë një misioni nëterren, grupi vizitoi kampet e refugjatëve dhe “pikat e nxehta” mjedisore, përfshirëkëtu dhe zona industriale të braktisura. Ai mori gjithashtu mostra dhe analizoi tëdhëna mbi mjedisin dhe vendbanimet e njerëzve. Do të doja t’i shprehja falenderimete mia këtij grupi të përkushtuar dhe mjaft të aftë për punën e vështirë që ka kryer.UNEP-i është angazhuar në vlerësimin e zonave të ndryshme të botës që kanënjë degradim të madh të mjedisit si pasojë e konflikteve civile apo të fatkeqësivenatyrore. Kjo punë filloi pas konfliktit të vitit të kaluar në Kosovë, kur u krijua ForcaNdërhyrëse Ballkanike (FNB) e përbashkët mes UNEP-it dhe UNCHS-së. FNB-jakreu një vlerësim të shpejtë që u kurorëzua me botimin e raportit Konflikti në Kosovë:Pasojat për mjedisin dhe vendbanimet e njerëzve. Që nga ajo kohë UNEP-i kazbatuar projekte humanitare për të zbutur ndotjen në “pikat e nxehta” mjedisore që uidentifikuan.Ky raport i UNEP-it, Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas Konfliktit, u mundësuame përkrahjen bujare të Hollandës, si edhe nga bashkëpunimi i ngushtë me Paktin eStabilitetit për Europën Juglindore, me Programin e Zhvillimit të Kombeve tëBashkuara, me Komisionin Ekonomik të Kombeve të Bashkuara për Europën dhe mePërfaqësuesin e Lartë të Kombeve të Bashkuara për Refugjatët. Dëshiroj të falenderoj,gjithashtu, qeverinë hollandeze dhe organizatat partnere për kontributin dhe mbështetjene tyre të pallogaritshme.Klaus ToepferZëvendës-sekretar i Përgjithshëm i Kombeve të BashkuaraDrejtor Ekzekutiv i Programit të Kombeve të Bashkuara për Mjedisin5

HyrjeVlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas KonfliktitPas konflikteve lindin gjithnjë mundësira të reja për ripërtëritje. Gjatë dhjetëvjetëve të fundit Europa Juglindore kaloi në një periudhë trazirash dhepaqëndrueshmërie. U ndezën konflikte dhe u ndanë komunitete. Shumë njerëzlanë shtëpitë dhe atdheun e tyre për t’i shpëtuar rrezikut. Me përqendrimin e vëmendjesnë çështje të tjera, mjedisi i pasur natyror i rajonit u dëmtua edhe më shumë.Situata sot në Ballkan, për fat të mirë, nuk është më ajo e mëparshmja. Poforcohet paqja, demokracia dhe stabiliteti. Po rritet bashkëpunimi brendapërbrendarajonit si dhe me vendet e tjera europiane. Kanë filluar përpjekjet për rindërtim dhembrojtja e mjedisit po del si përparësi.Ky raport vlerësimi përqendrohet në nevojat mjedisore të Shqipërisë, të parakëto në kuadrin e zhvillimeve të gjera rajonale. Ashtu si edhe shtetet fqinje të saj,Shqipëria është vendi i disa prej burimeve natyrore më të çmuara dhe të pasura tëEuropës. Këto burime, megjithatë, kanë vuajtur pasojat e dekadave kur aktivitetiindustrial në vend nuk kryhej sipas standardeve të duhura.Në Shqipëri sot po ndodh transformimi demokratik i institucioneve. Mbrojtja emjedisit po hedh hapa përpara krahas zhvillimit ekonomik. Tani Shqipëria kamundësinë të ndalojë shkatërrimin e mjedisit të saj të çmuar dhe, në të njëjtën kohë, tëkrijojë një ekonomi të fortë dhe begati për shtetasit e saj.Ky raport nuk pretendon të jetë një analizë e plotë për mjedisin, por një vlerësimi shpejtë, strategjik, që synon identifikimin e nevojave mjedisore më të ngutshme tëShqipërisë, me qëllim që të caktohen përparësitë për fondet e rehabilitimit. Nëpërputhje me këtë, raporti përqendrohet në vendet me ndotje më të madhe, në “pikate nxehta” që kërkojnë vëmendje të menjëhershme, në pasojat mbi mjedis të tëardhurve nga konflikti i Kosovës, si dhe në veprimet që mund të ndërmerren për tëforcuar politikat dhe institucionet mjedisore shqiptare.Përgjegjësia për të përmirësuar mjedisin e Shqipërisë u takon vetë shqiptarëve.Bashkësia ndërkombëtare mund të luajë një rol të vlefshëm për ta ndihmuarShqipërinë në përmbushjen e programit të saj, por duhet të jetë vetë Shqipëria ajo qëdo ta hartojë këtë program.UNEP-i shpreson se rekomandimet që përmban ky raport do të përshpejtojnëveprimet. Në mënyrë të veçantë UNEP-i i bën thirrje bashkësisë ndërkombëtare që tëndihmojë sa më parë autoritetet lokale për zgjidhjen e problemeve në “pikat e nxehta”.Ky vlerësim u krye me kërkesën e qeverisë shqiptare dhe në kuadrin e Paktit tëStabilitetit për Europën Juglindore. Ai plotëson raportet: Konflikti në Kosovë,pasojat për mjedisin & vendbanimet e njerëzve (1999) dhe Vlerësim mjedisor isituatës pas konfliktit–Republika ish-Jugosllave e Maqedonisë (2000).6

➤ Harta 1 : Rajoni i Ballkanit1AustriaLjubljanaSloveniaIstriaZagrebCroatiaHungarianPlainSaveBosnia-HerzegovinaHungaryVOJVODINEBelgradeTransylvania2 544 mRomaniaBucarestMoldovaUkraineHyrjeFR YugoslaviaAdriaticItalySeaSarajevoPodgoricaTiranaSERBIAMONTENEGROKOSOVOSkopjeFYR ofMacedoniaSofia2 925 mBulgariaBlackSeaIstanbulAlbaniaMediterraneanGreeceAegeanSeaTurkeySeaNational capital02005001 000 2 000 3 000 meters0 100 200 300 kmSource: Atlas de Poche, Editions du Livre de Poche, Paris, 1996.Metoda e vlerësimitReagimet e zakonshme në raste emergjencash përqendrohen kryesisht tekveprimtaria humanitare. Vlerësimet mjedisore pas konflikteve, të kryera ngaUNEP-i, i përgjigjen nevojës globale për vlerësime të shpejta dhe të pavaruara tëmjediseve të prekura prej konflikteve dhe emergjencave të tjera. Si pikë e rëndësishmepër bashkësinë botërore të mjedisit, UNEP-i ka tashmë një rol të përcaktuar qëkonsiston në bashkërendimin e punës së partnerëve ndërkombëtarë dhe në grumbullimine ekspertizës së nevojshme për analizimin e dinamikave komplekse pasemergjente. Mekëtë synohet të sigurohen analiza të përqendruara, strategjike, të cilat do tëndihmojnë shtete të ndryshme të hartojnë programe mjedisore dhe të riintegrohen nëkomunitetin rajonal dhe botëror. Çka është më e rëndësishme, UNEP-i synon tëndihmojë vendet donatore në përcaktimin e zonave parësore për bashkërendim tëpunës në fushën e mjedisit.7

Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas KonfliktitVlerësimet pas konflikteve të kryera prej UNEP-it përbëjnë një analizë tëgjendjes mjedisore me synim parandalimin e emergjencave dhe vënien në gatishmërindaj tyre, ashtu si dhe zbutjen e kundërveprimin ndaj tyre. Kjo kërkon një analizë nënjë kontekst më të gjerë, siç është ai i kushteve dhe kapaciteteve ekzistuese të njëvendi. Këto vlerësime kërkojnë, pra, analiza të thelluara për çështje të caktuaramjedisore, takime me të interesuarit kryesorë, ekspedita, botim raportesh dhepërpjekje për të përshpejtuar veprimet konkrete për përmirësimin e mjedisit.Vlerësimi mjedisor i UNEP-it për Shqipërinë u krye në bashkëpunim të ngushtëdhe me mbështetjen e Agjencisë Kombëtare shqiptare të Mjedisit (AKM). Procesi ivlerësimit nisi me një shqyrtim të literaturës dhe të të dhënave ekzistuese për mjedisinnë Shqipëri. Një ekspeditë paraprake e UNEP-it zhvilloi takime me drejtues tëorganizmave shtetërore, joshtetërore dhe akademike që merren me mjedisin.Mbështetur në këto kërkime, UNEP-i vendosi ta përqendrojë këtë vlerësim në triçështje kryesore me interes:●●●zonat e emergjencës mjedisore, siç janë "pikat e nxehta"ndikimi i fluksit të refugjatëve mbi mjedisin në Shqipërikapacitetet institucionale të administrimit të mjedisit në ShqipëriGjatë një periudhe njëjavore (17-24 shtator 2000) një mision i UNEP-it i ftuarnga Agjencia Kombëtare e Mjedisit bëri një vëzhgim të gjëndjes në Shqipëri. Misionipërbëhej nga specialistë të proceseve kimike dhe teknologjike, të administrimit tëmbetjeve të ngurta, të biodiversitetit, ujërave, cilësisë së ajrit, tokave, planifikimiturban, legjislacionit, përfaqësues të qeverisë, specialistë të ndihmës humanitare, tëmenaxhimit të emergjencave, ekonomisë mjedisore, informacionit mjedisordhe mediave. Grupi u shoqërua nga ekspertë kombëtarë shqiptarë të cilët ofruaninformacione të vlefshme.8Misioni u nda në tre grupe, të cilët u përqendruan përkatësisht në "pikat enxehta", pasojat e refugjatëve dhe në kapacitetin institucional. Gjatë javës sëqëndrimit, anëtarët e misionit kryen dhjetëra takime me përfaqësues të qeverisë,organizatave joqeveritare, fondacioneve, akademisë dhe të mediave.Grupi i "pikave të nxehta" vizitoi nëntë zona, të cilat paraqiten në mënyrë tëhollësishme në kapitujt 3 dhe 4. Këto pika u përzgjodhën që përpara ardhjes sëmisionit, bazuar në konsultat e zhvilluara me ekspertë vendës. Qëllimi ishte tëvëzhgoheshin ato pika të konsideruara, pas të gjitha gjasave, me rrezikshmëri tëdrejtpërdrejtë për mjedisin dhe shëndetin e njeriut. Në çdo pikë, grupi i ekspertëvezhvilloi takime me përfaqësuesit e uzinave dhe me zyrtar-ë vendorë, inspektoiimpiantet dhe, aty ku ishte e mundur, mori mostra të tokës, ujit e të ajrit. Ekspertënga grupi u takuan gjithashtu me përfaqësues nga organizatat joqeveritare, InstitutiHidrometereologjik, Instituti i Shëndetit Publik, Fakulteti i Shkencave të Natyrës tëUniversitetit të Tiranës dhe Instituti i Studimit të Tokave.Grupi i specializuar për probleme të ndikimit të mundshëm të refugjatëvezhvilloi takime me shtatë agjenci dhe organizata të përfshira drejtpërdrejt ose tërthorazi

➤ Harta 2 : Vendet e vlerësuara nga misioni i UNEP-it1MALSIEMADHEVermoshValboneBajram CurriTropojëFRY ugoslaviaHyrjeKoplikTROPOJËHASLakeScutariSHKODËRShkodër(Scutari)PukëPUKËKrumëLakeFierzësKukësKUKËSLEZHËMIRDITËRubikLezhë RrëshenDIBRAPeshkopiDurrësDURRËSLaçLAÇShijakKRUJËKrujëLakeUlzësTiranë(Tirana)MATBurrelMaqellarëBulquizëBULQIZËFYR ofMacedoniaAdriaticSeaFIERFierTIRANËKavajëElbasanKAVAJËPEQINPeqinLUSHNJËLushnjëSelenicëVlorëPatosKuçovëKUÇOVËBeratBallshMALLA-KASTERBERATCërrikELBASANGramshGRAMSHSKRAPARÇorovodëLibrazhdLIBRAZHDPogradecPOGRADECMaliqKORÇELakeOhridKorçeBilishtLakePrespaDEVOLLVLORËTEPELENËMemaliajTepelenëErsekëPËRMETKOLONJËPërmetDhërmiGJIROKASTËRGjirokastërGreeceDistrict boundaryDELVINËAirportNational capitalDelvinëMain Road District capitalRailroad Town, villageSarandëSource: Department of Public Information ofthe United Nations (UNDPI), CartographicSection, New York ; United Nations EnvironmentProgramme (UNEP).SARANDËKonispolSites visitedRefugeeHot spot0 10 20 30 40 km9

Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas Konfliktitnë administrimin e fluksit të refugjatëve. Ndër këta ishin përfaqësuesit lokalë tëKomisionerit të Lartë të Kombeve të Bashkuara për Refugjatët dhe të Programit tëZhvillimit të Kombeve të Bashkuara, Agjencisë Kombëtare të Mjedisit, përfaqësuestë agjencive rajonale të mjedisit (të Durrësit, Fierit dhe Shkodrës) dhe Ministrisë sëBujqësisë dhe të Ushqimit. Mbështetur në kërkimet paraprake dhe në përmbajtjen eintervistave të sipërpërmendura, grupi inspektoi dymbëdhjetë zona vendstrehimi tërefugjatëve: kampin e refugjatëve të Spitallës, Hamallajn 3, Rrushkullin 1, Kampinaustriak, atë të Ndihmës Islamike, Shirokës dhe të Shpresës, Pallatin e Sportit,Qendrën Olimpike dhe Fabrikën e Duhanit, Parkun Kombëtar të Tiranës dheKompleksin e Pishinave në Tiranë.Grupi i kapacitetit institucional u takua me përfaqësues të Agjencisë Kombëtaretë Mjedisit, Qendrës Mjedisore për Administrim dhe Teknologji (ECAT-Tiranë),Bashkisë së Tiranës, Ministrisë së Shëndetësisë, Ministrisë së Transportit, Ministrisësë Punëve Publike, Ministrisë së Bujqësisë dhe Ushqimit, Drejtorisë së Pyjeve dheKullotave, Sekretariatit të Këshillit Kombëtar të Ujërave, Agjencisë Rajonale tëMjedisit (Durrës), Institutit të Tokave, Ministrisë së Ekonomisë Publike dhePrivatizimit, Këshillit të Rregullimit të Territorit, Institutit Metereologjik, QendrësRajonale të Mjedisit, Bashkimit Europian (EU/PHARE), Institutit të ShëndetitPublik, Bankës Botërore, si dhe me përfaqësues të fondacioneve e të organizatavejoqeveritare.Në disa prej pikave të vizituara informacioni teknik i disponueshëm ishte ikufizuar ose i vjetëruar. Si rrjedhim, misioni shqyrtoi të dhëna plotësuese, përfshirëkëtu dhe rezultatet e mostrave të mbledhura në terren nga ekspertët e UNEP-it.PËRFUNDIME TË RËNDËSISHME1. UNEP-i përcaktoi si "pika të nxehta" pesë nga pikat e vizituara në terren:● Uzinën kimike, Durrës● Ndërmarrjen e PVC-së, Vlorë● Puset e naftës, Patos● Rafinerinë e naftës, Ballsh● Pikën e shkarkimit të mbeturinave, SharrëNë këto pika nevojitet vëmendje e menjëhershme, me qëllim që të parandalohetrreziku i madh për shëndetin dhe mjedisin përqark. Bashkësia ndërkombëtareduhet të ofrojë ndihmë emergjente për këto zona përparësore. (Për rekomandimetmbi "pikat e nxehta", shih fq. 53).10

2. Katër pikat e tjera të vizituara nga misioni i UNEP-it paraqesin problemeserioze të mjedisit. Këto probleme kërkojnë shqyrtime, zbatim të masavepërmirësuese dhe monitorim afatgjatë, me qëllim që të evitohen rreziqet emëtejshme për natyrën dhe shëndetin e njeriut.3. Fluksi i refugjatëve në Shqipëri nuk pati ndonjë ndikim të madh me veprimafatgjatë mbi mjedisin. UNEP-i, sidoqoftë, vëzhgoi zona jo shumë të degraduara,që mund të ishin evituar me anë të një planifikimi mjedisor të një shkalle më tëlartë e të një administrimi dhe bashkëpunimi më të mirë ndërmjet agjencive. Përmë tepër, shumica e kampeve nuk ishin rehabilituar siç duhej. (Për rekomandimetmbi administrimin e refugjatëve, shiko fq.56).1Hyrje4. Qeveria po bën hapa të rëndësishëm përpara në drejtim të zhvillimit tëkapaciteteve në fushën e mbrojtjes së mjedisit. Legjislacioni dhe programetmjedisore janë përmirësuar vitet e fundit. Përgjegjësitë për mjedisin në qeverijanë, megjithatë, të shpërndara dhe shpeshherë të mbivendosura. Si pasojë,politikat nuk bashkërendohen dhe zbatimi i tyre është i ngadaltë. Monitorimi ikushteve mjedisore dhe shëndetësore është gjithashtu i pamjaftueshëm. Krijimii një Ministrie të Mjedisit, të fuqishme dhe të mirëfinancuar, do të ndihmontepër qartësimin e përgjegjësive, forcimin e politikave e detyrimeve ligjore si dherritjen e shkallës së ndërgjegjësimit mjedisor në Shqipëri. (Për rekomandimetmbi kapacitetet institucionale, shiko fq.59).FalënderimeMisioni vlerësues i UNEP-it u financua tërësisht nga qeveria hollandeze nëkuadër të Paktit të Stabilitetit për Europën Juglindore. Veç kësaj, UNEP-i,UNHCR-ja dhe Komisioni Ekonomik i Kombeve të Bashkuara për Europën siguruanmbështetjen bazë për planifikimin dhe zbatimin e projektit. Një mirënjohje e veçantëi takon përfaqësuesit lokal dhe personelit të zyrës së UNDP-së në Tiranë, pa drejtimindhe mbështetjen logjistike të të cilëve UNEP-i nuk do të mund ta kishte kryervlerësimin.Qeveria dhe shtetasit shqiptarë i dhanë një ndihmë të jashtëzakonshmeUNEP-it. AKM-ja dhe ECAT Tirana meritojnë falenderime të veçanta për mbështetjene tyre të vazhdueshme, këshillat dhe ndihmën e tyre aq të nevojshme. UNEP-i emirëpriti bashkëpunimin shumë të rëndësishëm të një numri ministrish, autoritetesh,organizatash joqeveritare dhe të biznesit në Shqipëri.UNEP-i u shpreh mirënjohjen më të thellë të gjithë partnerëve të tij nëvlerësimin e kryer.11

2Konteksti mjedisorVlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas KonfliktitHyrjeShqipëria shtrihet në pjesën perëndimore të Gadishullit Ballkanik. Ajo kufizohetnë veri dhe verilindje me Republikën Federale të Jugosllavisë, në lindje meish-Republikën Jugosllave të Maqedonisë dhe në jug me Greqinë. Breguperëndimor laget nga detet Adriatik dhe Jon. Një pjesë e madhe e sipërfaqes prej 28748 km 2 ka karakter malor. Vendi ka afërsisht 3.5 milion banorë, 46% prej të cilëvebanojnë në zonat urbane.Gjatë periudhës 1944-1991, qeveria shqiptare u drejtua nga Partia Komuniste, enjohur për një kohë të gjatë si Partia e Punës e Shqipërisë. Shteti në këtë periudhëdrejtonte veprimtarinë ekonomike, kurse pronësia dhe sipërmarrjet private ishin tëndaluara. Infrastruktura industriale (si p.sh. industria shkrirëse, industria kimike,metalurgjike dhe e përpunimit të vajrave) importohej kryesisht nga Kina dheBashkimi Sovjetik. Kontrolli i shkarkimeve dhe trajtimi i ujërave të ndotura nukparashikoheshin në planifikimin e pjesës më të madhe të fabrikave. Pothuajse gjysmae krahut të punës në Shqipëri ishte në kooperativat bujqësore. Investime tëkonsiderueshme u kryen për bonifikimin, ujitjen dhe plehërimin e tokave, por gjatëkëtij procesi nuk u morën parasysh kriteret mjedisore dhe masat për ruajtjen e tokave.Nga fundi i viteve 80-të Europa Lindore u përfshi në një vorbull trazirashpolitike. E gjendur nën një presion politik në rritje, qeveria shqiptare rivendosi lirinëe besimit dhe të lëvizjes, si dhe ligjëroi partitë opozitare. Destabilizimi ivazhdueshëm ekonomik, social dhe politik çoi në përmbysjen e disa qeverive. Nëmars 1992 opozita korri një fitore vendimtare elektorale dhe Shqipëria u fut në rrugëne tranzicionit drejt një ekonomie të lirë tregu.Shqipëria doli nga epoka komuniste si vendi më i varfër i Europës. Përpërballimin e këtij problemi qeveria e re hartoi programin e një reforme ekonomikeafatgjatë. U privatizuan shumë prona shtetërore, u decentralizuan politikat eprodhimit dhe u hoqën kufizimet mbi tregtinë dhe investimet e huaja.Gjatë periudhës 1989-1992 ekonomia pësoi një rënie domethënëse. Fabrikatfilluan të mbylleshin, kurse në ato që vazhduan të funksiononin, niveli i prodhimit uul ndjeshëm. Nga pikëpamja mjedisore, sidoqoftë, kjo ekonomi e dobësuar ishte nënjëfarë mënyre si një bekim. Rënia e madhe e prodhimit industrial bëri që nivelet endotjes të binin. Në këtë periudhë uzinat ose u braktisën, duke lënë nga pas pakndotje, ose u privatizuan në kushte që nuk merrnin parasysh ndikimin në mjedis.12

➤ Harta 3 : Republika e Shqipërisë2FR Y ugoslaviaLakeScutariVermoshMALSIEMADHEKoplikSHKODËRShkodër(Scutari)ValboneBajram CurriPukëTROPOJËPUKËTropojëHASKrumëLakeFierzësKukësKUKËSKonteksti MjedisorLEZHËLezhëMIRDITËRrëshenDIBRAPeshkopiDurrësDURRËSLaçLAÇShijakKRUJËKrujëLakeUlzësTiranë(Tirana)MATBurrelMaqellarëBulquizëBULQIZËFYR ofMacedoniaAdriaticSeaFIERFierTIRANËKavajëElbasanKAVAJËPEQINPeqinLUSHNJËLushnjëSelenicëVlorëVLORËPatosKuçovëKUÇOVËBeratBallshMALLA-KASTERMemaliajBERATTEPELENËTepelenëCërrikELBASANGramshGRAMSHSKRAPARÇorovodëLibrazhdPËRMETLIBRAZHDPogradecPOGRADECPërmetMaliqKORÇEKorçeKOLONJËLakeOhridErsekëBilishtLakePrespaDEVOLLDhërmiGJIROKASTËRGjirokastërDistrict boundaryAirportMain RoadRailroadNational capitalDistrict capitalTown, villageSource: Department of Public Information of theUnited Nations (UNDPI), Cartographic Section,New York ; UNEP-GRID Arendal, Norway.DELVINËDelvinëSarandëSARANDËKonispolGreece0 10 20 30 40 km13

Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas KonfliktitNë vitin 1993 prodhimi kombëtar bruto u rrit me 11%. Në vitin 1994 urrit me 7% dhe në 1995 me 6%, që përbën nivelin më të lartë në Europë. Nga viti1992 deri në 1995 inflacioni ra nga një mesatare vjetore prej 226% në 7%. Brenda njëgjysmë dekade shteti arriti të kontrollonte 40% të ekonomisë së përgjithshme. Nxiturnga privatizimi dhe reforma e tokës, biznesi fshatar lulëzoi, duke i dhënë ekonomisënjë shtysë të madhe përpara.Në vitin 1997 Shqipëria kaloi një periudhë të vështirë destabilizimi dheproblemesh civile. Pasojat ishin të rënda për ekonominë, aq sa dhe sot e kësaj diteShqipëria vazhdon të përballet me shumë vështirësi. Pjesa dërrmuese e industriveqëndrojnë ende të mbyllura dhe papunësia është në një nivel të lartë. Varfëria ështëmjaft e përhapur.Një prej pasojave të rënies së vazhdueshme ekonomike ishte emigrimi ipopullsisë. Shumë njerëz u larguan nga Shqipëria për arsye ekonomike. Të tjerë uzhvendosën nga zonat rurale me një gjendje të vështirë ekonomike, drejt qyteteve.Problemi u rëndua edhe nga rritja e shpejtë e popullsisë. Popullsia e Tiranës është mëse dyfishuar gjatë dhjetë viteve të fundit.Infrastruktura urbane, megjithatë, nuk ka njohur rritje të njëkohshme. Sistemii furnizimit me ujë të pijshëm dhe ai i trajtimit të mbetjeve janë mbingarkuar përtejkapaciteteve. Në raste të skajshme, ka familje që, në mungesë të alternativave, kanëngritur shtëpi në zona tepër të rrezikshme industriale, siç do të përshkruhet më gjerënë kapitullin 3. Shqipëria po përballet, në të vërtetë, me një krizë të brendshmerefugjatësh.Po të shohim anën tjetër të spektrit ekonomik, vihet re se, me qëllim për tëshmangur taksat, nuk raportohen drejt sasi të konsiderueshme të ardhurash, dukedëmtuar në këtë mënyrë buxhetin e shtetit. Po kështu, ndërtimet e shumta pa leje poshpërfytyrojnë peizazhin shqiptar dhe po shkatërrojnë më tej administratën epaqëndrueshme të vendit.14Gjendja e mjedisitMegjithë sfidat e vështira sociale dhe ekonomike, Shqipëria ka nisur krijimin enjë kuadri për përballimin e problemeve mjedisore që kanë dalë gjatë dekadave tëindustrializimit dhe më pas.Kushtetuta e vendit parashikon që republika të ruajë "një mjedis të shëndetshëmdhe ekologjikisht të përshtatshëm për brezat e sotëm dhe të ardhshëm". Burimetnatyrore duhet të "shfrytëzohen në mënyrë racionale" sipas "parimit të zhvillimit tëqëndrueshëm".Nga kjo direktivë e kushtetutës rodhën një sërë zhvillimesh pozitive. Në vitin1993 qeveria miratoi për herë të parë Planin Kombëtar të Veprimit për Mjedisin. Atyu përcaktuan qëllimet e Shqipërisë për mjedisin si dhe u rekomandua një planveprimi. U përcaktuan gjithashtu disa përparësi afatshkurtra, si:

●●●●●●Monitorimi i ndotjes industriale dhe urbane, përfshirë ndotjen e ajrit dhe të ujëraveVendosja e standardeve të lejueshme të ndotjesNdalimi i prerjeve të paligjshme të pyjeve dhe caktimi i masave parandaluesekundër erozionit të tokësPërcaktimi i nevojave mjedisore të bregdetit shqiptarRehabilitimi i zonave të ndotura rëndëZbatimi i mekanizmave mjedisorë të nivelit europian.Për realizimin e këtyre qëllimeve po ndërmerren shumë nisma. Në të njëjtënkohë ka filluar procesi i rinovimit të Planit Kombëtar të Veprimit për Mjedisin(PKVM). PKVM-ja e rishikuar pritet të vërë theksin në:●●●●●●Bashkëpunimin më të ngushtë ndërqeveritarNgritjen e njësive mjedisore në ministritë kryesore dhe bashkitëPërmirësimin e sistemit të inspektimit të mjedisitNgritjen e një sistemi informacioni mjedisorFuqizimin e sistemit të vlerësimit të ndikimit në mjedisPlotësimin e kuadrit ligjor mjedisor2Konteksti MjedisorLigji për Mbrojtjen e Mjedisit, një ligj thelbësor i këtij kuadri, u miratua në vitin1993 dhe u amendua më 1998. Ai plotëson spektrin e çështjeve të politikësmjedisore. Ligji kërkon, gjithashtu, botimin e Raportit mbi Gjendjen e Mjedisit(RGJM). Raporti i parë mbi gjendjen e mjedisit u botua më 1993, i katërti më 1999.Këto dokumente ndodhen në internet në adresën: http://www.grida.no/enrin/htmls/albania/soe/htmls/Bashkimi i lumit Buna me liqenin e ShkodrësNë vitin 1998 qeveria krijoi Agjencinë Kombëtare të Mjedisit (fillimisht Komiteti iMbrojtjes së Mjedisit), duke u dhënë kështu çështjeve mjedisore një rëndësi kombëtare.Agjencia Kombëtare e Mjedisit diskutohet më gjerësisht në kapitullin 6.15

Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas KonfliktitDepozitime të paligjshme të plehrave në bregun e liqenit të Shkodrës, Shkodër■ MbeturinatMungesa e administrimit të hedhurinave të ngurta është një problem shumë imadh dhe tepër i ndjeshëm në Shqipëri. Me kalimin e shoqërisë shqiptare nëekonominë e tregut, prodhimi i hedhurinave të ngurta në vend u rrit në mënyrë tëdukshme. Një sërë produktesh importi hynë për herë të parë në tregun shqiptar. Rritjae shpejtë e popullsisë, urbanizimi dhe shpërthimi i aktiviteteve nxorën në pah njësistem joefikas të administrimit të hedhurinave.Sot në Shqipëri thuajse nuk ekziston një administrim i organizuar i hedhurinavetë ngurta. Nuk ka vende trajtimi apo djegieje të miradministruar nga shteti dhe asobjektiva për pakësimin e hedhurinave apo programe për monitorimin e gjendjes sëtyre. Në vitin 1998 sasia e hedhurinave të ngurta të prodhuara në vend ishte rreth520 000 ton. Po këtë vit, shërbimi i heqjes së hedhurinave nga bashkia përfshintevetëm 55% të popullsisë.Hedhurinat e ngurta shkarkohen në vende të papërshtatshme e të ndaluara,dukuri kjo e shfaqur në mbarë territorin e vendit. Ato zakonisht digjen duke ndoturkështu krejt hapësirën përreth. Të gjitha këto lejojnë ekspozimin e banorëve të zonësdhe të kafshëve ndaj lëndëve helmuese të rrezikshme. Zona të tilla gjenden shpeshpranë lumenjve ose objekteve të tjera ujore, disa prej të cilave përdoren edhe përfurnizimin me ujë të pijshëm. Përveç kërcënimit të shëndetit publik nga ndotja e ajritdhe ujit, vendshkarkimet po shkatërrojnë peizazhin e mrekullueshëm shqiptar.16

Është ende në shqyrtim hartimi i një ligji të ri për administrimin e mbeturinave.Ndërkaq, janë hartuar projektpropozime për të ndërtuar gjashtë vendshkarkime. Njëprej këtyre projekteve po zbatohet aktualisht në Lezhë, ndërsa për të tjerët nevojitenfinancime. Janë bërë, gjithashtu, përpjekje për të kryer ndarjen e mbeturinave dhericiklimin e letrës, qelqit dhe të metaleve.Një problem tjetër tepër serioz është plotësimi i mangësive në administrimin embeturinave industriale dhe të rrezikshme. Në gjithë vendin gjenden të depozituaraafërsisht 1.500 ton kimikate dhe mbetje të rrezikshme. Në shumë raste ato janëruajtur pa u bazuar në një sistem monitorimi apo pa u marrë masa mbrojtëse.Mbeturinat nga minierat e bakrit e të kromit dhe nga nxjerrja e rafinimi i naftësparaqesin një kërcënim serioz për mjedisin.Problem serioz paraqet dhe mungesa e një administrimi të mirë të mbeturinavespitalore. Një projekt i ECAT-it në bashkëpunim me AKM-në, Ministrinë eShëndetësisë dhe Organizatën Botërore të Shëndetësisë i financuar ngaBE-ja parashikon hartimin e një Plani Strategjik për Administrimin e MbeturinaveSpitalore në Tiranë.2Konteksti MjedisorNjë ekspert i UNEP-it duke marrë mostër toke në vendshkarkimin e Sharrës17

➤ Harta 4 : Cilësia e ujit në ShqipëriVlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas KonfliktitAdriaticSeaLakeScutariDurrësFIERKoplikFierMALSIEMADHEVermosh0 10 20 30 40 kmLAÇKrujëKRUJËShijakSource: Department of Public Informationof the United Nations, Cartographic Section(UNDPI), New York ; Environmental Reviewand Environmental Strategy Studies - FinalReport for Phase 1, World Bank,Government of Albania, Committee ofEnvironment Protection and Preservation.Report produced by TEI s.p.a and elcelectroconsult s.p.a, October 1992 ; UnitedNations Environment Programme (UNEP).ValboneTIRANËKavajëPeqinLUSHNJËLushnjëSelenicëShkodër(Scutari)VlorëLezhëLaçDURRËSPatosVLORËSHKODËRKAVAJËLEZHËDhërmiBajram CurriPEQINPukëRrëshenMemaliajTepelenëBurrelElbasanKuçovëKUÇOVËBeratBallshMALLA-KASTERMIRDITËLakeUlzësTropojëTROPOJËPUKËMATTiranë(Tirana)BERATTEPELENËDELVINËDelvinëCërrikELBASANSarandëKonispolDIBRAPeshkopiMaqellarëBulquizëBULQIZËGramshGRAMSHSKRAPARGJIROKASTËRSARANDËHASÇorovodëGjirokastërKrumëPËRMETFRLakeFierzësKukësKUKËSLibrazhdLIBRAZHDPogradecPOGRADECPërmetY ugoslaviaMaliqKORÇEKOLONJËErsekëWater QualityDischargeUrbanFYR ofMacedoniaLakeOhridBilishtKorçeDEVOLLModerately polluted riverOrganic polluted riverAirportIndustrially polluted riverLakePrespaGreeceNational capitalDistrict capitalTown, villageDistrict boundaryPolluted lakes and sea areasIndustrial18

■ UjiBurimet ujore në Shqipëri janë të bollshme, por ato po kërcënohen seriozisht.Në Shqipëri nuk ka në të vërtetë trajtim ujërash. Ujërat e zeza dhe shkarkimetindustriale derdhen drejtpërdrejt në kanalet ujëmbledhës. Këto shkarkime nuk maten,kurse monitorimi i ujrave sipërfaqësore dhe nëntokësore nuk bëhet rregullisht. Ndërburimet ndotëse industriale janë prodhuesit e çimentos, lëkurës, qeramikës, tekstileve,minierat, impiantet shkrirëse, prodhuesit e naftës e të gazit dhe impiantet e përpunimittë drurit. Me rënien e prodhimit industrial gjatë viteve të fundit, mbetjet urbane janëbërë gjithnjë e më tepër burim problemesh për cilësinë e ujit.2Konteksti MjedisorLumi DrinSistemi urban i furnizimit me ujë në Shqipëri ka probleme të shumta. Llogaritet,për shembull, që 50% e ujit të Tiranës humbet në rrjetin shpërndarës të qytetit.Ndërtimet e pakontrolluara, lëvizjet drejt qytetit si dhe ndërhyrjet e paligjshme i kanëpërkeqësuar problemet e sistemit të furnizimit me ujë, veçanërisht në periferitëurbane. Veç kësaj, infiltrimet prej tubacioneve të ujërave të zeza shkaktojnë ndotje tëherëpasherëshme të ujërave.Në Shqipëri mblidhen të ardhura vetëm për 30-40% të ujit të konsumuar. Nërast se nuk merren masa për të përmirësuar bazën financiare të sistemit të furnizimitme ujë, infrastruktura e këtij sistemi do të ketë rënie të mëtejshme.Në Shqipëri ka vetëm tre impiante të ujit të pijshëm (dy në Tiranë dhe një nëDurrës). Më 1997-n standardet e ujit të pijshëm u rinovuan për t’u bërë tëkrahasueshme me normat e Organizatës Botërore të Shëndetësisë dhe të BashkimitEuropian. Monitorimi kryhet për rreth pesëmbëdhjetë parametra fizikë dhe kimikë,kurse për pesticidet, metalet e rënda, ndotësit e qëndrueshëm organikë dhehidrokarburet, monitorimi nuk bëhet sistematikisht.Një strategji kombëtare e ujit që u paraqit si projekt më 1996, nuk ështëmiratuar ende. Ndërsa një ligj i vitit 1996 për burimet ujore, ndonëse i miratuar, nukështë zbatuar si duhet. Një projekt i financuar nga Banka Botërore, qeveria e Kuvajtitdhe ajo shqiptare do të përmirësojë infrastrukturën ujitëse të Shqipërisë.19

Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas KonfliktitTymra prej djegies së plehrave në vendshkarkimin e Sharrës■ AjriPër cilësinë e ajrit në Shqipëri nuk mund të flitet bindshëm. Me ligj parashikohetqë në qendrat urbane duhet të monitorohet dioksidi i squfurit (SO 2 ) dhe oksidet e azotit(NOx). Por në praktikë monitorimi në shkallë vendi nuk kryhet rregullisht dhe nuk ështëi plotë, çka kërkon ndërhyrje të menjëhershme.Burime kryesore të ndotjes së ajrit në Shqipëri kanë qenë historikishtindustria e shkrirjes së kromit, ajo e bakrit, metalurgjia e gizës dhe e çelikut, si dhetermocentralet. Që nga viti 1992 shumë prej këtyre industrive janë mbyllur.Megjithëse përgjithësisht nuk ka të dhëna për emetimet e gazrave, nuk është e vështirëtë kuptohet që cilësia e ajrit është përmirësuar. Burime kryesore të ndotjes së ajrit sotjanë nxjerrja dhe përpunimi i naftës, ngrohja shtëpiake, prodhimi i çimentos, si dhedjegia e pakontrolluar e plehrave.Transporti është një tjetër shkaktar i ndotjes së ajrit. Në vitin 1989 në Shqipërikishte rreth 2 000 makina. Deri në 1998-n ky numër u rrit në 60 000, nga 150 000automjete gjithsej në mbarë vendin. Makinat janë përgjithësisht të vjetra dhe përdorinbenzinë me plumb ose naftë. Kjo rritje e shpejtë mund të çojë, pas gjasash, në shtimine sasisë të NOx, SO 2 , CO, të pluhurit dhe hidrokarbureve.Agjencia Kombëtare e Mjedisit ka përpunuar një ligj për ruajtjen e cilësisë sëajrit si dhe po përditëson standardet kombëtare të vitit 1974 për emetimet e gazevenga burime ndotëse të palëvizshme, në përputhje me direktivat e Bashkimit Europian.Aktualisht nuk ekzistojnë standarde për burimet e lëvizshme të ndotjes.20

■ TokaErozioni i tokës është një shqetësim serioz në Shqipëri. Edhe pse topografiamalore dhe tipet e klimave në vend e favorizojnë erozionin, aktiviteti i njerëzve(si gërmimi i shtretërve të lumenjve për të nxjerrë materiale ndërtimi, prerja e drurëve,kullotja pa kriter), po e keqëson gjendjen dhe po sjell pasoja të rënda. Tokat e varfrae ulin prodhimin bujqësor dhe nxisin shtrirjen e bujqësisë në habitate tëpapërshtatshme. Dinamikat lumore po ndryshojnë duke ndikuar negativisht nëcilësinë e ujit dhe regjimin e rrjedhjes. Elemente të rëndësishëm të infrastrukturës, siurat dhe rrugët automobilistike, janë të prishura ose po shkatërrohen nga rrëshqitjet edheut. Ministria e Bujqësisë dhe e Ushqimit po përgatit aktualisht legjislacionin përmbrojtjen dhe administrimin e tokës. Planet për zhvillimin e një strategjie përruajtjen e tokës presin të financohen.■ KimikatetNë Shqipëri nuk janë hartuarpolitika për përdorimin e mbeturinaveindustriale dhe të rrezikshme, si dhepolitika mbi përdorimin dhe administrimine kimikateve. Keqadministrimi i bifenilevetë polikloruara, i kimikateve shkatërruesetë shtresës së ozonit, pesticidevebujqësore dhe i biocideve mund të çojë nëavullimin ose kalimin e këtyre kimikatevenë mjedis, duke sjellë pasoja serioze nëshëndetin e njeriut dhe në natyrë.2Konteksti Mjedisor■ EnergjiaAktualisht Shqipëria po kalon njëkrizë energjetike. Furnizimi me energjielektrike është i kufizuar dhe ka ndërprerje tërregullta. Përdorimi për ngrohje i energjisë Kimikate të ruajtura pa masa sigurie, Durrëselektrike, faturat e papaguara ngakonsumatorët dhe shtimi i lidhjeve tëpaligjshme e kanë mbingarkuar rrjetin elektrik. Sipas ekspertëve vendës, 50% eenergjisë elektrike humbet në rrjet, kurse të ardhurat mblidhen vetëm për 1/3 e sasisësë energjisë së konsumuar. Për të rritur furnizimin me energji elektrike Shqipëria poe importon atë aktualisht nga Sllovenia dhe Mali i Zi.Shqipëria historikisht e ka siguruar vetë pjesën më të madhe të energjisë së saj.Një shoqëri shtetërore prodhon gaz dhe naftë. Një tjetër prodhon energji elektrike,90% e së cilës vjen nga hidrocentralet. Importi i energjisë parashikohet të rritetndjeshëm gjatë dhjetë viteve të ardhshëm, kryesisht për shkak të kërkesave të mëdhapër energji elektrike si dhe të nevojave në rritje të sektorit të transportit. Shteti kaplanifikuar mbulimin e nevojave në rritje për energji elektrike përmes ndërtimit të njëtermocentrali të ri.21

Më 1999 Agjencia Kombëtare e Energjisë hartoi një Strategji Kombëtare tëEnergjisë në bashkëpunim me programin Phare. Përmes kësaj strategjie synohet tësigurohet një politikë energjetike gjithëpërfshirëse që të shërbejë si rregullator përristrukturimin e sektorit energjetik, bazuar në parimet e ekonomisë së tregut.Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas Konfliktit■ BiodiversitetiShqipëria, në raport me sipërfaqen, ka një diversitetit biologjik mjaft tëlarmishëm. Aty mund të gjenden 30% e specieve bimore europiane dhe 42% egjitarëve europianë. Larmia e ligatinave, lagunave dhe e liqeneve të mëdha nëShqipëri përbën një habitat dimëror të rëndësishëm për shpendët shtegtarë. Gjithë kjopasuri e çmuar është mjaft e kërcënuar.Sot Shqipëria ka shkallën më të lartë të humbjes së biodiversitetit në Europë.Shpyllëzimi, erozioni i tokës, përdorimi pa kriter i saj dhe ndotja, të gjitha këto po ishkatërrojnë me shpejtësi burimet e çmuara natyrore të Shqipërisë. Shumë prejshqiptarëve që jetojnë jashtë zonës urbane, përdorin lëndë druri për zjarr dhe ngrohje.Diversiteti po kërcënohet, gjithashtu, nga gjuetia, peshkimi dhe kullotja pa kriter;36% e specieve vertebrore në vend janë seriozisht të rrezikuara ose të kërcënuara.Megjithëse janë bërë përpjekje të vazhdueshme për të shpallur zona tëmbrojtura, ato sot mbulojnë vetëm 6% të territorit. Për fat të keq edhe në këto zonajanë bërë ndërhyrje të paligjshme në gjueti, peshkim dhe prerje drurësh, çka ka bërëqë të preket integriteti biologjik. Monitorimi dhe ruajtja e zonave të mbrojtura nukështë ende në nivelet e duhura si dhe nuk ekzistojnë ende plane administrimi.Në 1999 u hartua në Shqipëri një Strategji Biodiversiteti dhe Plani i Veprimitme ndihmën e Fondit Global për Mjedisin. Kjo gjë do të rritë zonat e mbrojtura nëafërsisht 15% të territorit shqiptar, do t'u japë përparësi kërkimeve shkencore në vendnë fushën e biodiversitetit që aktualisht po ecën me ritme të ulta, si dhe krijimit tëplaneve të veprimit për ekosistemet, habitatet dhe speciet. Qeveria e ka miratuarStrategjinë e Biodiversitetit dhe Planin e Veprimit, por ende nuk e ka zbatuar.Një projekt i Bankës Botërore po nxit administrimin komunal të pyjeve dheparashikon përfshirjen e 40% të tyre në struktura administruese komunale deri nëvitin 2002. Për të rritur mbrojtjen e tyre është amenduar Akti i Pyjeve i vitit 1992.22

➤ Harta 5 : Ruajtja e Natyrës në Shqipëri2LakeScutariBUNARIVERKoplikVermoshMALSIEMADHETHETHISHKODËRShkodër(Scutari)ValbonaBajram CurriTROPOJËPUKËPukëVALBONATropojëHASKukësFRKrumëLakeFierzësKUKËSY ugoslaviaKonteksti MjedisorVELIPOJAAdriaticSeaDurrësDIVJAKAKARAVASTALAGOONKUNE-VAINLOGARAFUSHEKUQEPATOKFierSelenicëLaçLAÇKrujëKRUJËShijakKavajëKAVAJËKULARFIERPISHEPORODURRËSLUSHNJËVlorëKARABURUNLEZHËLezhëLushnjëPatosVLORË0 10 20 30 40 kmTiranë(Tirana)DAJTIPEQINRrëshenPeqinMemaliajSource: Department of Public Information of theUnited Nations (UNDPI), Cartographic Section,NewYork ; Biodiversity Strategy andAction Plan1999, GEF/World Bank.ElbasanBurrelKuçovëKUÇOVËBeratBallshMALLA-KASTERLakeUlzësMIRDITËMATTIRANËTOMORIBERATTEPELENËZALLGJOCAJQAFEMOLLECërrikELBASANTepelenëDELVINËSarandëDelvinëKonispolLURAMaqellarëBulquizëBULQIZËLibrazhdGramshGRAMSHSKRAPARSARANDËDIBRALIBRAZHDÇorovodëPËRMETPërmetKARDHIQIDhërmiPORTOPALERMOGJIROKASTËRGjirokastërPeshkopiKUTURMANRRAJCAPogradecPOGRADECMaliqKORÇELakeOhridKorçeBREDI IDRENOVESKOLONJËErsekëFYR ofMacedoniaProtected areasExistingProposedDEVOLLLakePrespaBilishtGreeceAirportNational capitalDistrict capitalTown, villageDistrict boundaryHabitat containing rareand endangered species23

3Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas Konfliktit"Pikat e nxehta"kryesore të shqyrtuaranga misioniVështrim i përgjithshëmPas kryerjes së një sërë kërkimesh paraprake të zgjeruara dhe konsultash nëshkallë kombëtare me ekspertë të mjedisit, UNEP-i shqyrtoi nëntë zona tëShqipërisë të konsideruara si "pika të nxehta" të saj. Pikat e vizituara përmbaninimpiante nga çdo sektor i rëndësishëm industrial i vendit. Grupi zhvilloi takime mepërfaqësues të firmave lokale për të diskutuar për proceset e impianteve dhe kushtetmjedisore. Takimet vijuan me inspektimin e impianteve, gjatë të cilave ekspertët eUNEP-it morën mostra të ujit, tokës dhe të ajrit. Aty ku ishte e mundur, grupi u takuame zyrtarë lokalë dhe të interesuar. Në vijim të misionit ekspertët e UNEP-itanalizuan të dhëna shtesë nga këto pika.UNEP-i arriti në përfundimin që pesë nga nëntë pikat e vizituara duhenkonsideruar si "pika të nxehta" për mjedisin. Të gjitha këto zona paraqesin problemeserioze që përbëjnë rrezik aktual për shëndetin e njeriut e mjedisin dhe kanë nevojëpër veprime ndërhyrëse të menjëhershme. Rekomandimet përkatëse mund të gjendennë kapitullin 7.Ndërmarrja Kimike - DurrësDurrësProblemet kryesore● Një sipërfaqe prej disa km 2 ështëndotur rëndë prej kimikateve të rrezikshmedhe mbeturinave të ishndërmarrjeskimike, prej një pikeshkarkimi plehrash dhe një depojetë braktisur kimikatesh.● Mijëra qytetarë që janë dyndur ngazonat e tjera të Shqipërisë, jetojnë brendaose përreth zonës së ndotur me lëndëtoksike.● Rreziqe të mëdha paraqiten përshëndetin e njerëzve, ujërat nëntokësorëdhe habitatet detare.24

3Dele duke kullotur në tokat e ish-ndërrmarjes kimike, DurrësIsh-ndërmarrja kimike Durrës është një zonë e katastrofës mjedisore. Deri nëmomentin që u mbyll (1990), ndërmarrja prodhonte bikromat natriumi përpërpunimin e lëkurës, si dhe pesticide, p.sh. lindan (gama-HCH) dhe tiram. Ndotja, sipasojë e këtyre proceseve, ka kontaminuar rëndë zonën që përfshin ish-ndërmarrjen, njëvend shkarkimi plehrash dhe një depo të braktisur kimikatesh. Sot zonapërfaqëson një nga pikat më të nxehta mjedisore në Ballkan. Disa mijëra qytetarëjetojnë brenda dhe rrotull saj. Kërkohet ndërhyrje urgjente me qëllim që të mbrohetshëndeti dhe siguria e fëmijëve dhe e të rriturve.Në shumë zona ka ndodhur një kontaminim i rëndë i tokës dhe i ujit. Zona mëproblematike është ajo ku ndodhej ndërmarrja. Toka është kontaminuar me lindan dhepërmban, gjithashtu, kripëra të kromitit. Familjet jetojnë në shtëpi të ndërtuara metulla të kontaminuara nga ish-ndërmarrja. Fëmijët luajnë në toka të kontaminuara.Lopët, dhitë dhe delet që përdoren për qumësht dhe ushqim për vendasit, kullosin nëtokat e kontaminuara të ndërmarrjes. Kafshët shtëpiake pijnë ujë pusi të kontaminuar."Pikat e nxehta" kryesore të shqyrtuara nga misioniMostrat e marra nga UNEP-i vërtetojnë degradimin e dukshëm të zonës. Njëmostër uji nëntokësor e marrë prej një pusi uji përmbante 4.4 mg/l klorbenzen, 4 000herë më tepër se niveli i pranueshëm për ujin e pijshëm në disa vende të BashkimitEuropian. Ekspozimi i vazhdueshëm ndaj sasive të mëdha të klorbenzenit mund tëshkaktojë pasoja negative në sistemin nervor, palcën e kockave, mëlçi, veshka, gjakdhe në organet riprodhuese.Një mostër qumështi e marrë nga një lopë shtëpiake rezultoi me përqendrim tëizomerit beta-HCH 100 herë më të lartë se sa në disa vende të Bashkimit Europian.Mostrat nga toka rezultuan me përqendrime jashtëzakonisht të larta të izomerit HCH,në shkallën 1 290 mg/kg deri në 3 140 mg/kg. Në Hollandë, për shembull, në rastinkur përqendrimi i plotë i izomerit HCH në tokë është mbi 2 mg/kg, kërkohet25

Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas Konfliktitndërhyrje. Lindani në përgjithësi konsiderohet si një nga kimikatet më të rrezikshme.Ai është një substancë kancerogjene, që shpesh shkakton kancer të mëlçisë. Edheekspozimi në nivele mesatare ka shkaktuar kancer të mëlçisë, veshkave dhe sistemitimunitar. Lindani gjithashtu është i qëndrueshëm në mjedis dhe i bioakumulueshëmnë zinxhirin ushqimor.Ndotja prej kromit është një tjetër burim serioz shqetësimi. Megjithëse mostrate pakta që u morën, nuk treguan nivele të larta të kromit (VI), një kancerogjen ky injohur, nevojiten urgjentisht kërkime të mëtejshme për këtë formë si dhe për formate tjera të kontaminimit që u përmendën më lart. Vlen gjithashtu të theksohet fakti ipërdorimit për ndërtimin e rrugëve lokale të mbetjeve të pasura me krom tëndërmarrjes.Këto kushte, në tërësi, paraqesin rrezikshmëri të lartë për shëndetin e njeriut.Bashkia e Durrësit nuk ka bërë përpjekje për largimin e qytetarëve nga kjo zonë ekontaminuar. Përkundrazi, sipas Agjencisë Rajonale të Mjedisit, po bëhen përgatitjepër të përmirësuar infrastrukturën e nevojshme, me qëllim që qytetarët të qëndrojnënë këtë zonë. Prej kohësh shteti ka instaluar rezervuarë septikë, por shumica prej tyrenuk funksionojnë më siç duhet.Një zonë tjetër problematike është një ligatinë aty pranë, e përdorur si vendshkarkimi plehrash. Zona, të cilën e ndan nga deti Adriatik vetëm një rrugë,përmbanrreth 20 000 ton mbeturinash toksike, ndër të cilat lindan dhe mbetje të pasura mekrom. Në këtë vendshkarkim po ndërtohen shtëpi pa asnjë masë parandaluese. Sipasautoriteteve lokale, Bashkia e Durrësit ka planifikuar ta shfrytëzojë këtë sipërfaqe përbanim. Në një kanal aty pranë, i cili derdhet në det, u vunë re sasi të mëdha peshqishtë ngordhur.Refugjatët e ardhur si pasojë e konfliktit në Kosovë qëndruan në një kamppikërisht në këtë zonë. Vendi i fushimit u pastrua, por rigjenerimi natyral ështëpenguar nga një mori faktorësh, ndër të cilët mund të përmendet kontaminimi memetale të rënda, ngjeshja e tokës për banim dhe përmbajtja e lartë e kripës në tokë.Zona e tretë problematike është një vend depozitimi rreth 1.5 km largndërmarrjes. Pika e depozitimit përbëhet nga tri ndërtesa që përmbajnë një sasi prejrreth 370 ton kimikate. Sipas ekspertëve lokalë, por dhe nga inspektimi i zonës,rezulton se aty ka lindan, metanol, sulfur karboni, bikromat kaliumi, monometilaminëdhe dimetilaminë. Kimikatet rrjedhin prej fuçive të ndryshkura dhe thasëve të grisur.Hyrja në vendet e magazinimit është e lirë. Kafshët kullotin përreth ndërtesave dhe atypranë janë në ndërtim e sipër godina plazhi. Ka gjasa që ujërat e ndotura të derdhen nëdet.26

Uzina e PVC-VlorëVlorëProblemet kryesore● Familje të tëra, së bashku me kafshëtshtëpiake, jetojnë në kushte jashtëzakonishttë rrezikshme në prani të një ndotjejetë lartë nga merkuri.● Përpjekjet e qeverisë për t'i zhvendosurkëto familje kanë rezultuar tëpasuksesshme.● Nuk janë ndërmarrë masa për tëparandaluar ndotjen e mjedisit prejllumrave me merkur të hedhura aty pranë.Katër kilometra në veri të Vlorës ndodhet vendi ku ka qenë më parë njëkompleks prodhimi kimik, i përbërë nga një fabrikë e klorit dhe alkalit, një njësi përprodhimin e monomerit të klorurit të vinilit (VCM) dhe një njësi për prodhimin eklorurit të polivinilit (PVC). Fabrika u mbyll në vitin 1992 dhe u shkatërrua thuajsekrejt gjatë trazirave civile të vitit 1997. Ndërmarrja sot paraqet një kërcënim tëjashtëzakonshëm për shëndetin e rreth 180 familjeve që jetojnë brenda dhe përrethzonës. Kërkohet të merren masa urgjente për të mbrojtur shëndetin publik dhe për tëparandaluar kontaminimin e mëtejshëm të mjedisit.Gjatë kohës së funksionimit të fabrikës bëhej elektroliza e klorit dhe e sodëskaustike duke përdorur sasi të mëdha merkuri. Sipas ekspertëve lokalë, prej njëstudimi të vitit 1992 dilte që afërsisht 50 000-60 000 m 2 të tokës së ish-ndërmarrjesishin të kontaminuara me merkur në një thellësi që shkonte deri në 1-1.5 m. Njëmostër toke e marrë nga UNEP-i përmbante më shumë se 10.000 mg/kg merkur, që ekalon rreth 1.000 herë kufirin e lejueshëm të Bashkimit Europian. Përveç merkurit,ka shumë mundësi që hidrokarburet e kloruara dhe ndotës të tjerë të rrezikshëm tëçliruar nga njësitë prodhuese të ish-ndërmarrjes, të kenë mbetur në tokën përrethkëtyre njësive.3"Pikat e nxehta" kryesore të shqyrtuara nga misioniSot në këto toka luajnë fëmijët. Në rrënojat e kontaminuara kullosin kafshëtshtëpiake. Perime të kultivuara në këtë tokë përdoren për të ushqyer familjet.Merkuri është jashtëzakonisht i rrezikshëm për shëndetin e njeriut. Ekspozimindaj niveleve të larta të tij mund të shkaktojë dëmtime të përhershme në tru, veshkadhe mushkëri. Veçanërisht bebet dhe fëmijët janë të ndjeshëm ndaj ndikimit tëmerkurit, i cili mund të depërtojë tek ata përmes uterusit dhe qumështit tëgjirit. Përveç faktit që merkuri shkakton pasoja mjaft të rënda shëndetësore,ai bioakumulohet në zinxhirin ushqimor.27

Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas KonfliktitVëzhgim në terren në Uzinën e VlorësShteti po i furnizon familjet me ujë të pijshëm dhe po i shet hekurishtet dhetullat e kontaminuara të fabrikës që ato të përdoren diku tjetër. Megjithëse janë bërëpërpjekje të vazhdueshme për t'i ndaluar qytetarët të jetojnë në këtë zonë, ato kanërezultuar të pasuksesshme. Ndërkohë, puset në zonën e ndërmarrjes po përdoren përkafshët shtëpiake dhe ujitjen e perimeve.Dikur ndërmarrja i shkarkonte ujërat e ndotura në Gjirin e Vlorës pa u bërë atyreasnjë lloj përpunimi. Llumrat e krijuara gjatë proceseve të prodhimit depozitoheshinnë një zonë midis ndërmarrjes dhe Gjirit. Nuk merrej asnjë masë për parandalimin ekontaminimit të mjedisit përreth. Mendohet që këto llumra të kenë përmbajtje të lartëmerkuri.Ka shumë mundësi që ujërat nëntokësore të kontaminuara të derdhen në det.Sipas ekspertëve kombëtarë, analizat e sedimenteve dhe të gjallesave detare nëthellësi të Gjirit flasin për pasoja negative prej kontaminimit me merkur.28

Fusha e naftëmbajtëse eMarinzës,PatosPatosProblemet kryesore:● Familjet që jetojnë pranë fushave tënaftës janë të ekspozuara ndaj rreziqeveserioze për shëndetin.● Ujërat nëntokësore po ndoten rëndënga nafta, për shkak të puseve, pompave,oxhaqeve dhe impianteve të paratrajtimit.● Shkarkimet e gazit sulfuror dhe tëhidrokarbureve po ndotin atmosferënpërqark.Fusha e Marinzës në Patos me rreth 2 000 puse që zënë një sipërfaqe prej 200 km 2 ,është një nga fushat më të mëdha dhe më të rëndësishme të naftës në Shqipëri. Kjoështë një nga pesë fushat e zonës që furnizojnë rafinerinë e Ballshit.Në zonën e Patosit aktualisht nxirren 400 ton naftë e papërpunuar në ditë, nga2 000 ton që nxirreshin dikur. Fusha, për fat të keq, është burim i një kontaminimi tëlartë të tokës, ujërave nëntokësorë dhe ajrit. Familjet që jetojnë në një fshat të vogëlbrenda saj janë të ekspozuara ndaj rreziqeve të mëdha për shëndetin.Ka disa burime që kontaminojnë rëndë tokën dhe ujërat nëntokësore. Sipasekspertëve kombëtarë, puset e ujit të pijshëm furnizohen nga një shtresë ujëmbajtësee cekët, e cila mbrohet vetëm prej një shtrese argjilore. Puset e naftës depërtojnështresën argjilore duke lejuar kontaminimin e ujit të pijshëm nga hidrokarburet.Pompat në fushë nuk mirëmbahen siç duhet dhe prej tyre rrjedhin sasi të mëdha naftenë mjedisin përreth. Nafta transportohet nga pompat për tek impiantet përpunueseparaprake përmes tubacioneve të naftës. Edhe këto tubacione nuk mirëmbahen siçduhet, duke çuar në rrjedhje dhe humbje të sasive të mëdha të naftës.3"Pikat e nxehta" kryesore të shqyrtuara nga misioniKontaminimi i fushës së naftës dhe i zonës përreth saj asnjëherë nuk ështëanalizuar rregullisht. Shoqëritë nuk e kanë përllogaritur sasinë e naftës që derdhet nëfushë, por një vlerësim i përafërt tregon për një humbje 1-2% të sasisë së përgjithshmeqë nxirret, çka do të thotë 4-8 ton në ditë. Drejtuesit e shoqërive hartuan një projektpër mbylljen e puseve, hapjen e puseve të reja dhe grumbullimin në to të ujërave tëndotura dhe të disa fraksioneve që dalin gjatë procesit të parapërpunimit të naftës.Ky projekt ka objektiva serioze, por mungojnë fondet për ta zbatuar.29

Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas KonfliktitFusha e naftës Marinzë – PatosNë këtë zonë probleme serioze paraqet edhe një fushë naftëmbajtëse më evogël. Impianti i paratrajtimit aty ka qenë konceptuar në mënyrë të tillë që të kryentedehidratimin dhe veçimin e pjesëzave të ngurta nga nafta, përpara se ajo tëtransportohej në rafineri. Një pjesë e naftës që del gjatë procesit të paratrajtimit duhettë riciklohet. Meqenëse impiantet e paratrajtimit nuk funksionojnë mirë, ujërat endotura të papërpunuara që përmbajnë naftë bruto, shkarkohen drejtpërdrejt në mjedisdhe më tej derdhen në lumin e Gjanicës që gjendet aty pranë. Lumi furnizon banorëte zonës me ujë të pijshëm nëpërmjet puseve private që ndodhen në fushë. Meqenësepuset ndodhen pranë lumit, uji i pijshëm ka të ngjarë të ndikohet nga cilësia e ujit tëlumit.Fushat naftëmbajtëse janë burim edhe për ndotjen e ajrit. Nafta depozitohet nërezervuarë të hapur, prej nga avullojnë hidrokarburet. Në fushën e madhe pompatshkarkojnë përditë rreth 8 000 m 3 gaz me përbërje squfuri. Megjithëse një e pesta ekësaj sasie shfrytëzohet për të prodhuar korrent për puset, katër të pestat që mbeten,çlirohen drejtpërdrejt në atmosferë. Kjo shifër është e barabartë me afërsisht 115 tonsqufur të çliruar në vit. Ajri ka një erë të rëndë hidrokarburesh dhe sulfuri hidrogjeni.Ekspozimi i zgjatur ndaj sulfurit të hidrogjenit mund të shkaktojë dëmtime të aparatittë frymëmarrjes. Një mostër e UNEP-it kishte përqendrime të hidrokarburevealifatike dhe aromatike në shkallën 4-90 mikrogram/m 3 .30

RAFINERIA E NAFTËS-BallshProblemet kryesore:● Sasi të mëdha nafte nga rafineriashkarkohen në mjedisin rrethues3Ballsh● Ujërat e ndotura që përmbajnëpapastërti të naftës, shkarkohen në njëkanal duke kontaminuar lumin Gjanicae duke krijuar në këtë mënyrë rrezikpër kontaminimin e ujit të pijshëmtë zonës.● Rafineria shkarkon në atmosferënjë sërë ndotësish toksikë të ajrit.Rafineria e Ballshit prodhon 300 000 ton naftë të rafinuar në vit, çka përbën mëpak se 1/3 e kapacitetit të saj. Uzina shkarkon sasi të mëdha nafte në mjedisinpërreth, veçanërisht në lumin Gjanica. Cilësia e ujit të pijshëm të puseve private tëvendosura përgjatë lumit mund të ndikohet mjaft nga ujërat e tij.Një nga problemet kryesore të uzinës është rrjedhja e naftës. Rafineria ishtendërtuar në mënyrë të tillë që të shfrytëzonte 97% të naftës që rafinonte. Sipasdrejtuesve, rrjedhjet nga i gjithë sistemi sjellin humbje të prodhimit që arrinmesatarisht në 7%, ose 22 500 ton në vit.Një nga shkaqet e humbjeve të naftës në mjedis është mosfunksionimi iimpiantit të përpunimit të ujërave të ndotura të uzinës. Ky impiant ishte parashikuartë derdhte ujëra me një përqendrim maksimal prej 300 mg/l komponentë nafte tëtretur. Sipas drejtuesve, projekti i uzinës nuk parashikonte as cilësinë e dobët të naftësnë këtë zonë, me përmbajtje të lartë (6%) squfuri, as sasinë e madhe të materialeve tëngurta të naftës si pasojë e një paratrajtimi joefikas në fushë. Si rezultat, uzina nukfunksionon siç duhet. Ujërat e ndotura që përmbajnë shtresë nafte dhe komponentëtë tretur nafte, shkarkohen drejtpërdrejt në një kanal që derdhet në lumin Gjanica."Pikat e nxehta" kryesore të shqyrtuara nga misioniGjanica furnizon banorët e zonës me ujë të pijshëm nëpërmjet puseve privatepërgjatë gjithë bregut të saj. Sipas autoriteteve lokale, depozitime nafte janëidentifikuar përgjatë lumit disa kilometra poshtë rafinerisë. Këto të dhëna ukonfirmuan me anë të një inspektimi me sy të lumit, si dhe me faktin që një mostëruji e marrë 2.5-3 km në vijim të rrjedhës së tij, tregoi gjurmë nafte. Mund tëmendohet që uji i pijshëm i puseve private pranë lumit ndikohet nga cilësia e ujit tëtij.31

Rafineria çliron, veç të tjerave, edhe dioksid squfuri, hidrokarbure dhe dioksidkarboni në atmosferë. Hidrokarburet dhe sulfuri i hidrogjenit mund të nuhaten lehtë.Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas KonfliktitVëzhgime apo programe monitorimi për vlerësimin e nivelit të ndotjes së tokësdhe të ujërave nëntokësore në zonën e rafinerisë dhe përgjatë bregut të lumit nuk janëzhvilluar ende. Të dhënat për ndotjen e ajrit nuk iu vunë në dispozicion UNEP-it.Vendi i shkarkimit tëhedhurinave-SharrëSharraProblemet kryesore:● Hedhurinat e Sharrës mund tëpërmbajnë ndotës toksikë si pasojë emungesës në vend të impiantevepërpunuese të mbeturinave të rrezikshme.● Tymi dhe pluhurat toksikë çlirohengjatë djegies së hedhurinave, duke iekspozuar banorët e zonës ndaj rreziqeshserioze për shëndetin.● Lëngu nga vendshkarkimi i hedhurinavekalon në ujërat nëntokësorë dhekontaminon ato përreth.32Sharra është pika kryesore e grumbullimit të plehrave në Tiranë. Pjesa më emadhe e hedhurinave urbane joindustriale si dhe mbeturinat spitalore grumbullohen edigjen në Sharrë. Në kushtet e sotme, vendi i shkarkimit paraqet një kërcënim shumëtë madh për shëndetin e banorëve të zonës.Në zonën përreth nuk janë kryer matje të cilësisë së ajrit. Hedhurinat e ngurta,përgjithësisht, e ndotin ajrin nëpërmjet prodhimit të erërave, të metanit dhe djegieve.Sharra çliron erëra dhe sasi të konsiderueshme tymrash. Grupi i vlerësimit vëzhgoinjë re tymi dhe një erë të rëndë në një zonë banimi pesë kilometra poshtë Sharrës.Duke patur parasysh përmbajtjen e hedhurinave të ngurta në Sharrë, ka mundësi qëky vendshkarkim të çlirojë metan dhe grimca pluhuri me përmbajtje metalesh tërënda, si dhe përbërje të tjera inorganike e organike (p.sh. dioksina, furane). Në njëmostër ajri të marrë nga UNEP-i u gjetën derivate të benzenit, gazra të efektit serrëdhe freone. Si përfundim, kushtet e cilësisë së ajrit në vendshkarkim paraqesinkërcënime serioze për të rriturit dhe fëmijët, të cilët mbledhin dhe riciklojnëmbeturinat nga ky vend.Vendshkarkimi ndodhet në shpatin e një lugine, në pellgun ujëmbledhës të lumitErzen në jugperëndim të Tiranës. Megjithëse vendshkarkimi është ngritur mbi shtresaargjilore, ekspertët kombëtarë thonë se shtrati i luginës përmban rërë dhe sedimente

zhavorri. Vendshkarkimi nukka veshje mbrojtëse në pjesën eposhtme dhe në faqet anësore.Nuk ka, gjithashtu, sistem kullimipër rrjedhjet dhe filtrimet ngamasa e hedhurinave.Ujërat që kullojnë ngavendshkarkimi mund të derdhenme lehtësi në ujëmbledhësindytësor dhe në lumin Erzen.Ujërat nëntokësore që rrjedhinnga vendshkarkimi, përdoren përujë të pijshëm dhe ujitje. Nukështë kryer asnjë vlerësim i plotëpër ndikimin e vendshkarkimitmbi tokën dhe ujin e mjedisitrrethues. Analiza të pjesshmejanë përqëndruar në parametrattradicionalë të ujit të pijshëm dhenuk janë bërë ekzaminime tëelementëve të tjerë problematikë,si nevoja biologjike për oksigjen,metalet, përbërjet organike dhepesticidet.Eksperti i UNEP-it duke marrë mostra uji nga lumi ErzenPuset që ndodhen në bregun e lumit Erzen, në Pezën e Vogël, një fshat poshtëSharrës, furnizojnë tetë fshatrat e zonës me ujë të pijshëm. Fusha mbedh ujinnëpërmjet tri puseve kulluese që ndodhen 20-30 m larg lumit. Puset e thithin ujin nganjë thellësi prej 5-8 m nën tokë. Për shkak të afërsisë së puseve me lumin dhe niveleverelativisht të cekëta të seleksionimit, filtrimi është i kufizuar. Si rrjedhojë, cilësia eujërave duhet të ndikohet mjaft nga cilësia e ujit të lumit.3"Pikat e nxehta" kryesore të shqyrtuara nga misioniMe t'u nxjerrë, uji trajtohet me klor dhe kalon nëpër një dekantues përpara se tëfurnizojë fshatrat. Instituti i Shëndetit Publik kryen monitorime të herëpashershme tëujërave. Monitorimi i tanishëm nuk analizon substancat e rrezikshme, të cilat mund tëkontaminonin lumin dhe puset e fushës.Një tjetër vendshkarkim plehrash, më i vogël, mund ta kontaminojë po ashtu ujinqë furnizon Pezën e Vogël. I vendosur afërsisht 2 km sipër rrjedhës, vendshkarkimi iPezë-Helmësit ndodhet në brigjet e lumit Erzen. Megjithëse zona është e mbyllur, ajovazhdon të përdoret herë pas here si vendshkarkim. Ajo është e paadministruar dhe, nërastet kur nivelet e ujërave janë të larta, ndodh që hedhurinat bien në kontakt tëdrejtpërdrejtë me lumin. Mostrat e marra nga lumi në afërsi të vendshkarkimitpërmbanin metale të rënda në nivele të papërfillshme dhe përbërje organike mepërqendrim 10 mg/l, nivele këto të zakonshme për hedhurinat urbane.33

4Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas KonfliktitVende të tjeraindustriale tëvëzhguara nga UNEP-iNë këtë kapitull përshkruhen katër vende të tjera të vëzhguara nga UNEP-i. Duhettheksuar që, megjithëse “pikat e nxehta” të përshkruara në kapitujt paraardhëskërkojnë ndërhyrje urgjente në interes të mbrojtjes së shëndetit publik, “pikat” që dotë diskutohen më poshtë paraqesin probleme mjedisore serioze që kërkojnë ndërhyrje tëmenjëhershme.Uzina e Plehrave Azotike- FierFierProblemet kryesore :● 850 m 3 tretësirë arsenati dhe solucionarseniti duhen eliminuar.● Toka dhe sidomos ujërat, kryesishtujrat nëntokësore, janë të kontaminuarame arsenik në nivele të larta. Një lumë qëfurnizon puset lokale të ujit të pijshëmushqehet nga ujërat nëntokësore tëkontaminuara. Ujëra të ndotura tëpatrajtuara shkarkohen në të njëjtin lumë.Uzina e Fierit ka prodhuar plehrakimike nga viti 1967 deri në vitin 1992.Gjatë një periudhe katërvjeçare, 1967–1971, uzina ka përdorur naftë bruto mepërmbajtje te lartë squfuri. Squfurilargohej me tretësira arsenati dhe arseniti.Problemi kryesor i uzinës është si tëeliminohen 850 m 3 tretësirë arsenati dhearseniti.Tretësira ka një përqendrim 25 g/l.Aktualisht ruhet në katër kulla çeliku30 vjeçare. Kullat, ku janë të dukshmeshenjat e korozionit, janë të vendosura nënjë bazament betoni 200 m 3 , që ështëndërtuar për të penguar infiltrimet nëKullat e çelikut me tretësirëarsenati dhe arseniti, Fier34

mjedisin përreth, në rast rrjedhje të tretësirës nga kullat. Veshja e brendshme ebazamentit të betonuar ndërkohë nuk ka mbetur e paprekur. Në mostrën e ujit që umor nga rrjedhjet e bazamentit, u gjet arsenik me përqendrim 97.7 mg/l.Mostrat e tokës që u morën në një rreze prej 50 m nga kullat me tretësirë,rezultuan të kishin përqendrime të arsenikut nga 830 – 172.300 mg/kg. Rajoni ikontaminuar me arsenik duket të jetë i vogël. Nivelet e arsenikut të gjetur, megjithatëkrahasohen, fjala vjen, me nivelin e lejuar të arsenikut në zonat industriale nëGjermani, që është 140 mg/kg. Duke u mbështetur në këto rezultate mund të supozohetqë shtresa e sipërme ujëmbajtëse nëntokësore është e kontaminuar me arsenik.Shtresa ujëmbajtëse derdhet në lumin e Gjanicës, që mund të shërbejë si burimfurnizimi me ujë për fshatrat përgjatë brigjeve të tij. Arseniku rradhitet ndërelementët kancerogjen.Ekspertët kombëtarë kanë hartuar një plan për eliminimin e tretësirës sëarsenatit dhe të arsenitit, i cili nuk është zbatuar për mungesë fondesh. Sipas këtijplani të propozuar, tretësira duhet të trajtohet me komponime, që të zvogëlohet sasiae saj dhe pastaj të largohet e të hidhet në një vendshkarkim mbeturinash.Megjithëse prodhimi i uzinës është shumë i vogël, ujërat e ndotura derdhen nëLumin e Gjanicës pa u trajtuar. Nuk ka asnjë program monitorimi, që të vlerësojëndikimin e ujërave të ndotura në mjedis.Kombinati Metalurgjik –ElbasanProblemet kryesore :● Mbeturinat e depozituara që kanëpërqendrime të larta të metaleve të rënda,mund të kontaminojnë burimet e ujëravetë pijshme përreth.4Zona të tjera industriale të vëzhguara nga UNEP-iElbasan● Ujërat e ndotura të patrajtuara tëkombinatit shkarkohen në një lumëaty pranë.Pamje nga Kombinati i Elbasanit35

Kombinati i Elbasanit ka punuar nga viti 1977 deri në vitin 1990. Në fabrikat e tijështë prodhuar kok, çelik, gizë dhe sasi të vogla nikeli. Sot, një furrë kushkrihen hekurishte, përbën të vetmen shenjë aktiviteti të një kombinati ku dikurpunonin 12 000 vetë.Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas KonfliktitBurimi më i madh ndotës në Elbasan është sasia e depozituar prej 1.5 - 2 milion tonhedhurinash të ngurta, që mund të kenë shkaktuar kontaminimin e tokës dhe të ujëravenëntokësore. Hedhurinat - bishta dhe pluhuri nga prodhimi i kokut - përmbajnë metale tërënda. Kur Kombinati ishte në punë, hedhurinat transportoheshin nëpërmjet një kanali nënjë basen sedimentimi që ndodhet 15 km larg.Baseni ndodhet në një luginë që kullon në një lumë të vogël dhe më pas në luminShkumbin. Banorët që jetojnë përgjatë brigjeve të lumit, shfrytëzojnë puse private përfurnizimin me ujë. Nuk është kryer asnjë vlerësim për shkallën e kontaminimit të tokësdhe të ujërave nëntokësorë në zonat ku ndikimi nga basenet e sedimentimit mund të jetë imadh. Një mostër toke që u mor në basen, tregoi nivele shumë të larta të kromit, nikelitdhe manganit. Në të ardhmen mund të ndodhë kontaminimi i ujërave nëntokësore dhe ipuseve përreth, nëse kjo gjë nuk ka ndodhur tashmë.Brenda Kombinatit ka një uzinë të trajtimit të ujërave të ndotura e ndërtuar meqëllim që të trajtonte ujërat me përmbajtje fenoli. Uzina, megjithatë, ka kohë që nukpunon. Edhe pse procesi prej nga përftoheshin ujëra të ndotura me fenol nuk kryhet më,ujërat e ndotura të patrajtuara vazhdojnë të derdhen në lumin Shkumbin. Banorët në këtëzonë e marrin ujin e pijshëm nga puse private të ngritura përgjatë gjithë rrjedhjes sëposhtme të lumit.Deri në çastin e mbylljes, Kombinati ishte burimi më i madh i ndotjes së ajrit nëluginën përreth. Në ditët e sotme çlirimet janë shumë më të vogla, por nga procesi iprodhimit të çelikut ende çlirohen, sipas vlerësimeve, rreth 20 160 ton grimca të ngurta,924 ton CO si edhe SO 2 e pluhur hekuri.Fabrika e Bakrit – RubikRubikProblemet kryesore:● Stoqet e mbeturinave të pasura mebakër mund të kontaminojnë rezervat eujit të pijshëm dhe të paraqesin rrezik përshëndetin e njerëzve.Fabrika e bakrit në Rubik u mbyll në1998 pas 60 vitëve punë. Kur fabrika ishtenë gjendje pune, ajo prodhonte produktebakri të rafinuar për kabllo. Gjatë viteve tësaj më produktive ajo prodhonte afërsisht30 000 ton mbeturina minerale në vit.36

