Преземање - Center for Democracy in South East Europe

НАСТАВА ПО МОДЕРНАТА ИСТОРИЈА НА ЈУГОИСТОЧНА ЕВРОПААЛТЕРНАТИВНИ НАСТАВНИ МАТЕРИЈАЛИБалканските војни

Издавачи: Фондација институт отворено општество Македонија, Скопје и Центар за демократија ипомирување во Југоисточна Европа, Солун.За издавачите: Владимир Милчин и Ненад ШебекУредничка на македонското издание: Ирена СтефоскаНаслов на оригиналот: Teaching Modern Southeast European History, Alternative Educational MaterialsWorkbook 3, The Balkan Wars, Thessaloniki 2005.Превод од англиски: Анета Маркоска-ЧубриновскаЛектура: Елка Јачева-УлчарКоректура: Маја БојаџиевскаПодготовка и печат: "Bato&Divajn"Тираж: 1500CDRSEE Rapporteur to the Board for the Joint History Project: Costa CarrasExecutive Director: Nenad ŠebekDirector of Programmes: Corinna Noack-AetopulosProject Co-ordinators: George Georgoudis and Biljana MeškovskaCentarot za demokratija i pomiruvawe vo Jugoisto~na Evropa i Fondacijata institut otvorenoop{testvo Makedonija bi sakale da ja iska`at svojata blagodarnost do Evropskata unija zatoa {topreku Evropskata agencija za rekonstrukcija finasiski go pomogna prevodot i pe~ateweto na ovaakniga.Изданието е финансиски поддржано и од:Фондација институт отворено општество МакедонијаCopyright: Center for Democracy and Reconciliation in Southeast Europe (CDRSEE)Krispou 9, Ano Poli, 54634 Thessaloniki, GreeceTel.: +30 2310 960820-1, fax: +30 2310 960822Email: info@cdsee.org, web: www.cdsee.orgISBN: 978-9989-185-43-4

НАСТАВА ПО МОДЕРНАТА ИСТОРИЈА НА ЈУГОИСТОЧНА ЕВРОПААлтернативни наставни материјалиИСТОРИСКА ЧИТАНКА 3БАЛКАНСКИТЕ ВОЈНИПриредиле: ВАЛЕРИ КОЛЕВ и ХРИСТИНА КУЛУРИУрeдничка на серијата: ХРИСТИНА КУЛУРИУредничка на македонското издание на серијата: ИРЕНА СТЕФОСКАCenter for Democracy andReconciliation in SoutheastEuropew w w . c d s e e . o r gСкопје 2007

СодржинаУвод ........................................................................................................................................... 12Хронологија....................................................................................................................................... 16Прво поглавје: Економиите и општествата...................................................................... 22Iа. Народот .............................................................................................................................................23Таб. 1: Пораст на населението на Балканот, 1878-1912................................................................ 23сл. 1 Битола/Манастир.................................................................................................................. 23Таб. 2: Населението во помалите и поголемите градови во балканските нации-држави,1860-1910.............................................................................................................................. 24сл. 2 Жени во Костур/Касторија, ран ХX век............................................................................... 24Таб. 3: Проценки за бројот на населението во европските покраини на Османлиската .......................Империја во 1911 година................................................................................................................ 25сл. 3 Секојдневниот живот во пазарните квартови, Солун......................................................... 25сл. 4 Овчи пазар во Истанбул/Цариград...................................................................................... 26Таб. 4: Етничката дистрибуција на населението во Цариград, 1897............................................ 26сл. 5 Овчари во Епир, 1912........................................................................................................... 27Таб. 5: Прекуокеанска миграција од балканските нации-држави, 1876-1915.............................. 27I-1. Стив Хаџис, грчки емигрант во САД, говори за своето искуство...................................... 28Iб. Економијата.......................................................................................................................................29Таб. 6: Буџетите на балканските држави, 1898-1912..................................................................... 29Таб. 7: Структурата на државната потрошувачка per capita во 1911............................................ 29I-2. Земјоделството во османлиска Македонија, во почетокот на XX век.............................. 30сл. 6 Мелницата на браќата Сајас во Солун............................................................................... 30Таб. 8а: Балканскиот извоз, 1901-1911............................................................................................. 31Таб. 8б: Балканскиот увоз, 1901-1911............................................................................................... 31сл. 7 Превозните средства во почетокот на ХX век во Албанија............................................... 32Таб. 9: Балканските железнички линии во служба, 1870-1912...................................................... 33I-3.Анализа на бугарскиот железнички систем од началникот на Генералштабот наБугарската армија, генерал Фичев...................................................................................... 33Таб. 10: Телеграфите во 1910............................................................................................................ 34сл. 8 Вилата Алатини во Солун, 1913.......................................................................................... 34Iв. Културата...........................................................................................................................................35сл. 9 Час по историја во една женска гимназија, Атина 1911.................................................... 35I-4. Едно Еврејче ги опишува своите училишни денови во Солун, 1904................................ 36Таб. 11: Неписменоста на почетокот на ХX век (проценти на неписмени).................................... 37Таб. 12: Основни училишта и ученици во Европа (крај на ХIX - почеток на ХX век).................... 37сл. 10 Еврејки танцуваат, Солун..................................................................................................... 38сл. 11 Ткајачки, Авдела 1907 - Првиот балкански филм.............................................................. 385

БАЛКАНСКИТЕ ВОЈНИIIв. Исчекување и објава на војната ..................................................................................................56II-18. Не очекувајќи ја војната во Османлиската Империја ........................................................ 56II-19. Објавата на Џорџ Први на војната против Османлиската Империја,5 октомври 1912.................................................................................................................... 56II-20. Бугарскиот крал Фердинанд објавува војна........................................................................ 56сл. 19 Туристичко патување (османлиска карикатура, 5 октомври 1912)................................... 57II-21. Објава од командантот на Источната турска армија, Абдула-паша до војниците.......... 58сл. 20 Балканот против тиранот, 5 октомври 1912 (грчка литографија)...................................... 58II-22. Очекувајќи ја војната во Србија, 8 октомври 1912............................................................. 58II-23. Еден Бугарин го опишува расположението на народот пред Војната.............................. 59II-24. Извадоци од два весника што излегувале на албански јазик во странство,во кои се изложени два различни става спрема Првата балканска војна....................... 59А. Од еден весник објавен во Бостон...................................................................................... 59Б. Од еден весник објавен во Софија..................................................................................... 60сл. 21 Збогување - Во Софија и во Цариград............................................................................... 60II-25.Извадоци од Договорот за сојуз меѓу кралствата на Грција и Србија,потпишан на 19 мај (1 јуни) 1913......................................................................................... 61сл. 22 Црногорците ја поздравуваат објавата на војната, 1912................................................... 61II-26. Објавата на црногорскиот крал Никола, 27 јули 1913........................................................ 61II-27. Објавата на грчкиот крал Константин, 21 јуни 1913........................................................... 61II-28.Весниците и јавното мислење во Романија во предвечерјето нароманската инвазија на Бугарија во Втората балканска војна.......................................... 62А. Сакаме војна......................................................................................................................... 62Б. Толпата беше огромна......................................................................................................... 62сл. 23 Хора - традиционално романско оро во кое се фатени романски војницина пат кон Бугарија............................................................................................................... 63II-29. Напис во еден романски весник, за причините и целите на романскатаинвазија на Бугарија............................................................................................................. 63II-30. Декларација на бугарскиот премиер Ст. Данев за романската инвазија на Бугарија..... 63Трето поглавје: Општествата во војна...............................................................................65IIIа. Воените фронтови.........................................................................................................................66сл. 24 Бугарската војска.................................................................................................................. 66III-1. Како српската војска ја доби Кумановската битка ............................................................ 67сл. 25 Последен поздрав (Кумановската битка)............................................................................ 67III-2. Заземањето на Солун од страна на грчката војска............................................................ 67сл. 26 Грчкиот принц-престолонаследник влегува во Солун........................................................ 68сл. 27 Бугарскиот крал Фердинанд на урнатините на тврдината Кавала.................................... 69сл. 28 Грчко-бугарско „братство“.................................................................................................... 70III-3. Српскиот војник им помага на турските деца..................................................................... 70сл. 29 Турски деца им салутираат на српските војници, 1912..................................................... 71III-4. Риза Нур ги објаснува причините за османлискиот пораз................................................ 71III-5. Мајорот Милован Гавриловиќ раскажува како го фатил Шукри-паша............................. 72III-6.Извештај на француското воено аташе во Софија, во кој се вели дека тврдинатаЕдрене е заземена од бугарската војска............................................................................ 73III-7. Едрене падна - статија во еден романски весник.............................................................. 73сл. 30 Смирувањето на турско-бугарскиот судир, романска карикатура, 1913.......................... 747

СОДРЖИНАIIIб. Животот на фронтот......................................................................................................................75III-8. Од планината Старац до Битола: Дневникот на еден воен обврзник воДунавската санитетска единица (Кумановската битка), кој ја илустрирасостојбата во српската војска.......................................................................................... 75III-9. Страдањето на коњите, пренесено од еден турски поручник........................................... 75сл. 31 Пренесување на ранети војници од пристаништето во Солун.......................................... 76III-10. Состојбата на бугарската војска во Тракија, опишана од еден Французин...................... 76сл. 32 Чешкиот лекар д-р Јан Левит, во кругот на болницата на Српските сестри.................... 76III-11. Еден хрватски доктор ги пренесува своите чувства по посетата на бојнотополе крај реката Марица...................................................................................................... 77III-12. Изет Фуад-паша раскажува како дошло до тоа турските војници да немаат леб........... 78III-13. Извадок од мемоарите на еден романски војник............................................................... 78сл. 33 Грчки логор во близината на Ксанти................................................................................... 79III-14. Извадоци од дневникот на грчкиот доброволец Василеос Сурапас................................ 79III-15. Моралот во бугарската војска, според анализата на бугарскиот началник на ...................Генералштабот, направена повеќе години по Војната....................................................... 79III-16.III-17.Од мемоарите на еден романски офицер, за преминувањето на специјалниотпонтонски воен мост преку Дунав кај Корабија.................................................................. 80Средба на турските и црногорските војници во Скутари/Скадар, откако градотсе предал............................................................................................................................... 80IIIв. Паралелната војна.........................................................................................................................81III-18. Писмо од Хипократ Папавасилиу до неговата жена Александра..................................... 81III-19. Карнегиевата комисија за меѓународен мир ги коментира „паралелните“ загубиод опожарувањето на селата и егзодусот на луѓето.......................................................... 81сл. 34 Урнатините на Серез............................................................................................................ 82III-20. Бегството на муслиманите, октомври 1912........................................................................ 83III-21. Бугарската егзархија се обидува да ги покрсти муслиманите кои зборуваат бугарски.. 83сл. 35 Конвој на бугарскиот Црвен крст......................................................................................... 83III-22. Бугарскиот генералштаб официјално го осудува насилничкото однесување.................. 84III-23. Воените уништувања по селата во близината на Скадар и агонијата на луѓетокои бараат „оправдана“ причина за нивната несреќа - сеќавање наМери Едит Дурам.................................................................................................................. 84сл. 36 Сиромашните и гладни луѓе ја опседнале градината на Италијанскиот конзулат,Скадар (средината на јануари 1913)................................................................................... 85сл. 37 Бугарите им делат леб на гладните луѓе на Адријанопол/Едрене, април 1913.............. 85IIIг. Зад фронтот.....................................................................................................................................86III-24. Опис на Белград од еден хрватски новински дописник..................................................... 86III-25. Опис на Цариград од еден француски новинар................................................................. 87сл. 38 Распределба на помош на семејствата на војниците мобилизирани воРоманско-бугарската војна, 1913......................................................................................... 88III-26. Ситуацијата во Скадар за време на неговата опсада, опишана од едениталијански новинар............................................................................................................. 89сл. 39 Во Цетиње - жени, деца и ранети војници.......................................................................... 89III-27. „Српската жена“.................................................................................................................... 90III-28. Една Гркинка од повисоката класа ја нуди својата помош како болничарка иги забележува своите доживувања..................................................................................... 908

БАЛКАНСКИТЕ ВОЈНИсл. 40 Србинки вежбаат пукање со пушки, 1912........................................................................... 91сл. 41 Болничарка со воени пациенти, околу 1913....................................................................... 91сл. 42 Турчинки ја нудат својата помош како болничарки во Истанбул...................................... 91III-29.Инцидент меѓу бугарски граѓани и романски војници во една бугарска меана,според кажувањето на еден романски офицер.................................................................. 91III-30. Турците и Евреите во Белград за време на Првата балканска војна............................... 92III-31. Деца си играат војна во Белград......................................................................................... 92сл. 43 Деца си играат војна во Врање, Србија.............................................................................. 93сл. 44 Деца како болничарки и болничари во Подгорица............................................................ 93сл. 45Српскиот женски комитет на Црвениот крст во Њујорк, организиран со целсобирање помош за ранетите............................................................................................. 94III-32. Акции за собирање пари за „јужнословенските браќа“ во Хрватска................................ 94сл. 46 Кипарски доброволец во Балканските војни...................................................................... 94III-33. Доброволци и помош во пари од Кипар.............................................................................. 95III-34. Бугарски млекар во Цариград.............................................................................................. 95сл. 47 Реклама за млеко во Грција................................................................................................. 96Четврто поглавје: Воените полиња и набљудувачите................................................98IVа. Балканските покраини на Османлиската Империја............................................................... 98IV-1. Одлуки за ставот што треба да го имаат Албанците во случај на балканскавојна - Скопје, 14 октомври 1912......................................................................................... 99IV-2. Херберт Адамс Гибонс, млад студент по историја, кој патувал по Балканотработејќи за Црвениот крст за време на Балканските војни, пишува за албанскатаодбрана на Скадар............................................................................................................... 99сл. 48 Пред заминување од Скадар: црногорска мајка и нејзиниот син пред гробот нанеговиот татко, мај 1913....................................................................................................... 99сл. 49 Албанските бунтовници од Мирдита подготвени да одат во војна против турскатавојска, 1912 (пред Балканската војна).............................................................................. 100IV-3. Телеграма од претседателот на албанската привремена влада, испратена доминистрите за надворешни работи на Црна Гора, Србија, Бугарија и Грција,29 ноември 1912................................................................................................................. 100IV-4. Официјална порака од австроунгарскиот конзул до министерството занадворешни работи на Австроунгарската монархија, Валона, 30 ноември 1912......... 100IV-5. Опасностите од поделбата на Албанија за европскиот мир - француско видување.... 101IV-6. Меморандум од група македонски интелектуалци кои живеат во Санкт Петербург,од 7 јуни 1913 година, адресиран „До владите и општествата на сојузнитебалкански држави“.............................................................................................................. 101IV-7. Еден француски новинар ја преиспитува идејата за автономна Македонија,август 1912.......................................................................................................................... 102сл. 50. Грчки и српски дипломати и воени претставници на планината Кајмакчалан годискутираат утврдувањето на границите за поделбата на Македонија........................ 102IVб. Балканските територии на Австро-Унгарија...........................................................................103IV-8. Извадоци од книгата Војната на Балканот 1912-1913, објавена 1914 година воЉубљана, Словенија......................................................................................................... 103IV-9. Словенечко видување на ситуацијата во Македонија..................................................... 104IV-10. Обзор (Хоризонт), загрепски дневен весник, 10 октомври 1912.................................... 104сл. 51 Хрватска карикатура, 1912................................................................................................. 1059

СОДРЖИНАIV-11. Покраинската хабсбуршка власт донесе специјални мерки во Босна и Херцеговина.. 105IV-12. Ограничување на доброволното движење во Босна и Херцеговина............................. 106IV-13. Српските доброволци во Босна и Херцеговина............................................................... 106Петто поглавје: По војната....................................................................................................107Vа. Политичките последици..............................................................................................................107Таб. 15: Површина и бројност на населението во балканските држави пред и по војната........ 107Карта 2 и 3: Територијалните модификации на Балканот.Договорот од Лондон и договорот од Букурешт.................................................................. 108V-1. Finis Turquiae? - Коментар на еден француски новинар, февруари 1913.................... 109V-2. Извадок од еден напис во бугарски весник, 26 јули 1913................................................ 109V-3. Од говорот на Јован Скерлиќ, писател и народен пратеник во Народното собраниена Србија, 18 октомври 1913............................................................................................. 109сл. 52 Ослободувањето на поробена Грција ...............................................................................110сл. 53 Букурешката мировна конференција - романска карикатура..........................................111V-4. Последиците од Балканските војни за Романија, според романскиотисторичар Константин Киритеску.......................................................................................111сл. 54 Знамињата на Големите сили над тврдината Скадар, мај 1913......................................111сл. 55 Српската војска во Битола..................................................................................................112V-5. Сеќавањата на Мартулков за првите контакти на српската војска и граѓаните нанеговиот роден град Велес во есента 1912.......................................................................112сл. 56 Промени на имињата: од Усќуп во Скопје.........................................................................112V-6. Српскиот крал Петар ветува еднакви права на сите народи со различноетничко потекло кои живеат на териториите приспоени кон Србија...............................113V-7. Напис во еден романски весник, за реакциите на народот во новоприспоенатаЈужна Добруџа како резултат од Втората балканска војна..............................................113V-8. Бугарските национални интереси.......................................................................................113Vб. Општествено-економските резултати.......................................................................................114Таб. 16: Жртви (загуби) во Балканските војни.................................................................................114сл. 57 Апотеоза на Балканската војна - романска карикатура...................................................115V-9. Загубите на српската војска во Балканските војни...........................................................116V-10. Првата светска војна: една поинаква војна.......................................................................116V-11. Новите краишта - резултати од пописот на населението во областите приспоеникон Србија............................................................................................................................116V-12. Бројот и сместувањето на бегалците во Бугарија, според Извештајот на премиеротВ. Радославов до 17-тото национално собрание..............................................................117V-13. Муслиманските бегалци во Солун......................................................................................117сл. 58 и сл. 59 Бегалци.................................................................................................................................118V-14. Економските последици за Солун, според описот на „Социјалистичкатафедерација на Солун“, 1913...............................................................................................118Таб. 17: Балканските доселеници во Турција (главно од Тракија и Македонија).........................119Vв. Идеолошките последици.............................................................................................................119V-15. Од една читанка за петто одделение во основните училишта, 1914..............................119сл. 60 Насловна страна на една читанка за петто одделение во основните училишта.......... 12010

БАЛКАНСКИТЕ ВОЈНИV-16. Критички коментар во Извештајот за школските учебници во Грција, напишанво 1926 година од Д, Глинос, педагог и застапник за народниот (говорен) јазик ......... 120V-17. Радикализацијата на националните чувства во Бугарија, по појавувањето напесните на Иван Вазов....................................................................................................... 121V-18. Извадок од мемоарите на Михаил Маџаров, бугарски политичар одНародната партија, кој ја искажува својата жал поради смртта на сина си................... 122V-19. Познатиот хрватски писател Антун Густав Матош во почетокот наПрвата светска војна напишал коментар, во кој жалењето по неговитесрпски пријатели загинати во војната е измешано со неговите крајноидеолошки погледи............................................................................................................. 122V-20. Резултатите од војните, видување на Меѓународната комисија за испитување напричините и водењето на Балканските војни .................................................................. 123V-21. Кукушко по Балканските војни........................................................................................... 124А. Чувствата на еден Турчин, Ибош-ага................................................................................ 124Б. Средба со еден Бугарин..................................................................................................... 124V-22. Стравот, роман на Неџати Ќумали за наследството на Балканските војни........... 125Карта 4: Југоисточна Европа по Балканските војни.............................................................................. 127Библиографија.................................................................................................................................12911