Ajo që dikur ka qënë një burim i madh i ndotjes së ajrit dhe i kontaminimit tëujrave nëntokësore, sot ka rënë në qetësi të plotë. Sipas drejtuesve, emetimet emëparshme të gazrave SO 2 dhe të shkarkimeve të ujërave të ndotura acide ende vihenre në mjedisin përreth.Mbetjet e pasura në bakër nga procesi i prodhimit qëndrojnë të depozituara nëmjediset e fabrikës. Grumbujt e mbetjeve ndodhen afër bregut të lumit Fan.Vendgrumbullimi qe ndërtuar pa asnjë përgatitje paraprake të tokës apo ndërtimin endonjë shtrese mbrojtëse nën të. Nuk ka, veç kësaj, asnjë sistem drenazhimi përmbledhjen e infiltrimeve.Mostrat e skorjeve të marra nga UNEP-i rezultuan me krom (492 mg/kg),plumb (99 mg/kg) dhe nivele të larta bakri (1.696 mg/kg). Këto komponente sipas tëdhënave, treten nga shiu acid. Infiltrimet dhe lëngjet përshkuese nga vendi idepozitimit të mbeturinave po kontaminojnë, sipas shumë gjasash, shtresën e sipërmetë zonës ujëmbajtëse sekondare të ujërave nëntokësorë,të cilat derdhen në lumin Fan.Lumi Fan dihet që furnizon lumin Mat. Puset e ujit të pijshëm në brigjet e lumit Mat,që shfrytëzohen nga banorët përreth, mund të kontaminohen duke paraqitur kështurrezik për shëndetin e njerëzve. Nivelet e larta të bakrit janë shumë të rrezikshme përshëndetin e njeriut dhe dëmtojnë ekosistemet lumore.Uzina e Superfosfatit -LaçLaçProblemet kryesore:● Një stok mbetjesh mund të lëshojëarsenik dhe bakër në ujërat nëntokësorëduke kontaminuar burimet e ujit të pijshëm.Uzina e Laçit ka punuar nga viti 1967deri në fillimin e vitit 2000, periudhë gjatë sëcilës është përdorur fosfati i kalciumit për tëprodhuar plehra kimike. Uzina sot është embyllur. Përpjekjet për privatizim kanëpërfunduar me shitjen e pjesshme të saj.4Zona të tjera industriale të vëzhguara nga UNEP-iNë territorin e uzinës janë depozituarrreth 300 000 ton mbetje të pasura në hekur,të krijuara gjatë procesit të prodhimit.Vendgrumbullimi i mbetjeve ështëngritur pa bërë ndonjë përgatitje parapraketë tokës, pa vendosur shtresë mbrojtëse tëposhtme apo pa ndërtuar një sistem drenimi për të larguar infiltrimet. Një mostërmbetjesh e marrë nga specialistët e UNEP-it kishte përmbajtje të lartë arseniku dhe bakriAnalizat e UNEP-it treguan, gjithashtu, se arseniku dhe bakri mund të infiltrohen për shkaktë ujërave të shiut. Rrjedhimisht akuiferi i sipërm dytësor i shtresës ujëmbajtëse mendohettë jetë i kontaminuar. Mbështetur në harta dhe në mendimin e ekspertëvekombëtarë del se shtresat ujëmbajtëse nëntokësore rrjedhin drejt disa fushave me puse ujitë pijshëm, që ndodhen në pjesën e poshtme të fabrikës. Arseniku dhe bakri janë të dyelemente shumë të rrezikshme për shëndetin e njeriut dhe që dëmtojnë rëndë ekosistemetujore.37

5Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas KonfliktitAdministrimi i krizëssë refugjatëvekosovarë: pasojatnë mjedisHistoria e krizës kosovareNë mars të vitit 1998 një valë refugjatësh nisën të kalonin kufirin me Shqipërinëpër t’i shpëtuar konfliktit në Kosovë, pjesë e Republikës Federale tëJugosllavisë. Ky numër erdhi duke u rritur në maj e në qershor 1998 dhe nëfund të këtij viti, sipas vlerësimeve të UNHCR-së, në territorin shqiptar kishin hyrënga Kosova afërsisht 21 800 refugjatë. Një fluks më i vogël, por i vazhdueshëmrefugjatësh, vazhdoi edhe gjatë tremujorit të parë të vitit 1999.Në 24 mars 1999, pas dështimit të bisedimeve të paqes të Rambujesë, NATOfilloi sulmin ajror kundër Jugosllavisë. Thuajse brenda një nate qindra mijërakosovarë vërshuan drejt Shqipërisë, Republikës së Maqedonisë, Malit të Zi dheBosnje-Hercegovinës. Fluksi i papritur i refugjatëve e vuri Shqipërinë dhe bashkësinëndërkombëtare përpara një sfide të vështirë.Shqipëria u përgjigj duke strehuar një numër refugjatësh, aq sa i lejuanmundësitë. Qindra mijëra prej tyre u mirëpritën në shtëpitë e shqiptarëve dhe nëkomunitete për aq kohë sa qe e nevojshme. Shumë partnerë, duke përfshirë edheagjenci të Kombeve të Bashkuara, organizata ndërkombëtare, donatorë dheorganizata joqeveritare, mbështetën operacionet e ndihmave në Shqipëri.Në 3 qershor 1999, pas më shumë se dy muaj bombardimesh intensive tëNATO-s nga ajri, RFJ-ja ra dakord për një plan ndërkombëtar paqeje dhe tërhoqitrupat ushtarake nga Kosova.Numri i refugjatëve në Shqipëri arriti kulmin në 9 qershor 1999, kur ndihmahumanitare u shtri ndër 460 000 refugjatë. Nga raportet e UNHCR-së del se 61% ekëtij numri refugjatësh qëndruan në 30 000 familje pritëse, 18% jetuan në 50 kampeme çadra dhe 21% në 300 qendra kolektive.38

➤ Harta 6 : Shpërndarja e Refugjatëve në Shqipëri5AdriaticSeaLakeScutariFRDurrësKoplikFIERFierAirportNational capitalDistrict capitalTown, villageDistrict boundaryVermoshMALSIEMADHESHKODËRShkodër(Scutari)ShijakValbonePukëLEZHËMIRDITËRubikLezhë RrëshenKrujëTIRANËKavajëElbasanKAVAJËPEQINPeqinLUSHNJËLushnjëSelenicëVlorëLaçLAÇKRUJËDURRËSVLORËY ugoslaviaPatosDhërmiBajram CurriTiranë(Tirana)MemaliajTepelenëSource: Department of Public Information ofthe United Nations (UNDPI), CartographicSection, New York ; United Nations HighCommissioner for Refugees (UNHCR), Geneva.BurrelKuçovëKUÇOVËBeratBallshMALLA-KASTERLakeUlzësMATTropojëTROPOJËPUKËBERATTEPELENËDELVINËCërrikELBASANSarandëKonispolKukësPeshkopiÇorovodëMaqellarëBulquizëBULQIZËGjirokastërDelvinëDIBRAGramshGRAMSHSKRAPARGJIROKASTËRSARANDËHASKrumëPËRMETKUKËSLibrazhdLIBRAZHDPogradecPOGRADECPërmet500 000450 000400 000350 000300 000250 000200 000150 000100 000MaliqKORÇE50 000KorçeErsekëKOLONJË0LakeOhridCumulative refugee populationFYR ofMacedoniaBilishtLakePrespaDEVOLLAlbaniaFYR of MacedoniaGreeceMontenegro23 March 22 April 12 May 28 May 9 June0 10 20 30 40 kmRefugee population perdistrict as of 3 May 199930 001 to 75 00010 001 to 30 0001 001 to 10 0000 to 1 000Administrimi i krizës së refugjatëve kosovarë : pasojat në mjedis39

Në 10 qershor 1999, pas negociatave të vazhdueshme, NATO-ja i ndërpreuveprimet ushtarake në Kosovë dhe Këshilli i Sigurimit të Kombeve të Bashkuaramiratoi Rezolutën 1244 për Planin e Paqes në Kosovë. Me mbarimin e konfliktit nëKosovë, refugjatët filluan të ktheheshin në shtëpitë e tyre.Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas KonfliktitKampi i Refugjatëve në Tiranë(Burimi : UNHCR)Administrimi i krizës së refugjatëveZgjerimi i krizës së refugjatëve në Shqipëri ishte jashtë çdo parashikimi,ndonëse ekzistonin plane kombëtare dhe ndërkombëtare të emergjencës. Mobilizimii qeverisë dhe i bashkësisë ndërkombëtare ishte i jashtëzakonshëm. Nga analiza epasojave të krizës, megjithatë, rezulton se nuk pati kohë të hartohej një planifikim ipërshtatshëm mjedisor.40

Me fillimin e krizës, qeveria shqiptare krijoi Grupin e Emergjencës. Roli i këtijgrupi ishte që të shërbente si një qendër informimi dhe të bashkërendonte shpërndarjen eshërbimeve dhe ndihmat humanitare për refugjatët. Grupi u vendos jashtë Kryeministrisëdhe përbëhej nga përfaqësues të agjencive të ndryshme qeveritare, bashkive dheorganizatave të huaja qeveritare. Përfaqësues të Agjencisë Rajonale të Mjedisit jepnininformacione për çështje mjedisore përmes prefekturave dhe pushtetit lokal.Grupi i Emergjencës ishte një përpjekje e re për të përqëndruar administrimin ekrizës së refugjatëve. Në praktikë, megjithatë, ky grup nuk luajti ndonjë rol të rëndësishëmnë vendimet strategjike. Bashkitë, prefekturat dhe agjencitë e ndihmës, sa për të dhënë njëshembull, morën në dorë zgjedhjen e vendeve ku do të vendoseshin kampet, shpesh pa ukëshilluar me qeverinë apo UNHCR-në. Për fat të keq, kriteret mjedisore shpesh nuk umorën në konsideratë gjatë këtij procesi, për shkak të mungesës së informacionit,mungesës së ekspertizës lokale dhe të kohës së pamjaftueshme.Veprimtaritë administruese dhe bashkërenduese për refugjatët kryeshin edhe ngaagjenci të tjera. Disa prej kampeve u administruan nga UNHCR-ja, të tjerat nga autoritetetlokale, organizata joqeveritare dhe grupe ushtarake. Megjithëse zyrtarë të AgjencisëRajonale të Mjedisit dhe anëtarë të stafit të UNHCR-së i këshillonin administruesit ekampeve të refugjatëve për mbrojtjen e mjedisit, standardet ndryshonin mjaft nga njërikamp në tjetrin.Veprimtaritë bashkërenduese pas emergjencës u kryen përmes një bashkëpunimindërmjet GE-së, UNHCR-së, UNDP-së dhe ECAT Tirana. UNHCR-ja, gjithësesi, nuknxorri ndonjë udhëzues zyrtar për mbylljen, pastrimin dhe rehabilitimin e kampeve derinë 8 korrik 1999. Deri atëherë pjesa më e madhe e refugjatëve ishin larguar nga kampet,kurse vëmendja e donatorëve dhe e bashkësisë ndërkombëtare u drejtua tjetërkund.Ndonëse të gjitha kampet e administruara nga UNHCR-ja u pastruan, zyrtarë tëintervistuar nga UNEP-i raportonin për një numër të madh vendesh jo të pastruara apo tërehabilituara siç duhet.Ndikimi mbi mjedisin nga fluksi i refugjatëvePërparësia kryesore në një konflikt është sigurimi i ndihmës për refugjatët. Ushqimi,strehimi, kujdesi shëndetësor, këto nevoja bazë si dhe të tjera duhen siguruar në kohë. Membërritjen e flukseve të refugjatëve, duhet të shqyrtohet ndikimi i tyre i mundshëm nëmjedis dhe të nxirren mësime për të ardhmen.5Administrimi i krizës së refugjatëve kosovarë : pasojat në mjedisNë Shqipëri qeveria dhe bashkësia ndërkombëtare plotësuan nevojat bazë për460 000 njerëz, një sukses i jashtëzakonshëm në sigurimin e ndihmës emergjente.UNHCR-ja dhe GE-ja, megjithë kohën e paktë dhe problemet e shumta që dilnin, morënmasa për mbrojtjen e mjedisit shqiptar. Suksesi i këtyre masave padyshim u pasqyrua deridiku në faktin se ndikimet mbi mjedisin shqiptar ishin të pakta.41

Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas KonfliktitMe mbarimin e konfliktit në Kosovë u ngrit problemi që refugjatët mund tëkishin shkaktuar një dëm të rëndë dhe me pasoja në infrastrukturën vendase tëadministrimit të mjedisit. Për rrjedhojë, një nga qëllimet kryesore të vlerësimit ishtepërcaktimi i ndikimit të përgjithshëm mbi mjedis të fluksit të të ardhurve dheshqyrtimi i hapave të mëtejshëm për të integruar mbrojtjen mjedisore në operacionete ardhshme me refugjatët. Puna vazhdoi me vëzhgime dhe konkluzione të UNEP-it.Rekomandimet e përgjithshme dhe specifike për vendqëndrime të caktuara janë dhënënë kapitullin 7.■ Hedhurinat e ngurtaSasi të mëdha hedhurinash të ngurta dalin në mënyrë të pashmangshme sirrjedhojë e plotësimit të nevojave jetësore bazë të refugjatëve. Shkaku kryesor ështësasia e madhe e ndihmave ushqimore dhe e materialeve të tjera të paketuara.Administrimi dhe eliminimi i suksesshëm i hedhurinave të tilla varet drejtpërdrejt ngainfrastruktura administruese për hedhurinat e vendit pritës.Gjatë krizës në Shqipëri bashkitë me mbështetjen e UNHCR-së dhe tëdonatorëve hoqën dhe transportuan hedhurinat e ngurta nga kampet e refugjatëve përnë vendshkarkimet lokale. Shërbimi bashkiak administroi, gjithashtu, hedhurinat erefugjatëve që qëndronin nëpër familje. Me gjithë ngarkesën në rritje, shërbimibashkiak i përhershëm nuk u cënua nga kriza dhe nuk pati ndikime të rëndësishme nëinfrastrukturën ekzistuese të administrimit të hedhurinave. UNEP-i vëzhgoihedhurinat e shpërndara në Parkun e Madh të Liqenit në Tiranë afër Kompleksit tëPishinave si dhe në brigjet e Liqenit të Shkodrës, në këtë qytet. Sipas ekspertëvelokalë, këto vende nuk ishin të dëmtuara përpara krizës kosovare.Hedhje të paligjshme të mbeturinave në parkun e madh të Tiranës42

Në disa zona rurale dhe bashki, vendshkarkimet e përdorura më parë ilegalishtnga popullsia lokale u përdorën edhe për depozitimin e hedhurinave të refugjatëve. Nëndonjë rast u përdorën edhe vende krejt të reja. Vendshkarkime të tilla të paligjshmenë afërsi të parqeve apo të ujërave u përdorën nga popullsia lokale edhe më vonë, paskrizës, në dëm të shëndetit publik dhe mjedisit. Ndër zonat e ndotura nga hedhja epaligjshme e mbeturinave ishin plazhet dhe pyjet bregdetare të Durrësit, Golemit,Divjakës dhe Lezhës.Nuk ka statistika të plota mbi sasinë e plehrave të prodhuara nga çdo kamp dhefamilje pritëse. Megjithatë, nga të dhënat e marra në tre kampe (atë austriak, tëCaritas-it dhe të Ndihmës Islame) çdo refugjat prodhonte aty një mesatare prej 1.7 kgplehra në ditë. Në dallim prej këtyre, për banorët e Tiranës gjatë të njëjtit vit ështëdhënë shifra e prodhimit prej 0.7 kg plehra për person në ditë, gjatë të njëjtit vit. Kjodiferencë flet për faktin se mund të mos jenë marrë masa të përshtatshme për tëpakësuar prodhimin e plehrave prej refugjatëve.■ Ujërat e zezaMungesa e impianteve për trajtimin e ujërave të zeza në Shqipëri u pasqyruagjatë krizës në kampet e refugjatëve dhe në qendrat kolektive të tyre. Në rastin kurmungonte lidhja me tubacionet e ujërave të zeza të qytetit, u përdorën nevojtore portativeme gropa. Nuk është e qartë se ç’sasi e këtyre u ndërtuan siç duhej. Pas largimit tërefugjatëve, pjesa më e madhe e tyre vetëm u mbuluan duke u lënë të mbushura.Potenciali kontaminues i nevojtoreve për ujërat nëntokësore dhe tokën ende nuk dihet.Bashkia e Tiranës mirëmban një sistem largimi të ujërave të ndotura me njështrirje prej 540 km. Tubacionet që hiqnin ujërat e ndotura nga Kompleksi i Pishinavenë Tiranë, u lidhën me sistemin e kanalizimit të qytetit. Pati bllokime dhe shkëputjetë këtyre lidhjeve nga sistemi për shkak të lidhjeve që kryenin shtëpitë afër kampit,ndërtuar aty në mënyrë të paligjshme. Si pasojë, ujërat e ndotura u përhapën në njëfushë aty pranë me drenim të keq.Në Shkodër ujërat e zeza të Kampit të Ndihmës Islame shkarkoheshin në njëkanal të vogël drenues të ujërave të shiut, që ishte i lidhur me liqenin e Shkodrës.Liqeni i Shkodrës dhe ligatinat përreth dallohen për një prodhimtari dhe diversitet tëlartë biologjik. Një pjesë e zonës po shqyrtohet që të shpallet zonë e mbrojturkombëtare. Në një mjedis të tillë të ndjeshëm ujor, largimi i ujërave të ndotura tëkampit duhet të ishte shqyrtuar më me kujdes. Lidhja e tyre me sistemin e ujërave tëndotura të qytetit të Shkodrës do të kish qenë një zgjidhje e parapëlqyer.5Administrimi i krizës së refugjatëve kosovarë : pasojat në mjedisGjatë periudhës së kulmit të krizës refugjatët e strehuar në shtëpitë e qytetarëveshqiptarë e mbingarkuan sistemin urban të ujrave të ndotura. Kjo çoi në rritjen endotjes biologjike dhe kimike të patrajtuar që përfundonte në ujërat pritëse.43

Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas Konfliktit■ Furnizimi me ujëFurnizimi me ujë i refugjatëve përgjithësisht nuk ka shkaktuar ndikime negativeafatgjata në sistemet e furnizimit. Kampet e refugjatëve nëpër fshatra u furnizuan meujë të pijshëm me autobote ose nga puse arteziane. Ato të rajoneve urbane dhesuburbane u furnizuan nga sistemet e furnizimit pranë qytetit dhe brenda tij.Problemet e vendit për furnizimin me ujë u keqësuan nga fluksi irefugjatëve. Kërkesat në rritje për ujë dëmtuan tubacionet dhe krijuan kufizime nëfurnizim. Megjithëse racionimi i ujit ishte i detyruar, pati, për shkak të krizës, njërritje të humbjeve në sistemet urbane të furnizimit me ujë.■ Pyjet dhe biodiversitetiNë Shqipëri u pakësua prerja e paligjshme e drurëve dhe gjuajtja pa kriter ekafshëve nga refugjatët për shkak të furnizimit të tyre me mish dhe dru nga burimelokale. Nga kampet e refugjatëve u raportua një numër i vogël episodesh të gjuetisëpa kriter të kafshëve dhe të prerjes ilegale të drurëve. Megjithatë, nuk vihen rendikime negative afatgjata.Agjencia Kombëtare e Mjedisit dhe përfaqësuesit rajonalë të saj bënë përpjekjeaktive për të pakësuar numrin e kampeve të refugjatëve të vendosur në afërsi osebrenda zonave të mbrojtura. Në sajë të këtyre përpjekjeve u ndërtuan vetëm gjashtëkampe në afërsi të zonave të mbrojtura, kurse dy prej tyre nuk u lejuan të ndërtoheshinaty. Nuk ka asnjë të dhënë për ndikime ekologjike negative afatgjata apo humbje tëbiodiversitetit, ndonëse u vunë re disa prerje të paligjshme të drurëve në këto zona.Hedhurinat e ngurta megjithatë, mund të kenë kontaminuar tokën dhe ujëratnëntokësorë si dhe të kenë patur ndikim negativ mbi kafshët e egra të zonës.Përsa u përket refugjatëve që qëndruan në familje ose në qendra kolektive, nukpati probleme të ndikimit në biodiversitet dhe pyje.■ Trevat bujqësoreVendet e sheshta dhe me drenim të mirë janë zakonisht ato që parapëlqehen përndërtimin e kampeve. Për fat të keq, në trevat bujqësore kampet ngrihen pa vështirësidhe me kosto të ulët. Nga raporti i Ministrisë së Bujqësisë dhe të Ushqimit tëShqipërisë rezulton se 500 ha tokë bujqësore u përdorën për ngritjen e kampeve tërefugjatëve. Kjo shifër e tokës bujqësore përfshinte 379 ha tokë pjellore shtetërore, 87ha tokë pjellore private dhe 34 ha tokë shtetërore jopjellore. Kampet kishin njëkapacitet që shkonte nga 120 deri në 20 000 njerëz, por zakonisht kapaciteti i tyreishte për 2 000 deri në 6 000 vetë.Disa nga këto zona u pastruan nga UNHCR-ja. Megjithatë, në pjesën më tëmadhe të tyre ka mbetur zhavor, i cili pengon prodhimin e ardhshëm bujqësor.Ndërkohë që UNEP-i zhvillonte misionin e tij, 80% e tokës bujqësore kërkonterehabilitim. Prodhimi i humbur i këtyre tokave pritet që të ketë ndikime negative jo tëpakta në ekonominë e familjeve që mbahen prej tyre.44

Një raport i botuar prej Organizatës së Bujqësisë dhe të Ushqimit të Kombevetë Bashkuara, i titulluar Ndikimi i Krizës Kosovare në Bujqësinë dhe MjedisinShqiptar, bën një vlerësim të plotë të ndikimit të krizës kosovare në bujqësi.5Kampi austriak i refugjatëve, Shkodër■ Hapësirat e gjelbërta urbane dhe mjediset shplodhësePjesa më e madhe e refugjatëve qëndroi në kampe, familje ose qendra kolektive.Disa strehëza të improvizuara, megjithatë, u vendosën edhe në hapësira të gjelbërtaurbane dhe në mjedise shplodhëse. Një pjesë e madhe e bimësisë aty u shkel ose uzhduk duke dëmtuar vlerat estetike të destinuara për komunitetin. Probleme jo tëvogla përbënë gjithashtu edhe hedhjet e plehrave dhe prerjet e drurëve. Parku i Fieritdhe parku i madh i Tiranës qenë ndër zonat e dëmtuara më pak.Administrimi i krizës së refugjatëve kosovarë : pasojat në mjedis45

6Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas KonfliktitKapacitetetinstitucionale përadministrimine mjedisitVështrim i përgjithshëmGjatë periudhës së misionit të UNEP-it një grup përgjegjës për vlerësimin ekapaciteteve administruese të mjedisit në Shqipëri u takua me shumë zyrtarëshqiptarë të mjedisit, punëve publike dhe të planifikimit. Grupi pati, gjithashtu,takime me përfaqësues të organizatave më të mëdha ndërkombëtare dhe joqeveritare qëpunojnë për mjedisin në Shqipëri. Veç kësaj, grupi punoi për rishikimin e statuteve,ligjshmërisë, raporteve dhe dokumenteve të tjera që lidhen me kapacitetet administrueseinstitucionale të mjedisit në Shqipëri.Nga vëzhgimet e UNEP-it doli qartë që Shqipëria ka hedhur bazat për përparimindhe mbrojtjen e mjedisit. Është krijuar Agjencia Kombëtare e Mjedisit si dhe ështëhartuar kuadri ligjor bazë për mbrojtjen e tij. Doli qartë, gjithashtu, se Shqipëria ka njëgrup të vogël, por shumë të aftë dhe të përkushtuar kuadrosh, ekspertë shkencorë dhepolitikash mjedisore. Këto struktura të forta ngjallin shpresa për një të ardhme shumë tëmirë të mjedisit në Shqipëri.Së fundi, shqiptarët janë të përgjegjshëm për të ardhmen e mjedisit në Shqipëri.Komuniteti ndërkombëtar mund ta ndihmojnë Shqipërinë në arritjen e objektivave të sajmjedisore duke financuar nisma për mbrojtjen e mjedisit, duke përshtatur programeinstitucionale për nevojat specifike shqiptare si duke bashkëpunuar ngushtë me të.Paragrafet e mëposhtme japin në mënyrë të përmbledhur çështjet përparësore tëpërcaktuara nga UNEP-i.46Përgjegjësitë e shtetitSfidat e mëdha mjedisore në Shqipëri kërkojnë drejtim të fortë dhe burime tëmjaftueshme financiare. Në 1998-ën, për të përmbushur këtë nevojë, Qeveria krijoiAgjencinë Kombëtare të Mjedisit, e cila varet drejtpërdrejt nga Kryeministri. Misionii AKM-së është ndërmarrja dhe zbatimi i nismave mjedisore shtetërore, vendosja estandardeve të ndotjes dhe koordinimi i politikave me autoritete të tjera përgjegjësepër mbrojtjen e mjedisit.