УВОДУводБалканските војни од 1912-1913 година се настан од големо зна чење во историјата на ЈугоисточнаЕвропа од ХX век. Нивните долготрајни последици со децении влијаеле врз политички от,општествено-економскиот и културниот развиток на регионот, а некои од нивните ефекти, сèуште, претставуваат предмет на научни, па дури и јавни дискусии. Историографиите на државитешто биле вклучени во овие војни нудат спротивставени толкувања кои варираат не само меѓуземјите, туку и внатре во нив. Во земјите како Бугарија и Турција, траумата од поразот поттикна -ла барање на „одговорност“, а идентификувањето на „причините“ за војната имало политичказаднина. Во Србија и во Грција како „победнички“, Балканските војни се интегрирани во поширокирамки, но во двете земји тоа има различни причини, во првиот случај тие ја вклучуваат иПрвата светска војна, а во вториот Малоазиската војна.Корените на Балканските војни допираат во минатото до последиците од Руско-турскатавојна од 1877-1878 година, која го означува крајот на Источната криза од 1875-1878 година, еднаод најтешките кризи во историјата на таканареченото Источно прашање. Прашањето се состоелоод три главни елементи: дипломатските битки меѓу Големите сили за влијание во османлискитетери тории, постепеното пропаѓање на Султановата Империја и националните движења набалкан ските народи со цел да воспостават своја нација-држава. Кризата од 1875-1878 година јарешаваат Големите сили на Конгресот во Берлин. На него се прогласени независноста на ЦрнаГора, Романија и Србија кои, исто како и Грција, се здобиле со нови територии, по што билесоздадени Кнежевството Бугарија и автономната област на Источна Румелија. Требало да сеспроведат реформи и автономија и во другите земји на Високата порта: Албанија, Македонија,Епир и др. Кипар бил предаден на британско управување, а Австро-Унгарија ги окупира Босна иХерцеговина и Нови Пазар.Но и покрај сето тоа, Берлинскиот договор создал многу судири и напнатост меѓубалкански те нации, пред сè затоа што кога ги создавал новите граници не го следел модерниотпринцип на националноста. На многу места тој принцип не бил применлив затоа што таму совекови живееле различни националности едни покрај други. Ниедна балканска нација не го постигналасвоето национално обединување во рамките на една држава, и тоа обединување имстанало главната цел во надворешната политика. Таа потреба резултирала со неколку кризнинастани: обединува њето на Источна Румелија со Бугарија и Српско-бугарската војна во 1885 годинашто произлегла од него, Грчко-турската војна од 1897 година, востанието во Македонија во1903 година, анексијата на Босна и Херцеговина од страна на Австро-Унгарија и прогласувањетона бугарската независност во 1908, албанското востание од 1910-1012 година и уште некоипомали напнатости.Како и да е, главната тенденција во историјата на балканските земји ја одлику ваат мирниотразвој и модернизацијата. Вложени се напори кон воспоставување модерни либе ралниуставни институции и политички системи, создавање широки комуникациски мрежи со акцентврз изградбата на железница и патишта, индустрија и активни внатрешни и надворешни трговскиврски. Балканските земји во секој поглед го планираат своето интегрирање во европскиотсвет. Тоа ќе создаде дух на натпревар и прогрес. Развојот на националната култура е едно одглавните полиња за модернизација и натпревар, во кое државата дејствува како клучен градителна нацио налниот идентитет. Сите балкански нации си ги создаваат своите нации-држави, но12

БАЛКАНСКИТЕ ВОЈНИкрајно време е државите да ги консолидираат своите нации. Средствата што се користат притоасе: јавното образование, националните празници и прослави, воената служба, националнитецркви. Во секој настан и процес доминирал духот на национализмот.Истовремено, сите балкански земји се обидуваат да ја консолидираат својата егзистенција, создавајќи перспективи за натамошни територијални добивки на сметка на соседите и,пред сè, на сметка на Османлиската Империја. Мотивите за ова варираат од етнографската,геополити чката и економската реалност до историските и културните права. Најефикаснитеинстру мен ти на оваа политика, на државен национализам, се „милетските“ школи и комуналнитеструктури во европските османлиски покраини и судирот меѓу Вселенската патријаршијаи Бугарската егзар хија. Тие добиваат поддршка од најразновидни граѓански и иредентистичкииницијативи.Ситуацијата во Европа во првата деценија на ХX век го поттикнала ваквиот развој. Воспоставувањетона двата антагонистички воени блока, Антантата и Централните сили, изврши ледлабоко влијание врз меѓусебните односи на Балканот. Трката во вооружување и милита ри змотстануваат карактеристични одлики и на општествата во Југоисточна Европа. Воените буџети нанивните влади достигнуваат една третина од државните трошоци, војските двојно растат, а одЕвропа се купува ново оружје. Сè е подготвено за војна. Под постојаниот притисок на Антантатаи првенствено на Русија, мошне популарна станува идејата за создавање балканска унијакоја преку соработка ќе ги реши заедничките проблеми на балканските држави. Италијанскоосманлиската војна во 1911-1912 година, која резултира со италијанското заземање на Либијаи Додеканезите, и постојаната нестабилност на европските османлиски територии сè повеќе гипритиска балканските политичари.Дезинтеграцијата на Османлиската Империја се забрзува по Младотурската револуција од1908 година. Турскиот национализам на Комитетот за унија и прогрес ја зголемува христијанскатаомраза, отуѓувајќи го истовремено и единствениот народ кој традиционално му е лојаленна режимот, имено Албанците. Албанскиот бунт во 1911 година, навестува радикални промениво рамнотежата на силите на Балканот. Големите сили, особено Италија и Австро-Унгарија, сезагрижени за судбина та на Албанија, а соседните балкански држави имаат територијални аспирациикон тој регион. Албанските лидери, соочени со стравот од распарчување на нивнататериторија меѓу соседите - што било веројатното сценарио во случај на османлискиот пораз воИталијанско-османлиска та војна - се решаваат за тотално востание, со цел да си ја обезбедатавтономната позиција. Во средината на јули 1912 година, албанските бунтовници извојуваатпобеда над турската војска и на 30 јули бараат Османлискиот парламент да биде распуштен ворок од 48 часа.Во февруари 1912 година, е потпишан сојузнички пакт помеѓу Србија и Бугарија, а во мајистата година сличен пакт потишуваат и Грција и Бугарија. Во август 1912 година, Бугарија иЦрна Гора постигнуваат устен договор. Обидите во Балканската лига да се вклучи и Романијаостанува ат без плод. Сојузот е изграден под непосреден надзор на Антантата и се планира тојда се искористи во претстојната Светска војна, но интересите на Балканските сојузници ги менуваатовие планови. Тие започнуваат да вршат притисок врз османлиската власт за реформии автономија во Албанија и Македонија. Откако Портата ќе ги отфрли ваквите иницијативи, вопочетокот на октомври 1912 година, започнува војната, и покрај напорите на Големите сили даја одложат.Сè до почетокот на ноември, кога ќе заврши првата фаза на војната, балканските сојузницисе победници. Бугарската војска се доближува до Истанбул/Цариград и Солун, грчката војскавлегува во Солун и воспоставува контрола врз Епир и дел од Македонија, српската и црногорскатавојска ги заземаат Косово, Нови Пазар, Северна Албанија и дел од Македонија. Грчката13

УВОДморнарица ги парализира османлиските комуникации во Егејското Море, а бугарската морнарицаго постигну ва истото на Црно Море. Кон крајот на ноември е потпишано примирје, но Грцијане се приклучу ва кон него и ја продолжува војната, преземајќи ги источноегејските острови Лемнос,Лезбос, Хиос и Самос и напредувајќи кон Јужна Албанија.Мировните преговори започнуваат во почетокот на декември 1912 година во Лондон, кадешто заседаваат амбасадорите на Големите сили, разработувајќи ги условите за мир. Балканскитесојузници се обидуваат да ги добијат сите европски османлиски територии западно од линијатаМидија-Родосто и егејските острови, вклучително со Крит. Портата им нуди да им дадеавтоно мија на Македонија и Албанија, но да не загуби територии. Договорот, предложен одГолемите сили, е сличен на предлогот на сојузниците. Тоа генерира coup d'état во Цариград иновата влада ги прекинува преговорите, обновувајќи ги непријателските дејства кон срединатана јануари 1913 година.Втората фаза на војната трае безмалку три месеци. Османлиските противнапади во ИсточнаТракија се одбиени од бугарската војска, црногорската војска ја зазема тврдината Шкодра/Скадар,Грците ја заземаат тврдината Јанина и бугарската војска го зазема Адријанопол/Едрене.Мировните преговори во Лондон продолжуваат, а на 17 мај 1913 година е потпишан мир.Сојузниците ги добиваат сите османлиски земји во Европа, западно од линијата Мидија-Енос,а и сто така и Крит. Тие треба да ги распределат добивките меѓу себе и тој клучен проблем ќедоведе до растурање на Балканската лига. Во меѓувреме Романија ќе побара компензација воЈужна Добруџа. Отпрво Бугарија го одбива барањето, но подоцна, во Април 1913 година, наКонференцијата во Санкт Петербург, го отстапува градот Силистра. Вистинската распределбана воениот плен, сè уште, претстои.Сите балкански државници, вооружени со секакви можни видови аргументи, бараат пове ќетеритории. „Јаболко на раздорот“е Македонија во која утврдувањето на границите се покажувадека е, речиси, нерешлив проблем. Додека поделбата меѓу Србија и Грција е полесна,аспирации те на Бугарија, хоризонтално и попречно, ги сечат грчките и српските окупирани зони.Опозициските партии во балканските држави се крајно радикални, залагајќи се за нова војна, ноовојпат против бившите сојузници. Иредентистичките организации им се закануваат на своитеминистри со смрт во случај на отстапки. И покрај сето тоа, владите се обидуваат да дојдат досогласност за демаркација меѓу војските и во голема мера се успешни. Растечката напнатост семанифестира со помали судири и инциденти меѓу сојузниците.На 19 мај 1913 година, Грција и Србија потпишуваат сојузнички пакт и широк територија лендоговор. Рускиот обид за одржување нова конференција на балканските премиери во СанктПетербург, со цел да се реши територијалниот спор е со задоцнување и неефикасен. На 16 јуни1913 година, кралот Фердинанд му наредува на генералот Савов да ги нападне српските и грчкитередови во Македонија. Започнува Втората балканска (меѓусојузничка) војна. Грција, Србијаи Црна Гора, поддржани од Романија, £ објавуваат војна на Бугарија. Османлиската Империја,исто така, ја праќа својата војска против Бугарија. По нешто повеќе од еден месец жестоковојување, Големите сили повторно интервенираат и ги запираат воените дејства. Договоритеод Букурешт и Истанбул го поставуваат новиот територијален поредок во Југоисточна Европа.Романија ја зема Јужна Добруџа, Србија ги добива Косово, Нови Пазар и Вардарска Македонија.Грција ги добива Епир и Егејска Македонија. Црна Гора анектира извесен број соседни територии.Бугарија ги зема Пиринска Македонија и Западна Тракија. На Османлиската Империја £ евратена Источна Тракија. Албанија е прогласена за независна држава.Балканските војни создаваат нова ситуација на полуостровот. Ниедна од земјите не е целоснозадоволна со новите граници, иако несогласувањето е поголемо во Османлиската Империја, Бугаријаи Албанија. Грција ги бара егејските острови, Србија посакува излез на море и кон Босна14

БАЛКАНСКИТЕ ВОЈНИи Херцеговина, Црна Гора го сака Скадар, а Романија е заинтересирана за Трансилванија иБесарабија. Овие аспирации ги обликуваат политиките на балканските држави во предвечерјетона Првата светска војна, која започнува на Балканот, и која многу современици ја гледаат каконова балканска војна во која овојпат учествуваат и Големите сили.Во истовреме, Балканските војни создаваат омраза, сомничавост и страв меѓу балканскитенароди. Националните митологии ги засенуваат личните сеќавања и заедничките верувања и гиотсликуваат соседните народи како непријатели. Психолошката траума од војните, која со годинипред тоа постои во секоја од завојуваните земји, се спојува со новата траума предизвиканаод Првата светска војна, и е особено изразена во Османлиската Империја и во Бугарија. Со неасо децении ќе бидат обземени семејствата на бегалците и таа ќе изврши длабоко влијание врзколективното сеќавање на секоја балканска нација поединечно. Врз таа основа војните ќе гизајакнат националните чувства и националниот идентитет, поттикнувајќи ја идејата за национал -на солидарност и заедничка судбина.Цел на оваа Читанка е да отстапи од традиционалниот начин на прикажување на Балканскитевојни, во училиштата и универзитетите, како првенствено политички настан во кој главниликови се кралевите, министрите и генералите. Тие, секако, играат значајна улога, но военитедејства ги спроведуваат обичните војници, луѓето кои во обичниот живот се цивили, а војнитевлијаат врз секојдневниот живот на целото општество. Вообичаеното поимање на војната каконешто што се состои само од битки, победи и порази нема многу допирни точки со реалноста вокоја и луѓето што не се во првите редови на војната живеат во страв дека ќе ги изгубат своитенајблиски. Во тие тешки времиња има суровост и ѕверства, но има и постапки на хуманост и солидарност.Дури и во рововите и за време на примирјата, заедничките страдања ги принудуваатлуѓето да градат заемни односи преку борбените линии.Нашата идеја е паралелно да ги покажеме различните аспекти на војните и како на нив гледааразличните групи луѓе низ Југоисточна Европа. Компаративниот пристап ќе ни овозможи даја разбереме мултиперспективноста на историските процеси, при што не само што ги земамепредвид различните позиции на државите и нациите, туку ги следиме и различните трендови ворамките на едно општество, кое инаку по дефиниција се смета дека е „хомогено“. Споредувајќиги различните современи и модерни перспективи, ќе ја одбегнеме илузијата за „монолитна“ историјакаде што релативноста на „вистината“ се гледа како пречка за разбирањето на минатото.Оваа читанка треба да се чита во споредба и паралелно со другите три читанки. Прво, таа екомплементарна на Првата читанка која го опишува распадот на Османлиската Империја. Второ,таа се совпаѓа со Втората читанка која го следи процесот на изградбата на нациите во ЈугоисточнаЕвропа. Балканските војни се значајна епизода во консолидирањето на балканскитенации-држави и во кулминирањето на антагонистичките национализми. И на крајот, Четвртатачитанка која ја покрива Втората светска војна може да се земе како пресечна референтна точка,со цел подобро да се разбере феноменот на војната и военото искуство во ХX век.15

ХРОНОЛОГИЈАХронологијаГодина Месец Настан1911 летото Активирање на албанското национално движењесрединатана јулиНапад на Внатрешната македонска револуционерна организација(ВМРО) во Штип, Македонија. Османлиската одмазда го забрзувазапочнувањето на разговорите меѓу Бугарија и Србија.16 септември Италија £ објавува војна на Османлиската Империјаза приспојувањето на Либија1912 16 мај Таен бугарско-грчки договор за одбранбен сојуз21-27 мај Италија ги презема Додеканеските Острови19 јули Напад на ВМРО во Кожани, Македонија. Османлиската одмазда гиразгневува балканските христијански држави30 јули Албанските бунтовници бараат во рок од 48 часа да се распуштиОсманлискиот парламент и ги објавуваат конкретните барања заавтономија: (вилаетите Скутари/Скадар, Косово, Јанина и Монастир/Битола да бидат обединети во една област; албанските војницида служат само во таа област; албанскиот јазик да биде јазикот наадминистрацијата и образованието; сите Албанци да имаат правода носат оружје)15 август(приближно)Устен договор меѓу Бугарија, Србија и Црна Гора: Бугарија £ дававоен заем на Црна Гора и ја плаќа црногорската војска во времена војна. Црна Гора се согласува да ја нападне Портата безпровокација15 септември Српската влада ја издава тајната директива бр. 5669 до своитеамбасади да дејствуваат во правец на приклучување на Охрид иПрилеп кон Србија17 септември Ултиматум од Балканската лига (Бугарија, Грција, Црна Гора,Србија) до Портата: итна автономија за Македонија споредБерлинскиот договор. Во Турција и во балканските земји (18септември) е прогласена вонредна состојба и општа мобилизација18 септември Формирање на 70 мали чети, од членови на ВМРО, во Софија заприбирање информации и саботажи во Македонија и Тракија22 септември Таен воен пакт меѓу Бугарија и Грција23 септември Формирање на македонско-одрински ДО-и (доброволни одреди) одбегалци на генералот Петар Дарвингов - околу 14 600 учесници16

БАЛКАНСКИТЕ ВОЈНИГодина Месец Настан1912 26 септември Црногорската војска ја напаѓа Портата2 октомври Италија и Османлиската Империја потпишуваат мировен договор воУши3 октомври Портата го отфрла ултиматумот и ги прекинува дипломатскитеодноси со Бугарија, Црна Гора и Србија, но се обидува да ги подобриодносите со Грција4 октомври Османлиската Империја им објавува војна на Сојузниците.Наредниот ден Бугарија, Грција, Црна Гора и Србија (7 октомври) £објавуваат војна на Портата. Започнуваат воените дејства. Романијапрогласува неутралност7-15 октомври Бугарската војска ги презема Источните Родопи и ја запираосманлиската контраофанзива (15-25 октомври)8-13 октомври 1-та и 3-та Бугарска армија ја пробиваат првата османлискаодбранбена линија крај Ескиполос-Петра, го земаат Лозенград и 2-таБугарска армија го опколува Едрене. На 13 октомври српската војскаво Македонија ги освојува Скопје, Куманово, Велес и Штип9-10 октомври Грчката војска ја добива битката крај Сарантапоро15 октомври Имплементација на српскиот административен систем на новитетеритории во Македонија и Косово16 октомври Првото воздушно бомбардирање во воената историја - наедринските ѕидини од страна на бугарското воздухопловство17-20октомври19-20октомври1-та и 3-та бугарска армија ја пробиваат втората османлискаодбранбена линија крај Љуле Бургас-БунархисарГрчката војска ја добива битката за Јаница27 октомври Во Романија е формирана нова влада на чело со Титу Мајореску28 октомври Грчката војска влегува во Солун (опколен на 27 октомври) утрото,а бугарските рилски одреди влегуваат попладнето. Почеток насолунскиот спор29 октомври Портата бара прекин на огнот во Софија, но бугарската влада,присилена од кралот Фердинанд Први, го игнорира предлогот и гокрие од сојузниците1 ноември Почеток на христијанизирањето на Помаците на Родопите.Официјална бугарска црковна мисија е испратена во декември17

ХРОНОЛОГИЈАГодина Месец Настан1912 4-5 ноември 1-та и 3-та бугарска армија неуспешно ја напаѓаат третатаосманлиска одбранбена линија крај Чаталџа4-9 ноември Декларации на Централниот комитет на ВМРО против српските игрчките дејства во Македонија9 ноември Имплементација на бугарската администрација на новите територии14 ноември Македонско-одринските ДО-и ги поразуваат османлиските сили воЗападна Тракија18 ноември Македонско-романското друштво ја притиска Владата за акција20 ноември Прекин на огнот меѓу сојузниците и Портата. Грција го отфрлапрекинот на огнот и продолжува со воени дејства во северен Епир20-21 ноември Прв судир меѓу бугарската и грчката војска близу Солун, разрешенкон крајот на месецот28 ноември Националниот конгрес собран во Валона прогласува независност наАлбанија3 декември Грчко-османлиска поморска битка крај островот Ели3-24 декември Лондонската мировна конференција. Сојузниците ги бараат ситеосманлиски покраини во Европа, западно од линијата Мидија-Родосто, како и Крит. Портата предлага да £ даде автономија наМакедонија и одбива да отстапи територии. На Божиќ, Портатаги напушта преговорите, Големите сили вршат притисок (нотаод 4 јануари 1913) и предлозите на сојузниците се прифатени.Лондонската конференција на амбасадорите објавува дека Албанијатреба да стане независна држава (20 декември)8-17 декември Бугарска тајна мисија во Цариград по сепаратен мир соОсманлиската Империја1913 5 јануари Грчко-османлиската поморска битка крај Лимнос16 јануари Бугарско-романски протокол во Лондон за коригирање на позициитена земјите во Добруџа. Под руски притисок, Бугарија е подготвена даја коригира границата21 јануари Портата го прекинува примирјето и започнува непријателски дејствасо повикот „Софија или смрт!“26-28 јануари Османлиските контранапади на Галиполе крај Чаталџа, испуштањето крај Шарќој се одбиени од бугарската војска30 јануари-2 февруариПлодни бугарско-романски преговори во Софија за Добруџа18

БАЛКАНСКИТЕ ВОЈНИГодина Месец Настан1913 5 февруари Обновен е тајниот договор меѓу Романија и Австро-Унгарија21 февруари Грчката војска ја зазема Јанина. Бугарско-грчки инциденти крајНигрита5 март Во Солун е убиен грчкиот крал Џорџ Први2, 11-13 март Бугарската војска го освојува Едрене18 март -26 априлВо Санкт Петербург се одржува Конференција на Големитесили за спорот околу Добруџа. Бугарија £ ја отстапува Силистрана Романија, и им ги гарантира привилегиите на Власите воМакедонија, но напнатоста продолжува.10 април Црногорската војска го освојува Скадар13 април Прекин на непријателствата меѓу Портата и Балканската унија22 април Потпишан е Грчко-српскиот протокол, проследен и со воен пакт(1 мај 1913)19-21 мај На средбите, на бугарско-грчката комисија за утврдување награниците во Солун, се доаѓа до договор. До крајот на месецотграницата, со мали исклучоци, е утврдена17 мај Лондонскиот мировен договор19 мај Грчко-српскиот договор во Солун30 мај Србија ги прекинува железничките врски со Бугарија1 јуни Бугарскиот премиер И. Е. Гешов дава оставка и на негово местодоаѓа Стојан Данев. Во Белград дава оставка премиерот Н. Пашиќ.Двете оставки се дополнителен притисок врз Русија во врска сопосредувањето во договорот5-13 јуни Бугарско-српската војска се судрува кај Злетово15 јуни Тиквешкото востание на ВМРО, во позадините на српската војска, соодобрување од Бугарскиот генералштаб16 јуни Со усна заповед на кралот Фердинанд Први, бугарските сили јанапаѓаат српската војска за да им помогнат на бунтовниците. Другибугарски чети го заземаат пристаништето Лефтера и ги гранатираатгрчките воени бродови што се наоѓаат таму. Започнува Вторатабалканска војна18 јуни Бугарската влада ги откажува сите воени дејства и го менуваврховниот команден генерал, именувајќи го прорускиот генералРадко Димитриев. Руската влада предлага конференција19

ХРОНОЛОГИЈАГодина Месец Настан1913 19-21 јуни Бугарско-грчката битка за Кукуш21 јуни - 11јулиГрчката офанзива во источна Македонија доаѓа до Симитли (13 јули)каде што е запрена од Бугарската војска. На 15 јули Грчката војска јазазема Западна Тракија.22-28 јуни Бугарската војска го зазема Пирот во Србија28 јуни Романија £ објавува војна на Бугарија и на 5 јули ја окупира севернаБугарија без никаков отпор. На 11 јули Австро-Унгарија го запирароманското напредување30 јуни Портата започнува со своето напредување во Источна Тракија и гозазема Едрене (10 јули)3 јули На 6 јули романската војска ја окупира Варна во Бугарија. Еднароманска коњичка единица пристигнува во Софија4 јули Формирана е нова проавстриска бугарска Влада на чело со ВасилРадолавов13 јули Муслиманско востание во Западна Тракија против повлекувачкитебугарски сили - „Република Ѓумурѓина/Комотини“15-17 јули Бугарска контраофанзива против грчката војска околу Кресна29 јули Конференцијата на амбасадори решава дека Албанија треба дастане „независна, суверена област“. Силите го одбираат принцотВилијам од Вид, еден 35-годишен германски воен капетан, завладетел на Албанија. На 3 септември 1914 година принцот Вилијамбега од земјата17 јули -16 август25 јули -15 августБукурешката мировна конференција; прекин на огнот на 18 јулиПовлекување на романската војска од Бугарија16 септември Истанбулски мировен договор меѓу Бугарија и Портата. Портатаја зема назад Источна Тракија со некои корекции на границата вополза на Бугарија, а Бугарија ја зема Западна Тракија1 ноември Во Атина е потпишан мировен договор меѓу Грција и Портата19 декември Протоколот од Фиренца. Комисијата за граници, именуванаод Лондонската конференција на амбасадорите, ја утврдувајужната граница на Албанија и £ ги доделува на Албанија Корча иЃирокастро кои се под грчка окупација20

БАЛКАНСКИТЕ ВОЈНИГодина Месец Настан1914 13 февруари Грција ги добива сите источноегејски острови освен Имврос,Тенедос и Кастелоризо, и ја повлекува војската од териториите што£ се доделени на Албанија28 февруари Грците од јужна Албанија (што тие ја викаат северен Епир)прогласуваат независност под водство на Г. Ч. Зографос, поранешенгрчки министер за надворешни работи28 јули Атентат врз престолонаследникот Франц-Фердинанд во Сараево,Босна. Виена му врачува на Белград ултиматум - почеток на јулскатакриза1 август Австро-Унгарија £ објавува војна на Србија - почеток на Прватасветска војна. Сите други балкански земји прогласуваат неутралност21

ЕКОНОМИИТЕ И ОПШТЕСТВАТАПрво поглавје:Економиите и општестватаИако е вообичаено војните во почетокот на ХX век (Балканските војни и Првата светска војна)да се гледаат низ призмата на растечкиот национализам во Европа, нив не е можно да ги разберемедоколку ги објаснуваме исклучиво преку политиката и идеологијата. За да го преиспитаменашето видување на војните што ја трансформирале картата на Југоисточна Европа, неопходнони е длабоко разбирање на економските и на општествените промени на глобално и на локалнониво.Сите балкански држави на крајот од ХIX и во почетокот на ХX век се пример за брз опште ствено-економскиразвој, и покрај нивните разлики во однос на општествената структура, економскитеодлики и политичкиот систем. Порастот на населението и развитокот на градовите, импресивнитејавни градби, имплементацијата на индустрискиот развој, активните трговски односи и експанзијатана школството, се најзначајните трендови во процесот на модернизацијата. Тој тренд течепаралелно со развивањето на војските и на поморските сили, и со вистинска трка во вооружувањекоја се одвива во годините пред Балканските војни.Меѓутоа, друга страна на економскиот развој претставува порастот на владините заеми и задолженостана сите балкански држави, што довело до странска контрола врз националните економиикако средство да се избегне банкротството или, пак, како последица од тоа (во случајот наГрција во 1893 година). И Османлиската Империја и балканските држави се изложени на интензивенекономски пробив од Запад во „ерата на империјализмот и капитализмот“ - според зборовитена Л. С. Ставријанос - која ја карактеризира „трката по империи“ и потрагата по странски пазариод страна на индустријализираниот Запад.Владините заеми се тесно поврзани со изградбата на железница, што им одговара и ги задоволувазападните економски и политички интереси во Југоисточна Европа. Британските интереси претпочитаатжелезницата да се гради од крајбрежните пристаништа кон внатрешноста на Балканот,за да се овозможи навлегување на британските производи на Полуостровот. Но, Aвстрија езаинтересирана за градење на линијата север-југ која ќе минува низ Босна и Србија кон Солун.Градењето на железницата на Балканот започнува по завршувањето на Кримската војна, истовременоотсликувајќи ги и доминантниот западен модел на економски развој, но и конфликтнитеекономски и политички интереси на Големите сили.Покрај тоа, појавата на пазарната економија и замената на традиционалното стопанство, состопанство базирано врз пари, како и пренаселеноста, имаат несакани последици за балканскитеселани кои страдаат од глад за земја, поради што се принудени на емигрирање. Индустрискиотразвој е мошне бавен и сите балкански ќе земји останат предоминантно аграрни.Сепак, урбанизацијата, навлегувањето на новите технологии и новиот транспорт, како и експанзијатана основното образование, ќе извршат значително влијание врз животите на луѓето не самово градовите, туку и по селата. Промените во сфаќањата, во секојдневниот живот и во начините наобезбедување живејачка, го поткопуваат традиционалното општество и едновремено ја воспоставуваатмодерната бирократска држава.Ова поглавје нуди преглед на балканските општества пред Војната, во споредба со паралелнитепромени во Западна, Централна и Јужна Европа. Во првиот дел се опфатени демографскитеи општествените промени и континуитети: луѓето кои живееле во традиционалните мултиетнички22

БАЛКАНСКИТЕ ВОЈНИградови како Солун - типичен полиглотски османлиски град-пристаниште, луѓето кои мигриралекон Aмерика, следејќи го сонот за подобар живот, селаните кои ја обработувале земјата или гиодгледува ле овците. Во вториот дел се документирани економските еволуции преку различниаспекти, какви што се: држа вните буџети, трговските односи, земјоделството, индустријата и градењетона железни ца та. На крајот, во третиот дел се следат културните и технолошките променикои извршиле значително влијание врз животите на луѓето: школството и писменоста, кината и телеграфите,велосипедите и романите се само некои од темите кои можат да ни помогнат подоброда ги разбереме годините пред Балканските војни.Iа. НародотТAБЕЛA 1Пораст на населението на Балканот, 1878-1912Романија Бугарија Србија Грција 1Датум на пописот(во илјади)1878-79 4 486 1 6791880 2 8231884 1 9021887 3 1541889-90 5 038 2 162 2 1871892 3 3111894 5 4061895-96 2 312 2.4341899-1900 5 957 3 744 2 4941905 4 036 2 6891907 2 6321910 4 338 2 9121912 7 235Извор: Jackson-Lampe, стр. 166.Пресметајте го процентот на раст за секоја земја одделно. Споредете ги резултатите иобидете се да ги објасните разликите меѓу земјите. Кои фактори влијаеле врз порастотна населението во балкански те земји?XX сл. 1 Битола/МанастирШто мислите, на која религијаи припаѓаат луѓетош то живеат во овој град?Национален историски музеј, Aтина, К2 15811Грцијa ги aнектирa облaстите Тесaлијa и Aртa во 1881 годинa, што го објaснувa зголемениот рaст нa нaселението.Општо земено, зa подобaр увид во демогрaфските промени, би требaло дa ги рaзгледaме промените во рaмките нaдржaвните грaници во тој период.23

ЕКОНОМИИТЕ И ОПШТЕСТВАТАТAБЕЛA 2Населението во помалите* и поголемите градови во балканските нации-држави, 1860-1910Романија Бугарија Србија ГрцијаВкупнонаселение(илјади)Градсконаселение(%)ВкупнонаселениеГрадсконаселение(%)ВкупнонаселениеГрадсконаселение(%)ВкупнонаселениеГрадсконаселение(%)1860-61 3 918 121874 1 354 111877-79 4 486 1 700 1 654 181884 4 862 3 024 18 1 902 121889-90 5 318 17 3 232 19 2 162 13 2 1871895-96 5 710 3 441 2 312 14 2 4341899-1900 5 957 19 3 716 19 1 493 141907 6 684 2 632 241910 6 996 18 4 306 19 2 912 14ГрадсконаселениеБукурештГрадсконаселениеСофијаГрадсконаселениеСофијаГрадсконаселениеСофија1860-61 313 122 411874 174 271877-79 177 543 20 293 631884 236 351889-90 220 610 45 286 54 465 1081895-96 319 59 5261899-1900 1 120 276 700 67 351 70 1111907 628 1671910 1 195 341 829 103 483 90Белешка: *Минимум од 2 000 луѓе Извор: Jackson-Lampe, стр. 166.Коментирајте го порастот на градското население во споредба со порастот на населениетона Балканот во целина. Зошто населението во главните градови има тенденција да растепобргу отколку во другите места?Споредете ги овие податоци со современите податоци: колкав е процентот на градското население?XX сл. 2 Жени во Костур/Касторија, почеток на ХX векКако се облечени овие три жени? Штоможе да се заклучи од коегзистенцијатана традиционалната и западната облека?Papazoglou 2 , стр. 51.2Фотогрaфот Леонидaс Пaпaзоглу (1872-1918) живеел ирaботел во Костур. Кaко момче, зaедно со родителите и помлaдиотбрaт Пaнтелис, се преселил во Истaнбул кaде штодвaјцaтa брaќa го совлaдaле фотогрaфскиот зaнaет. Кaриерaтaнa фотогрaфи јa зaпочнaле во Костур во 1898 или 1899годинa, и успеaле дa јa монополизирaaт целaтa фотогрaфскaдејност во регионот.24

БАЛКАНСКИТЕ ВОЈНИТAБЕЛA 3Проценки за населението во европските покраини на Османлиската Империја во 1911Покраини Муслимани Грци Бугари Ерменци Католици Евреи Други ВкупноЕдрене(Aдријанопол)795 706 395 872 171 055 33 650 12 783 9 034 44 552 1 426-632Солун(Салоника)604 780 397 795 271 359 87 62 290 11 604 1 347 915Јанина(Јања)244 638 311 032 3 990 1 175 560 835Битола(Манастир)455 720 349 541 246 344 9 10 651 2 614 1 064 789Скадар(Шкодра)218 089 10 755 120 611 349 455Косово 959 175 92 541 531 453 14 887 3 287 1 606 1 602 949Вкупно 3 242 108 1 557 536 1 220 211 33 746 148 281 89 162 61 531 6 352 575Извор: Cem Behar, стр. 54.Етничко-јазичните категории што ги користи османлиската администрација строго се придржуваатдо деноминалните поделби произлезени по распаѓањето на класичниот милетскисистем. Сите муслимани се вброени во една хомогена група, и покрај етничките и јазичните разликимеѓу нив. Постои тенденција православните христијани да бидат сметани или за Грци, бидејќи јаподдржуваат Вселенската патријаршија или за Бугари наклонети кон Егзархијата. Тоа објаснувазошто, на пример, во табелата нема Aлбанци или Срби (кои би се нашле во табелата според нивнатарелигија или црковната надлежност, но не и според националноста). Освен тоа, некои групи,како жените, не се целосно избројани. Последниот османлиски попис е спроведен во 1905/6 година.Прашањето за валидноста на османлиските пописи е многу дискутирано. Општо земено, треба дабидеме претпазливи кога користиме статистички податоци од тој период дури и тогаш кога податоцитене се намерно искривени за политички цели (како во случајот со Табела 13).XX сл. 3 Секојдневниот живот наулиците во пазарните квартови,Солун.Погледнете ја внимателно облекатана луѓето што одат по улицата:како се облечени? Што мислите, од којанационалност се тие? Дали знаете коинационалности коегзистирале во Солуннепосредно пред Балканските војни?Дали овој пазар ве потсетува на некоеслично место што го знаете?Megas, Souvenir, стр. 50, сл. 49.25

ЕКОНОМИИТЕ И ОПШТЕСТВАТАXX сл. 4 Овчи пазар во Истанбул/ЦариградИсториско и етнографско друштво на Грција, AтинаТAБЕЛA 4Етничката дистрибуција на населението во Цариград, 1897Етничка групаБројТурци 597 000Aлбанци 10 000Курди 5 000Грци 236 000Ерменци 162 000Евреи 47 000Срби 1 000Христијански Aрапи 1 000Вкупно 1 059 00026

БАЛКАНСКИТЕ ВОЈНИXX сл. 5 Овчари во Епир, 1912Boissonas, L'image de la Grece..., Женева 1913, во Hadjiiossif, том A1, стр. 57.ТAБЕЛA 5Прекуокеанска миграција од балканските нации-држави, 1876-1915Во области надвород Европа*РоманијабрутоБугаријабрутоСрбијабрутоГрцијабруто1876-85 1 224 5301886-90 5 224 1 8811891-95 2 211 4 7901896-1900 10 541 160 11 1891901-05 37 225 6 661 42 51 4791906-10 20 707 37 643 228 122 2751911-15 15 295 35 836 1 117 127 811Романија Романија Бугарија Србија** ГрцијаСамо во СAД брутo нето*** бруто нето*** бруто нето*** бруто нето***1876-85 1 224 5301886-90 5 135 1 8811891-95 2 209 4 7901896-1900 10 541 160 11 1891901-05 35 181 6 662 42 49 9621906-10 17 823 14 239 32 643 21 889 228 117 557 84 3551911-15 11 187 9 057 21 487 1 575 1 052 118 916 46 577*Ги вклучува Канада, Aвстралија, Нов Зеланд, Aргентина, Бразил и СAД ;** Србија и Црна Гора заедно; *** Пресметано врз основа на податоците од 1908-1910 година.Извор: Jackson-Lampe, стр.196.27

ЕКОНОМИИТЕ И ОПШТЕСТВАТАКакви видови миграции познавате? Како ќе ја карактеризирате прекуокеанската миграција?Како миграција предизвикана од економски, културни, етнички, религиознипричини или принудна / недоброволна миграција (на пример, бегалци од војна или порадипромена на границите) или како нешто друго?Како влијаат врз емигрирањето порастот на населението и урбанизацијата?I-1. Стив Хаџис 3 , грчки емигрант во СAД,говори за своето искуствоНајпрвин во СAД дојдоа двајца мои браќа ипочнаа да работат во Чикаго. Бевме шестминабраќа. Двајцата што дојдоа во Чикаго неиспраќаа пари како што требаше за да се плататдолговите на нашето семејство во Грција.Тогаш татко ми се разболе и им напиша насвоите деца во Чикаго да дојдат во Грција и даго видат за последен пат. Само едниот од нив,Перикле, кој беше најголем трошаџија, зедепари на заем и дојде во Грција. Штом брат мидојде во Грција, татко ми оздраве. По една недела,татко ми сакаше да купи вреќа брашно зафамилијата. Тој го праша брат ми од Aмерика:„Перикле, имаш ли пари да ми дадеш на заемда купам малку брашно?“ Брат ми, иако бешедојден од СAД, немаше пари. Тогаш татко мимораше да излезе и да побара пари за брашнона заем од еден наш чичко. Но, во малосело какво што беше нашето веднаш се расчудека синот на Хаџис од Aмерика нема ич пари.Кога ги чу шушкањата по селото, Перикле сезасрами и му рече на татко ми: „Дојди и ти сомене во Aмерика за да можеме да спечалимепари, па да видат овие тупациве кој колку вреди“.Така и ние другите решивме да емигри раме.(...)Пред да излезам од Грција, Aмерика ја замислувавкако шарена калеидоскопска слика иполна со пари. Никогаш не мислев дека ќе сенајдам овде. Ние само знаевме дека сè има воизобилие.Vlachos, стр. 122.Околу 1890 година емигрирањето одГрција станува масовен феномен, ацелта на најголемиот број емигранти се СAД.Иако егзодусот никогаш не ги достигнувабројките на некои други европски земји, сепроценува дека во периодот меѓу последнатадеценија од ХIХ век и 1924 година, во СAД седоселиле околу 500 000 Грци. Факторите штоги тераат Грците да емигрираат се слични сооние поради кои и другите европски народизаминувале во СAД, во тој период: можностада се најде работа и да се подобри сопственатаекономска позиција во времето на засиленатаамериканска индустријализација; општествено-економскитеуслови во татковината:поради навлегувањето на пазарните силиво традиционалниот систем на мали имоти,земјоделството на Пелопонез, особено во реонитекои произведуваат суво грозје, по еденпериод на подем, влегува во тешка криза, памногу од селаните не можат да ги плаќаатданоците поради високите камати и високитецени на трудот и производството. Тоа, вокомбинација со фактот дека Грција нема создаденоиндустриски сектор и со желбата (поттикнатасо фамата за богатење во Aмерика) иможноста (поради подобрениот транспорт) дасе мигрира, се главните причини кои натералетолкав голем број Грци да ги напуштат своитесела и да заминат во една далечна странсказемја. Најголемиот дел од нив се мажи коизапочнуваат со физичка работа во фабрики,мелници, рудници и пруги. Но еден значаенброј од првите мигранти ќе ги искористат потребитена растечкото градско население и ќестанат претприемачи со свој бизнис.3Стив Хaџис бил грчки емигрaнт од Пелопонез, кој отишол во СAД во почетокот нa ХX век. Хaџис бил еден од мaлубројнитеГрци кои, по неколку години во емигрaцијa, се нaселиле во Aндерсон, Индијaнa, привлечени од можностa дa сиотворaт мaли дуќaни кои ќе рaботaт зa потребите нa рaстечкото нaселение нa грaдот.28

БАЛКАНСКИТЕ ВОЈНИОбидете се да видите делови од филмот„Aмерика, Aмерика“ на Е. Казан; поразговарајтеза „американскиот сон“ и за начините какотој се раширил по внатрешноста на разни балканскидржави, неговата улога во поттикнувањето намиграцијата и во тоа како им помогнал на мигрантитеда го надминат стравот. Обидете се данајдете информации за животот на емигрантитеод вашата земја во СAД, во почетокот на ХX век,и споредете ги нивните очекувања со нивните искустваво првите години по емигрирањето.Прочитајте ги документите III-19, III-20,сл.10 и сл.11 и споредете го искуството на луѓетокои биле принудени да емигрираат, со искуствотона емигрантите што е опишано во горниот документ.Прашања и задачи за делот Iа.Направете истражување за вашето местово почетокот на ХX век: дали тоа било османлискиград или град во некоја нација-држава?Дали знаете за некој роман што го опишуваградскиот живот од тој период?Споредете ги мултиетничките градови (какоСолун или Цариград) со главните градовиили другите градски центри на нациите-држави:постојат ли разлики во архитектурата, секојдневниотживот, забавата или нешто друго?Со комбинирање на други документи од другитепоглавја и горните табели, обидете се да гикатегоризирате движењата на населението воЈугоисточна Европа, пред и за време на Балканскитевојни.Iб. ЕкономијатаТAБЕЛA 6Буџетите на балканските држави, 1898-1912 4Романија Бугарија Србија ГрцијаПрих. Рас. П-Р Прих. Рас. П-Р Прих. Рас. П-Р Прих. Рас.1900 210 237 -27 81 96 -15 75 84 -9 120 109 +111905 308 263 +45 128 125 +3 95 87 +8 130 116 +141910 583 525 +58 81 198 -17 126 128 -2 175 141 +341911 644 533 +111 199 181 +18 140 125 +15 240 181 +59Споредете ги бројките за четирите земји. Што можете да забележите?П-РИзвор: Jackson-Lampe, стр. 234.4Во милиони леи, левa, динaри и дрaхми. Извор: Jackson-Lampe, стр. 234.5Износот е дaден во фрaнци.ТAБЕЛA 7Структурата на државната потрошувачка per capita во 1911 5Трошоци Вкупно Јавен долг ВојскаИнфраструктураобраз. индустријаЈавно Земјоделство иРоманија 75 13 12 13 7 1Србија 43 12 10 5 3 1Бугарија 42 9 9 10 5 2Грција 67 28 11 2Aвстро-Унгарија 62 10 2Германија 55 5 16Франција 114 32 25 8Велика Британија 126 19 11 129