AKM-ja drejtohet nga një Kryetar; ajo përmban pesë drejtori ( Drejtoria eCilësisë së Ajrit, Ujit dhe e Menaxhimit të Mbetjeve; Drejtoria e Mbrojtjes së Natyrësdhe e Rehabilitimit të Tokës; Drejtoria e Zbatimit të Projekteve; Drejtoria e Shërbimit;Drejtoria e Burimeve Njerëzore), si dhe Sektorin Juridik, Marrëdhënieve me Publikune të Marrëdhënieve me Jashtë. Agjencia ka 12 zyra rajonale përgjegjëse për mbrojtjene mjedisit. Zyrat rajonale kryejnë inspektime, rishikojnë lejet mjedisore, vendosinrregulla dhe japin ndihmë teknike të kufizuar.Sot, me gjithë përpjekjet e AKM-së, ritmi i mbrojtjes dhe i përmirësimit tëmjedisit mbetet i ulët. Me vetëm 0.01% të buxhetit të shtetit dhe me një organikë prej70 vetash, kapaciteti i AKM-së është tepër i kufizuar për të siguruar drejtimin e duhurnë përballimin e sfidave të shumta mjedisore në Shqipëri. Të ardhurat nga gjobat dhetaksat e liçensimit, që kalojnë për llogari të AKM-së, janë krejt të pamjaftueshme përtë financuar investime të rëndësishme mjedisore. Janë hartuar plane për vendosjen enjë takse ekologjike, por ato nuk janë miratuar. Qeveria po rishqyrton çështjen efinancimit dhe po mendon për krijimin e një Fondi Ekologjik.Një rol të rëndësishëm në politikat mjedisore kanë dhe struktura të tjerashtetërore: Ministria e Bujqësisë dhe e Ushqimit, Ministria e Transportit, Ministria eEkonomisë dhe e Privatizimit, Ministria e Punëve Publike, Ministria e Shëndetësisë,Këshilli Kombëtar i Ujit, Instituti i Shëndetit Publik, Instituti i Hidrometereologjisë,Këshilli i Rregullimit të Territorit dhe Instituti i Tokave. Ndihet nevoja e njëbashkëpunimi dhe bashkërendimi më të madh të punës midis këtyre organizmave, meqëllim që të shfrytëzohen në mënyrë sa më të efektshme burimet në dispozicion, tërritet ndërgjegjësimi për mjedisin brenda qeverisë dhe të përmirësohen përpjekjet përadministrimin e tij.Ndërgjegjësimi për mjedisinNë Shqipëri është e nevojshme të rritet shkalla e ndërgjegjësimit ndaj mjedisit.Për shkak të vështirësive ekonomike dhe përçarjeve shoqërore në vend, vëmendjaështë përqëndruar në probleme të tjera. Qytetarët shqiptarë përgjithësisht nuk janë tëmirinformuar për rreziqet e ndotjes, për lidhjet midis mjedisit e shëndetit publik dhepërfitimet në ekonomi e shoqëri që vijnë nga një mjedis i pastër.6Kapacitetet institucionale për administrimin e mjedisitPas dekadash të tëra të një kontrolli të rreptë nga ana e shtetit, sot gjithashtu kamjaft skepticizëm të përgjithshëm për mandatet e Qeverisë që lidhen me mjedisin, poredhe me të tjera çështje. Gjithësesi, pa një elektorat të interesuar për mbrojtjen emjedisit, politikat shtetërore, s’do të njohin veçse një mbështetje të paktë dheefektshmëri të ulët.Qeveria mund të luajë një rol të rëndësishëm për rritjen e ndërgjegjes publike.AKM-ja po ngre një qendër të informimit publik, por edhe në këtërast financimi mungon. Botimi i Raportit mbi Gjendjen e Mjedisit si dhe mjete tëtjera të informimit kanë ndihmuar për të kuptuar sfidat e mjedisit në vend. Njëinformacion publik më i madh dhe fushata të shumta në shtyp do ta rrisnin imazhin47

e Agjencisë si një agjenci active, si dhe do të informonin qytetarët. Krijimi i njëkulture më të madhe vlerësuese për mjedisin do të kërkojë, gjithësesi, një angazhimafatgjatë. Edukimi mjedisor në Shqipëri sot financohet pak dhe përfshin vetëm njënumër të vogël të rinjsh shqiptarë.Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas KonfliktitKomuniteti i OJQ-ve të mjedisit në Shqipëri duket se do të rritet në të ardhmen.Tani për tani, megjithatë, OJQ-të kanë prirje të përqëndrohen në Tiranë. Në disa rasteato janë më shumë organizata profesionistësh sesa organizata aktivistësh. Mbrojtja emjedisit nuk është një model i konsoliduar. Nuk ka patur padi drejtuar gjykatës lidhurme mjedisin.Ekspertë kombëtarë shqiptarë dhe të UNEP-it duke vëzhguar rezervatin natyror në Shëngjin48

Bashkëpunimi ndërkombëtar dhe vizioni strategjik6Takim i ekspertëve të UNEP-it dhe i atyre kombëtarë shqiptarë në TiranëVitet e fundit Shqipëria është bërë anëtare e një numri konventash dhemarrëveshjesh të rëndësishme ndërkombëtare, rajonale dhe dypalëshe. Në planndërkombëtar Shqipëria është anëtare e Konventës së Bazelit, Konventës së Vienëspër Mbrojtjen e Shtresës së Ozonit, Konventës së Kombeve të Bashkuara përNdryshimet Klimatike, Konventës së Biodiversitetit, Konventës së Ligatinave meVlerë Ndërkombëtare sidomos Habitateve e të Shpendëve Ujorë (Ramsar), si dhe tëKonventës për Mbrojtjen e Zonave Bregdetare e të Mjedisit Detar të Mesdheut(Programi i Veprimit për Mesdheun). (Shih shtojcën III për listën e plotë).Kapacitetet institucionale për administrimin e mjedisitShqipëria është e përfshirë, gjithashtu, në procese të rëndësishme mjedisore tërajonit. Shqipëria është bashkuar me Greqinë dhe Republikën e Maqedonisë në njëMemorandum Mirëkuptimi për t’i çuar më tej përpjekjet e përbashkëta për mbrojtjene mjedisit. Si anëtare e Programit për Ristrukturim Mjedisor Rajonal për EvropënJuglindore, Shqipëria ka vendosur marrëdhënie bashkëpunimi me vende të tjera tëBallkanit me synim forcimin e zhvillimit të politikës mjedisore dhe të institucionevenë Ballkan. Ky program i krijuar në mars të vitit 2000 ka për qëllim drejtimin efinancimeve ndaj projekteve me përparësi mjedisore të vendeve anëtare. Programi,megjithatë, nuk ka arritur ende në nivelin e ndihmës ndërkombëtare që kërkohet përmbështetjen e pikave që përmban.49

Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas KonfliktitZhvillime të tilla ndërkombëtare dhe rajonale kanë ndihmuar mjaft për nxitjene kuadrit ligjor të mbrojtjes së mjedisit në vend. Megjithatë,në Shqipëri ka ende sfidatë rëndësishme që duhen përballuar, ku mbi të gjitha, del nevoja përnjë vizion strategjik të qartë, që të sigurojë udhëheqje dhe bashkëpunim me partnerëtndërkombëtarë të Shqipërisë. Ky proces do të kërkojë ndër të tjera, harmonizimin dheracionalizimin e strategjive të Qeverisë dhe të legjislacionit.Mjetet e administrimit të mjedisitShqipëria ka sot shumë ligje dhe rregulla për mjedisin, të cilat nuk zbatohen.44 inspektorë (32 rajonalë dhe 12 kombëtarë) janë përgjegjës për zbatimin e ligjevemjedisore në vend. Inspektorët mund të vënë gjoba, të heqin licensa, të mbyllin osepezullojnë veprime si dhe të denoncojnë për dëmtime të mjedisit. Gjobat, megjithatë,paguhen rrallë, për shkak të procedurave të ngadalta dhe burokratike të mbledhjes sëtyre.Inspektorët rajonalë pengohen, gjithashtu, nga mungesa e mjeteve bazë (si p.sh.makina për të udhëtuar brenda prefekturave të tyre) dhe e kapaciteteve teknike.Këtyre problemeve u shtohet bashkëpunimi i dobët midis inspektoriateve përgjegjësepër mjedisin dhe atyre të shëndetit publik, siç janë AKM-ja, bashkia, shëndetësia,pylltaria dhe të tjera.Monitorimi i mjedisit është një hallkë e dobët në zinxhirin e administrimit tëmjedisit në Shqipëri. Pas vitit 1990 ai u ndërpre plotësisht për disa vite, ndërsa sotështë i vështirë sigurimi i informacionit të nevojshëm. Përgjegjësia për monitorim utakon institucioneve të ndryshme qeveritare, ku përfshihet AKM-ja, Instituti i Tokave,Instituti i Shëndetit Publik dhe Instituti i Metereologjisë. Kjo shpërndarje përgjegjësieka sjellë grumbullim të të dhënave të tepërta si dhe mungesë të metodologjisëstandarde. Po kështu, vihet re dhe një mungesë e theksuar njohjeje. Për disa çështjenuk kryhen monitorime (p.sh. për metalet e rënda në ujrat e pijshëm), ndërsa në rastetë tjera mblidhen të dhëna, por ato nuk analizohen apo publikohen. Këto problemeduhet të ndreqen, me qëllim që të hartohen politika mjedisore të qëndrueshme dhe tëdetyrueshme.Autoritetet lokale dhe privatizimiBashkitë kanë disa përgjegjësi për mjedisin, për sa i përket furnizimit me ujë,mbeturinave komunale, hedhurinave të ngurta dhe zonave të gjelbra. Me gjithë këtopërgjegjësi, bashkitë marrin vetëm 0.6% të të ardhurave që ato mbledhin, pasi pjesatjetër i shkon Qeverisë. Në kohën kur po bëhej ky vlerësim, Shqipëria po hartonte njëligj të ri, i cili do t’i japë qeverisjes lokale përgjegjësi të tjera si dhe autoritetin embledhjes së detyrimeve në nivel lokal.50

Është themelor fakti që bashkitë të kthehen në administruese të fuqishme tëproblemeve mjedisore në nivel lokal. Në të njëjtën kohë ato kanë nevojë të drejtohennga Qeveria për çështje që kanë të bëjnë me standardet dhe objektivat për cilësinë emjedisit. I rëndësishëm është gjithashtu monitorimi i mbledhjes së të ardhurave ngabashkia për sigurimin e bazës së financimit për të shlyer detyrimet që ka në bazë tëligjit të ri.Një përgjegjësi lokale e rëndësishme është edhe administrimi i pajisjeveindustriale që nuk punojnë, të cilat përbëjnë gati 90% të sektorit industrial nëShqipëri. Siç u tregua në kapitullin 4, një numër prej këtyre pajisjeve janë tërrezikshme dhe kërkojnë vëmendje të menjëhershme. Në disa raste Qeveria kaofruar ndihmë të menjëhershme dhe po bën përpjekje për fillimin e pastrimit tëmbeturinave industriale.Privatizimi ka filluar, por është duke ecur me ritme të ngadalta. Është njëçështje me rëndësi që duhet sqaruar, nëse do të jetë Qeveria, bashkitë apo pronarët eardhshëm ata që do të marrin përgjegjësitë ligjore për përmirësimin e kushtevemjedisore të vendeve industriale që do të privatizohen. Deri sa të qartësohet çështja epërgjegjësive ligjore, kjo do të ndikojë, padyshim, negativisht tek shumë investitorëpotencialë në industrinë shqiptare. Në mënyrë të ngjashme, ligji shqiptar i privatizimitparashikon një Vlerësim të Ndikimit në Mjedis (VNM) në rastet e kalimit tëpronësisë mbi truallin. Si rrjedhim, është e paqartë se kush do ta drejtojë procesin eVNM-së. Instituti i Studimeve Bashkëkohore ka shqyrtuar kuadrin ligjor tëmundshëm që do të zgjidhë këtë problem, por asgjë ende nuk është miratuar.6Kapacitetet institucionale për administrimin e mjedisit51

7RekomandimeVlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas KonfliktitNë pesë vjetët e fundit Shqipëria ka vuajtur pasojat e destabilizimit në rajon dhetë trazirave civile. Gjatë pranverës së vitit 1999 vendi u përball me një sfidë tëre, pasi qindra mijëra refugjatë hynë në territorin shqiptar si pasojë e konfliktitnë Kosovë. Shqipëria iu përgjigj kësaj sfide me një forcë të jashtëzakonshme dukemarrë përsipër një barrë të madhe mbi infrastrukturën e saj, edhe ashtu të dobëtmjedisore. Megjithatë, pasojat e konfliktit në Kosovë mbi mjedisin shqiptar janë, mesa duket, jo fort të rënda, krahasuar me sfida të tjera mjedisore.Pas dekadash të tëra lënieje pas dore të mjedisit, faktorët ekonomikë e kanëngadalësuar zhvillimin industrial në Shqipëri. Për pasojë, nga fabrikat dhe minierat delmë pak tym, ujë i ndotur industrial dhe mbeturina të ngurta. Pas vitesh të tëra aktivitetiindustrial kanë mbetur, megjithatë, një numër vendesh mjaft të kontaminuara, që pokërcënojnë shëndetin e njerëzve dhe mjedisin. UNEP-i ka identifikuar pesë nga këto“pika të nxehta”. Disa prej uzinave në fjalë janë mbyllur, të tjera janë ende në punë,madje kanë edhe rëndësi për ekonominë shqiptare. Të gjitha kërkojnë vëmendje tëngutshme. Ndonëse një sërë zonash të hetuara nga misioni mund të mos konsiderohen nësituatë emergjence, ato paraqesin, gjithësesi, probleme serioze të administrimit mjedisor.Këto zona kërkojnë, gjithashtu, një vëmendje të menjëherëshme, me qëllim që tëparandalohen rreziqet e mëtejshme ndaj shëndetit të njerëzve dhe mjedisit.UNEP-i rekomandon në përgjithësi një veprim dykahësh për të përballuar ndotjenindustriale në Shqipëri. Së pari, strategjitë e pakësimit të rreziqeve duhet tëzhvillohen dhe të zbatohen shpejt për të ndrequr problemet që kanë dalë në zonat e“pikave të nxehta”. Strategji të ngjashme janë të nevojshme edhe për zonat e tjeraindustriale të diskutuara. Së dyti, nevoja e ngutshme për pastrimin e impianteve tëndotura të Shqipërisë kërkon një organizëm që do të merret me çështje më tëstrukturuara të administrimit mjedisor në Shqipëri. Administrimi i mbeturinave tërrezikshme, trajtimi i hedhurinave të ngurta, trajtimi i ujërave të ndotura, mbrojtja etokës dhe e ujërave nëntoksore, monitorimi, zbatimi i ligjit, të gjitha këto çështje sidhe plot të tjera, kërkojnë një drejtim të fortë si dhe investime të qëndrueshme, që dotë mbështesin përpjekjet e ekspertëve të përkushtuar vendas të mjedisit.Shqipëria duhet të bëjë përpara duke treguar një angazhim të fortë për mbrojtjendhe përmirësimin e mjedisit. Përfitimet e saj mund të jenë të mëdha nga bashkëpunimii ngushtë me shtetet fqinje. Nga ana e vet, komuniteti ndërkombëtar duhet të jetë ipërgatitur për të mbështetur përpjekjet e këtij vendi në interes të mbrojtjes së shëndetittë njeriut dhe të nxitjes së një mjedisi të fortë dhe të shëndetshëm në rajon.Më poshtë jepen rekomandimet për veprime specifike, të cilat mbështeten nëpërfundimet e pasqyruara me hollësi më sipër.52

“Pikat e nxehta”1. Uzina kimike – Durrësa) Të nisin përpjekjet për t’iu përgjigjur emergjencës në mënyrë të koordinuarsipas udhëzimeve të AKM-së, që:• Të ndalohet rreptësisht hyrja në uzinë, në vendin e hedhjes së hedhurinavedhe në impiantet e magazinimit të kimikateve.• Të zhvendosen menjëherë të gjithë banorët që jetojnë brenda ose pranëuzinës dhe vendit të hedhjes së plehrave, për në vendbanime tëpërshtatshme, si dhe të sigurohet monitorimi i shëndetit të tyre.• Kimikatet të magazinohen menjëherë dhe pa rrezik në një zonë të sigurt,derisa të sigurohet një transport dhe trajtim i përshtatshëm i tyre. Masa tërrepta sigurie duhet të ndërmerren për mbrojtjen e punëtorëve të përfshirë nëprocesin e transportit të kimikateve.• Të kryhet një studim i plotë për ndotjen e ujit dhe të tokës në uzinë, nëvendin e hedhjes së plehrave, në zonat e magazinimit, si dhe tërekomandohen masa afatshkurtra dhe afatgjata për zgjidhjen e problemevetë çdo zone.• Të hapen puse monitorimi dhe të fillojë një program monitorimi që tëpërfshijë të tri zonat, si dhe formacionin ujëmbajtës të shtresës së sipërme,ujërat e të cilit derdhen në det.• Të rindërtohen ose, të paktën, të riasfaltohen rrugët lokale që përmbajnëmateriale të ndotura të uzinës.7Rekomandime2. Uzina e PVC-së në Vlorë.a) Të nisin përpjekjet për t’iu përgjigjur emergjencës në mënyrë të koordinuar,sipas udhëzimeve të AKM së, që:• Të ndalohet rreptësisht hyrja në uzinë.• Të zhvendosen menjëherë të gjithë banorët që banojnë brenda ose pranëuzinës për në vendbanime të përshtatshme, si dhe të sigurohet monitorimi ishëndetit të tyre.• Të magazinohen brenda një kohe sa më të shkurtër mbeturinat e merkurit qëgjenden pranë Uzinës së PVC-së.• Të kryhet një studim i plotë për ndotjen e ujit dhe të tokës në uzinë si dhetë rekomandohen masa afatshkurtra dhe afatgjata për zgjidhjen eproblemeve të çdo zone.• Të happen puse monitorimi dhe të fillojë një program monitorimi që tëpërfshijë formacionin ujëmbajtës të shtresës së sipërme, që derdhet në gjirine Vlorës.53

Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas Konfliktit3. Fusha naftëmbajtëse e Marinzës-Patosa) Brenda një periudhe afatshkurtër:• të mbyllen puset përgjatë një seksioni të fushës së naftës afër fshatit;• të fillojë menjëherë rigjenerimi i tokës• të ruhen, brenda mundësive, nivelet e prodhimit duke rritur prodhimin ngapuset e naftës pranë impianteve paratrajtuese.b) Të përshpejtohen planet për rindërtimin e fushës, ku të përfshihet dhe rikthimi nëpuse i ujërave të ndotura dhe i disa fraksioneve nga paratrajtimi i naftës bruto.c) Të sigurohet që pajisjet paratrajtuese të kenë një ndarës vaji të mirë përriqarkullimin e naftës bruto.d) Të përmirësohen dhe forcohen puset, tubat, të lidhen si dhe të mbulohencisternat naftëmbajtëse me qëllim mbrojten e cilësisë së ajrit.e) Të hapen puse monitorimi dhe të monitorohen ujërat dhe puset privatetë ujërave në pjesën e poshtme të fushës naftëmbajtëse.f) Të merren parasysh stimujt administrues ose metoda të tjera që nxisinminimizimin e humbjeve të naftës bruto gjatë procesit të prodhimit.4. Rafineria e naftës – Ballsha) Të përcaktohen dhe të rregullohen menjëherë rrjedhjet e naftës bruto dhe tëkomponimeve të naftës në sistemin e prodhimit të naftës dhe përbërësit erafinerisë së naftës.b) Të rindërtohet uzina e trajtimit të ujërave të ndotura për të llogaritur vëllimindhe përbërjen e ujërave të prodhuara.c) Të hapen puse monituruese përgjatë brigjeve lumore të rrjedhës së poshtmenga rafineria; të hetohet cilësia e ujërave të lumit dhe e ujërave të puseve private.d) Të monitorohet cilësia e ajrit rreth zonës dhe të instalohen teknologjikontrolluese të ajrit.e) Të merren parasysh stimujt administrues dhe metoda të tjera që nxisinminimizimin e humbjeve të naftës bruto gjatë prodhimit.545. Vendshkarkimi i plehrave – Sharrëa) Të ndalohet rreptësisht hyrja e njerëzve dhe e kafshëve në vendshkarkim.b) Të përpilohet një sistem administrimi për vendshkarkimin që të përmbajëstrategjitë për ndërprerjen e djegies së mbeturinave, përcaktimin e tipeve tëtyre dhe kufizimin e kontaminimit të tokës dhe të ujërave nëntokësore.c) Të hapen puse monitoruese dhe të përshtaten ato sipas niveleve të ndryshme.Të hartohet një program monitorimi që përfshin ujërat sipërfaqësore dhe atonëntokësore në pjesën e poshtme të lumit nga vendshkarkimi. Monitorimiduhet të kryhet për parametrat mikrobiologjikë dhe përbërjet organike.d) Autoritetet lokale duhet t’i heqin plehrat nga vendshkarkimi i Pezë-Helmësitqë ndodhet jashtë pesëmetërshit të vendshkarkimit (më afër lumit) për t’i çuarato brenda rrezes së vendshkarkimit. Të pakësohen rrjedhjet kontaminuesedhe të ndalohet kontakti me ujërat e lumit, të zëvendësohen plehrat e hequrame material argjili.e) Autoritetet lokale duhet të hetojnë cilësinë e ujit në zonën e poshtme tëvendshkarkimit Helmës-Pezë, të ujërave të puseve private që furnizohen ngalumi dhe të ujërave që trajtohen në impiantin e Pezës së Vogël. Të merrenmostra për komponimet organike dhe mikrobiologjike.

Vende të tjera industriale6. Uzina e plehrave azotike - Fiera) Të përshpejtohen planet për zhvendosjen e tretësirës së arsenatit dhe tëarsenitit nga uzina si dhe të përmirësohet zona përreth.b) Brenda një periudhe afatshkurtër :• Të përcaktohet shkalla e kontaminimit me arsenik të tokës dhe të zhvendosettoka e kontaminuar, me qëllim parandalimin e kontaminimit të ujërave nëntokësore.• Të rivishet nga brenda bazamenti prej betoni për të parandaluar rrjedhjete mëtejshme në mjedisin përreth.• Të analizohet toka dhe ujërat sipërfaqësore pranë vendit ku ruhen tretësirat.• Ekspertët lokalë kanë hartuar një plan për pakësimin e vëllimit të tretësirësqë kërkon ndërhyrje. Të shqyrtohet gjerësisht mundësia e zbatimit të këtij plani.c) Të shqyrtohet ndikimi i ujërave të ndotura të patrajtuara që dalin nga uzina tekujërat ku ato derdhen.7Rekomandime7. Kombinati metalurgjik – Elbasana) Të kontrollohet cilësia e ujërave sipërfaqësore dhe e ujit të pijshëm nëpërpuset private të vendosura në rrjedhën e poshtme nga baseni i sedimentimit,si dhe cilësia e ujërave të ndotura të kombinatit.b) Të monitorohet toka dhe ujërat nëntokësore në afërsi të basenit tësedimentimit si dhe ujërat sipërfaqësore të rrjetit lumor të zonës.c) Të përdoren lëndë djegëse me përmbajtje të ulët squfuri dhe të monitorohetcilësia e ajrit në zonën përreth, sidomos për lëndët e grimcuara. Të ngrihenteknologji që kontrollojnë ndotjen e ajrit për të pakësuar emetimet si dhe tëkërkohet ngritja e teknologjive të tilla përpara se të riaktivizohen procesete kombinatit që shkaktojnë ndotje të ajrit.8. Fabrika e bakrit – Rubika) Për të parandaluar kontaminimin e ujërave nëntokësore një mjet veprimiafatshkurtër është mbulimi i mbeturinave me gëlqere ose me gur gëlqeror.b) Të kontrollohet cilësia e ujit të puseve private në zonën e rrjedhës poshtëfabrikës, për të sqaruar rreziqet potenciale për shëndetin e njerëzve.c) Të hapen puse monitoruese midis fabrikës dhe lumit si dhe të monitorohetgjendja e ujërave të lumit dhe e ujërave të puseve private.d) Me qëllim që të eliminohet plotësisht kontaminimi potencial i zonës,mbeturinat duhet të transportohen në minierë.9. Uzina e superfosfatit – Laça) Ndër mjetet afatshkurtra për të parandaluar kontaminimin e ujëravenëntokësore është mbulimi i mbeturinave me gëlqere ose me gur gëlqeror.b) Të kontrollohet cilësia e ujit të puseve private në rrjedhën e poshtme ndajfabrikës, për të sqaruar rreziqet potenciale për shëndetin e njerëzve.c) Të hapen puse monitoruese midis fabrikës dhe lumit si dhe të monitorohetgjendja e ujërave të lumit.d) Për të eliminuar plotësisht kontaminimin potencial të zonës, mbeturinat duhettë zhvendosen në një vendruajtje të sigurt, p.sh. në një minierë.55

Administrimi i pasojave të krizës kosovare mbi mjedisinVlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas Konfliktit10. Të metat që u vunë re në Grupin e Emergjencës (GE) theksojnë nevojën e krijimittë një organizmi të vetëm bashkërendues që në fillimet e krizës së refugjatëve.Organizmat bashkërendues qeveritarë duhet të kenë mandate ligjore të përcaktuarapër të gjitha aktivitetet – që nga shpërndarja e ndihmave humanitare, zgjedhja evendeve për vendosjen e kampeve, rehabilitimi dhe administrimi –, si dhembështetje të plotë të agjencive të Kombeve të Bashkuara, organizatavendërkombëtare dhe të OJQ-ve. Përvoja dhe ekspertiza e UNHCR-së duhetshfrytëzuar sa më shumë për përballimin e krizës së refugjatëve.11. “Vlerësimi i ciklit jetësor” duhet përdorur si mjet planifikimi gjatë krizës sërefugjatëve. Kjo kërkon që të merret në konsideratë, gjatë procesit përzgjedhës sidhe në vendimet e mëtejshme administruese, përdorimi perspektiv i vendit. Mekëtë synohet të sigurohet që teknologjitë e përdorura në vend të ndihmojnë përpërmirësimin dhe pakësimin e kostove rehabilituese. Përparësi duhet t’i jepetpërmirësimit të vendeve që sjellin përfitim të madh për bashkësinë lokale.12. UNHCR-ja ka hartuar udhëzues dhe politika mjedisore për të pakësuar ndikimine refugjatevë në mjedis. Dokumente të tilla, megjithatë, nuk iu shpërndanë nëkohën dhe mënyrën e duhur agjencive përkatëse dhe drejtuesve të kampeve.UNHCR-ja duhet të bëjë përpjekje më të mëdha për t’i shpërndarë këto materialesapo të fillojnë operacionet me refugjatët.13. Përpjekjet rehabilituese u mbështetën nga programi Projekti i Ndikimit të Shpejtëi UNHCR-së për vendet e prekura nga refugjatët, si dhe nga shumë agjenci dhedonatorë të tjerë. Me gjithë këto përpjekje, pjesa më e madhe e tokave bujqësoretë prekura nga refugjatët nuk u rehabilitua. Financimi i projekteve të ardhshmerehabilituese duhet të përligjet nga nevojat dhe përparësitë e administrimit tëpërgjithshëm mjedisor në vend. Çdo punë rehabilituese në të ardhmen duhet tëpërfshijë Agjencinë Kombëtare të Mjedisit dhe autoritetet bashkiake përkatëse.14. Me fillimin e emergjencave humanitare duhen vënë në përdorim teknologjitëmjedisore, që përfshijnë inventarin e Sistemit të Informacionit Gjeografik (SIGJ)dhe të dhëna të tjera “të fjalës së fundit”, me qëllim që të përcaktohen zonat endjeshme mjedisore në vend. Kjo do të bënte të mundur përzgjedhjen e vendeveme ndikim të ulët në mjedis dhe potencial të lartë përmirësues, si dhe përdorimin eteknologjive për të pakësuar ndikimet mjedisore mbi rajonet e ndjeshme tëpërzgjedhura. Në këtë proces mund të japin ndihmën e tyre Shërbimi InformativMjedisor i UNEP-it, UNHCR-ja dhe agjenci të tjera ndërkombëtare. Procesi ipërzgjedhjes së vendeve duhet të marrë në konsideratë udhëzimet e agjencivekombëtare kompetente për mjedisin dhe ato të organizatave joqeveritare,ndërqeveritare dhe të bashkive.15. Me qëllim që të pakësohet prodhimi i hedhurinave të ngurta, agjencitë endihmave dhe ato donatore duhet të zhvillojnë politika të tilla, të cilat kërkojnë qëproduktet ushqimore dhe mallrat e tjera që ata shpërndajnë, të përdorin56

ambalazhe të biodegradueshme dhe sa më të vogla. Rekomandohet blerja meshumicë dhe shpërndarja e ushqimit me kontejnerë të ripërdorshëm. Duhenparapëlqyer mallra rezistente dhe që të vijojnë të përdoren aty pas riatdhesimit tërefugjatëve.16. Me qëllim që të pakësohet kontaminimi potencial nga ujërat e ndotura, duhet tëpërdoren rezervuarë metalikë si metodë e shpejtë në administrimin e ujërave tëndotura. Mund të përdoren gropat septike, n.q.s., sipas vlerësimeve tëspecialistëve, mund të ndodhë që topografia dhe kushtet mjedisore të veçantapengojnë kullimin në kanalet nëntokësore.17. Me qëllim që të vlerësohet ndikimi mbi mjedisin i kampeve të refugjatëve, duhetfotografuar terreni përpara, gjatë dhe pas ardhjes së tyre. Kjo teknikë e njohur siFotomonitorim i vendit, do të ndihmojë për të dokumentuar kushtet e mjedisitgjatë kohës së qëndrimit të refugjatëve dhe për të pakësuar mundësinë përpretendime të paqena dëmtimesh.7Rekomandime18. Rekomandime për vende konkrete :a) Vendi i kampit të Spitallës, Durrës: i vendosur mbi një ish-ligatinë, zonaështë pastruar, por rigjenerimi natyror aty është penguar për shkak tëpërmbajtjes së lartë të kripës në tokë dhe, pas gjasash, nga kontaminimi memetale të rënda prej ish-uzinës kimike aty pranë (Shih kap. 3).• Rehabilitimi i vendit duhet bërë në kuadrin e një strategjie më të gjerëmjedisore për zonën (shih rekomandimet më sipër për Uzinën kimike, Durrës.)• Një projekt pilot për të krijuar aty një pyll mund të japë informacion mbistabilizimin vegjetativ të zonës si dhe të ndihmojë për rigjenerimin, nëqoftësekontaminimi i tokës dhe nivelet e kripës në rajon do të kenë vlerajashtëzakonisht të larta.b) Hamallaj 3 (vendi i kampit spanjoll), Durrës: Megjithëse vendi ështëpastruar, gropat e WC-ve dhe kanalet e furnizimit me ujë janë të pambuluara sidhe kanë mbetur hapësira të gjera me zhavor. Rehabilitimi u pengua ngamosmarrëveshjet midis pronarëve të tokës.•Çdo financim për rehabilitim në këtë zonë duhet parë në lidhje me përparësitëmjedisore lokale.c) Rrushkull 1 (vend kampi), Durrës: Vendi është pastruar dhe bimësia ështëripërtërirë, por kanë mbetur ende dy ndërtesa betoni si dhe bazat e tendave tëçimentuara.• AKM-ja rekomandon që vendi të rikthehet në rezervat natyror për shpendëtshtegtarë. Ky propozim kërkon fonde për një vlerësim dhe zbatim të mundshëm.Sipas një propozimi tjetër, vendin duhet ta marrë Departamenti i Pyjeve për tëvendosur mjete për kërkime shkencore. Më e pakta që mund të bëhet është të hiqenstrukturat e betonuara.57

d) Kampi austriak / Kampi në aerodrom, Shkodër: Në vend kanë mbetur rrugëzhavori, gropa WC-sh të betonuara, kanale drenuese të pambuluara e plehra qënga koha e refugjatëve.Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas Konfliktit• Financimet duhet të shkojnë për pastrimin e një venddepozitimi të paligjshëmplehrash në breg të lumit, që u krijua në afërsi të qytetit të Shkodrës në kohëne krizës kosovare.• Bashkia e Shkodrës dhe investitorët privatë duhet të studiojnë potencialine rihapjes së aeroportit në fushën ku ishte vendosur kampi.e) Vendi i Kampit të Besimit Islamik, Shkodër: Ujërat e ndotura nga ky kamp uderdhën në një kanal drenues të hapur, i cili shkarkohet në liqenin e Shkodrës.Liqeni ka vlera të larta biodiversiteti dhe siguron habitate kritike për një larmishpendësh uji. Nuk kërkohet ndonjë rehabilitim shtesë, ndërkohë që ka nisur atypuna private ndërtuese.f) Kampi i Shpresës, Fier: Është i vendosur mbi toka që mund të përmbyten.Infrastruktura u shpërngul dhe u vazhdua me pastrimin bazë, por kanë mbetur endekanale drenuese të mbushura me zhavor, rrugë zhavori, si dhe soleta e pllaka betoni.•Çdo financim për rehabilitim në këtë zonë duhet parë në lidhje me përparësitëmjedisore lokale.g) Qendra te Pishinat: Në kamp strehohen nëpër kapanone deri 150 refugjatë.Ai është vendosur mbi një fushë me gropa septike për trajtimin e ujërave tëndotura. Fusha është pa shtresa mbrojtëse dhe ende nuk dihet potencialikontaminues për ujërat nëntokësore.• Autoritet lokale të shëndetit duhet të kryejnë një vlerësim paraprak për tëzbuluar kontaminimin e mundshëm nga gropat septike.• Kur të largohen refugjatët, zona mund të kthehet në një mjedis argëtues dhesportiv.h) Liqeni dhe Parku i Madh i Tiranës: Parku dhe liqeni janë një zonë shlodhjejepër qytetarët e Tiranës. Si rrjedhojë e mungesës së infrastrukturës për heqjen ehedhurinave të ngurta, janë krijuar vendgrumbullime të paligjshme hedhurinashnë park si dhe përgjatë bregut të liqenit. Refugjatët i thelluan këto probleme dhe,veç kësaj, bënë prerje ilegale të drurëve.• Duhet të hartohet një plan administrimi mjedisor për Parkun dhe Liqenin.Qytetarët duhet të njihen me praktikat e parandalimit të ndotjes. Duhet tëripyllëzohen zonat e shpyllëzuara. Duhet të përshtaten modele të huaja tësukseshme të strategjive administruese të parqeve.58

Kapacitete institucionale për administrimin e mjedisit19. Përgjegjësitë e shtetita) Në Shqipëri ka patur diskutime lidhur me krijimin e një ministrie mjedisi. Kjopërbën një përparësi të rëndësishme kombëtare. Për të bërë përparime nëfushën e mjedisit nevojitet një drejtim i fortë prej një institucioni tërëndësishëm shtetëror në rang kombëtar për mjedisin, i cili të financohet nëmënyrë të mjaftueshme. Me qëllim që të mbahen përgjegjësitë e duhura përpolitikat mjedisore, autoritetet mjedisore duhet të bashkohen në një ministri.Ministria mund të bashkërendojë politikat shtetërore mjedisore dhe tëforcojë administrimin, detyrimin ligjor dhe ndërgjegjësimin për mjedisin nëShqipëri.b) Duhet të mbështetet gjerësisht procesi i krijimit dhe i ristrukturimit të AKM-së.c) Përmes trajnimeve duhen siguruar njerëz të aftë profesionalisht, që të punojnënë AKM dhe në institucione të tjera qeveritare përgjegjëse për çështje tëmjedisit.d) Duhen vazhduar përpjekjet për krijimin e një Eko-Fondi. Pa burimet enevojshme të financimit, nuk mund të përmbushen qëllimet për njëadministrim mjedisor.e) Duhet të hartohet sa më shpejt një plan fizik kombëtar dhe rregullorja e duhur,me qëllim që të vihet nën kontroll urbanizimi dhe ndërtimet e paligjshme, tëcilat po kanë pasoja shkatërruese në energjinë e vendit dhe në infrastrukturëndhe peizazhin mjedisor.7Rekomandime20. Ndërgjegjësimi për mjedisina) Përpjekjet e AKM-së për të organizuar një njësi informacioni meritojnëpërkrahje të vazhdueshme. Kjo njësi duhet të organizojë informacionet përmedian; aktivitete publike; materiale informative; programe të dedikuarakomunitare; lidhje me organe të tjera shtetërore, shkolla dhe universitete, sidhe iniciativa të tjera për edukimin mjedisor.b) Përpjekjet e vazhdueshme për të zhvilluar kërkesat e vlerësimit të ndikimit nëmjedis duhet të përfshijnë pjesmarrjen e publikut dhe mekanizma të përshtatshme.c) Duhet të bëhen përpjekje për të zhvilluar një rrjet më të pavarur dhe aktivOJQ-sh. Mundësitë për përfshirjen direkte të shtetasve në çështjet mjedisoree rrisin ndërgjegjësimin e publikut si dhe angazhimin për mbrojtjen e mjedisit.21. Mjetet e administrimita) Procedurat e zbatimit duhet të thjeshtësohen dhe masat detyruese të shtohen.b) Të arrihet ndërgjegjësimi dhe respekti për ligjin, masat detyruese duhet tëbotohen.c) Inspektorati i mjedisit të forcohet nëpërmjet pajisjes me resurse (si p.sh. makinapër inspektorët rajonalë) dhe të përmirësohet dhënia e informacionit.d) Të zhvillohet bashkëpunim më i gjerë me inspektoratet e tjera nëpërmjetshkëmbimit të informacionit dhe organizimit të veprimtarive të përbashkëtaperiodike.e) Administrimi i mjedisit nuk mund të jetë i suksesshëm në mungesë të tëdhënave të sakta dhe të përpikta. Dyfishimi i përpjekjeve i shpërqendron59

mjetet aq të domosdoshme për monitorim. Përgjegjësitë monitoruese duhet tëkonsolidohen dhe të koordinohen sa më tepër që të jetë e mundur. Po kështu,metodologjitë e monitorimit duhet të harmonizohen brenda mundësive praktike.Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas Konfliktit22. Autoritetet lokale dhe Privatizimia) Përpjekjet aktuale për të forcuar autonominë lokale duhet të sigurojnë njëbazë të mjaftueshme të ardhurash për zgjerimin e përgjegjësive mjedisore nënivel bashkiak në fusha të tilla si hedhurinat e ngurta, furnizimi me ujë,ujërate ndotura, monitorimi, zonat e gjelbra, si dhe hetimi dhe rehabilitimi me anëtë pastrimit cilësor të zonave industriale.b) Hartimi i një inventari kombëtar për pikat prioritare për t’u pastruar mund tëndihmojë për fokusimin e vëmendjes së donatorëve në pikat “raste më tërënda” për t’u pastruar, ose në masa të tjera administruese të mjedisit.c) Përpjekjet për privatizim do të ndihmoheshin nga një përcaktim i qartë idetyrimeve ligjore për fushata pastrimi në zonat industriale të kontaminuara.23. Hedhurinata) Plani Kombëtar i Administrimit të Mbeturinave duhet të rinovohet dhe tëmbështetet nga një ligj i ri për administrimin e mbetjeve të ngurta qëpërcakton qartë përgjegjësitë në administrimin e hedhurinave bashkiake.b) Të hartohen plane për ndërtimin e vendmbulimit të hedhurinave në shkallëkombëtare dhe të shtohen përpjekjet për riciklimin e tyre.c) Të rritet ndërgjegjësimi i publikut për të zvogëluar numrin e rasteve të djegiesdhe të depozitimit të paligjshëm të hedhurinave dhe për të nxitur përpjekjet epopullsisë për pastrim.d) Të hartohet urgjentisht një strategji për administrimin e mbeturinave tërrezikshme dhe industriale si dhe legjislacioni e infrastruktura e administrimit tëmbeturinave industriale.e) Të ndalohet rreptësisht importi i pesticideve dhe i plehrave kimike të skaduara.24. Ujia) Të adoptohet Strategjia Kombëtare e Ujit dhe të zbatohet pa vonesë Ligji mbiBurimet Ujore i 1996-ës.b) Të forcohet bashkëpunimi dhe bashkërendimi i punës midis AKM-së dheKëshillit Kombëtar të Ujit.c) Të zhvillohet plani kombëtar i burimeve ujore me pjesëmarrjen e tëinteresuarve kryesorë qeveritarë dhe joqeveritarë.d) Infrastruktura urbane e furnizimit me ujë kërkon ndërhyrje dhe burime urgjente.e) Të miratohet sa më shpejt projekt-ligji për mbrojtjen e tokës dhe të përkrahetzhvillimi i strategjisë së ruajtjes së tokës.25. Ajria) Të miratohen pa vonesë projekt-ligjet për standardet e ajrit dhe të shkarkimeve.b) Të hartohet dhe të rinovohet rregullisht një bazë kombëtare të dhënash përshkarkimet në ajër.c) Të krijohet një rrjet monitorimi kombëtar i cilësisë së ajrit për të siguruar tëdhënat mbi cilësinë e ajrit, veçanërisht në zonat urbane.60

d) Të hartohen standardet e shkarkimeve të makinaven si dhe të përpunohet njëstrategji për administrimin e trafikut, pakësimin e shkarkimeve nga trafiku dhepër zgjidhjen e çështjeve të tilla si p.sh. heqja nga përdorimi i benzinës meplumb, zvogëlimi i përdorimit të naftës (dizel) dhe përdorimi i konvertorëvekatalitikë.26. Kimikateta) Të hartohet një strategji kombëtare dhe legjislacioni përkatës për tërregulluar importin, ruajtjen, shpërndarjen e kimikateve, veçanërisht tëkimikateve të rrezikshme, atyre shkatërruese të shtresës së ozonit si dhe tëbiocideve e të pesticideve bujqësore.7Rekomandime27. Biodiversitetia) Të detajohet dhe të zbatohet në një plan veprimi të detajuar Strategjia eBiodiversitetit dhe Plani i Veprimit. Zgjerimi i zonave të mbrojtura dheforcimi i administrimit të pyjeve dhe të natyrës duhet të jetë një përparësi.61

Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas KonfliktitShtojca I•BIBLIOGRAFIBurime të informacionit industrial, institucional dhe mjedisorRafineria e Ballshit, Pa datë.Të dhëna për ujërat e ndotura nga Ballshi.Ballsh, ShqipëriDanish Environmental Protection Agency. 2000.Management of Contaminated Sites and Land in Central and Eastern Europe:Albania.Copenhagen, DenmarkQendra për Administrimin dhe Teknologjinë e Mjedisit, (ECAT). 1999.Përmbledhje e projekteve në zbatim të ECAT-it.Tirana, ShqipëriQendra për Administrimin dhe Teknologjinë e Mjedisit, (ECAT). 1998.Mbrojtja dhe shfrytëzimi i qëndrueshëm i ligatinave në pellgun e Mesdheut.Tirana, ShqipëriQendra për Administrimin dhe Teknologjinë e Mjedisit, (ECAT). 1998.Vlerësimi i shfrytëzimit të qëndrueshëm i bimëve mjekësore nga Rajoni i Ohrit dhe i Prespës.Tirana, ShqipëriEU Phare Programme. 1997National Water Strategy for Albania.Tirana, ShqipëriFondi Global për Mjedisin (GEF) dhe Agjencia Kombëtare e Mjedisit. 1999.Strategjia e Biodiversitetit dhe Plani i Veprimit.Tirana, ShqipëriGlobal Resource Information Database. 1997.Environmenatl Information Systems in Albania.Arendal, Norway.Instituti Hidrometereologjik. 1999.Të dhëna për cilësinë e ajrit lidhur me SO 2 për disa qytete në Shqipëri.Tirana, Shqipëri.Instituti Hidrometereologjik. 1999.Broshurë informuese për Institutin Hidrometereologjik.Tirana, Shqipëri.Instituti i Studimeve Mjedisore. 2000.Projektpropozim: Tabelë elektronike dhe qendra informuese mjedisore në Tiranë.Tirana, Shqipëri.Instituti i Studimeve Mjedisore. 2000.Projektpropozim: Riciklimi i materialeve plastike nga hedhurinat e ngurta të Bashkisë së Tiranës dhe të Shkupit.Tirana, Shqipëri.Instituti i Studimeve Mjedisore. 1999.Projektpropozim: Qendër kontrolli për emetimet automobilistike në Tiranë.Tirana, Shqipëri.62

Instituti i Studimeve Mjedisore dhe Instituti i Shëndetit Publik. 1998.Faktorët e ndotjes atmosferike nga proceset industriale.Tirana, Shqipëri.IInstituti i Studimeve Mjedisore dhe Instituti i Shëndetit Publik. 1998.Rezultate analitike rreth cilësisë së ajrit pë qytetet kryesore në Shqipëri, përfshirë parametra për pluhurat,LTS-në, blozën, SO2-shin, ozonin dhe NO2-shin.Tirana, Shqipëri.Instituti i Studimeve Mjedisore dhe Instituti i Shëndetit Publik. 1998.Emetimet e ndotësve kryesorë të ajrit në Shqipëri, periudha 1970-98, përfshirë HC, CO, NOx, SO 2 ,lëndët e grimcuara.Tirana, Shqipëri.Instituti i Studimeve Mjedisore dhe Instituti i Shëndetit Publik. Pa datë.“Pikat e nxehta” të ajrit në Shqipëri – Shkarkimet industriale vjetore në Vlorë, Fier, Elbasan.Tirana, Shqipëri.Instituti i Shëndetit Publik. 2000.Të dhëna për cilësinë e ajrit në mesatare mikrogram blozë për m 3 ajër.Tirana, Shqipëri.Ministria e Shëndetësisë. 1998.Plani Kombëtar i Veprimit për Shëndetin Mjedisor në Shqipëri.Tirana, Shqipëri.Bashkia e Tiranës. 2000.Raport mbi aktivitetet e Bashkisë së Tiranës nga 1996 deri në 2000.Tirana, Shqipëri.Komiteti Kombëtar i Energjisë. 1998.Strategjia Kombëtar e Energjisë Shqipëri.Tirana, Shqipëri.Agjencia Kombëtare e Mjedisit dhe Qendra për Administrimin dhe Teknologjinë e Mjedisit (ECAT Tirana). 2000.Gjendja e Projekteve të financuara nga Bashkimi Europian-Programi Phare.Tirana, Shqipëri.Organization for Economic Cooperation and Development and the European Union. 1995.SIGMA Public Management Profile:AlbaniaParis, France.Regional Environmental Center and Scandiaconsult Natura AB. 2000.Strategic Environmental Analysis of Albania, Bosnia-Hercegovina, Kosovo and Macedonia –Draft AnnexCountry report for Albania.Budapest, Hungary.Regional Environmental Center. 2000.Regional Environmental Reconstruction Program for South Eastern Europe.Budapest, Hungary.Regional Environmental Center. 1998.Doors to Democracy:Current Trends and Practices in Public Participation in Environmental Decision Makingin Central and Eastern Europe.Budapest, Hungary.Regional Environmental Center. 1995.Status of Public Participation Practices in Environmental Decisionmaking in Central and Eastern Europe.Budapest, Hungary.Regional Environmental Center . 1994.Manual on Public Participation in Environmental Decisionmaking:Current Practice and FuturePossibilitiesin Central and Eastern Europe.Budapest, Hungary.63

Regional Environmental Center . 1994.Report on a Visit to Albania.Budapest, Hungary.Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas KonfliktitRegional Environmental Center and the United Nations Environment Programme. 2000.Report on the Status of Multilateral Environmental Agreements in the European Region.Budapest, Hungary.Republika e Shqipërisë. 1995.Raport për Gjendjen e Mjedisit,1993-1994.Tirana, Shqipëri.Republika e Shqipërisë. 1999.Raport për Gjendjen e Mjedisit,1997-1998.Tirana, Shqipëri.Republika e Shqipërisë dhe Banka Botërore. 1993.Plani Kombëtar i Veprimit për Mjedisin.Tirana, Shqipëri.United Nations Department for Policy Coordination and Sustainable Development. 1997.Albania Country Profile for the Implementation of Agenda 21.New York, United States of America.United Nations Environment Programme. 2000.Biodiversity in Central and Eastern Europe CD-ROM.Geneva, Switzerland.United Nations Environment Programme and the United Nations Center for Human Settlements (Habitat). 1999.The Kosovo Conflict: Consequences for the Environment and Human Settlements.Geneva, Switzerland.World Bank Group. 1999.Economic Impact of the Kosovo Crisis.Washington D.C., United States of America.World Bank Group. 2000.The Road to Stability and Prosperity in South Eastern Europe : A Regional Strategy Paper.Washington D.C., United States of America.World Conservation Monitoring Center. 2000.National assessment of implementation of the Convention on Biological Diversity : Albania.Cambridge, United Kingdom.64Burime informacioni për refugjatëtGrupi i Emergjencës. 2000.Gjendja e rehabilitimit të kampeve me tenda në Shqipëri.Tirana, Shqipëri.Food and Agricultural Organization of the United Nations and National Environmental Agency. 2000.Joint Rehabilitation and Redevelopment proposal for Campsites in Albania.Rome, Italy.Ministria e Bujqësisë dhe e Ushqimit. 2000.Sipërfaqja e tokave bujqësore të zëna nga kampet në Shqipëri.Tirana, Shqipëri.Ministria e Bujqësisë dhe e Ushqimit. 2000.Vlerësimi i kostove të Rehabilitimit të Kampeve në Shqipëri.Tirana, Shqipëri.