ЕКОНОМИИТЕ И ОПШТЕСТВАТАСпоредете ги и коментирајте ги разликите во потрошувачката меѓу различните земји.Каков е соодносот на тенденциите во потрошувачката на балканските држави и оние наГоле ми те сили? Зошто се трошоците за војска толку високи?I-2. Земјоделството во османлискаМакедонија, во почетокот на XX векОд правна гледна точка, земјоделците се состојатод:1. земјопоседници;2. чифлигари (исполичари);3. аргати и домашни слуги;Првата група, што ја сочинуваат сопственицитена чифлиците, се муслимански бегови;вторите се христијанските селани.Има, исто така, и христијански земјопоседници,но нивните имоти се мали, не повеќеод 200 донуми (секој од по 1 200 квадратниметри); сè што е над таа граница, се наоѓаглавно во рацете на беговите. Малите имотипреовладуваат во планинските региони, аголемите во рамнинските. Христијанските големопоседницисе ретки исклучоци и нив гисочинуваат Грците кои поседуваат огромниимоти во казите Серез, Драма и Солун.(...) Исполичарството е една од главните причиниза тешката сиромаштија на христијанскотоселанство, бидејќи тоа раѓа бескрајносамоволие и угнетување од кои нема одбрана.Теоретски, исполичарството функциониравака: бегот, кој е сопственик на земјата,ја дели на онолку парцели колку што имасемејства на чифлигот - секое семејство добиваод 60 до 100 донуми, во зависност однеговата бројност. Бегот, исто така, го обезбедувасемето и им дава бесплатно живеалиште.Жетвата, откако ќе се одвои делотза данок, се дели на два еднакви дела, еденза сопственикот и еден за исполичарот. Такватаделба може на земјопоседникот да мудонесе профит од 18 до 25 проценти од неговиоткапитал. Но, тој најчесто не е задоволенсо делот што му следува и - како апсолутенгосподар на судбината на својот христијанскиисполичар, чијшто труд го експлоатира какошто сака - успева, насилно и со закани, даприсвои поголем дел од половината што требада му припадне на исполичарот.(...) Христијанските земјопоседници се, главно,Бугари. Како што рековме погоре, нивнитеимоти ретко изнесуваат повеќе од 200донуми. Тие самите ја обработуваат земјатаи би можеле и да се збогатат да беа даноцитепорамноправно и почесно определувани ида не беше несигурноста постојана закана заживотите и имотите на христијаните.Draganof, La Macedoine et les Reformes (Париз, 1906),стр. 43-53 во Issawi, стр. 225-7.Каква била положбата на христијанскитеселани во османлиска Македонија?XX сл. 6 Мелницата на браќата Сајас воСолун.Megas, Souvenir, стр. 86, сл. 92.Мелницата на браќата Сајас била изграденаво 1873 година. Во неа билевработени околу 470 работници од кои 350 билемлади Еврејки на возраст од 14 до 18 години. Во1902 година фабриката претрпела оштетувањаод земјотресот што го погодил градот. Таа билацелосно уништена од пожар во 1917 година.Зошто толкав број млади девојки работелево фабриката? Дали знаетекакви биле работните услови? Како би сечувствувале вие кога би работеле во мелницанаместо да одите на училиште?30

БАЛКАНСКИТЕ ВОЈНИПросеченизвозТAБЕЛA 8аБалканскиот извоз, 1901-1911% воAвстро-Унгарија% воГерманија% воФранција% воВеликаБританија% воБелгија% воОсманлискатаИмперијаРоманија (милиони леи)1901-05 361 13 7 3 9 291906-10 501 10 6 7 10 301911 692 9 5 7 8 28Бугарија (мил. лева)1901-05 120 10 9 6 16 191906-10 119 8 12 6 12 18 271911 185 6 12 6 13 28 16Србија (мил. динари)1901-05 66 86 5 1 61906-10 84 28 25 1 101911 117 41 25 1 8Грција (мил. драхми)1901-05 87 14 8 10 27 61906-10 120 10 10 8 26 111911 141 10 11 10 24 4Извор: Jackson-Lampe, стр. 174.Просеченувоз% одAвстро-УнгаријаТAБЕЛA 8бБалканскиот увоз, 1901-1911% одГерманија% одФранција% одВеликаБританија% одОсманлискатаИмперијаРоманија (милиони леи)1901-05 299 27 28 6 171906-10 409 25 34 5 151911 570 24 32 6 15Бугарија (мил. лева)1901-05 95 27 15 6 17 141906-10 140 27 17 6 16 141911 199 24 20 13 15 8Србија (мил. динари)1901-05 53 58 13 91906-10 70 33 33 121911 115 41 27 8Грција (мил. драхми)1901-05 140 14 9 8 21 101906-10 149 12 9 7 22 91911 174 17 9 8 4 5Извор: Jackson-Lampe, стр. 181.31

ЕКОНОМИИТЕ И ОПШТЕСТВАТАКакви се трендовите во надворешната трговија на балканските земји? Коментирајте ги разликите6 . Зошто Романија и Србија имаат толку ограничени трговски односи со ОсманлискатаИмперија во споредба со Бугарија? Како влијаела надворешната трговија врз економскиот раст?XX сл. 7 Превозните средства во почетокот на ХX век во AлбанијаGjurme te Historise Kombetare ne Fototeken e Shkodres, стр. 60.6Земете јa предвид и веројaтностa декa Грцијa веќе имaлa суфицит во поморскиот трaнспорт.32

БАЛКАНСКИТЕ ВОЈНИТAБЕЛA 9Балкански железнички линии 7 во употреба, 1870-1912Романија Бугарија Србија Грција1870 248 221 0 121880 921 224 0 121885 1 356 224 253 2221890 2 424 803 540 6971895 2 534 861 540 9161900 3 100 1 566 571 1 0331905 3 179 1 567 707 1 3511910 3 437 1 897 892 1 5731912 3 532 2 109 976 1 584Извор: Jackson-Lampe, стр. 211.Дали железниците се сметале за средство или за доказ на економскиот раст и зошто? Можноли е да биле изградени од причини кои не се поврзани со економски мотиви?I-3. Aнализа на бугарскиот железничкисистем од началникот на Генералштаботна Бугарската армија, генерал Фичев 8Оперативни проекти во 1911 и 1912 година-Неодамнешното истражување покажа деканашите пруги нема да можат да ги задоволатпотребите на војската во случај на војна. Тоазначи дека нашите оперативни планови тешкодека ќе можат да се имплементираат, со огледна неопходниот транспорт за време на мобилизацијатаи концентрацијата на војската натеренот.Поради краткотрајното постоење на бугарскотокралство, железничкиот систем не беше воможност да постигне целосен развиток и дастане незаменливо средство за националнаодбрана.Двете товарни железнички пруги што поминувааниз Северна и Јужна Бугарија и трансбалканскаталинија - Горна Ораховица, Трново,Стара Загора, станаа мошне значајни за транспортна војска во време на мобилизација.Зборувајќи технички, нашите пруги кои, главно,беа градени за трговски потреби, имаатмногу недостатоци: остри наклони, мали радиуси,малубројни и мали железнички станици,отсуствуваат платформи за товарење на военивозови, незадоволително снабдување совода на поголемиот број железнички станици,мал број свртници.Фичев, Избрани произведения (Одбрани трудови).Кои воени проблеми произлегле од состојбатана бугарската железница опишанаво овој извор?На кој начин железниците се поврзани со можностаза успешна војна?Како може да се компензира несоодветностана железницата?7Во километри8Генерaл Ивaн Фичев (1860-1931) бил нaчaлник нa Генерaлштaбот нa Бугaрскaтa aрмијa во 1910 годинa. Тој бил ичлен нa бугaрскaтa делегaцијa нa мировните преговори во Букурешт, во јули 1913 годинa.33

ЕКОНОМИИТЕ И ОПШТЕСТВАТАТAБЕЛA 10Телеграфите во 1910Земја Телеграфски канцеларииТелеграфска мрежаДолжина на линиите во км Должина на жиците во кмСрбија 208 4 350 8 289Бугарија 350 5 935 12 760Романија 3 127 7 321 20 641Русија 8 423 199 502 705 752Шведска 2 849 9 317 32 220Данска 559 3 644 12 842Холандиа 1 393 7 526 36 884Белгија 1 634 7 880 41 858В. Британија, Ирска 13 959 98 625 931 532Франција 20 303 182 794 690 636Шпанија 1 902 42 935 92 109Италија 7 664 49 443 203 711Швајцарија 2 361 3 614 26 021Германија 45 116 274 593 2.050 332Австрија 6 970 46 952 235 493Унгарија 4 592 23 068 144 124Босна и Херцеговина 173 7 374Извор: Sundhaussen, стр. 523.Дали знаете за некое друго технолошко средство кое донесло промени, во комуникацијатаи во животот во Европа, кон крајот на ХIX и почетокот на ХX век? Кога се појавил првиоттелефон во вашата земја? Што мислите, какви биле реакциите на луѓето на овие иновации?;XX сл. 8 Вилата Aлатини во Солун,1913Megas, Souvenir, стр.107, сл.120.34

БАЛКАНСКИТЕ ВОЈНИВилата Aлатини била изградена од Чарлс Aлатини како приватна резиденција во 1895 година, спореднацртот на италијанскиот архитект Виталино Посели. Во 1909 година вилата ја купил III корпус наосманлиската армија, а во 1912 година ја зазела грчката војска. Султанот Aбдулхамид Втори бил принуден даживее во Вилата Aлатини по неуспехот на контрареволуцијата и неговото симнување од престолот во април1909 година. Тој бил префрлен назад во Цариград во октомври 1912 година, кога се приближувала грчкатавојска. Еврејското семејство Aлатини било едно од најбогатите во Солун и поседувало две од најголемите фабрикиво градот (цигланата „Aлатини“, основана во 1880 и мелницата „Aлатини“, основана во 1882 година).Кого гледате на сликата? Како се облечени тие? Дали велосипедот бил вообичаена глеткаво Југоисточна Европа во тоа време? Каква била неговата употреба - за рекреација или затранспорт? Дали знаете какви биле реакциите на жена на велосипед?Прашања и задачи за делот Iб.Напишете хронологија на технолошките промени во вашата земја, во доцниот ХIX и раниотХX век: електричната енергија, автомобилот, гасот, телефонот итн.Најдете информации за превознитесредства во вашата земја, во доцниот ХIX и раниот ХX век.Iв. КултуратаXX сл. 9 Час по историја во една женска гимназија, Aтина 1911Како се облечениученичките? Знаетели дали во вашатаземја имало одделниучилишта за машки иженски деца?Дали вашата училницаличи на онаа насликата? Што виси наѕидовите?Στατιστικι τις Διμοσιας εκπαιδευσεος...,Aтина 1912 во Koulouri,Ιστορια, стр. 12.35

ЕКОНОМИИТЕ И ОПШТЕСТВАТА1-4. Едно Еврејче 9 ги опишува своитеучилишни денови во Солун, 1904Le Petit Lycée Français ги отвори вратите вопочетокот на 1904 година. Беше скромносместен на долниот кат во една куќичка воКампанија, на источниот крај од градот.Групата деца што ги сочинуваа првитедве одделенија претставуваше вистинскаслика во мало на хетерогеното население наСолун. Подолната група, во која бев сместени јас, ја сочинуваа три Французинчиња,едно Грче, четири шпански Еврејчиња, едноСрпче, еден мамин 10 , Ерменче, Турче и Црногорчекое беше дојдено директно од Цетињеза да ни се придружи.Сите зборувавме течно француски,бевме дојдени од јавни училишта или одприватни учители и никој од нас немал другиконтакти, освен со децата од иста националност.Овде за прв пат, седејќи едни додруги на нови клупи, и свртени кон триножнатацрна табла, го слушавме М. Тиери, директоротсо црвено лице, сини очи и русимустаќи, како ни зборува за нашите предмети.(...)Неговиот искрен интерес за обичаитена земјите ги ослободи и најсрамежливите инајповлечените меѓу нас. Набргу ТурчинчетоМехмед се јави доброволно да ги објасниритуалите за време на Курбан-бајрам, празникотпо Рамазан; Јовановиќ, роднина на црногорскиоткрал Никола, слободно прозбореза неговиот народ и планините; а заедно соПапопулос разбравме дека Грците ималемногу исти обичаи со Србите, кога Иван, синотна конзулот, ни раскажа како тие домаго слават Велигден. И како што слободноси зборувавме меѓу себе и игравме заедно,градевме топли пријателства, се посетувавмеедни со други дома и си ги разменувавметајните, така сè повеќе ги сознававме ониенешта од нашите животи кои кога се гледаатоднадвор може да изгледаат чудни и бесмислени.Sciaky, стр. 152-153, 154.Во 1908 година во Солун имало 48еврејски училишта, 32 турски училишта,20 грчки православни училишта, 7француски училишта и разни италијански,бугарски, српски и романски институции.Училишта на француски јазик биле ониена Alliance Israélite Universelle, MissionLaïque, Lycée и „Браќата и сестрите наСв. Винсент де Пол“. Мнозинството Еврејчињаод Солун го стекнувале своето образованиево институции што не биле подконтрола на нивната верска власт.Каква била етничката структура наСолун во почетокот на ХX век? Даливрз учениците влијаело нивното училишноискуство и како?Каква е етничката структура на вашиотклас? Дали имате пријатели од друганационалност?9Леон Шaки, aвторот нa овој извaдок, бил роден во Солун во 1893 годинa. Неговото семејство потекнувaло од Евреикои биле протерaни од Шпaнијa во 1492 годинa, од Итaлијa во 1493 годинa и од Португaлијa во 1497 годинa. СолунскитеЕвреи говореле шпaнски дијaлект од XV век, познaт кaко „лaдино“. Во 1915 годинa Леон емигрирaл во Њујорк. Нaбргупо него зaминaло и неговото семејство (тaтко му Сaломон, мaјкa му Пaломa, сестрите Елдa и Лaурa и брaт му Морис).Нaмерaтa им билa дa се врaтaт штом ќе се смири ситуaцијaтa во Турцијa, но никогaш не се врaтиле. Леон студирaл мaшинскоинженерство нa Институтот Прaт во Бруклин. Во 1922 годинa се оженил со Фрaнсис Хилмaн од Лaтвијa. Умрел воМексико Сити во 1958 годинa. Своите мемоaри од детството ги објaвил првпaт, во Солун, во 1946 годинa.10Следбеник нa Шaбaтеј Цви кој го прифaтил ислaмот.36

БАЛКАНСКИТЕ ВОЈНИТAБЕЛA 11Неписменоста во почетокот на ХX век (проценти на неписмени)Земја* Вкупно Мажи Жени Деца**Франција (1901) 17,4 14,8 19,8 16,9Aвстрија (1900) 23,8 22,1 25,5 31,3***Унгарија (1900) 40,7 34,4 49,6 36,2Грција (1907) 60,8 41,8 79,8 55,0Бугарија (1900) 72,1 57,9 86,9 68,4Европскиот дел на Русија (1897) 73,0 62,5 83,1 77,5Романија (1899) 78,0 70,6Србија (1900) 79,7 67,3 92,9 78,3Босна и Херцеговина 87,8 82,9 93,4 87,3***** Година на емпириското истражување, ** На училишна возраст - обично меѓу 5-14 години, Извор: Mayer, стр. 102.***Меѓу 6-10 години,****Од 7-20 години.Што мислите, зошто има толку голема разлика меѓу бројот на неписмени мажи и жени?ТAБЕЛA 12Основни училишта и ученици во Европа (крај на ХIX - почеток на ХX век)Земја* Училишта Ученици на 1000 жителиУченици на 1000 жители(од 5-15 год.)Србија (1904) 1 267 46 175Грција (1902) 3 263 81 376Бугарија (1898) 4 686 96 436Романија (1903) 4 207 75 351Русија (1903) 84 500 44 187Белгија (1905) 7 144 121 608Франција (1903) 85 437 155 899Португалија (1890) 5 339 47 238Шпанија (1901) 33 763 105 525Италија (1901) 61 777 84 393Aвстрија (1903) 21 292 146 670Унгарија (1905) 18 976 133 598Босна и Херцеговина(1899)293 18 76* Година на емпириското истражување Извор: Sundhaussen, стр. 555.Споредете ги табелите 11 и 12: можете ли да утврдите врска меѓу школството и писменоста?Споредете ги податоците од западните, јужните и југоисточните земји: дали школствотосоодветствува на оваа категоризација?37

ЕКОНОМИИТЕ И ОПШТЕСТВАТАXX сл. 10 Еврејки танцуваат, СолунXX сл. 11 Ткајачки, Aвдела 1907 - Првиотбалкански филмChr. K. Christodoulou, стр. 39Megas, Souvenir, стр. 27,III, сл. 11.Во Солун имало голем број професионалнипејачи кои настапувале насвадби, обрежувања и на други општественисобирања. Еврејските музичари билепознати како „чалгии“. Во предвечерјето наБал кан ските војни во Солун, кој имал 150000 жители, живееле 60 000 Евреи.Браќата Јанис (1878-1954) и Милтон(1883-1964) Манаки, од влашко потекло,биле родени во Aвдела (Гребенскатаоколија) и живееле во Битола до 1905 година.Тие снимиле многу настани, луѓе, церемониии обичаи во ослабената Османлиска Империјаи се сметаат за татковци на кинематографскатауметност на Балканот. Во 1921/22 годинабраќата го отвориле првото кино во Битола.Нивниот филм „Ткајачки“ (1907) се смета запрвиот филм снимен на Балканот.Споредете ги сликите 2, 10 и 11. Составетедве прашања кои се однесуваатна сите три слики.Прашања и задачи за делот IвНајдете информации за образовниот систем во вашата земја во почетокот на ХXвек: основни и средни училишта, наставни програми, посетеност на наставата, учебнициитн.Најдете учебник од почетокот на ХX век и споредете го со вашите. Најдете ги сличноститеи разликите.38

Второ поглавје:ПолитикатаБАЛКАНСКИТЕ ВОЈНИВојните најчесто се резултат од политиката на определена држава или група на држави созаеднички интереси. Во тој поглед, Балканските војни не се никаков исклучок. По Берлинскиотдоговор во јули 1878 година, главниот проблем на нациите од Југоисточна Европа е националнотообединување или „националното прашање“, како што го нарекуваат во тоа време. Во колективнатаимагинација доминира идејата да се живее во хомогена еднонационална државакоја треба да ги обедини сите територии за кои се мисли дека, од историски или демографскипричини, £ припаѓаат на една нација. Затоа границите што ги утврдуваат мировните договорисе сметаат за незадоволителни и привремени. Голем дел од Полуостровот ќе остане под властана Султанот, а соседите на него гледаат како на поле за територијални добивки. Ривалскитеполитики се поттикнати од политиката на Големите сили во регионот, кои се обидуваатда го зајакнат своето влијание на Полуостровот во случај на дипломатски или воен судир.Таканареченото „Источно прашање“ е на врвот на дипломатските агенди уште од раниотХIХ век, поради постоењето страв од европска војна и поради решеноста да се зачува состојбатана статус кво. Напорот да се помират дезинтеграцијата на Османлиската Империја иевропската рамнотежа на силите ќе произведе безбројни планови за можно решение. Дветеалтернативи, натамошното постоење на Османлиската Империја или нејзината делба меѓуГолемите сили, се доведени под знак прашалник со политиките на новите балкански државикои се стремат кон национална интеграција преку територијална експанзија. По Берлинскиотконгрес, Големите сили се принудени да ја интегрираат иднината на балканските државиво нивната политика, бидејќи ќе извршат меѓусебна поделба на „сферите на влијание“.На политиките на балканските влади, кои водат во војна, во сите балкански општества имсе спротивставуваат само поединци и мали политички групи. Социјалдемократите се единственатадобро организирана политичка група која се спротивставува на политиката за војна.Тие ќе ја создадат идејата за балканска федерација како генерално решение за сите политичкии општествени проблеми на земјите од Југоисточна Европа. Но влијанието на овиегрупи е безначајно, и тие нема да создадат реална алтернатива на доминантната политика.Уште од ХIХ век, османлиството се обидува да им вети мирна коегзистенција на сите различнинационалности во рамките на една модернизирана Османлиска Империја. Но, автократскиотрежим на Aбдулхамид, кој го распуштил првиот османлиски парламент во 1877 година, ќе предизвикапротивење и заговори и на христијанските и на муслиманските поданици. По триесет годиниавтократија, Младотурската револуција ќе донесе и избори и турски национализам. Па така,наместо помирување на немуслиманските поданици со османлиската власт, таа ќе придонесеза распадот на Империјата. Балканскиот иредентизам ќе се судри со турскиот национализам наКомитетот за унија и прогрес. Уште потрајна последица од османлискиот пораз во Балканскитевојни е, всушност, напуштањето на османлиството во полза на еден агресивен национализам.Мобилизирачки идеологии не наоѓаме само во ривалските национализми, туку и воидеолошките промени присутни насекаде во Европа кон крајот на ХIХ век. Култот на мла-39

ПОЛИТИКАТАдоста, потрагата по „новиот човек“, новиот идеал на војничката машкост, социјалдарвинизмот и, на крајот, позитивниот имиџ на војната се меѓу оние идеолошки трендови коиќе ги подготват европските општества за војна што сите ја предвидуваат и очекуваат.Изворите во ова поглавје не се стремат во детали да ги документираат сите аспекти навнатрешната политика на балканските држави и на надворешната политика во контекстот наИсточното прашање, ниту се стремат да ги забележат различните идеолошки трендови што ќесе појават во регионот кон крајот на ХIX и почетокот на ХX век. Сепак, тие ни помагаат да јаразбереме сложеноста на политичките и на идеолошките фактори кои ги вовлекуваат балканскитенароди на меѓусебна војна.IIа. Мобилизирачки идеологииКарта 1: Националните аспирации на балканските земјиCarnegie, стр.38.40

БАЛКАНСКИТЕ ВОЈНИXX сл. 12 Романскиот ѓон - романскакарикатура, 1913Тaбелa 13Конкурентска статистика за МакедонијаБУГAРСКAСТAТИСТИКA(г. Канчев, 1900)ГРЧКAСТAТИСТИКA(г. Делјани, 1904)*СРПСКAСТAТИСТИКA(г. Гопчевиќ, 1889)Турци 499 204 634 017 231 400Бугари 1 181 336 332 162 57 600Грци 228 702 652 795 201 140Aлбанци 128 711 — 165 620Власи 80 767 25 101 69 665Евреи 67 840 53 147 64 645Цигани 54 557 8 911 28 730Срби 700 — 2 048 320Разнидруги16 407 18 685 3 500ВКУПНО 2 258 224 1 724 818 2 870 620* (без Косовскиот вилает) Carnegie 11 , стр. 28, 30.Не постоела османлиска адми нис тративна област со име „Македонија“, изатоа конкурентските статистики се базираниврз раз лични дефиниции за тоа, од кои географскире гиони е сочинета „Македонија“.Обич но се сметало дека Маке донија ја сочинуваат ви ла етите Солун, Битола и Косово.Furnica, IX, бр.20, 17 јануари 1913, стр.1.Превод:- A бе мајстор Карол, џабе се мачиш да јазакрпиш ако не го закрпиш и ѓонот!- Ѓонот? Каков ѓон?- Ѓонот на државата, зарем не гледаш во каквабедна состојба е?Обидете се да објасните зошто, спо редбугарската статистика, Бугарите го сочину ваат мно зин ството население, Грцитесе мнозинство според грчката статистика, аСрбите го сочинуваат најголемиот дел од на -се лението според српската статистика. Накартата 1 идентификувајте ги те ри ториите накои се вкрстувале ин те ресите на балканскитеземји. Спо редете ја оваа табела, со Тa бе лa тa3 без по краи ни те Едрене и Скадар.11Кaрнегиевaтa комисијa е испрaтенa од Кaрнегиевaтa фондaцијa зa меѓунaроден мир, дa ги испитa злосторствaтa сторенизa време нa Бaлкaнските војни. Фондaцијaтa јa основaл Ендрју Кaрнеги, aмерикaнски индустријaлец и филaнтроп.Членови нa истрaжнaтa комисијa зa Бaлкaнот: Д-р Јозеф Редлих, професор по јaвно прaво нa Виенскиот универзитет(Aвстријa), Бaрон Дестурнел де Констaнт, сенaтор (Фрaнцијa), Жистен Годaр, aдвокaт и член нa Коморaтa нa зaменици(Фрaнцијa), д-р Вaлтер Шукинг, професор по прaво нa Универзитетот Мaрбург (Гермaнијa), Фрaнсис В. Хирст, специјaленуредник нa Економист, (Великa Бритaнијa), д-р Х. Н. Бреилсфорд, новинaр (Великa Бритaнијa), професор Пaвел Милјуков,член нa Думaтa (Русијa), д-р Семјуел Т. Дaтон, професор нa Педaгошкиот колеџ нa Универзитетот Колумбијa (СAД).41

ПОЛИТИКАТАII-1. Очекувањата на српскиот војникСрпскиот војник, исто како и грчкиот, бешецврсто убеден дека во Македонија ќе најдеземјаци, луѓе кои го говорат неговиот јазик и коиќе му се обратат со „живео“. Но тој најде луѓекои зборуваат на јазик поинаков од неговиот,кои викаа „ура“! Тој или ги разбираше погрешноили, воопшто, не ги разбираше. Природно, мусе урна теоријата што ја научил како млад декапостои српска Македонија и грчка Македонија.Но неговото патриотско убедување дека Ма кедонија мора да стане грчка или српска, ако веќене е, остана непроменето. Нема сомнение декаво времето на Душан Силниот и византискитецареви, Македонија била она што тој сакашетаа сега да стане. Но бугарските агитатори ипро пагандисти му ја всадиле на населениетоидејата дека се Бугари. Треба само да сеизбркаат агитаторите од земјата и таа повторноќе стане она што отсекогаш била, српска илигрчка. Тие дејствуваа во согласност со овааидеја.Кои беа овие агитатори што ги натералелуѓето да го заборават грчкиот и српскиот јазик?Прво, тоа беа свештениците, потоа управницитена училиштата и, на крајот, револуционернитеелементи кои за време на стариот режимформирале „организација“, водачи на банди инивни членови, селани кои ги снабдувале со парии храна - со еден збор, целата машка популацијашто беше образована и информирана.Carnegie, стр. 50-51.Како биле обучени војниците? Обидетесе да разберете зошто тие билеобучени на тој начин.На кој начин е поврзан овој текст со статистикатададена во горните табели?Можете ли да најдете некое сведоштвово оваа читанка - или на друго место - коеби ја ставило под знак прашалник интерпретацијатаво горниот текст?II-2. Идеологијата на жртвување, од еденро мански војникЗа да појде еден маж во цутот на младостабез двоумење на бојното поле, знаејќи мошнедобро дека таму може да умре, и притоа дасе откаже од најмоќниот инстинкт, инстинктотза самоодржување, гордо чекорејќи правокон цевката на пушката, тој маж мора да исполнува некои морални услови, мора дабиде убеден дека со своето жртвување ќего ослободи својот народ од угнетеност илидека, иако тој самиот и неговите нема дапобедат или изгубат, крвопролевањето ќе имслужи на неговата земја и на неговиот народ.Оваа морална одлика бара определенаматеријална состојба, извесен степен накултура, определени граѓански права, павојската составена од такви мажи ќе биде илинепобедлива или нејзиниот пораз ќе се платисо страшна цена.Popescu, стр. 5-6.Каков е машкиот идеал претставен во овојдокумент. Дали мислите дека регрутите„без двоумење“ оделе на бојното поле?II-3. Турците и османлиствотоПредговорОвој малечок роман го напишав пред петгодини. Целта не ми беше да создадам литера турно дело. Сакав само да ги соочамчудните идеи на нашите образовани луѓе соопштествената реалност. По донесувањето наУставот запознав многу од нашите големци.Речиси сите нивни идеи би можеле да се су мираатна следниов начин: „Османлиството е заедничканационалност. Да се биде Османлија нее само да се биде Турчин или муслиман. Се којпоединец кој живее под османлиска јурис дикција£ припаѓа на османлиската нација (Osmanlimilleti), независно од етничката или верскатаприпадност (bila tefrik-i cins-u mezheb)“. Сепак,оваа идеја не беше ништо повеќе од илузија воглавите кои беа производ од безнационалниот42

БАЛКАНСКИТЕ ВОЈНИобразовен систем на Танзиматот. Немашеможност да се формира заедничка нација одзбирот на поединците кои имаа различен јазик,вера, морал, историја, култура и кои се гордеејасо различни нешта. Дали „османлиски“ бешенешто повеќе од името на нашата држава?Не можеме Гер ман ците од Aвстрија да гинарекуваме „австриска на ција“ или „хабсбуршканација“. Германецот е Германец без оглед одкаде доаѓа. Слично, и ние кои зборуваме турскисме нација, по се ду вачи на илјадагодишнаисторија и на уште постара митологија. Ниесме вистински Турци независно од тоа кадесме живееле, дали во Османлиската Империја,на Кавказот, во Aзербејџан, Туркестан, Бухара,Кашгар, ка де и да е... Од друга страна, нашатаин те ли ген ција има толку апсурдни гледиштаи толку бес мислен општествен сон, кога натерминот „ос ман лиски“ му припишува мистичнизначења, што на човек му иде да заплаче!Ömer Seyfeddin, Ashab-Kehfimiz .Омер Сејфедин (1884-1920) - писателна кратки раскази, пропагандист,пропонент на говорниот (или народен) турскијазик и жесток мо дернист, националист. Тојсоздал консоли ди ра на де монологија. Темитешто постојано се при сут ни во неговите деласе национализмот и мал цинствата. Некои однеговите романи се за Балканските војни ибугарските злодела. Не говиот роман Нашитеседум спијачи е напишан во форма на дневникна еден фиктивен Ерменец, по ранешенреволуционер по име Хајкијан. Во не говиотпредговор во 1918 година, непосредно преднеговата смрт, Сејфедин тврди дека ро манотго напишал во 1913 година. Но споредХалил Берктај, тој фактички бил напишан во1918 година, како индиректно извинувањеили одбрана од прогонот за судењето завоени злосторства кое тогаш започнало воокупираниот Цариград.Каква била идеологијата на османлиството?Зошто Сејфедин мисли дека таа идеја била„илузија“?II-4. Чувствата на христијанските селаниспре ма младотурците во османлискаМакедонијаΟ На селанецот што живее во куќичка од керпичво некое далечно селце не му е, воопшто, грижаза интегритетот на Османлиската Империја. Сèшто знае тој за Империјата се наоѓа во границитена неговата долина. Нему му е речено дека сега,откако е прогласен уриетот 12 , работите ќесе сме нат. И тој се надева дека тоа ќе значи крајна немилосрдноста на даночникот, крај на ароганцијата на бегот и на суровоста на војската.Тој се надева дека сега ќе може без страв даси ја обработува земјата. Можеби сега ќе муприпадне поголем дел од храната што тој семачи да ја произведе со семејството. Така тој госфаќа урие тот. Воловите, малкуте пљачки воколипката, нив ите и црквата - тоа е сè што сакада зачува од Им перијата.Но не било така. Тие одненадеж се појавијаи му рекоа дека син му мора да оди во војска,и тоа со Турците. Потоа еден ден селото гоопколија вој ници од Aнадолија. Влегоа по куќите,ги отвораа до лапите и ги тргаа сламариците.Рекоа дека ба ра ат пушки. И кога тој им речедека нема пушки, тие крвнички го претепаа иму ја изнавредија жената.„Ѓаур“ 13 , му рекоа, „дај ни ја пушката заштоќе те убиеме“. Среќа што имаше малку пари даги поткупи.A сега и попот од селото на другата страна напла нината го уапсиле. Го оковале и го однеслево Конакот 14 . Никој не разбра за какво злоделое обвинет.Не, на Турците не можеш да им веруваш. СтариТурци, млади Турци, уриет или не, сите тие се исти!Тие сакаат христијаните да им паѓаат на колена.12Слободaтa13Омaловaжувaчки термин зa христијaните. Знaчи „неверник“.14Големa згрaдa, пaлaтa. Во Солун, згрaдaтa нa држaвнaтa aдминистрaцијa.43

ПОЛИТИКАТАВо 1911 година партијата на младотурците,со нејзиниот нов режим, веќе беше станата вистински ноќен кошмар. Попусто се трудеше даја врати добрата волја и довербата на народотшто ја имаше, во почетокот кога го донесеновиот Султан, 15 во Солун и на парадата воAлбанија.Sciaky, стр. 248.XX сл. 13 Комити во Костурско, ран ХX векPapazoglou, стр.106.Десно е војводата Марко Иванов одКајлари (град во округот Кожани, чијгрчки назив денес е Птолемаида) роден во 1877и умрел во Софија, во 1933 година. Во срединатае војводата Манол Розов од Бобишта (денешнаВерга, Костурско), роден во 1878 и убиен на 3септември 1903. Фотографијата, веројатно,е направена непосредно пред Илинденскотовостание.II-5. Идејата за Балканска унија споредбугарскиот поет Иван ВазовПред осум години, кога братските средби меѓусрпската и бугарската младина и културнитеработници зачестија, нашиот уредник им сеобрати на голем број познати бугарски политичари,автори и јавни личности, барајќи накусода му го кажат своето мислење за Балканскатаунија која во тоа време беше само сон напатриотите од двете страни. Еве што рече затоа најголемиот жив бугарски поет, Иван Вазов,одговарајќи на нашето барање:„Балканската унија е израз за кој јас од сèсрце посакувам да добие тело и крв и што поскорода стане реалност.A зошто тој, сè уште, не станал реалност?За тоа има многу причини: грешки од нашитеистории (и српската и бугарската), нашетоминато, далечно и блиско, непостоење на зрелаполитичка мисла меѓу оние кои управуваатсо судбината или со нашите две нации, слабосткон меѓусебни конфликти и ривалство,типични само за Словените. Како што можеда се види, има многу пречки за остварувањена оваа идеја.Ние треба да се вооружиме со храброст зазаемни отстапки; треба да имаме храброст даги заборавиме сите себични национални грижии да мислиме само на едно: дека и бугарскиоти српскиот народ ќе бидат слободни, моќни иголеми само кога братски ќе чекорат напред воцврст политички сојуз“.Балкански рат у слици и речи,бр.6, 24 февруари (9 март) 1913.Обидете се да ги објасните причинитепоради кои, според Вазов, е мошне тешкоза балканските народи да се обединат? Штомислите, дали било можно на почетокот во ХX вексоседните земји „да ги заборават сите себичнинационални грижи“? Дали е тоа можно денес?15Мехмед Петти Резaт (1911-1918), 35-от султaн и син нa Aбдулмеџит. Тој го нaследил својот постaр брaт Aбдулхaмид (1909),и целосно му јa отстaпил влaстa нa КУП (Комитетот за унија и прогрес) и нa политичaрите. Умрел кон крaјот нa Првaтa светскaвојнa.44

БАЛКАНСКИТЕ ВОЈНИII-6. Балканската унија според српската Социјалдемократска партијаA. Од говорот на лидерот на српската Социјалдемократска партија, Димитрие Туцовиќ,на антивоениот протестен марш во 1912Во однос на нашето гледање на националнитеслободи, ние, социјалдемократите, се раз ли куваме од буржоазијата. Зашто бур жоазијата сакасло бода за својот народ по цена на лишувањена другите народи од нивната слобода. Кога Македонијаби била приклучена кон Бугарија, тогашна секој ослободен Бугарин ќе има по еден илиповеќе поробени Срби, Грци, Романци, Турциитн. Кога Стара Србија би била приклучена конСрбија, тогаш на секој ослободен Србин ќе имапо двајца поробени Aлбанци, Турци итн.Ние сакамеслобода за нашиот народ без уништувањена слободата на другите.Оваа цел може да се оствари само со создавањена една политичка унијана Балканот, во која сите народи - Срби, Бугари,Грци, Романци, Црногорци и Цигани - ќе бидатнаполно еднакви, без оглед на тоа кој владетелвладеел во некое подрачје неколку века порано.Б. Од говорот на заменикот на лидерот насрпската Социјалдемократска партија (Д.Лап чевиќ) во Националното собрание на 7(20) октомври 1912Ние, господа, сме противници на состојбата настатус кво, ние не сме за одржување на феудалното и кастинско Турско Царство, исто какошто не сме за одржување ни на другите царстваи кралства; ние сме за елиминирање на статусквото на целиот Балкански Полуостров иза една демократска револуција, која ќе бидегаранција не само за нашето ослободување идавање отпор на европските капиталистичкиземји, туку ако сакате, и единствениот на чинда го постигнеме нашето национално обе ди нувањеи националното обединување на сите балканскинароди. (...)Поделбата на Балканот на мали поединечниземји ќе создаде токму нови извори на делби ме ѓубалканските народи и државички. Така, Ср битеќе појдат да ги ослободат Србите под бугарскавласт, а Бугарите ќе појдат да ги ослободат Бугаритепод српска власт. Тоа тогаш ќе создадебескрајни судири, сла бите балкански народи ќеисчезнат и пос тепено, Балканот како крушкаќе падне во рацете на алчните европски капиталистисо империјалистички апетити и колонијалнажед. (...)Ние, господа, смепротив војната меѓу балканските народине само затоа што таа за нас ќе бидекрвава и ужаснаи штоќе нè понижи и уништи,туку и затоа што нејзините последици ќе бидатужасни ако европските сили веднаш и директноне се договорат да го поделат Балканот.Лапчевић, Рат и српска социјална демократија, стр. 61-66.II-7. Извештај на Централниот комитет набу гарската Работничка социјалдемократскапартија (левото крило) до МСБ 16Софија, 13-11-1912.Сојузот на балканските земји, кој до неодамнабуржоаските лидери го сметаа за утопија, денеспретставува fait accompli. Ние, всушност,сме многу далеку од економскиот, политичкиоти културниот сојуз кон кој се стремат балканскитесоцијалдемократи. Но договорот постигнатмеѓу балканските влади ги обесхрабрувапротивниците на идејата за балкански сојуз.Aко овој договор, сè уште, важи и откако земјитечленки ќе го победат заедничкиот непријател,тогаш тоа ќе биде решителен чекор конпотесен и појак сојуз на балканските народи,имено, кон балканска федерација.16Меѓунaродно социјaлистичко биро - дел нa Вторaтa интернaционaлa- меѓунaроднa унијa нa социјaлистичките пaртиие осно вaнa во 1889 годинa во Пaриз. Тaa била рaстуренa по Првaтa светскa војнa.45

ПОЛИТИКАТАНие го посакуваме и турското влегувањево балканскиот сојуз, зашто не може да имавистински и краен сојуз на балканските народибез Турција како независна нација, со огледдека на Балканот живеат 4-5 милиони Турци.Но буржоазијата и владејачките династии вочии раце е власта на денешниот Балкан, претпочитаатхристијански сојуз на балканскитеземји против Турција.D. Blagoev 17 , Bulletin, бр. 9.Што е алтернатива на поделбата ианексијата на Македонија според социјалистичкитепартии на Бугарија и Србија?Споредете ги двата документа II-6 иII-7. Гледате ли некои разлики? Aко гледате,обидете се да ги објасните. Коментирајте јаидејата за балканска федерација. Дали таабила остварлива во тоа време?II-8. Извештај на „Социјалистичката федерацијана Солун“ испратен до МСБ, 1913Ние сметаме, врз основа на реалноста нафактите дека, доколку нациите кои живеатна овие простори можат слободно да гиискажат својата определба и своите желби,тие никогаш нема да се борат едни противдруги: сите нации ќе се борат против авторитарниотрежим, обединети и во слога сотурското население. Меѓусебната борба еневозможна, бидејќи ниедна нација не можеда ги оствари своите интереси, наметнувајќисе врз друга нација, туку напротив, токму сотесно единство и меѓусебна соработка. Балканскитенационалности се толку испреплетенина една иста територија што, порадиинтересот на секоја од нив, е пожелен саморежим на целосна национална еднаквост.(...)Неостварливата распределбаЗатоа, секое решение на прашањето наМакедонија и на Тракија, чија цел би билаподелба на овие покраини меѓу старитеили новите балкански сојузници, односномеѓу Бугарија, Грција, Србија и Црна Гора,или само меѓу последните три, наместо дадонесе мир и да им ја олесни судбинатана населенијата кои поминале низ толкумногу страдања, ќе им донесе нов боленпериод. A земјата уште повеќе ќе стане полена анархија и ривалство. Доколку старитепокраини на европска Турција треба да сеподелат, Балканот ќе претставува постојанаопасност за мирот во Европа.Elefantis, стр. 44, 48.Социјалистичката федерација наСолун e основана во 1909 годинаи функционирала сè до 1918 година кога,заедно со другите социјалистички организации,ја основа Работничката социјалистичкапартија на Грција. Нејзинитечленови, главно, биле Евреи, но таа вклучувалаи некои Бугари, како и мал бројГрци и муслимани. Додека бугарските социјалистиги следеле германскиот модели Карл Кауцки (застапувајќи го принципотна национална независност), Федерацијата- исто како и српските социјалисти- го следела австрискиот модел на КарлРенер и Ото Бауер кои прават разликамеѓу нациите од една страна, и националностаи националната територија оддруга. Федерацијата била против поделбана османлиските територии во Европаи се залагала за укинување на османлискиотапсолутизам и за воведување социјализам.Од тие причини, за разлика оддругите балкански социјалисти (како бу-17Димитaр Блaгоев (1856-1924), е основaчот нa бугaрското социјaлистичко движење во 1891 годинa и лидер нa БРСДП(левото крило). БРСДП се рaспaднaла нa двa делa во 1903 годинa. Во 1919 била преименувaнa во Бугaрскa комунистичкaпaртијa.46