Bashkia e Shkodrës. 1999.Gjendja e kampeve dhe qendrave kolektive të rehabiltuara në Shkodër.Shkodër, Shqipëri.IAgjencia Kombëtare e Mjedisit. 1999.Memorandum i brendshëm nga Agjencia Kombëtare e Mjedisit për N/Kryetarin e Këshillit të Ministrave qëpropozon kritere mjedisore për vendosjen e kampeve të refugjatëve.Tirana, Shqipëri.United Nations Development Programme. 1999.Interagency Mission to Assess the Impact of Kosovo Refugee Crisis on Albania.Tirana, Albania.United Nations High Commissioner for Refugees. 1999.The Kosovo Refugee Crisis: An Independent Evaluation of UNHCR’s Emergency Preparedness and Response.Tirana, Albania.United Nations High Commissioner for Refugees. 1999.Environmental Guidelines for Closure of Camps.Tirana, Albania.United Nations High Commissioner for Refugees. 2000.Coordination of Water and Sanitation Sector Activities in Kukës 12 May to 5 August, 1999.Geneva, Switzerland.United Nations High Commissioner for Refugees. 2000.Quick Impact Projects – Mid Term Report 2000.Geneva, Switzerland.United Nations High Commissioner for Refugees. 2000.QIPS 2000 Projects by IRC and CARE.Tirana, Albania.United Nations High Commissioner for Refugees. 1999.Technical Programme 18 April – 13 September, 1999.Geneva, Switzerland.United Nations High Commissioner for Refugees. 1999.Provision of Refugee Shelter in Kosovo Emergency Operation, 11 June – 10 September, 1999.Geneva, Switzerland.United Nations High Commissioner for Refugees. 1999.UNHCR’s Environmental Responsibilities : A Necessary Burden or a Unique Opportunity.Geneva, Switzerland.United Nations High Commissioner for Refugees. 1999.Post Emergency Rehabilitation Programme and Quick Impact Projects in Alabania : Final Report.Tirana, Albania.United Nations High Commissioner for Refugees. 1999.Rehabilitation Status of Spitalle Camp and Camp Hope.Tirana, Albania.United Nations High Commissioner for Refugees. 1999.Rehabilitation Plan, Quick Impact Projects(QIPS).Tirana, Albania.United Nations High Commissioner for Refugees. 1999.Global Report Albania: Achievements and Impacts.Tirana, Albania.United Nations High Commissioner for Refugees and Emergency Management Group. 1999.Guidelines for Refugee Operations in Albania.Tirana, Albania.65

Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas KonfliktitShtojca II•FJALORTHAAmoniak (NH 3 ).Amoniaku është një gaz pa ngjyrë, me erë të fortë shpuese. Formohetnga shpërbërja natyrore e plehut, bimëve dhe kafshëve. Është i pranishëm në ujë, tokë, ajërdhe shërben si burim azoti për bimët dhe kafshët. Amoniaku prodhohet edhe në rrugë industriale,kryesisht si lëndë e parë për plehrat kimike. Përdoret në sasi të vogël në prodhimin e materialeveplastike, fibrave sintetike dhe eksplozivëve. Nuk është i qëndrueshëm në mjedis, porgrumbullohet në nivele të larta rreth zonave të depozitimit të mbeturinave. Gazi i amoniakutështë i tretshëm në ujë, ku formon hidroksid amoni. Amoniaku është shumë toksik përpeshqit dhe mund të shkaktojë vdekjen e tyre edhe në përqendrime të ulëta. Ekspozimi injeriut ndaj niveleve të larta të amoniakut është po ashtu vdekjeprurës. Vdekja mund të ndodhëmenjëherë ose pas disa javësh për shkak të komplikacioneve dytësore. Ekspozimi ndaj tij mundtë shkaktojë edhe djegie të lëkurës, syve, fytit dhe mushkërive, verbim të përhershëm aposëmundje të mushkërive. Ekspozimi afatgjatë i kafshëve në kushte laboratorike ndaj nivelevetë ulëta të amoniakut shkakton acarim dhe plagë në aparatin e frymëmarrjes.Arsenik (As). Arseniku është një element që gjendet në natyrë, nuk ka erë apo shije tëveçantë. Është një substancë e ngurtë metalike në ngjyrë argjendi ose të bardhë. Arsenikuorganik zakonisht është më pak i dëmshëm sesa ai inorganik. Ky i fundit veçohet gjatëprocesit të shkrirjes së bakrit dhe të plumbit dhe përdoret në industrinë kimike, për shembull,në pesticide dhe herbicide. Në qoftë se çlirohet në mjedis, arseniku nuk shpërbëhet, porndryshon trajtën. Në qoftë se çlirohet në mjedis ujor, ai lidhet me sedimentet dhe merr pjesënë formimin e indeve të disa peshqve dhe guaskave. Punonjësit e ekspozuar ndaj pluhurit tëarsenikut inorganik kanë irritime të membranës së mukozës së hundës dhe të fytit. Ekspozimiafatgjatë rrit rrezikun ndaj sëmundjeve të zemrës dhe formave të ndryshme të kancerit, si p.sh.atij të lëkurës, mushkërive, tëmthit, veshkave dhe mëlçisë. Shfaqja e lytheve ose kallove nëpëllëmbë, shputë dhe në trup është gjithashtu simptomë e ekspozimit ndaj arsenikut.Ekspozimi ndaj niveleve të ulëta të tij mund të shkaktojë përzierje, të vjella, diarre, rritje tënumrit të eritrociteve dhe leukociteve, ritëm anormal të zemrës, dëmtim të enëve të gjakut dhenjë ndjesi pickimi në duar dhe këmbë. Dyshohet që arseniku ndikon në pjellorinë,zhvillimin e fetusit, prodhimin dhe rregullimin hormonal. Eliminimi i mbeturinave qëpërmbajnë arsenik parashikohet nga Konventa e Bazelit.Arsenati i natriumit (Na 3 AsO 4 ) Arsenati i natriumit është një material kristalin i pastër dhepa ngjyrë që përdoret për ngjyrim dhe në tipografi. Rrezikshmëria ndaj shëndetit të njeriutështë e njëjtë me atë të arsenikut. Arseniti i natriumit (Na 3 AsO 3 ) është një pluhur i bardhë osegri në të bardhë. Përdoret si pesticid, konservant, antiseptik, si dhe në bojëra e sapune.Paraqet po ato rreziqe si arseniku për shëndetin e njeriut.66

BIIBakri (Cu). Bakri është një metal i rëndë me ngjyrë të kuqe në kafe, i butë dhe iepshëm. Gjendet në natyrë në shumë lloje kripërash minerale dhe përbërje organike, si edhenë formë metali. Bakri përdoret gjerësisht në enët e gatimit dhe në sistemet e shpërndarjes sëujit, por edhe në prodhimin e plehrave, herbicideve dhe bojërave. Ai përdoret gjithashtu nëushqimin plotësues të kafshëve për stimulimin e rritjes dhe mbrojtjen ndaj sëmundjeve.Burimet antropogjene të emetimit përfshijnë furrat shkrirëse, termocentralet dhe furrat edjegieve të hedhurinave. Çlirimi më i madh i bakrit në tokë vjen prej mbeturinave tëminierave të bakrit, llumrave të ujërave të zeza dhe pajisjeve bujqësore. Bakri në doza tëvogla është i domosdoshëm për jetën, por në doza të larta ai shndërrohet në element toksik.Futja në organizmin e njeriut e disa gramëve kripëra bakri mund të shkaktojë dhembje barkutë forta, vjellje, diarre, gjak ose proteina në urinë, hipertension, spazma, gjendje kome dhevdekje. Evidencat tregojnë që përbërjet e bakrit janë spermicide. Eliminimi i mbeturinaveme përbërje bakri parashikohet në Konventën e Bazelit.Bioakumulim. Bioakumulimi ka të bëjë me raportin ndërmjet përqendrimit të njëpërbërjeje kimike në organizëm dhe përqendrimit të saj në mjedis. Përbërja akumulohet saherë që futet në organizëm dhe depozitohet më shpejt sesa transformohet në përbërje të tjera(metabolizohet) apo ekskretohet. Kur përbërja kalon përgjatë zinxhirit ushqimor (p.sh. ngaplanktoni i prekur nga ndotja te peshqit e vegjël, në peshqit e mëdhenj e më pas te njerëzit),ai mund të bëhet gjithnjë e më i përqendruar, duke sjellë pasoja toksike në organizmin bartës.Disa ndotës të qëndrueshëm që bioakumulohen janë metalet e rënda, si merkuri e plumbi dheorganokloruret. Kuptimi i procesit dinamik të bioakumulimit është shumë i rëndësishëm përmbrojtjen e njerëzve dhe organizmave të tjerë nga ekspozimi ndaj kimikateve të rrezikshme,çka është kthyer në një aspekt të rëndësishëm në rregulloren për kimikatet.Benzokloruri (C 6 H 5 Cl). Benzokloruri, i njohur edhe si monoklorbenzeni ose MCB,është një lëng i djegshëm. Ai nuk ndodhet në natyrë. Përdoret për prodhimin e ngjitësve,bojërave, pastruesve të bojërave, llaqeve, ngjyrave, ilaçeve dhe pesticideve (përfshirë DDT).Kur vihet në kontakt me ajrin, benzokloruri avullon dhe shpërbëhet në kimikate të tjera.Është deri diku i tretshëm në ujë dhe zakonisht nuk akumulohet nga indet e bimëve dhekafshëve. Kontakti me benzoklorurin e lëngshëm ose të gaztë mund të irritojë lëkurën, sytë,hundën dhe fytin. Ekspozimi ndaj sasive të mëdha të tij mund të shkaktojë edhe pasojanegative në sistemin nervor, deri në humbje të ndjenjave. Punëtorët që thithin sasi të mëdhamund të kenë dhembje koke, spazma muskulore dhe pasoja negative në palcën e kockave.Ekspozimet e herëpashershme ndaj sasive të mëdha të benzoklorurit mund të kenë pasojanegative për mëlçinë, veshkat, gjakun dhe organet riprodhuese.Bikromati i natriumit (Na 2 Cr 2 O 7 ). Bikromati i natriumit është një përbërje e bardhë,paerë që prodhohet në industri në formë kristaline. Ai përdoret për parandalimin egërryerjeve në sistemet e ftohjes dhe në makineritë e tjera të ekspozuara ndaj lagështirës. Aigjithashtu përdoret për agjentët bronxues, pigmentet e bojërave, filmat fotografikë, parfumet,aromat, vajrat esenciale, sakarinën, ilaçet dhe kokat e çpimeve të puseve të naftës. Thithja etij mund të acarojë aparatin e frymëmarrjes dhe të shkaktojë kollitje, vështirësi frymëmarrjeje,67

Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas Konfliktitdjegie fyti dhe rrjedhje hundësh. Futja në organizëm e bikromatit të natriumit mund tëirritojë membranën e stomakut dhe zorrët, duke shkaktuar dhimbje barku, përzierje, të vjelladhe diarre. Pasoja të tjera janë zhurmimi në vesh, dobësi, rritje e tensionit të gjakut,dobësimi i shikimit dhe dridhje. Bikromati i natriumit mendohet të ketë cilësi kancerogjene dhekonsiderohet si tepër i rrezikshëm për shëndetin e njeriut. Nevojiten studime të mëtejshme për tëkuptuar spektrin e gjerë të ndikimit të tij mbi shëndetin e njeriut dhe mjedisin.DDDT (C 4 H 9 C 15 ) DDT. DDT, ose diklordifeniltrikloretani është pesticidi i parë organik mebazë klori që është përdorur në mbarë botën. Paketohet në formë kristalesh pa ngjyrë osepluhuri të bardhë. Kur u shpik, rezultoi që ishte insekticidi ideal, për arsye të kostos së ulëttë prodhimit dhe toksicitetit në dukje të ulët për gjitarët. Megjithatë, në fund të viteve 40filluan të shfaqen probleme nga përdorimi i tepërt i tij. Shumë lloje insektesh krijuanrezistencë ndaj DDT-së si dhe u zbulua që ishte shumë toksik për peshqit. Për më tepër, ugjet se DDT akumulohet në indet dhjamore të kafshëve dhe bioakumulohet në zinxhirinushqimor. Ekspozimi ndaj DDT-së mund të shkaktojë të përziera, të vjella, konfuzion,humbje të kontrollit të muskujve dhe dridhje. DDT-ja mund të dëmtojë edhe mëlçinë eveshkat dhe të ndikojë në sistemin imunitar. Mendohet se ai është kancerogjen dhe duhettrajtuar me shumë kujdes. Çështja e tregtimit të DDT-së do të ngrihet në Konventën PIC. Njëkonventë e Kombeve të Bashkuara për Ndotësit e Qëndrueshëm Organikë (POPs) është nëproces dhe synon kufizimin e mëtejshëm e kontrollin e përdorimit të DDT-së dhe tëkimikateve të tjera të rrezikshme.Dimetilamina (C 2 H 7 N). Dimetilamina është një gaz ose lëng i djegshëm, pa ngjyrë,menjë erë të rëndë peshku ose të ngjashme me amoniakun. Përdoret si lëndë e parë në sintezëne insekticideve, lubrifikantëve, izoluesve, produkteve të bronximit dhe depilimit, materialevefarmaceutike, detergjentëve, sapuneve dhe karburanteve të ndryshëm. Ekspozimi jo shumë imadh ndaj tij mund të acarojë sytë, hundën, fytin, lëkurën, si dhe të krijojë vështirësi nëfrymëmarrje. Kontakti i drejtpërdrejtë me lëkurën mund të shkaktojë djegie të rënda.Ekspozimet e përsëritura mund të shkaktojnë bronshit dhe dëmtim të mëlçisë.68Dioksinat (p.sh. C 12 H 4 C l4 O 2 ). Termat 'dioksinë' ose 'dioksinë dhe furan' i referohen nëpërgjithësi një grupi prej 210 ndotësish të kloruar, p-dibenzo-dioksinave dhe dibenzofuraneve.Dioksinat janë organoklorure dhe konsiderohen ndër ndotësit organikë më toksikë në botë. Atojanë nënprodukte të proceseve industriale që përmbajnë klor, si dhe të gjitha llojeve të djegieve.Sapo çlirohen në mjedis, dioksinat janë të qëndrueshme dhe priren të lidhen me sedimentet osematerialet pluskuese. Dioksinat mund të bioakumulohen në zinxhirin ushqimor dhe paraqesinrrezikshmëri serioze ndaj shëndetit mjedisor dhe njerëzor. Më toksikja ndër dioksinat dhefuranet, 2,3,4,8-tetraklordibenzo-p-dioksina (TCDD), përdoret si model toksikologjik i grupitdhe rreth saj janë bërë shumë kërkime. Ajo klasifikohet ndër lëndët kancerogjene për njeriun.Përveç faktit që shkakton kancer, studimet mbi kafshët kanë treguar që ajo dëmton sisteminnervor, sistemin imunitar, atë riprodhues, si dhe jep anomali të fetusit. Pasoja më ezakonshme tek njerëzit e ekspozuar ndaj dioksinave është një sëmund je e rëndë e lëkurës me

plagë në formë puçrrash, kryesisht në fytyrë dhe në pjesën e sipërmetë trupit. Pasoja të tjeranë lëkurë janë irritimet, çngjyrimi dhe shtimi i qimeve. Janë vënë re, gjithashtu, ndryshimenë gjak dhe urinë, që tregojnë dëmtim të mëlçisë. Trajtimi i mbetjeve të dioksinësparashikohet në Konventën e Bazelit. Një konventë e Kombeve të Bashkuara mbi Ndotësit eQëndrueshëm Organikë (POPs) është në proces dhe synon të kufizojë më tejprodhimin e dioksinave dhe të kimikateve të tjera të rrezikshme.IIDioksidi i karbonit (CO 2 ). Dioksidi i karbonit është një gaz pa ngjyrë, me erë të lehtë dheshije të athët. Në natyrë prodhohet nga kafshët gjatë frymëmarrjes dhe përdoret nga bimët gjatëfotosintezës. Megjithëse përbën 0.03% të atmosferës, ai është një nga gazet më të rëndësishëm të"efektit serrë". Djegia e lëndëve fosile po rrit përqendrimin e dioksidit të karbonit në atmosferëdhe mendohet se ky fakt ndikon në ngrohjen globale. Si rrjedhim, çlirimi global i dioksidit tëkarbonit do të parashikohet në Konventën e Kombeve të Bashkuara mbi Ndryshimet Klimatike.Disulfuri i karbonit (CS 2 ). Disulfuri i pastër i karbonit është një lëng pa ngjyrë, me erëtë këndshme dhe të ëmbël, të ngjashme me kloroformin. Megjithatë, produkti industrial ipapërpunuar është një lëng i verdhemë, me një erë të rëndë si rrënjë të prishura. Deri tanipërdorimi më i rëndësishëm i disulfurit të karbonit është për prodhimin e fibrave të mëndafshitviskoz. Ai përdoret, gjithashtu, si tretës në procese të ndryshme industriale, përfshirë këtuprodhimin e naftës dhe parafinës si dhe, kohët e fundit, për prodhimin e agjentëve tëpluskimit dhe herbicideve. Sulfuri i karbonit avullon shpejt në mjedis të hapur. Ai nuk dukettë akumulohet prej organizmave ujorë. Thithja e avujve të disulfurit të karbonit mund tëshkaktojë irritim të syve dhe të aparatit të frymëmarrjes. Disulfuri i karbonit është depresuesi sistemit nervor qendror si dhe mund të shkaktojë dëmtime të mëlçisë dhe veshkave. Thithjapër një kohë të gjatë e tij mund të shkaktojë sëmundje të zemrës dhe ndryshime në psikologjidhe sjellje. Disulfuri i karbonit është intoksikues për riprodhimin dhe ndikon në zhvillimin efetusit.FFNB (Forca Ndërhyrëse Ballkanike). Ky është një projekt i përbashkët i UNEP-it dheUNHCR-së për vlerësimin dhe monitorimin e ndikimit të konfliktit ballkanik mbi mjedisindhe mbi zonat e banuara.GGRID. Baza e të Dhënave Informuese mbi Burimet Globale është një rrjet qendrashinformacioni që u siguron vendimmarrësve dhe publikut një mundësi informimi mjedisor tëcilësisë së lartë. Në botë gjenden aktualisht gjashtëmbëdhjetë qendra të tilla. Në Europë atogjenden në Arendal, Budapest, Gjenevë, Moskë, Tbilisi, Varshavë dhe MAP/Zyra e PlanitBlu.69

HVlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas KonfliktitHCH (1,2,3,4,5,6 Hekzaklorciklohekzan). Shih Lindan.Hidroksid amoni (NH 4 OH). Hidroksidi i amonit është një lëng pa ngjyrë, që formohetnga veprimi i amoniakut të gaztë me ujin. Ka një erë të fortë irrituese dhe përdoret nëdetergjentë, zbardhues, heqës njollash, bojëra, fibra dhe rrëshirë. Është një përbërje gërryeseqë, në kontakt me lëkurën ose sytë, mund të shkaktojë dëmtime të përhershme.Rrezikshmëria për shëndetin e njeriut është e njëjtë si me amoniakun.Hekuri (Fe). Hekuri është një metal i rëndë në ngjyrë gri. Pothuajse i gjithë hekuri iprodhuar komercialisht përdoret në industrinë e çeliqeve dhe prodhohet në furrnaltë. Metalii pastër hyn shpejt në reaksion kimik dhe gërryhet lehtë, sidomos në ajër të lagësht ose nëtemperatura të larta. Hekuri është element thelbësor në dietë, sepse përdoret nga rruazat ekuqe të gjakut për fiksimin e oksigjenit. Futja e sasive të mëdha të hekurit në organizëmshoqërohet me rritjen e rrezikut ndaj sëmundjeve kardiovaskulare dhe kancerit të zorrëve.Raportet tregojnë, gjithashtu, që hekuri i tepërt mund të dëmtojë mëlçinë dhe pankreasin,duke shkaktuar në disa raste diabet. Por në përgjithësi hekuri nuk paraqet rrezik të madh përshëndetin e njeriut dhe të mjedisit.Hidrokarburet e naftës. Hidrokarburet e naftës janë formuar nga mbetjet edekompozuara të bimëve dhe kafshëve parahistorike, që janë groposur në baltën prehistoriketë kënetave, liqeneve dhe oqeaneve. Ato janë një përzierje komplekse përbërjesh kimike dhepërdoren në mbi 3 000 procese industriale. Ndërkohë që benzina është produkti më izakonshëm, në procese të tjera prodhohen materiale plastike, plehra dhe asfalt. Kur çlirohennë mjedis, hidrokarburet e naftës u nënshtrohen një sërë reaksioneve komplekse kimike,fotokimike dhe biokimike, duke sjellë si pasojë formimin e një numri të madh produkteshdytësore. Secili nga këta produkte ka një ndikim të vetin në mjedis dhe në shëndetin enjeriut, çka kërkon analiza dhe vlerësime të veçanta.Hidrokarburet e kloruara. Hidrokarbure të kloruara (CHC) është një term ipërgjithshëm për përbërjet që përmbajnë klor, karbon dhe hidrogjen. Ky term mund tëpërdoret për pesticidet klororganike, si lindani dhe DDT-ja, kimikatet industriale, si bifenilete polikloruara (PCB) dhe produktet e mbetjeve të kloruara, si dioksinat dhe furani. Këtopërbërje janë të qëndrueshme në mjedis dhe shumica prej tyre bioakumulohen në zinxhirinushqimor. Rrezikshmëria e hidrokarbureve të kloruara për mjedisin dhe shëndetin e njeriutvaret nga përbërja në fjalë. Në përgjithësi mund të thuhet që ekspozimi ndaj hidrokarburevetë kloruara shoqërohet me shkatërrim të sistemit imunitar dhe me kancer.70

KIIKlori (Cl 2 ). Klori është një gaz i gjelbër në të verdhë me një erë të rëndë irrituese.Prodhohet me anë të elektrolizës së një tretësire kripe. Nganjëherë përdoret për t'u bashkuarme kimikate nafte për të prodhuar përbërje klororganike, si tretës, pesticide, plastike(sidomos PVC) dhe shumë kimikate të tjera. Klori i gaztë përdoret edhe si zbardhues nëprodhimin e letrës dhe për dezinfektimin e ujit të pijshëm. Klori i gaztë është përdorur si armëkimike gjatë Luftës së Parë Botërore dhe ekspozimi ndaj tij është vdekjeprurës. Shpeshherëçlirime të klorit nga impiante industrialë kanë shkaktuar vdekje. Qëndrimi i zgjatur nëmjedise me sasi të vogla klori shkakton probleme frymëmarrjeje dhe gërryerje të dhëmbëve.Klori është irritues i fuqishëm i syve, mushkërive dhe lëkurës. Klori nuk konsiderohetelement kancerogjen për kafshët dhe njerëzit, por është tepër toksik për organizmat ujorë.Kloruri i vinilit (C 2 H 3 Cl). Kloruri i vinilit është një gaz pa ngjyrë, i ndezshëm, me erëtë butë të ëmbël. Ai është një substancë që përdoret për prodhimin e klorur polivinilit (PVC)dhe të ngjitësve. PVC-ja përdoret në një sërë produktesh plastike, përfshirë këtu tubacionet,telat dhe veshjet e kabllove, si dhe tapiceritë e mobilieve. Kloruri i vinilit i formuar ngashpërbërja e PVC-së dhe kimikateve të tjera mund të hyjë në ujërat nëntokësorë, porzakonisht nuk akumulohet nga kafshët dhe bimët. Ekspozimi ndaj klorurit të vinilit mund tëshkaktojë dhimbje koke, plogështi, lodhje, shqetësime të gjumit, humbje të kujtesës, dëmtimtë nervave dhe dobësim të sistemit imunitar. Njerëzit që punojnë me klorur vinili, sipasraporteve, kanë probleme me enët e gjakut të duarve dhe në disa raste degjenerim të kockavetë gishtave. Studime mbi kafshët tregojnë që ekspozimi afatgjatë ndaj klorurit të vinilit mundtë dëmtojë spermën e testikulat si dhe të shkaktojë forma të ndryshme kanceri, përfshirë atëtë mëlçisë, trurit dhe mushkërive.Konventa e Bazelit. Konventa e Bazelit për Kontrollin e Lëvizjeve Ndërkufitare tëMbeturinave të Rrezikshme dhe eliminimin e tyre hyri në fuqi në vitin 1982. Një ngaqëllimet kryesore të Konventës së Bazelit është mbrojtja e shëndetit të njeriut dhe e mjedisitduke pakësuar, ku është e mundur, prodhimin e mbeturinave të rrezikshme nëpërmjet njëadministrimi të shëndoshë të mjedisit. Sipas kësaj konvente, mbeturinat e rrezikshme duhenadministruar duke përdorur "mënyrën e ciklit jetësor të integruar", gjatë së cilës ushtrohetkontroll i rreptë që nga krijimi deri në depozitimin, transportin, trajtimin, ripërdorimin,riciklimin, rekuperimin dhe largimin përfundimtar.Konventa PIC. Konventa e Roterdamit mbi Marrjen e Pëlqimit Paraprakisht për DisaKimikate dhe Pesticide të Rrezikshme në Tregtinë Ndërkombëtare nisi të nënshkruhej në vitin1998. Ajo do të hyjë në fuqi kur 50 vende ta miratojnë përfundimisht. Konventa do të lejojëtë bëhet monitorimi dhe kontrollimi në shkallë botërore i tregtisë së kimikateve të ndryshmeqë rrezikojnë shëndetin njerëzor dhe mjedisor. Ajo do të pajisë vendet importuese me fuqinëpër vendimmarrje mbi ato kimikate që ata duan të futin dhe përjashtojnë ato që nuk mund t'iadministrojnë me siguri. Në rast se tregtia nuk ndodh, kërkesat për etiketimin dhe përftimine informacionit mbi pasojat e mundshme për shëndetin dhe mjedisin do të stimulojëpërdorimin e sigurtë të këtyre kimikateve.71