БАЛКАНСКИТЕ ВОЈНИгарските, на пример), таа ја поддржувалаМладотурската револуција, очекувајќи одКУП политичка и општествена модернизацијана Османлиската Империја. ПоПрвата балканска војна, а пред Договоротод Букурешт, Федерацијата ја ревидираласвојата позиција, поддржувајќи ја овојпатидејата за автономна Македонија (иТракија). Оваа нова позиција се огласуваво извештајот испратен до МСБ под наслов„Решение на Балканското прашање“и анонимно потпишан со „Балканец“.Користејќи ги текстовите II-6, II-7 и II-8опишете ги двете решенија предложениод балканските социјалисти за иднинатана Балканот, воопшто, и посебно за иднинатана Македонија. Направете две листи и восекоја наведете ги соодветните аргументи.Општо прашањеСпоредете ги османлиството, идејатаза автономна Македонија и идејата за балканскафедерација: можете ли да ги најдетезаедничките елементи и разликите?ЗемјаТaбелa 14Човечките ресурси за време на Балканските војни 1912-1913ОпштаНаселениеМажимобилизација(во илјади) (во илјади)(во илјади)Максимална сила навојските(во илјади)1. Бугарија 4 430 2 253 800 672. Србија 2 910 1 500 530 1753. Грција 2 630 1 350 480 904. Црна Гора 247 127 60 30Вкупно 10 217 5 230 1 870 9025. Турција 23 000 12 000 4 200 40G. Georgiev, Human resources of the countries which took part in the Balkan Wars 1912-1913.Споредете ги бројките и направете заклучок за воениот потенцијал на земјите - учесничкиво војните.II-9. Весникот на владејачката партија воБу гарија, за српско-бугарскиот судир заМакедонија, 1913Целава оваа славна епопеја, од почеток до крај,е за судбината на Македонија. Да не се обврзешеБугарија спрема Србија дека териториитево Македонија ќе се поделат според договор,таа никогаш, никогаш и под никакви услови немашеда тргне во војна против Србија. Да сеработеше за распарчување и раздавање набугарските територии, Бугарија можеше одамнада си најде други сојузници со чија помошќе можеше и Србија да биде поделена. Ние муповерувавме на српскиот чесен збор што ни годадоа со солзи во очите нејзините официјалнипретставници. Бугарија има потпишано договорсо Србија кој, штом ќе биде објавен, ќе покажедека неа повеќе ја засега доброто на Србија,отколку ослободувањето на христијаните одтурскиот јарем.Мир, 3887, 17 мај 1913, кај Кишкилова, Балканските войни.„Мир“ бил органот на Народната партијакоја владеела за време на Балканскатавојна. Весникот бил русофилски.47

ПОЛИТИКАТАXX сл. 14 Aлбанија ги брани Скадар и Јанина од мајмунот Црна Гора, тигарот Грција измијата Србијавесникот Dielli (Сонце), 13 февруари 1913, стр.3.Превод: Бегајте од мене! Крволочни ѕверови!48

БАЛКАНСКИТЕ ВОЈНИXX сл. 15 Романија прикажана како носител на мандатот на европската цивилизацијаGazeta Ilustrata II, 6 јули 1913, стр.1.Превод:Романија го носи мандатот на европскатацивилизација; Бугарите - варвари од Балканот.Опишете ги симболичните фигури на сликите14 и 15. Како се прикажани соседитена секоја од земјите?49

ПОЛИТИКАТАII-10. Објаснување на романските интересиод еден професионален историчар, не по с-ред но по Балканските војниОваа операција наречена „Воената акција наРоманија“ беше базирана на три точки, ситемошне значајни за реализирање на виталнитеромански прашања на Балканскиот Полуостров:1. Во решавачките мигови на Балканскиот Полуостровмораше да се чуе и гласот на Романија.2. Политичките и организациските државни тенденциина Романија, која како сосед на балканскитесојузници има општествени и економскиинтереси да се одржи постојана рамнотежа.3. Националното прашање претставено со:а. обезбедувањето на областа Добруџа;б. регулирањето на статусот на сонародницитеод Македонија.Grunberg, стр.7Кои биле виталните романски интереси вопредвечерјето на војната? Во колкава мерасе разликуваат тие од интересите на другитезавојувани балкански земји?Има ли сличности меѓу ставот на Романцитеспрема Бугарија и ставот на другите балканскинации спрема Османлиската Империја?Можело ли во ситуација на војна да сеостварат романските интереси без да доведатдо војна?Прашања и задачи за делот IIаНаправете истражување за записите на ентузијазмот на регрутите за војната во два случаја:(а) во почетокот на Балканските војни и (б) во почетокот на Првата светска војна. Споредете гибалканските и западноевропските документи и обидете се да ги најдете заедничките елементи.Замислен дијалогПоделете се во две групи и со помош на документите дадени во овој дел обидете се да гиаргументирата двете позиции: (а) за војната и (б) против војната.IIб. Источното прашањеII-11. Опис на Источното прашање, од еденфранцуски историчар, 1898A. Исламот наспроти христијанствотоДолго време Источното прашање беше ограниченона односите меѓу Османлиската Империја ихристијанските држави на Европа. Не можеше нида биде поинаку со оглед на тоа што единственитепроблеми со кои беа соочени европските политичарибеа независноста на подунавските кнежевства18 или на Грција, војната меѓу Русија и Турцијаза превласт на Црното Море, автономијата наЕгипет, внатрешната организација и административнитереформи, под европско влијание, на ОсманлискатаИмперија, дипломатските односи меѓухристијанските сили и Султанот. (...) Значењето штому се дава на изразот „Источно прашање“ требалода биде пошироко. За да го најдеме најдоброторешение на проблемите што ги набројавме погоре,треба со нив да се соочиме во контекст на историјатана целиот исламски свет. Политичките (иопштествените) проблеми на нашата современоствеќе нема да се прикажуваат како европски прашањатуку како глобални, бидејќи Пекинг, Кејптауни Њујорк се исто толку вовлечени колку и Париз,Лондон или Берлин. Ние сме обврзани да се соочимесо политичките проблеми според значењето18Влaшко и Молдaвијa50

БАЛКАНСКИТЕ ВОЈНИшто го имаат тие за глобалниот развој.(Треба) јасно и кратко да се изложи Источното прашањево неговата поширока смисла, како историјана односите меѓу исламот и христијанскиот свет. ОдVII до XVII век, во текот на илјада години, исламотсе рашири низ цела западна и јужна Aзија, СевернаAфика и Јужна Европа, наметнувајќи ја својатаверска и политичка власт. Во средниот век самоШпанија и неколку медитерански острови успеајада £ се измолкнат на неговата власт. Напорите нахристијанска Европа со Крстоносните војни да јазапре муслиманската инвазија се покажаа слаби,па христијанските држави се најдоа во ситуацијада мораат да бараат сојузник и клиент во ОсманлискатаИмперија. Но од XVII век наваму ОсманлискатаИмперија почна да слабее поради злоупотребатана сопствената власт и просперитет, аможеби и уште повеќе поради неспособноста даги асимилира окупираните народи. Таа од нив неуспеа ниту да создаде единствен народ, ниту да гиприспои кон Турците кои докрај останаа освојувачизалогорени на непријателска територија.Б. Османлиската Империја и балканскитенародиШто се однесува до европска Турција, конкурентскитебарања на Бугарите, Србите, Грците и Aвстријаоневозможуваат какво и да е меѓусебноразбирање. Имаше период кога меѓу сите непријателина Турција, Грците беа сметани за природнинаследници на овие европски области. ИмашеГрци кои сонуваа како Цариград повторно станувагрчки. Но нивните соништа беа оневозможени. Порадиомразата спрема своите христијански конкуренти,многумина од Грците можеби и ќе ја прифатеатурската хегемонија, да беа Турците способнида организираат вистинска администрација. ДенесБугарите се највоинствениот народ на Балканот,најбрзо развиени и со најстабилна и активна влада.Тие веќе окупираат голем дел од Тракија и гошират погледот кон цела Македонија. Сепак, овојселски народ без индустрија и трговија, сè уште, емошне сиромашен. Тие не можат да им се спротивставатна воените операции и се задоволуваатсо постојаните отстапки што им ги прави Султанотпоради нивните закани со напади кои фактичкиникогаш не се реализираат. Бугарија и Романија£ го блокираат патот на Русија која веќе не можеда дојде до Цариград по копно. До Цариград можеда стигне единствено преку Мала Aзија, но неманикогаш да им дозволи на Бугарите да се населатна Босфорот. Aмбициите на Бугарите спрема Македонијане се испречуваат толку пред Србија, којасе чини неспособна да ја обнови Голема Србија одсвоите соништа, туку пред Aвстрија, која со окупирањетона Босна е принудена да го сврти погледоткон Солун. Во тој случај Македонија ќе бидецелосно одвоена од Бугарија и разделена меѓуЦрна Гора, Aлбанија и Грција.В. Европскиот концертТака, на пример, Француско-рускиот сојуз немашезабележително учество во неодамнешнитекомпликации на Истокот, туку претставувашесамо диригент на европскиот концерт, концертво кој инструментите беа во хармонија само когамолчеа. На крајот на краиштата, ако го следимеегоистичното мислење изведено од нашите интереси,политиката на статус кво очигледно за насе најсигурна солуција. Единствено таа не носиопасност од случајно избивање на една европскавојна, чиишто обем, траење и последици никој неможе да ги предвиди.Driault, стр. 66-67; 72-73; 75.Овој текст претставува извадок одпредговорот што го напишал ГабриелМано за книгата на неговиот студент ЕдуарДријо за Источното прашање. Габриел Мано(1844-1912), професор на Школата за практичнистудии (Ecole Pratique des Hautes Etudes) ина Колеџот на Франција (Coll¢ge de France),е основачот на позитивистичката историја воФранција. Едуар Дријо (1864-1947) бил професорпо историја и географија на Сорбона.Што е главното значење на Источнотопра шање според Габриел Мано? Какое прикажано Источното прашање во вашитеучебници?51

ПОЛИТИКАТАXX сл. 16 Прекрасно страшило, карикатура на Е. Муановиќ (Белград, 1912)Објавена во рускиот весник Искра 45, 1912.Текст под сликата: Aвстриецот: Стража! Кражба!52

БАЛКАНСКИТЕ ВОЈНИXX сл. 17 Крава за молзење (османлискакарикатура, 1909)Но на сите им беше летнала чивијата од паметот.Тие не можеа да допуштат дека ќе можепобедоносната бугарска армија да биде тепанаи цврсто веруваа во нејзината победа. Јас имистакнав дека Бугарија ќе ги има против себеи великите сили од Aнтантата коишто засегасе посилни во Европа. Освен тоа, докажувавдека истите тие велики сили - во случај Бугаријада победи - нема да дозволат да бидатповредени интересите на Србија и Грција.Напротив, тие тврдеа дека великите силиимале интерес од победата на Бугарија, бидејќитаа на таков начин би зазела доминантнаположба на Балканот и би можела да го осигуримирот во овој дел на Европа. Дури по тоаБалканот во иднина не би бил пожариште навојни и востанија.Јас не можев да си замислам поголемаидиотштина од таа...Мартулков, стр. 275-276.Која била, според авторот, улогатана Големите сили во балканската политика?II-13. Циркуларно писмо од рускиот министер за надворешни работи Сазонов дорус ките дипломатски претставништва востранство, 18 октомври 1912Kalem, 22 јули 1909 во Brummett, стр.172.Текст под сликата: Турскиот војник:Вие доста молзевте. Оставете нештои за газдата.Погледнете ги двете карикатури: когопрет ставуваат различните ликови.Како е прикажана политиката на Големитесили спрема Османлиската Империја?II-12. Улогата на Големите сили, споредеден македонски револуционер од ВелесМИНИСТЕРСТВО ЗA НAДВОРЕШНИ РAБОТИЦИРКУЛAРНО ПИСМО ДО РУСКИТЕДИПЛОМAТСКИПРЕТСТAВНИШТВA ВО СТРAНСТВОСанкт Петербург, 18 октомври, 1912Од почетокот на интензивирањето на кризатана Балканот следниве две точки му беа јаснопредочени на Царското министерство:1. дека избивањето на војна на Балканот еречиси неминовно и дека2. иако е неопходно да се стори сè што е можноза мирот во регионот, исто така, е неопходноистовремено да се подготват мерки за локализирањена војната, доколку дојде до неа.Само кога ќе бидат постигнати тие две цели,ќе може да се обезбеди директен контакт со виенскиоткабинет. (...)Aко продолжиме сега да ја оценуваме денешнатаважност на овие акции, прво морамеда обрнеме внимание на „декларацијата за неповредливостна територијалниот статус кво“ и53

ПОЛИТИКАТАвторо, неопходно е, исто така, да се биде свесенза следниве прашања:Општо е познато дека оваа декларацијабеше тесно поврзана со еден друг фактор - декаи Големите сили ќе преземат одговорност заостварување на реформите. A кој ги спречи вотоа? Балканските земји? Не, тие само се распрашуваа за значењето на гаранциите што гину деше гореспоменатиот договор. Напротив.Го лемите сили не £ понудија на Турција никаквакатегорична декларација и Турција одговоридека нема да дозволи странска интервенција идека самата ќе ги спроведе неопходните реформи.На тој начин, второто прашање во врска содекларацијата - спроведувањето на реформитеод страна на Големите сили - пропадна порадитоа што Турција не дозволи странска интервенција.Ова, според наше мислење, го негира првиотдел: декларацијата за неповредливост натериторијалното статус кво. Но како и да е, ниево тој поглед нема да им создаваме пречки забалканските земји.Доколку во оваа смисла прашањето за состојбатана статус кво не претставува за наспрашање од суштинска важност, ние силноќе инсистираме, во случај на негова повреда,да бидат земени предвид следниве основниточки:1. отсуството на интерес кај Големите силиво врска со територијалните зголемувања и2. принципот на „еквилибриум“ во компензацијатамеѓу балканските земји засновани врздоговори направени при нивниот сојуз.Потпис: СазановII-14. „Добар монарх“Балканската война илируската оранжева книга, стр. 19-21.Во оваа криза Императорот добро се држи,подобро од сите нас (...). Спокоен е, ги решавапроблемите со свест и прецизност што сеприродни за него. Неговата способност на 83години да донесува одлуки мора да се почитува.Императорот сака мир (...). Тој сака даго надмине спорот со Србија и да го оправдапрекарот „Император на мирот“ што му го дадеЕвропа. Но ако се покаже неопходно, стариотнема да се колеба...Hrvatski pokret, 2 декември 1912. 19Дали знаете како навистина се однесувалимператорот Франц Јозеф за времена балканската криза? Дали бил решителенили се колебал? Се согласувате ли со описотна австрискиот монарх даден во овој текст?II-15. Напис во еден романски весник, 16јуни 1913 - денот на бугарскиот напад наСрбијаСрпско-бугарскиот судирШто се однесува до Aвстрија, таа ги поддржуваБугарите, бидејќи не сака да види како на Србитеим расте моќта. Србија претставува еден вид иредентистичкианекс кон Хабсбуршката Монархија.Српското население во Унгарија жестоко се борипротив идејата за унгарска држава. Со анексијатана Босна и Херцеговина, Aвстрија го зајакна српскиотиредентизам и затоа Aвстрија ги поддржуваБугарите со кои таа нема никакви судири од етничкаприрода.Viitorul, VI, бр. 1921, 16/29 јуни 1913, стр. 1.II-16. Извадок од книгата на еден романскиполитичарНема сомнение дека војната меѓу балканскитесојузници е подготвена во Виена. Aвстро-Унгаријапо секоја цена сака да го спречи ширењетона Србија. Грофот Берхтолд се надевашена поддршка од бугарскиот крал Фердинанд иод романскиот крал Карло Први. Со оглед натоа што наредбата на Фердинанд до неговатавојска да ги нападне Србите се совпадна соуверувањето дадено од Виена дека може дасмета на помошта од Романците...Diaconescu, стр. 34-35.19Нaписот се појaвил во еден aвстриски весник и оттaму е преземен во Хрвaтски покрет.54

БАЛКАНСКИТЕ ВОЈНИЗошто политиката на Aвстро-Унгаријаим била важна на балканските земји?Каква била улогата на Aвстро-Унгарија вовнатрешните балкански односи за време наБалканските војни?XXсл. 18 Европа и бесните деца (романскакарикатура, 1913)II-17. Распределба на воениот пленКрајниот пораз на Турција нема да биде и крај набалканската трагедија. Во тоа никој не се сомнева.Нациите кои го создадоа балканскиот сојузвеќе започнаа битка за освојувања и територии.И сосема природно може да се очекува, со огледна секуларното ривалство меѓу овие народи инивниот ограничен менталитет, дека најкритиченмиг во развојот на настаните јужно од Дунавќе биде мигот кога сојузниците ќе треба да гораспределат воениот плен. (...) Под урнатинитена европска Турција се појави нов вулкан кој засекогашќе го потресува мирот во Европа. Еднатаква ситуација не може да се лекува со половичнимерки и платонски интервенции. Европа имаморална обврска да покаже огромна енергија ишто побргу да им стави крај на натпреварите иборбите што го исцрпуваат балканскиот свет.Весникот Mişcarea, Букурешт, 20 март/2 април 1913.Furnica, IX, бр.20, 17 јануари 1913, стр. 9.Текстот под карикатурата:Европа и бесните деца: зошто бабатазбор не рече за Балканската војна.Прашања и задачи за делот IIбКако гледале балканските народи на улогата на европските сили во балканскиот судир?Каква била политиката на различните европски земји на Балканот?Замислен дијалогПоделете се во групи кои ќе ги претставуваат различните европски сили. Обидете се даги претставите интересите што секоја европска земја ги имала на Балканскиот Полуостров какои нејзината позиција спрема Источното прашање.55

ПОЛИТИКАТАIIв. Исчекување и објава на војнатаII-18. Не очекувајќи војна во ОсманлискатаИмперијаВо сите наши различни милјеа немаше никојкој помислуваше дека ќе има војна со Бугарија,а камоли со четирите балкански земји. Сите,од сите правци, велеа: „Тоа е блеф“. Сепак,тоа веќе подолго време беше очигледно. Тиемали држави, заедно со Русија и Aвстрија,не можеа да ни остават време еден денповторно да зајакнеме. Да потраеше режимотна Aбдулхамид, немаше да дојде до војна,затоа што политичарите на тие мали и големисили беа совршено свесни дека овој режимможеше бргу да доведе до резултати за кои итие сонуваа.Izzet-Fuad pasha 20 , стр. 33.Под кои услови војната немало да сеслучи, според Изет Фуад-паша?Кого обвинува тој за војната?II-19. Објавата на Џорџ Први 21 на војнатапро тив Османлиската Империја, 5 октомври1912 22 .ДО МОЈОТ НAРОДНашата света должност спрема нашата драгаземја, нашите поробени браќа и човештвотоналагаат државата, по неуспехот на мировнитеобиди да им ги обезбедат човековите правана христијаните под турска власт, да гоземе оружјето и да му стави крај на нивнотострадање што трае веќе со векови.Грција, заедно со нејзините сојузници коисе инспирирани од истите чувства и обврзанисо истата должност, влегува во света борба заправда и слобода на подјармените народи наОриентот.Нашата војска и морнарица, целосносвесни за својата должност спрема нацијатаи христијанството, помнејќи ја националнататрадиција и горди на својата моралнасупериорност и вредност, со верба влегуваатво борба, подготвени да ја дадат својатачесна крв за да им ја вратат слободата наугнетените.Грција, заедно со своите сојузници, ќесе бори за оваа света кауза по секоја цена;повикувајќи ја божјата помош во оваа целоснооправдана борба на цивилизации, извикуваме:Да живее Грција, Да живее нацијата.Gardika-Katsadaki, Margaritis, Το Αιγαίο...II-20. Бугарскиот крал Фердинанд објавувавојнаМанифест до бугарскиот народ5 октомври 1912За време на моето 25-годишно владеењејас секогаш работев во мир за прогресот, засреќата и славата на Бугарија. И сакав Бугаријада продолжи да го следи тој пат.Но судбината реши да биде поинаку. Дојдевреме кога целиот бугарски народ мора да гоостави својот мирен живот и да земе оружје врака за да исполни една света должност. ЗадРила и Родопите, нашите браќа по крв и вера,20Изет Фуaд-пaшa бил генерaлен инспектор нa осмaнлискaтa коњицa и порaнешен комaндaнт нa Третиот мешaн aрмискикорпус нa Трaкијa.21Џорџ Први, „крaл нa Елините“ (1863-1913), бил вториот син нa крaлот нa Дaнскa, Христијaн Деветти. Роден воКопенхaген во 1845 годинa, зaгинaл од рaкaтa нa еден луд човек во Солун, нa 5/18 мaрт 1913 годинa.22Оригинaлен документ потпишaн од крaлот Џорџ, Е. Венизелос и членовите нa Кaбинетот.56

БАЛКАНСКИТЕ ВОЈНИдури и триесет и пет години по Ослободувањето,сè уште, ја немаат среќата да живеат со човечкодостоинство.Сите напори да се оствари тоа, не само одстрана на Големите сили, туку и од бугарскатавлада, не успеаја да создадат услови во коиовие христијани ќе се здобијат со човековиправа и слобода.Дојде крајот на нашиот мирен живот... за даим помогнеме на подјармените христијани воТурција, не ни останува ништо друго освен даго земеме оружјето. Веќе стана јасно дека тоае единствениот начин да им се заштитат животитеи имотите на тие луѓе. Aнархијата во Турцијаја загрозува и нашата земја. По колежитево Штип и Кочани, наместо на страдалниот народда му се дадат права и да му се задоволатбарањата, на што ние инсистиравме, турскатавлада нареди мобилизација на своите вооруженисили. Тоа му стави крај на нашето трпение.Хуманите христијански чувства, светатадолжност да им се помогне на браќата кога име загрозена егзистенцијата, честа и гордостана Бугарија, Ми ја наметнуваат должноста даги повикам под знамето синовите на земјатакои се подготвени да ја бранат.Нашата кауза е правична, славна и света.Со покорна верба во заштитата и помошта одсемоќниот Господ, му соопштувам на бугарскиотнарод дека војната за човекови права нахристијаните во Турција е објавена.На храбрата бугарска војска £ наредувамда навлезе на територијата на Турција! Заедносо нас против нашиот заеднички непријател исо заедничка цел ќе се борат војските на нашитесојузници, балканските земји - Србија,Грција и Црна Гора. И во оваа борба на Крстотпротив Полумесечината, на слободата противтиранијата, со нас ќе бидат чувствата на сителуѓе што ги сакаат правдата и прогресот.Фердинанд 23Кишкилова, Балканските войни.XX сл. 19 Туристичко патување(османлиска карикатура, 5 октомври 1912)Cem 41, 5 октомври 1912, стр. 8 во Heinzelmann, стр. 221.Неделниот магазин Џем се смета законкуренција, но и за наследник намагазинот Калем (молив). Како и Калем, Џем,исто така, имал дел на турски и дел на францускијазик. Насловот Џем доаѓа од презиметона издавачот Мехмед Џемил Џем. Првиот бројсе појавил на 10 ноември 1910 година.Превод:Туристичко патување!- Дајте ми билети за кружно патување Софија -Белград - Цетиње - Aтина, со отворено враќање.- Колку билети, ве молам?-За сега 7-800 000.23Фердинaнд Први Сaкскобурготски (1861-1948), гермaнски принц кој во 1888 бил именувaн зa кнез нa Бугaријa, a од1908 до 1918 влaдеел кaко бугaрски крал.57

ПОЛИТИКАТАII-21. Објава од командантот на Источнататурска армија, Aбдула-паша 24 до војницитеXX сл. 20 Балканот против тиранот, 5октомври 1912 (грчка литографија)8 октомври 1912Браќа по оружје и земјаци, решивме да гопоразиме непријателот кој гази по светата земјана нашата татковина. Утрешниот ден и денотпотоа ќе бидат најсветите денови на Бајрамот засекој муслиман. Крајниот пораз на непријателот,кој со години ја вознемирува нашата земја инашиот народ, и кој не ги остава на мира нашитебраќа кои живеат во Бугарија, мора да му бидесвета должност на секој муслиман. Затоа, секојофицер и секој брат војник треба да се бори догорчливиот крај за да ја спаси нашата татковина,каде што секој грст земја е натопен со крвта нанашите предци.Спасот на нашата татковина и на нашиот народќе зависат од храброста и решителноста што ќеја покажете вие во наредните два дена.Мои храбри и непокорни пријатели! Верувамдека гладот за одмазда што го чувствувате восрцата ќе биде гаранција за исполнувањето наоваа должност. Од досегашните судири што смеги имале со непријателот можеме да речемедека се тие кукавици и дека ќе се разбегаат штомќе налетаат на вистинска сила. Затоа, даденитенаредби мора да се спроведат.Aјде, мои драги деца!Напред!Запомнете дека ве чека среќа на земјата и ворајот. Господ е со нас, како и духот на Мухамед имолитвите на калифот на Земјата - нашиот драгСултан.В. Георгиев - Ст. Трифонов.Споредете ги текстовите II-19, II-20 и II-21.Подвлечете ги истите зборови и фрази.Какви чувства поттикнуваат тие?Кои се целите на војната според официјалнитеизјави на двата крала? Кои се целите навојната според османлискиот командант?Литографија во боја на тврд картон,55х41см / 62х47см / од колекцијата ИЕЕЕ, бр. 4951/1во Βαλκανικοί Πόλεμοι 1912-1913..., стр. 57.Најдете кој е кој на плакатот.Идентификувајте ги симболите и поврзетеги со клучните зборови од манифеститена грчкиот и на бугарскиот крал.Дали мислите дека Империјата е предодреденажртва, како што е прикажано на сликата?На кој начин влијае плакатот врз јавнотомислење?II-22. Очекувајќи ја војната во Србија,8 октомври 1912Белград, 8 октомври 1912Вчера по градот се пронесоа неповолни вести.„Мириса на мир!“ - велеа белграѓани, покри-24Aбдулa-пaшa бил комaндaнт нa Генерaлштaбот нa Источнaтa турскa aрмијa во почетокот нa Првaтa бaлкaнскaвојнa.58

БАЛКАНСКИТЕ ВОЈНИвајќи си го носот со марамче. Да му дадете наСрбинот да одбере: мир или колера? - тој и содвете раце ќе ја зграпчи колерата (...) Кога ќепочне војната? - прашуваат сите. Тоа го знаатсамо студениот ветрец што дувка од македонскастрана и министерските маси над кои долгово ноќта светат светилките. Но никој од нивне сака да проговори.Hrvatski pokret, 9-31 октомври 1912.II-23. Еден Бугарин го опишува располо жението на народот пред војнатаНа 5 октомври се одржа свечена јавна молитва.Фердинанд ја прочита објавата навој ната, а митрополитот Старозагорски,Методиј Кусевич, одржа говор. Ги паметамтие мигови како сон. Како што си одевмеод црквата, бевме длабоко трогнати, но истовременосе чувствувавме и сигурни декаќе победиме. Упорната борба за време наПреродбата 25 , која секогаш се водеше сохраброст и завршуваше со успех - за штонајнов пример е обединувањето на ИсточнаРумелија со Бугарското Кнежевство во 1885година, му донесе на бугарскиот народ големасамодоверба, па дури и, можам да речам,нова вера на национален оптимизам.Од друга страна, Шеиново, Шипка и Сливница26 покажаа дека Бугарите, сè уште, јапоседуваат неослабената храброст по којасо векови беа славни нивните предци. Преднас имаме силен непријател, но ја потценуваменеговата моќ. Баш е чудно: по пет векапод турски јарем, сега, откако владеевме соТурците во Бугарија само 34 години, ние гипотценуваме. Низ Бугарија масовно се мислидека Турција е држава на умирање. Повесниците Султанот секогаш е прикажанкако болен со завој околу главата. Бугарскитевојници толку често вежбаат пукање накукли со фесови, што веќе го сметаат Султанотза поразена страна.С. Радев 27 , Това, което видях.Што чувствувале обичните луѓе за војната?Зошто биле толку сигурни дека ќе излезаткако победници од војната?Каква била улогата на официјалната пропагандаво создавањето на таквите уверувања?II-24. Извадоци од два весника што излегувалена албански јазик во странство, вокои се изложени два различни става спремаПрвата балканска војнаA. Од еден весник објавен во БостонГолемиот собир на патриотите што се одржаво Бостон на 6 октомври 1912 година е исклучителеннастан во историјата на албанскотодвижење. Другите собири што се одржаа воAмерика ги изразија патриотизмот и идеалитена нашата младина. Но собирот на 6 октомврипокажа нешто неочекувано и мошне забележително,бидејќи беше нешто ретко: сакам да зборувамза неговото политичко значење.Не е без значење да се соберат патриотитеод сите страни на Aмерика и едногласно даизјават дека интересот на Aлбанија е тоталноединство со Турција против балканските земји.Aлбанија се наоѓа во опасност да биде поделенаи можат да ја спасат само нејзините поддржувачии пријатели.Овој собир е причината која изврши делумновлијание врз османлиската влада да ги заштитиправата на Aлбанија, на Лондонската конференција.Не може да се оспори дека во интересна Турција, доколку не сакаше веќе да ја штитиAлбанија, ќе беше да им го даде на Грција,Србија и Црна Гора она што тие го бараа и дасклучи мир со тие кралства, и тогаш ќе £ оста-25Бугaрскaтa преродбa: период во бугaрскaтa историјa (од крaјот нa ХVIII век и ХIХ век), што го кaрaктеризирa знaчителенекономски и обрaзовен подем.26Шеиново, Шипкa, Сливницa: историски местa познaти по големи бугaрски победи во ХIХ век.27Симеон Рaдев (1873-1967) - бугaрски историчaр, публицист и дипломaт.59

ПОЛИТИКАТАнеше само да се соочи со Бугарија. Но нашитеобединети акции ја смекнаа, а нашата политикаја натера да ги увиди своите грешки и штетатанаправена во минатото, така што таа сака да нèнагради со уверувањето дека Јанина, Скадари, ако е можно, Битола ќе бидат дел од новатаAлбанија.Dielli (Сонце), 19 декември 1912, стр. 1.Б. Од еден весник објавен во СофијаОваа програма на четирите обединети сили епожелна, па затоа албанската нација не требада се обединува со Турција и да се бори сооној што е веќе осуден на смрт. Таа треба даго крене гласот и да си ги побара своите праваод Големите сили. Треба на целиот свет да мусе каже дека албанската нација е под ропствои дека веќе четири години се бори и бара автономијана Aлбанија.„Mbi Aleancen Ballkanike” (За Балканскиот сојуз),Liri e Shqiperise (Слобода на Aлбанија)12 октомври 1912, стр. 1.Dielli (Сонце) бил неделник што воБостон го објавувал еден од најугледнитеалбански интелектуалци, Фаик Коница.Liri e Shqiperise (Слобода на Aлбанија)е друг неделник на албански јазик, што воСофија го издавал Кристо Луараси, патриоти интелектуалец.Кои се двата става спрема војната и сокои аргументи се користи секој од нивза да ја поткрепи својата идеја?XXсл. 21 Збогување - Во Софија и во ЦариградСпоредете ги двете слики. Кои серазликите и кои се сличностите?L'Illustration, t. SXL (1 јули - 31 декември 1912), стр. 301.60

БАЛКАНСКИТЕ ВОЈНИII-25. Извадоци од Договорот за сојуз меѓукралствата на Грција и Србија, потпишан на19 мај (1 јуни) 1913Член 2Во случај на делба на територијата на европскаТурција, која по крајот на сегашнава војнаќе им припадне на балканските држави сомировен договор (...) двете Високи договорнистрани преземаат на себе дека нема да влегуваатво никаков посебен договор со Бугарија,дека меѓусебно ќе се помагаат и дека секогашќе дејствуваат во согласност, заемно поддржувајќиги своите територијални барања и граничнителинии определени подолу.Член 3Двете Високи договорни страни, сметајќи декае од витален интерес за нивните две кралстваниедна друга држава да не лежи меѓу нивнитетеритории западно од реката Вардар (Aксиос),изјавуваат дека ќе си помогнат една на другатака што Грција и Србија ќе добијат заедничкаграница (...)28Рускиот цaр.Skoko, стр. 405-408.XX сл. 22 Црногорците ја поздравуваат об јавата на Војната, 1912Балкански рат у слици и речи 6, 24 февруари (9 март) 1913.II-26. Објавата на црногорскиот крал Никола,27 јули 1913Црногорци!(...) Опиен од постигнатите успеси и славатана сојузниците, четвртиот наш придружникпосака насилно да ги приграби нашитезаеднички придобивки, не осврнувајќи се нина божјата правда, ни на татковскиот суд нанашиот Цар Покровител 28 (...) Бугарите, заведени,се одделија од нашето словенскојато (...) удрија на своите браќа и сојузници.Бугарите треба да се запрат со истотооружје и да се научат да ги почитуваат заемнитеинтереси и словенското заедништво.Оваа одлука ја носам со тешко срце, заштоќе мора рака со рака да се сече, ама неможеше поинаку. Душата ми ја обзема тагашто морам да ја бодрам вашата храбростда ги одбиете бугарските напади, но негувамнадеж дека од нашата заедничка сојузничкакрв, кога ангелот на мирот ќе ги раширисвоите крилја над Балканот, ќе никне младои јако дрво на словенската заедница (...)Никола,на Цетиње на 27 јули 1913.Балкански рат у слици и речи 23, 14 (27) јули 1913.II-27. Објавата на грчкиот крал Константин,21 јуни 1913До Мојот народ!Го повикувам Мојот народ во нова борба.От како создадовме сојуз со другите хри сти јанскидржави да ги ослободиме на ши те несреќни браќа,со радост ја дожи ву ва ме победата што ја донесезаеднич ката бор ба, пропаста на тиранијата итри ум фот на грчките сили на копно и на море.По разената Империја им ги отстапи ослободенитетеритории на сите сојузници заедно. Грција,со нејзината постојана правичност и со договоритесо двајца од сојузниците, посака пријателскаделба на ослободените региони во согласност соправата на секоја нација и предложи несогласувањатада се решат со арбитража. Но, алчниот61

ПОЛИТИКАТАсојузник Бугарија одби каква и да е дискусија илиспогодба и посака самата да го приграби поголемиотдел од плодовите на заедничката победа,не признавајќи ги ни етничките права и жртвитена другите, ни каква и да е друга рационалнапотреба за рамнотежа. Користејќи се со секаковвид измами и произволност, и заборавајќи на ослободителнатакауза на војната, на обврскитеспрема сојузниците, на горчливото искуство нахристијанските народи на Полуостровот порадинивното исконско потекло или на извонреднитерезултати постигнати со нивната соработка,Бугарија отиде дотаму што се обиде да поведенеослободителна војна, се сврти против своитесојузници, повредувајќи ги и кршејќи ги нивнитеправа, и со тоа ја оскверни светоста и каузата назаедничката борба.Со оглед на бесрамното однесување на Бугарија,должноста на другите сојузници стана сосемајасна. Тие мораа уште еднаш да ги збијатредовите и да го одржат единството пред лицетона незаситната алчност на нивниот поранешенсојузник и да ги одбранат своите витални интереси,одбивајќи ги хегемонистичките барања иобезбедувајќи рамнотежа меѓу државите на Хемус(планината Балкан), која е толку неопходназа нивната мирна коегзистенција.Грчкиот народ, во тесна соработка со Србија иЦрна Гора, и убеден во светоста на каузата, повторного зема оружјето во нова борба за огништеи олтар.Ги повикувам мојата војска и морнарица, кои јанаправија Грција поголема, да ја продолжат нивнатаблагородна борба и ослободените од турскататиранија да ги спасат од заканата од ново,уште пострашно ропство. (...)Оваа нова борба е исто толку света колку и борбатаГосподова чијшто благослов сега го повикувам,„зашто кралот верува во Исус и во милостаГосподова“. (...)Балца, 20 јуни 1913 29 .Службен весник на Кралството Грција 121, 21 јуни 1913.Споредете ги текстовите II-26 и II-27:кое е значењето на зборот „брат“ водвата случаја. Идентификувајте го значењетона истиот збор во текстот II-20.Објаснете го значењето на фразата„да ги одбранат своите витални интереси...мирна коегзистенција“. Споредете ја овааидеја со идејата за рамнотежа меѓу европскитесили во истиот период.II-28. Весниците и јавното мислење во Романија во предвечерјето на романската инвазија на Бугарија во Втората балканскавојнаA. Сакаме војнаОд сите страни на нашата земја, од сите нашисрца се слуша само еден звук, извикан во еденглас:Сакаме војнаВо Романија нема останато сила која може даја спречи војната: секој што би застанал спротиструјата, ќе биде здробен од ударот на нејзинитебранови. (...)Романскиот народ - и секој Романец - денесчувствува дека голема Бугарија ќе претставуванационална опасност: политичка, етничка иекономска опасност за Кралството Романија и зацелата романска нација. (...)Оваа војна е чисто превентивна војна. Ниесакаме да ја обезбедиме иднината на нашатаземја, сакаме да ја елиминираме опасноста штоможе да ја загрози и сакаме отсега натаму даживееме во мир, да се развиваме самостојно, вокорен да сосечеме секаква закана.Universul, XXXI, бр. 176, 29 јуни/12 јули 1913, стр. 1.Б. Толпата беше огромнаТолпата беше огромна. Имаше многу плакати воврска со војната и од илјадници усти се слушнаизвикот „Мобилизација!“ (...)Декретот за мобилизација предизвика бура одвоодушевувања. Во Букурешт доитаа резервисти29Документ потпишaн од крaлот Констaнтин, премиерот Е. Венизелос и членовите нa кaбинетот.62

БАЛКАНСКИТЕ ВОЈНИод најдалечните центри, возовите се преполни,луѓето качени озгора на вагоните пеат и се полнисо живот: уште колку ли има до големата војна.Bacalbasa, стр. 116.Зошто е „големиот сосед“ националнаопасност? Дали го сметате овој исказ завистинит?Најдете ги и објаснете ги разликите меѓуовие текстови и објавите на војна на грчкиот ина бугарскиот крал против Османлиската Империја.XX сл. 23 Хора - традиционално романскооро во кое се фатени романски војници напат кон Бугаријанивната слабост што ќе им ја покажеме ние.Денес Романија се наоѓа во улога на вешт ихрабар хирург кој треба безмилосно да засечево месото за да го отстрани сето зло што мусе заканува на животот на целиот организамод неговите корени. Нашите воени дејства надругата страна на Дунав денес треба да бидатвистински хируршки операции, а не само средстваза привремено спуштање на температурата,оставајќи нè пред заканата дека утре тааповторно ќе се качи уште повисоко.Miscarea, V, бр. 152, 8/21 јули 1913, стр. 1.Идентификувајте ги и анализирајте гиелементите на пропаганда во овој текстII-30. Декларација на бугарскиот премиерСт. Данев 30 , за романската инвазија наБ угаријаGazeta Illustrata, II, бр. 31, 13 јули 1913, стр. 4.II-29. Напис во еден романски весник за причините и целите на романската инвазија наБугаријаНие вечно ќе останевме под заканата од бугарскитетопови и со војната пред нашиот праг,ќе беше забавен процутот на нашата нација.Но ако сега уште од почеток Бугарите ја почувствувааттежината на нашето оружје и притисокотна нашиот јарем, засекогаш ќе се откажатод своите аспирации, дрски и неодмерени заЗавчера премиерот и министер за надворешниработи д-р Данев ја поднесе следнава декларацијапред Народното собрание:Дами и господа членови на Парламентот,Од вчера на Бугарија и се закануваат новиопасности. Во 6 часот вчера навечер, романскиотамбасадор во Бугарија ме извести декароманската влада и издала наредба на својатавојска да навлезе во Бугарија. Нивниот мотиве дека, од една страна, Романија ја задржалацелосната слобода да дејствува во случај навојна меѓу балканските земји, додека од другастрана, војната веќе избила и, згора на тоа,ние сме ја испровоцирале.Јас само би сакал да кажам неколку збора занашите односи со Романија. Вие сите знаетедека нашите односи со Романија отсекогашбиле пријателски. (...) Затоа бугарската влада,имајќи ги на ум поранешните пријателскиодноси меѓу двете земји, ја смета акцијата наРоманија за неоправдана. Според нашето ми-30Стојaн Дaнев (1858-1949): прaвник, професор, политичaр, водaч нa русофилскaтa Прогресивно-либерaлнa пaртијa;премиер (1 јуни - 4 јули 1913).63

ПОЛИТИКАТАслење, романската влада, независно од тоакакви причини имала за таквата акција, не требалода оди во крајност, за што ние одбивамекаква и да е одговорност.Господа! Романската војска зазема делови нанашата земја кои во моментов се населенисамо со старци, жени и деца. Во ваква ситуацијане доаѓа предвид никаков вооружен отпор.Затоа, за да спречиме каква и да е акцијаод тој вид, им наредивме на нашите пограничнистражи да се повлечат, а цивилните службеницида останат на своите места и да се обидатколку што е можно да ги смират луѓето.Освен тоа, ние само можеме да протестирамепротив оваа неоправдана инвазија врз нашатататковина. Стоиме на овие позиции; позициитена воспоставениот поредок и правда, а го ставамеслучајот пред судот на европското јавномислење, надевајќи се дека нашите права ќебидат правилно оценети.Бугарија, бр 230, 30 јуни 1913; Мир, бр. 3929;Народна волја, бр. 36, 1 јули 1913; Народ, бр. 15,2 јули 1913 во Кишкилова, Балканските войни.Прашања и задачи за делот IIвСпоредете ги сликите 21, 22 и 23. Какви чувства пренесуваат и какви чувства имаатнамера да предизвикаат? Обидете се да најдете други слики од вашата земја, кои илустрираатчувства спрема војната.Замислен дијалогПоделете се во групи: а) Бугари, б) Грци, в) Срби и обидете се да дискутирате за вашитеправа врз Османлиската Империја. Објаснете, со своите национални идеи, зошто требада добиете определен регион од Османлиската Империја.64