Konventa POP. Kombet e Bashkuara janë duke hartuar një konventë ndërkombëtare përreduktimin ose eliminimin e prodhimit të një numri ndotësish të qëndrueshëm organikë(POP).Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas KonfliktitKonventa e Roterdamit. Shih Konventa PIC.LLindani (C 6 H 6 Cl 6 ). Lindani është një pesticid organoklorik. Ai është një lëndë e ngurtëkristaline pa ngjyrë me pak ose aspak erë. Përbëhet nga rreth 99% HCH. Lindani ka qenëpërdorur si insekticid bujqësor me spektër të gjerë që në fillim të viteve '50 dhe është 5-20herë më toksik për insektet sesa DDT-ja. Ai përdoret gjithashtu në pomadat për trajtimin eparazitëve të kokës e trupit, si dhe të zgjebes. Është pak i tretshëm në ujë dhe bioakumulohetshpejt nga mikroorganizmat, invertebrorët, peshqit, zogjtë dhe njerëzit. Lindani, megjithatë,eliminohet shpejt prej trupit kur ekspozimi ndaj tij ndërpritet. Lindani mund të qëndrojë nëajër deri në 17 javë. Sipas raporteve, ekspozimi ndaj tij në vendin e punës shkakton çrregullimetë gjakut, të përziera, dhimbje koke dhe ndryshim të nivelit të hormoneve seksuale. Futja nëorganizëm e sasive të mëdha shkakton konvulsione dhe vdekje, kurse futja në organizëm e tijnë sasi mesatare jep pasoja në mëlçi, veshka, si dhe ulje të imunitetit. Lindani konsiderohetsi kancerogjen dhe konkretisht është shkaktar i kancerit në mëlçi. Tregtia ndërkombëtare elindanit do të parashikohet në Konventën PIC.M72Metanoli (CH 3 OH). Metanoli është një lëng i pastër, pa ngjyrë dhe i djegshëm, me erëtë lehtë alkooli. Metanoli i pastër është një lëndë e rëndësishme për sintezën kimike dhepërdoret në prodhimin e një sërë përbërjesh komerciale, si rrëshirë, ilaçe, parfume, antingrirësautomjetesh dhe tretës. Metanoli është gjithashtu një karburant me djegie të pastër, me numërtë lartë oktani, i cili mund të përdoret si zëvendësues i benzinës në automjete. Futja e metanolit nëmjedis është e lidhur me tymin e duhanit dhe gazrat e djegies së motorëve me benzinë dhe naftë.Metanoli është helmues dhe shkakton verbëri dhe vdekje, në rast se futet në organizëm në sasitë mëdha.and some are carcinogens.Metilamina (CH 5 N). Metilamina është një gaz ose lëng pa ngjyrë, me erë të ngjashmeme amoniakun. Përdoret për prodhimin e substancave regjëse, bojërave, ilaçeve,insekticideve, fungicideve, heqësve të bojërave, proceseve të zhvillimit të fotografive,eksplozivëve dhe karburanteve të raketave. Ekspozimi ndaj metilaminës mund të acarojëhundën, fytin dhe mushkëritë. Ekspozimi i përsëritur mund të shkaktojë bronshit dheprobleme të frymëmarrjes.Metalet e rënda. Metale të rënda është emërtimi i një grupi metalesh dhe metaloideshme dendësi më të madhe se gjashtë gram për centimetër kub. Shumë prej këtyre metaleve

janë toksike edhe në përqendrime shumë të ulëta. Duke qenë elemente bazë, ato janë tëqëndrueshme në mjedis dhe bioakumulohen në zinxhirin ushqimor. Metalet e rënda që çlirohennë mjedisin ujor lidhen kryesisht me materialet pluskuese dhe akumulohen në sediment.IIMerkuri (Hg). Merkuri është një metal që gjendet në natyrë në disa forma. Merkurimetalik është lëng i ndritshëm, në ngjyrë argjendi në të bardhë, pa erë. Në rast se nxehet, aikthehet në gaz pa ngjyrë. Merkuri metalik përdoret për të prodhur klor të gaztë e sodëkaustike, si dhe në termometra, mbushje dentare e bateri. Merkuri çlirohet në ajër gjatë nxjerrjesnga depozitat minerale, nga djegia e qymyrit dhe e plehrave dhe nga uzinat prodhuese. Pasi kahyrë në mjedis, merkuri mund të metilohet nga mikroorganizmat dhe të kthehet në formaorganike të merkurit, kryesisht metilmerkur. Kjo përbërje e përshkon me shpejtësi membranënqelizore dhe dihet që bioakumulohet në zinxhirin ushqimor. Sistemi nervor është tepër indjeshëm ndaj të gjitha formave të merkurit dhe pasojat e shkaktuara janë acarim, druajtje,dridhje, ndryshime në pamje ose dëgjim dhe probleme të kujtesës. Ekspozimi ndaj niveleve tëlarta të merkurit mund të dëmtojë përfundimisht trurin, veshkat dhe mushkëritë. Fëmijët e vegjëljanë më të ndjeshëm ndaj merkurit sesa të rriturit. Merkuri që gjendet në trupin e nënës kalon nëfetus si dhe mund të përçohet te fëmija nëpërmjet qumështit të gjirit. Fëmijët e ekspozuarmund të kenë dëmtime në tru, moskoordinim muskular, verbëri, konvulsione dhe paaftësi nëtë folur. Eliminimi i mbeturinave me përmbajtje merkuri parashikohet në Konventën eBazelit. Tregtimi i përbërjeve të merkurit do të diskutohet në konventën PIC.Monoksidi i karbonit (CO). Monoksidi i karbonit është një gaz pa ngjyrë, pa erë, pashije, pak më i lehtë se ajri. Ai formohet nga djegia jo e plotë e karburanteve me përbërjekarboni, si dhe nga disa procese industriale dhe biologjike. Në përqendrime të ulëta,monoksidi i karbonit mund të shkaktojë dhimbje koke, të përziera, moskoordinim tëpërkohshëm të muskujve, kujtesës dhe të shikimit. Ekspozimi i zgjatur ndaj sasive të voglatë monoksidit mund të shkaktojë sëmundje të zemrës dhe dëmtime të sistemit nervor qendror.Ekspozimi ndaj sasive të mëdha mund të dëmtojë aftësinë e gjakut për të mbartur oksigjenduke shkaktuar spazma, koma dhe vështirësi frymëmarrjeje. Ekspozimi gjatë shtatzanizëmund të shkaktojë lindje nën peshë dhe dëmtim të sistemit nervor të fëmijës.NNdotësit Organikë të Qëndrueshëm (POP). Ndotësit Organikë të Qëndrueshëm (POP),janë substanca kimike të qëndrueshme në mjedis, që bioakumulohen nëpërmjet zinxhiritushqimor dhe paraqesin rrezikshmëri për shkak të pasojave negative në shëndetin e njeriutdhe në mjedis. Bashkësia ndërkombëtare ka bërë thirrje për veprim global të menjëhershëmme qëllim që të pakësohet dhe eliminohet çlirimi i këtyre kimikateve (Shih Konventa POP).OOksidet e azotit (NOx). Oksidet e azotit përfshijnë oksidin e azotit (NO) të gaztë, diok-73

Vlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas Konfliktitsidin e azotit (NO 2 ) të gaztë, si dhe shumë okside të tjera të gazta azoti. Burimi kryesor i këtyregazeve në zonat urbane janë automjetet, sobat me gaz dhe ngrohësit me vajguri nëpër shtëpi.Mjegulla ngjyrë kafe që shihet mbi qytete përbëhet kryesisht nga okside azoti. Këto gaze janëpjesërisht përgjegjës për krijimin e ozonit, i cili prodhohet kur oksidet e azotit reagojnë me lëndëkimike të tjera në prani të dritës. Ekspozimi ndaj niveleve të larta të dioksidit të azotit mund tëndikojë në aftësinë e gjakut për të mbartur oksigjenin, duke shkaktuar dobësi dhe vështirësi tëfrymëmarrjes. Ekspozimi i zgjatur mund të shkaktojë bllokim frymëmarrjeje.Organokloruret. Termi organoklorure përfshin një gamë të gjerë kimikatesh mepërmbajtje karboni, klori dhe disa elemente të tjera. Janë prodhuar një sërë përbërjeshorganoklorike, përfshirë këtu shumë herbicide, insekticide, fungicide si dhe kimikateindustriale si bifenilet e polikloruara (PCB). Këto përbërje karakterizohen ngaqëndrueshmëria, tretshmëria në yndyrna dhe bioakumulimi. Organokloruret paraqesinrrezikshmëri të lartë për shëndetin e njeriut dhe disa prej tyre janë kancerogjene.PPakti i Stabilitetit për Europën Qendrore dhe Lindore. Kjo nismë, e nënshkruar nga27 shtete, synon stabilizimin, transformimin dhe integrimin e Europës Juglindore në bashkësinëEuropiane dhe Transatlantike përmes nxitjes së bashkëpunimit dhe demokracisë shumetnike.Pakti u shpall fillimisht në Sarajevë në korrik 1999, gjatë një mbledhjeje ku morën pjesë mëse 40 udhëheqës të Europës dhe Amerikës Veriore.PCB. Bifenilet e polikloruara janë përzierje e 209 lloje kimikatesh të ndryshme, që gjendennë forma të shumëllojshme, si lëngje vajore, të ngurta dhe rrëshira të forta. PCB-të janëorganoklorure që prodhoheshin deri në mesin e viteve ’80, por më pas u ndaluan për shkak tëtoksicitetit dhe të qëndrueshmërisë së tyre. PCB-të janë përdorur gjerësisht si izolatorë në pajisjetelektrike. Ato janë përdorur, gjithashtu, në prodhimin e lëngjeve hidraulike, lubrifikantëve,bojërave, ngjitëseve dhe insekticideve. PCB-të gjenden ende në pajisjet e vjetra elektrike dheçlirimi i tyre në mjedis nga vendet e groposjes së plehrave vazhdon. PCB-të janë mjaft tëqëndrueshme në mjedis dhe degradimi i tyre zgjat me vite. Ato janë tretës yndyrorë dhebioakumulohen në indet shtazore. PCB-të konsiderohen si ndotës botërorë për shkak tëtransportimit të tyre në largësi të mëdha me anë të rrymave ajrore. Ekspozimi ndaj PCB-ve mund tëdëmtojë përfundimisht sistemin nervor, riprodhues dhe imunitar të njeriut. PCB-të njihen mirë sikancerogjenë dhe kanë lidhje me zhvillimin e formave të ndryshme të kancerit, përfshirë lëkurëndhe mëlçinë. Tek gjitarët PCB-të kalojnë nëpërmjet placentës tek embrioni dhe nëpërmjetqumështit të gjirit te bebet e porsalindura. Eliminimi i hedhurinave me përmbajtje PCB-sh, ështëparashikuar në Konventën e Bazelit. Tregtimi i PCB-ve do të rregullohet në Konventën PIC. NjëKonventë e Kombeve të Bashkuara mbi Ndotësit Organikë të Qëndrueshëm (POP), e cila do tëkufizojë më tej përdorimin e PCB-ve dhe kimikateve të tjera të rrezikshme, është në proçes.74PHARE. Programi Phare i Bashkimit Europian ofron ndihmë në formë grantesh përvendet partnere të Europës Qendrore dhe Lindore, në mënyrë që të mbështetë përpjekjet ekëtyre vendeve për të përmbushur detyrimet e pjesëmarrjes në BE. Këto vende janë Shqipëria,

Bosnjë-Hercegovina, Bullgaria, Republika Çeke, Estonia, IRJ e Maqedonisë, Hungaria,Letonia, Lituania, Polonia, Rumania dhe Sllovakia.IIPikat e nxehta Zona që paraqesin rrezikshmëri të madhe për shëndetin e njeriut dhe mjedisinrrethues. Në të gjitha zonat e përcaktuara si 'pika të nxehta' nevojiten masa të menjëhershmepër pakësimin e rrezikshmërisë dhe njëkohësisht rehabilitimin dhe administrimin mjedisor.Plumbi (Pb). Plumbi është një metal i rëndë në ngjyrë blu në gri, që gjendet në natyrënë sasi të vogla në koren e tokës. Nuk ka erë apo shije të veçantë. Plumbi përdoret nëmunicione, produkte metalike (aliazhe dhe tuba), çati, prodhimin e baterive, bojëra dhe në ekranetmbrojtëse ndaj rrezeve-X. Ndotja e mjedisit ndodh kryesisht gjatë shkrirjes dhe rafinimit tëplumbit, si dhe djegies së karburanteve me përmbajtje plumbi. Në shtëpi, tubacionet dhebojërat me përbërje plumbi janë po ashtu një burim i konsiderueshëm ekspozimi ndaj tij.Dihet që bimët tokësore dhe ujore e akumulojnë plumbin kur gjenden në mjedise tëkontaminuara nga industria. Plumbi paraqet rrezikshmëri serioze për shëndetin e njeriut dhendikon negativisht pothuajse në çdo organ. Më i ndjeshëm është sistemi nervor qendror, pordëmtimi i sistemit imunitar dhe i veshkave është gjithashtu një pasojë tjetër e zakonshme.Ekspozimi ndaj plumbit gjatë shtatzanisë mund të shkaktojë abort spontan, ulje të peshës tetë porsalindurit dhe dëmtime të pakorrigjueshme të trurit. Fëmijët janë veçanërisht tëndjeshëm ndaj helmimit me plumb, pasi ata absorbojnë dhe ruajnë më shumë plumb në raportme peshën e tyre sesa të rriturit. Vështirësitë në të mësuar dhe ulje të ritmit të rritjes janëefekte anësore të zakonshme të ekspozimit ndaj plumbit në fëmijëri. Për shkak të problemevetë shëndetit, sasia e plumbit të përdorur në karburante, bojëra, produkte qeramike, stuko dhenë saldimin e tubacioneve është reduktuar në masë të konsiderueshme gjatë viteve të fundit.Eliminimi i mbeturinave me përmbajtje plumbi parashikohet në Konventën e Bazelit.REC. Qendra Rajonale e Mjedisit për Europën Qendrore dhe Lindore (REC) është njëorganizatë jofitimprurëse. Misioni i saj është të ndihmojë në zgjidhjen e probleme mjedisorenë Europën Qendrore dhe Lindore. Qendra e përmbush misionin e saj nëpërmjet nxitjes sëbashkëpunimit ndërmjet organizatave joqeveritare, qeverive dhe bizneseve, duke mbështeturshkëmbimin e lirë të informacionit dhe nxitur pjesëmarrjen e publikut në procesin evendimmarrjes për mjedisin. REC u formua në 1990 nga Shtetet e Bashkuara, KomisioniEuropian dhe Hungaria. Sot REC-u ligjërisht mbështetet në një Kartë të nënshkruar ngaqeveritë e 25 vendeve dhe Komisioni Europian, si dhe në një Marrëveshje Ndërkombëtare meqeverinë hungareze. REC -u e ka qendrën në Szentendre, Hungari dhe ka zyra lokale në 15vendet përfituese të Europës Qendrore dhe Lindore, të cilët janë: Shqipëria, Bosnjë-Hercegovina, Bullgaria, Kroacia, Republika Çeke, Estonia, Hungaria, Latvia, Lituania, IRJ eMaqedonisë, Polonia, Rumania, Sllovakia, Sllovenia dhe Republika Federale e Jugosllavisë.RFJ. Republika Federale e Jugosllavisë.RIRJ e Maqedonisë. Ish-Republika Jugosllave e Maqedonisë.75

SVlerësimi Mjedisor në Shqipëri pas KonfliktitSoda kaustike (NaOH). Soda kaustike, e njohur edhe si hidroksid natriumi, është njësubstancë e ngurtë në ngjyrë të bardhë, pa erë dhe tepër gërryese. Ajo përdoret për prodhimine disa kimikateve, në rafinimin e naftës dhe prodhimin e letrës. Është shumë e rrezikshmepër sytë dhe mund të shkaktojë dëmtime të përhershme deri në verbëri. Kontakti me lëkurënmund të shkaktojë djegie dhe acarime. Thithja e saj mund të acarojë mushkëritë dhe tëshkaktojë kollitje, vështirësi në frymëmarrje dhe grumbullim lëngjesh.Sulfuri i hidrogjenit (H 2 S). Sulfuri i hidrogjenit është një gaz pa ngjyrë, me erënkarakteristike të vezëve të prishura. Ai është i tretshëm në ujë dhe nuk bioakumulohet. Nënatyrë gjendet në gazet vullkanike dhe përftohet nga veprimi i bakterieve gjatë shpërbërjes sëproteinave bimore dhe shtazore. Në industri zakonisht del si nënprodukt gjatë prodhimit tëkokut nga qymyri squfurmbajtës, rafinimit të naftës squfurmbajtëse dhe prodhimit të letrës.Sulfuri i hidrogjenit është një gaz irritues dhe asfiksues. Veprimi i tij irritues i drejtpërdrejtënë indet e buta të syrit shkakton keratokonjuktivit, i njohur edhe si 'sy i gaztë'. Kur thithet,sulfuri i hidrogjenit acaron gjithë aparatin e frymëmarrjes, duke vështirësuar frymëmarrjen.Vështirësitë në frymëmarrje mund të ndodhin pas një ekspozimi të gjatë në përqendrime tëmëdha.TTirami (C 6 H 12 N 2 S 4 ). Tirami është një pesticid. Ai ekziston në formë të ngurtë mengjyrë blu ose krem, si dhe në formë kristalesh të verdha. Tirami përdoret për të mbrojturperimet, frutat dhe farat nga një sërë sëmundjesh kërpudhore. Ai përdoret, gjithashtu, për tëlarguar lepujt, brejtësit dhe drerët nga drurët frutorë dhe dekorativë. Pesticidi është relativishttoksik kur gëlltitet, por shumë toksik nëse merret me anë të frymëmarrjes. Ekspozimiafatshkurtër mund të shkaktojë te njerëzit dhimbje koke, marrje mendsh, lodhje, përzierje dhediarre. Ekspozimi i zgjatur mund të shkaktojë topitje, konfuzion, humbje të aftësisë seksuale,mungesë koordinimi të muskujve, humbje të aftësisë folëse dhe konjuktivit. Në mjedistirami është i paqëndrueshëm në prani të lagështisë dhe oksigjenit dhe shpërbëhet me shpejtësi në etilentioure. Kjo përbërje shkakton strumë, defekte lindjeje dhe kancer tek kafshët.76UUNDP. Që më 1965 Programi i Zhvillimit i Kombeve të Bashkuara (UNDP) kandihmuar vende të ndryshme të arrijnë një zhvillim të qëndrueshëm përmes ndërtimit tëkapaciteteve në katër fusha të rëndësishme: çrrënjosja e varfërisë; krijimi i mundësive përpunësim dhe jetesë të qëndrueshme; fuqizimi i grave dhe mbrojtja dhe ripërtëritja e mjedisit.UNECE. Komisioni Ekonomik i Kombeve të Bashkuara për Europën u formua në 1947

si një forum, në të cilin vendet e Amerikës Veriore, Europës dhe Azisë Qendrore u mblodhënpër të fuqizuar bashkëpunimin ekonomik. UNECE përqëndrohet në analizat ekonomike,mjedisin dhe vendbanimet njerëzore, statistikat, energjinë e qëndrueshme, tregtinë,zhvillimin e industrisë dhe ekonomisë private, lëndën e drurit dhe transportin.IIUNEP. Programi i Mjedisit i Kombeve të Bashkuara ishte rezultat i Konferencës sëStokholmit për Mjedisin Njerëzor. Misioni i UNEP-it është të shërbejë si autoritet udhëheqësglobal për mjedisin, që përcakton programin global mjedisor; nxit zbatimin koherent tëdimensionit mjedisor të zhvillimit të qëndrueshëm brendapërbrenda sistemit të Kombeve tëBashkuara; shërben si mbrojtës i autoritetshëm për mjedisin global si dhe nxit bashkëpuniminndërkombëtar dhe veprimet e bazuara në aftësitë më të mira shkencore dhe teknike ekzistuese.UNHCR. Komisioneri i Lartë i Kombeve të Bashkuara për Refugjatët (UNHCR) u krijuanë vitin 1951. UNHCR-ja ka mandatin për të drejtuar dhe bashkërenduar veprimetndërkombëtare për mbrojtjen e refugjatëve në të gjithë botën dhe zgjidhjen e problemeve të tyre.Qëllimi kryesor i UNHCR-së është mbrojtja e të drejtave dhe e mirëqenies së refugjatëve.UNHCR-ja lufton për të siguruar që çdo njeri të ketë të drejtën të kërkojë azil, të gjejë strehimnë një vend tjetër, si dhe të kthehet vullnetarisht në atdhe.UNHCS. Qendra e Kombeve të Bashkuara për Vendbanimet (habitatet) Njerëzore u krijuanë vitin 1978, dy vjet pas mbajtjes së Konferencës së Kombeve të Bashkuara për VendbanimetNjerëzore në Vankuver, Kanada. Qendra shërben si agjenci drejtuese për veprimaritëe zhvillimit të vendbanimeve njerëzore të Kombeve të Bashkuara, si dhe për shkëmbimin einformacionit në shkallë globale për vendbanimet e popullsisë, kushtet dhe prirjet e tyre.77

IIIShtojcë III•MARRËVESHJE MJEDISORESHUMËPALËSHE NË TË CILATSHQIPËRIA ËSHTË PJESËTAREKonventa mbi të Drejtën për Informacion, Pjesëmarrje të Publikut në Vendimmarrjedhe Drejtësi për çështjet mjedisore (Aarhus), që më 25 Qershor 1998.Konventa mbi Diversitetin Biologjik, që më 5 Janar 1994.Konventa për Ruajtjen e Jetës së Egër në Europë dhe të Habitateve Natyrore,që në 13 Janar 1999.Konventa për Mbrojtjen e Trashëgimisë Botërore Natyrore dhe Kulturore,që në 10 korrik 1989.Konventa për Mbrojtjen e Mjedisit Detar dhe Rajonit Bregdetar të Mesdheut(Plani i Veprimit për Mesdheun), që në 30 Maj 1990.Konventa për Mbrojtjen dhe Përdorimin e Ujërave Ndërkufitare dhe LiqeneveNdërkombëtare, që më 5 Janar 1994.Konventa për Ligatinat me Rëndësi Ndërkombëtare veçanërisht si Habitatetë Shpendëve Ujorë (Ramsar), që në 29 mars 1996.Konventa për Vlerësimin e Ndikimit në Mjedis në Kuadër Ndërkufitar, që më 4 Tetor 1991.Konventa për Pasojat Ndërkufitare të Aksidenteve Industriale,që më 5 Janar 1994.Konventa e Bazelit për Kontrollin e Transportit Ndërkufitar të Mbeturinavetë Rrezikshme dhe Depozitimi i tyre, që më 29 Qershor, 1999.Konventa e Vienës për Mbrojtjen e Shtresës së Ozonit, që më 8 Tetor 1999.Konventa në kuadrin e Ndryshimeve Klimatike, që më 3 Tetor 1994.Konventa për Luftimin e Thatësirës, që më 27 Prill 2000.Shënim : Shqipëria nuk është palë në Konventën e Kombeve të Bashkuara për Ligjin e Detit, në Konventën për NdotjenNdërkufitare të Ajrit në Largësi të madhe, në Konventën për Ruajtjen e Specieve Shtegtare të Kafshëve të Egra, apo nëKonventën e Tregëtisë Ndërkombëtare të Specieve të Rrezikuara të Florës dhe të Faunës së Egër.78

Shtojcë IV•LISTA E KONTRIBUESVEIVUNEPDonald KaniaruPasi RinneJohn BennettMikko HalonenSabine HoefnagelTim JonesTakehiro NakamuraDrejtor, Kryetar i Misionit/DEPIKëshilltar kryesor/Zv.kryetar i misionitKoordinator i raportit/Koordinator i MisionitEkspert mjedisi/RaportuesEkspert udhëheqës për kapacitetet institucionaleKoordinator i vlerësimit/Asistent redaktuesEkspert udhëheqës për ndikimin në mjedis të fluksittë refugjatëveOtto Simonett Nëpunës informacioni/GRID ArendalDavid Jensen Nëpunës asistent për informacionin/Koordinator i misionitMariya Kostytska Nëpunës asistent për informacioninPhilippe Rekacewicz Nëpunës asistent për informacionin/GRID ArendalFrederic Vogel Mjeshtër rrjeti/GRID GenevaHenrik Slotte Kryetar i zyrësLjerka Gosovic Asistent ekzekutivKate Ross AsistentClaudio Gagliano Shofer dhe asistent teknikMichael Williams Marrëdhëniet me shtypin79

IVShtojcë IV•LISTA E KONTRIBUESVEEkspertë NdërkombëtarëDennis BruhnMikko JokinenAndrew JonesMagnus NyströmKarin SjöbergVolker WehnerBernard WronskiKruger International Consult A/S, DenmarkQyteti Turku, FinlandëUNHCRInstituti Finlandez i Mjedisit, FinlandëInstituti Suedez për Studime Mjedisore, Ltd.Landesumweltambt Bradenburg, GermanyLandesumweltamt Bradenburg, GermanyEkspertë Këshilltarë shqiptarëDrita DadeMaksim DelianaAgron DeliuRomeo EftimiGazmend GjyliTatjana HemaKosta KociTania LicoMarieta MimaGenc MyftiuMajlinda VasjariVioleta ZunaAgjencia Kombëtare e MjedisitKryetar, Grupi i Ekspertëve KombëtarëInstituti i Shëndetit PublikITA ConsultInstituti i Teknologjisë KimikeAgjencia Kombëtare e MjedisitUniversiteti i TiranësInstituti TeknologjikQendra Mjedisore për Administrim dhe TeknologjiAgjencia për Zhvillim Ekonomik të QëndrueshëmAgjencia Kombëtare e MjedisitAgjencia Kombëtare e Mjedisit80

Raporti i Programit të Mjedisit të Kombeve të Bashkuara u mundësua nga ndihma bujare e Qeverisë hollandeze.Informacion shtesëKopje të këtij raporti mund të porositen në :SMI (Distribution Services) LimitedP.O. Box 119StevenageHertfordshire SG1 4TP, UKTel: + 44 1438 748111Fax: + 44 1438 748844Vëllimin mund ta porositni edhe në adresën e librarisë së UNEP-it në Internet : http://www.earthprint.comInformacion të mëtejshëm teknik mund të merrni në faqen e Internetit të UNEP-it Ballkan :http://balkans.unep.ch

Vlerësimi i shpejtë strategjik për mjedisin i kryer nga UNEPkishte për objektiv nevojat më të ngutshme mjedisore tëShqipërisë menjeherë pas krizës kosovare. Vlerësimi u përqëndruanë tre fusha kryesore:● “Pikat e nxehta” mjedisore që kërkojnë vëmendje tëmenjëhershme● Pasojat mbi mjedisin të fluksit të refugjatëve për shkaktë konfliktit në Kosovë● Institucionet dhe politikat mjedisore në Shqipëri.Ky raport paraqet përfundimet e nxjerra nga UNEP-i.Rekomandohet ndërhyrje e menjëhershme në pesë “pika tënxehta” mjedisore. I vetëdijshëm për nevojën e veprimit të menjëhershëm,UNEP-i ka punuar për t’i bërë të njohura faktet samë shpejt që të ishte e mundur. UNEP-i shpreson që ky raportdo ta përshpejtojë punën për mbrojtjen dhe përmirësimin egjendjes së mjedisit në Shqipëri.PROGRAMI I MJEDISIT I KOMBEVE TE BASHKUARA