Трето поглавје:Општествата во војнаБАЛКАНСКИТЕ ВОЈНИВо секоја војна, општествата што учествуваат во неа се истовремено и обединети и поделени.Во почетокот на војната тие се обично обединети во нивните крајни идеали и стремежот за победаи постепено се соочуваат со бруталноста на војната. Во исто време тие се поделени, и тоа несамо врз политичка основа, туку и врз основа на реалноста: додека мажите се по фронтовите,жените, децата и старите дома постојано стравуваат дека ќе ги загубат своите најмили. Секојобид секојдневниот живот да се живее нормално, едноставно, е невозможен. Војната, практично,навлегува во секоја пора на животот. Секој поединец, било да е во првите редови или во заднината,придонесува кон максималните напори што доброволно или принудно ги прави општеството.Воените фронтови отсекогаш биле местото каде што се создавала официјалната историја.Деталните описи на победите и на поразите, како и на вештите или на катастрофално лошитеманеври, се само една страна на она што се случува, страната на воените фронтови. И победитеи поразите создаваат галерија на идеализирани натприродни херои и ситуации кои ја сочинуваатмитологијата на секоја војна. Балканските војни не се исклучок во тој поглед. Но, она што несомненопревладува во секое лично сеќавање е ужасното лице на војната: илјадниците умрени, ранети иосакатени, крајната изнемоштеност и ерупциите на насилство.Во заокружената слика на Балканските војни значајно место заземаат и многубројни паравоенигрупи - составени, често, од распуштени вооружени банди или чети. За разлика од редовните војскиво кои владее соодветна воена дисциплина, овие групи биле главниот носител на најголемиот бројнасилства врз цивилното население во воените подрачја. Опожарувањето на селата на „другите“и традиционалното четништво, исто како и присилната промена на верата и миграцијата, станааинтегрален дел од историјата на овие војни.Ова поглавје има цел да создаде еден поурамнотежен поглед на животот што за време наБалканските војни го воделе и војските на фронтот и цивилното население на фронтот и во заднината.Aкцентот го ставаме врз доживувањата и искуствата на војниците од различни националности, зада ја покажеме истоветноста на страдањата, но и особеноста на војната како доживување коегенерира и чувства како што е другарството.Улогата на жените е, исто така, документирана од две перспективи: (а) идеализираната жена- како мајка или херојка и (б) жените на фронтот или зад фронтот, како болничарки, мајки исопруги.Понатаму, националните судири на фронтот се одразувале и врз положбата на малцинствата задфронтот. Христијаните во Османлиската Империја и муслиманите во балканските нации-држави гиследеле несигурност и принудно раселување.Конфликтните погледи во повеќето извори имаат цел да ги демитологизираат херојскитенационални прикажувања на војните и да ја покажат сложеноста на војната.65

ОПШТЕСТВАТА ВО ВОЈНАIIIа. Воените фронтовиXX сл. 24 Бугарската војскаL'Illustration, јануари-декември 1913, стр. 249.66

БАЛКАНСКИТЕ ВОЈНИIII-1. Како српската војска ја доби Ку мановската биткаБитката траеше два дена и една ноќ. Турцитебеа зазеле исклучително добри позициишто на време ги имаа утврдено и вешто камуфлирано.Воените аташеа на странскитесили, кои по битката ги испитаа кумановскитепозиции заради натамошно проучување,тврдат дека според изборот на позициитеи начинот на утврдување може јасно да севиди дека Турците имале одлични командантикои во детали ги знаеле сите правилана модерното војување и кои во Кумановскатабитка ги примениле тие правила восекој поглед и со целосно разбирање. Фактотдека Србите брилијантно ги победија иги потиснаа од утврдените позиции е самодоказ за способноста на српските офицерии неизмерната храброст на српските војнициносени од идејата за Косовска одмазда!Би биле неправедни спрема противникот,што не е одлика на нашиот народ, ако не јаспомнеме и храброста на турските војници.Цели два дена и една ноќ - безброј пати заборавајќина смртта - тие се обидуваа со нападда ги пробијат нашите редови и успеајадури и многупати да ги одбијат нашите напади,сè до оној миг кога нашите војници непочнаа да бијат со бајонети по целата должинана фронтот, цврсто решени биткатада ја завршат со бајонетска пресметка еденна еден, како многу години порано на Косово- па нека се види кој ќе победи. Во тојмиг безмалку стоте илјади Срби имаа самоедна цел - победа или смрт, како смртта нажртвите на Косовската битка. Турците, чијахраброст во никој поглед не може да се оспори,не можеа да го истрпат тој налет, каковпрочем ни која било друга војска, заштокога сто илјади херои ќе решат да одат восмрт и влегуваат во огнот со цврста решеност„Никогаш нема живи да се вратиме!“,непријателот мора да биде поразен без огледна неговата големина.“Балкански рат у слици и речи, Бр.2, 27 јануари(9 февруари) 1913.XX сл. 25 Последен поздрав (Кумановскатабитка)Ратни албум Ристе Марјановића 1912-1918.Споредете ги текстот и сликата. Далисликата одговара на описот на битката?III-2. Заземањето на Солун од страна нагрчката војскаСО ТЕЛЕГРAМA Е ОБЈAВЕНО ЗAЗЕМAЊЕТОНA СОЛУНКРAЛОТ Е НA ПAТ КОН СОЛУН СОСПЕЦИЈAЛЕН ВОЗЗаземањето на СолунИако во последните 24 часа се очекувашеСолун да биде заземен, веста дека грчкатавојска влегла во градот вчера доведе доизлив на неопислива радост, кога најпрвинAтина, а потоа и преостанатите делови наГрција почувствуваа огромно олеснувањекое ги следи сите големи настани и извирадиректно од душата на нацијата. Судејќиспоред борбата што се водеше против Турција,никому не му се веруваше дека грчкатавојска ќе успее толку бргу да триумфира воовој велик македонски град. A победата - чиизагуби по долгата и тешка битка се сразмернина важноста на тој настан, особено во овагодишно време кога треба да се преминуваатнадојдените реки и урнатите мостови штозад себе ги оставил непријателот - добивауште поголема важност, поради иронијата67

ОПШТЕСТВАТА ВО ВОЈНАсо која европската јавност реагираше наобјавата на Грчко-турската војна и со огледна многубројноста на непријателските силисо кои мораше да се бори нашата војска.Грчките војници го ослободија првиотмакедонски град, како што пред тоа ги ослободијаи другите покраини кои порано беатурски, но отсекогаш биле апсолутно грчкии населението кое до вчера беше под турскоропство може сега слободно да го дишевоздухот на слободата; робовите можат даги кренат главите и да ја прослават слободата.Грчката крв пролеана за оваа кауза,како росна капка ќе го оживее овенатотоцвеќе на македонската слобода. Никој не етажен поради тоа. Родителите кои слушнааза загубата на своите синови во светата битказа нивната земја ја благословија нивнатасудбина, а мајките што пролеаја солза госторија тоа затоа што разбраа дека смрттана нивните најмили им донесе слобода наилјадници наши браќа. Нивните сестри нетажеа. A малите братчиња беа тажни затоашто немаа среќа да му се приклучат на тојблагороден триумф. Остварувањето на идеалитена нацијата им донесе, барем на некоинаши сонародници, чувство на сеопшта,бескрајна радост. Секое грчко срце, секојгрчки ум, каде и да се наоѓа на планетава,свртено е сега кон македонските полиња.Со влегувањето во Солун грчкитесили внесоа уште една славна страница вогрчката историја, обезбедувајќи си чест ипочит за својата моќ.Embros newspaper, Aтина, 27 октомври 1912.Гледате ли сличности во описите наКумановската битка и освојувањетона Солун?Можете ли да ги идентифику ватепретерувањата? Каква цел имаат тие?XX сл. 26 Грчкиот принц-престолонаследник влегува во СолунЛитoграфија во боја на тврдкартон, 42х62см / 44х62см/ од колекцијата ИЕЕЕ, бр.4951/99 во Βαλκανικοί Πόλεμοι1912-1913..., стр.103.Од која национал ност селу ѓето што го поздравуваат грчкиотпринц-престолонаследник?68

БАЛКАНСКИТЕ ВОЈНИXX сл. 27 Бугарскиот крал Фердинанд на урнатините од тврдината КавалаL'Illustration, јануари-декември 1913, стр. 17.Споредете ги сл. 26 и сл. 27 Како се прикажани двете личности? Кое е симболичнотозначење на двете слики?69

ОПШТЕСТВАТА ВО ВОЈНАXX сл. 28 Грчко-бугарско „братство“Adevarul, XXV, бр. 8353, 11 декември 1912, стр. 1.Превод:Во Солун, бугарскиот крал го бакнагрчкиот крал. Бугарите ги окупираа солунскитевисови со топови! (телеграфски новинскиизвештај)Фердинанд: Aјде да се бакнеме, а ти можешда го бакнеш Солун за збогум.III-3. Српскиот војник им помага на турскитедецаКаков е српскиот војникСочувствување со противникотСите поголеми градови во новоослободенитеподрачја се полни со бедна, гола ибоса, гладна и жедна турска сиромаштија.Нивните хранители и бранители им заминааво војска да ја бранат Империјата,оставајќи ги жените, децата и старите беззаштита. Од страв за непријателот ги напуштијадомовите и сè што имале во ниви дојдоа во градовите со надеж дека тукаполесно ќе најдат заштита. Гладот ги натерада питаат за парче леб. Па затоа воновоослободените градови човек не можеда прошета по улиците без да му додеватурската сиромаштија која моли да добиенешто за да купи храна.Еден офицер ми ја раскажа следнава сценаод Кавадарци:Кавадарци е полн со турска сиромаштијашто умира од глад. Во еден ќош, накамен седеше еден обичен српски војники во скутот му седеа две Турчиња, еднотона едното колено, а другото на друготоколено, а тој и двете ги беше гушнал сорацете. Во едната рака држеше војничкилеб, а во другата - бајонетот. Со бајонетотсечеше парчиња од лебот, и првото парчему го даде на едното дете, второто на друготодете, а третото си го касна самиот. Гигледав отстрана и срцето ме доболе штонемав фотографски апарат да ја сликамтаа извонредна сцена на љубов на српскиотвојник спрема децата на поразениотнепријател и неговото сочувствување сонивната несреќа.Балкански рат у слици и речи, бр.12, 7 (20) април 1913.Дали се ваквите хумани дела карактеристичниза некоја определена нација?Што покажуваат тие?Дали мислитедека ваквите дела од сочувство се можниза време на војна?Дали сте читале за некое хумано делоизвршено од „противничката страна“ вовашите учебници?Дали верувате дека е ова вистинскаслучка или е можеби само пропаганднаприказна?70

БАЛКАНСКИТЕ ВОЈНИXX сл. 29 Турски деца им салутираат на српските војници, 1912L’ Illustration, t. CXL, 1 Јули- 31 Декември 1912, стр. 373.Текстот под сликата: На „маргините“ на војната.Војнички поздрав до војниците од деца кои не се свесни дека £ припаѓаат на поразената страна.III-4. Риза Нур ги објаснува причините заосманлискиот поразЗа битката на Љуле БургасВелат дека некои војници во Генералштаботвикале: „Бегајте ... што стоите уште тука? Готовое. Секој си е за себе“. Така некои војнициизбегале од фронтот. Се создала непотребнапаника. Војниците кои ја почнале паникатабиле Бугари. Мислам дека е тоа точно. Вонашата војска имаше Грци и Бугари, и тиени беа поданици. Сите тие беа предавници.Многумина од нив со години се бореа противнас. Ова ни е за поука. Aвтократијата бездруготоа го искусила илјадапати досега, штомне сакаше за војник да прими никого кој нее муслиман. Очигледно имала зошто. Тие(унионистите) велат: „Ова е устав. Не можеда има такви работи. И тие се граѓани. Тиени се партнери и во добро и во зло.“ И тоае точно, но таква е ситуацијата. Турчинот етој што секогаш го плаќа данокот во крв. Тоје оној што умира. Турската нација одумира.Да, и странските елементи исто така требада умираат, точно, но тие предизвикаа таквакатастрофа. Некои велат дека паникатаја предизвикале унионисти кои, божем, викнале„бегајте“ ... нашата војска од Румелијае поразена од Србите. Таа се повлече длабоково Aлбанија. Велат дека албанските баталјониизбегале од фронтот. Србите во тоавреме ги измамиле Aлбанците и ги натера-71

ОПШТЕСТВАТА ВО ВОЈНАле да го направат тоа. Тоа е точно. Грцитеја опколија Јанина. Таму Вехип-паша и братму Есад-паша поставија цврста одбрана.Командантот на војската, Aли Фуад, покажаголемо јунаштво и беше ранет. И албанскитевојници ја напуштија Јанина. Турските војнициги снајде глад и болест. Херојски ја бранеаЈанина долго време, но на крајот и Јанинападна. Хасан Риза-паша покажа големо херојствово Шкодер (Скадар). Благодарениена него опсадата на Шкодер потраја долговреме. Хасан Риза беше бесценет војник. Нона крајот Aлбанецот Есад-паша, кој еднашпорано имаше појдено кај Aбдулхамид даго натера да абдицира, намести да го убијатХасан Риза. Неговата смрт е голема загубаза Турците. Есад беше ништожник. Подоцна,по независноста, Aлбанците го убија инего, но кое е фајдето од тоа? Така падна иШкодер. Командантот на Солун, AлбанецотТахсин-паша, го даде Солун без борба и безникаков услов. Велат дека за тоа зел париод Грците. Оваа низа од настани покажувадека Aлбанците се оние што ги предизвикааовие несреќи. Одличен доказ да се види штозначи да ставиш странски елементи на важнипозиции. Овој кабинет беше навистинаглупав.Riza Nur, Hayat ve Hatiratim.Кои биле причините за поразот според авторотна мемоарите? Зошто тој вели декавојници требало да бидат само муслиманите?III-5. Мајорот Милован Гавриловиќ рас ка жувакако го фатил Шукри-паша 31Мојот дваесетти полк требаше да го заземеКазан Тепе. (...) Беше пречекан со силен оган,особено од артилериско оружје. (...) Сепак,полкот решително одеше напред, и тоа во широкбран и со бајонетите ја разбиваше турскатапешадија. Немаше веќе никакво сомнениево нашата дефинитивна победа. И навистина,на ѕидините набргу се развеаја бели знамињаи еден пратеник на Шукри-паша му пријдена еден од офицерите на дваесеттиот полк,изречно барајќи го командантот на српскатавојска, Степа Степановиќ, за да преговара сонего за предавање (...)Офицерот ме одведе преку темните казаматидо пред самата канцеларија на Шукри-паша.Штом се отвори вратата од канцеларијата, јасвлегов. Шукри-паша и сиот негов штаб станаа.Му пријдов, го поздравив по војнички и во тојмиг, кој никогаш нема да го заборавам, му сеобратив со зборовите:- Екселенцијо! На мајорот на српската војскаМилован Гавриловиќ му е чест да ве известидека од овој миг сте под заштита на српскатавојска.Намерно ги избегнував потешките изразикако „заробеник“. Веднаш го замолив заедносо своите офицери да ги прими најискренитечеститки од сета српска војска за херојскатаодбрана на Едрене.- Јас, одговори Шукри-паша со возбуден глас,уште отпорано знаев дека српскиот народ едобар и храбар народ. За време на оваа војнаво тоа и лично се уверив.Веднаш ме претстави на другите генерали ина целата свита и ми понуди да седнам. Најсвечениотдел од освојувањето на Едрене заврши.(...)Времето одминуваше и јас морав да го прекинамтој пријатен разговор. Ја замолив неговатаекселенција да се оддалечам и да излезам.Само што излегов, во тврдината пристигнаеден бугарски офицер и ми соопшти дека едојден со налог да го приведе Шукри-паша.- По чиј налог? - запрашав.- По налог на генерал Иванов.- Имате ли легитимација?- Немам!- Јас Вас не Ве познавам, му реков спокојно.- Сите ние сме под командата на генерал Иванов,одговори тој.31Шукри-пaшa бил комaндaнт нa турскaтa војскa опколенa во тврдинaтa Едрене.72

БАЛКАНСКИТЕ ВОЈНИ- Точно. Сите офицери се под командата нагенерал Иванов, но кој ми гарантира менедека Вие, воопшто, сте офицер? Мене ми требаатлегитимации и овластувања за да ви гопредадам Шукри-паша. (...)Пак застанав пред Шукри-паша.- Екселенцијо, му реков, тука е еден бугарскиофицер кој вели дека за Вашата екселенцијае подготвен стан. Доколку вашата екселенцијасака, може веднаш да појде таму. A доколкупак сака ноќва да остане и да ги средиработите, може сосема спокојно да преноќитука. (...)Така беше сторено. Шукри преноќи во нашетоутврдување во коешто беше и заробен.Балкански рат у слици и речи 13, 14 (27) април 1913.По петмесечна опсада и жестокинапади на бугарската војска и двесрпски дивизии и исто така херојската одбранана османлискиот гарнизон, на 13март 1913 година, сојузниците го зазелеглавното утврдување во Тракија, Едрене.И бугарскиот и српскиот командант тврделедека одбранбената линија ја пробиленивните војници и дека се тие единствени„победници“. Слични расправиисе воделе и околу разни други места, коиподоцна влијаеле врз јавното мислење ина пишаната историја на сите балканскиземји.III-6. Извештај на француското воено аташево Софија, во кој се вели дека тврдинатаЕдрене ја зазела бугарската војска22 април 1913.Односите меѓу Бугарите и Србите деновивесе крајно напнати, а докази за тоа можат дасе најдат во разни ситуации.Една од тие ситуации е окупацијата наAдријанопол/Едрене.Бугарските единици на источниот сектор, потешки борби, ја освоија главната позиција. Итокму поради тоа Турците се предадоа и надругите сектори, ги напуштија своите позициии му ја предадоа тврдината на непријателот.Прегледот на овие позиции покажува декана сите други сектори, освен на источниот,материјалот е неоштетен, бидејќи жестокиотбугарски напад не оставил време тој дабиде уништен.Сепак, српските весници тврдат дека нивнитедивизии самите ги освоиле главните позициина нивните сектори.Тие, исто така, тврдат дека Шукри-паша мусе предал на дваесеттиот српски полк. Носпоред изјавата што на рускиот амбасадорво Србија, г-нот Некљудов, му ја дал командантотна бугарската гарда, полковник Мархолев,него тие го фатиле на 13 (26) наутро.Дваесеттиот српски полк бил само подоцнаовластен да го чува. Матарел 32Балканската война през погледа на един французин(Балканската војна видена од еден Французин).Кој го освоил Едрене според мајоротГавриловиќ? Дали знаете за некојдруг спор околу тоа кому му припаѓа победата?III-7. Едрене падна - статија во еден романскивесникПо, речиси, петмесечна изолација од странана турската војска, непријателска опсада,глад и предавање изнудено со недостиготод храна и, се разбира, муниција, падотна ова упориште не може да биде победани на Бугарите.Турците не треба да се чувствуваат засрамени,зашто овој свет град не се предадетуку беше заземен во налет по очајничкаборба по која вечно ќе се памети храброто32Мaјорот Мaтaрел е фрaнцуското воено aтaше во Софијa од мaј 1912 до aприл 1913 годинa.73

ОПШТЕСТВАТА ВО ВОЈНАиме на Шукри-паша. Херојскиот отпор наградот на Хадријан донекаде ја рехабилитираОсманлиската Империја која моралносе искомпромитира со срамните порази исе чувствуваше повредена поради тоа штоЕвропа не ја прифаќа.Како го објаснува авторот падот наЕдрене/Aдријанопол? Кого симпатизираавторот? Обидете се да објаснитезошто.Adevarul, XXVI, бр. 8443, 15 (28) март, 1913, стр. 1.XX сл. 30 Смирувањето на турско-бугарскиот судир, романска карикатура, 1913Furnica, IX, бр.52, 29 август 1913, стр. 12.Превод:Смирувањето натурско-бугарскиот судирТурција го испушта Едренеод рацете... Обединетитеевропски сили решијада £ го вратат.74

БАЛКАНСКИТЕ ВОЈНИIIIб. Животот на фронтотIII-8. Од планината Старац до Битола:Днев никот на еден воен обврзник воДу навската санитетска единица (Ку ма -новската битка), кој ја илустрира сос тојбата во српската војска12 октомври (1912)(...) Болничари има малку, а и оние што гиима се имаат испоскриено по болничкитесоби, па не ги посетуваат кутриве што си гижртвувале животот и спокојството на своитенајмили домашни.Е сега замислете им го гревот на кутривекога гледаат како другарите умирааткрај нив, не од раните или од болка, тукуод ноќниот студ и без помошта на ониечијашто должност е да бдеат над нив,проколнув ајќи ги и молејќи ги болничаритеи одговорни те да им помогнат на тие штожртвуваа сè, па дури и своите животи, задоброто и сла вата на нашата заедничкаТатковина. Aма што да се прави, одговорнитена тоа не помислиле.Така ни помина цел ден. Нашиот лекар д-рМеѓера неуморно трчаше околу ранетите,иако си имаше своја работа во колоната, иколку што можеше им ја олесни состојбатана кутрите ранети (...) Се слуша страшноофкање на оние на кои раните веќе им сеоладиле. Срцето ни се кине кога го слушаменивното жално лелекање.Командантот наредува да им дадат водазашто, како што самите велат кутрите, никапка вода не добиле за да си ја угасатжедта. Цела ноќ низ ноќната тишина одекнувашелелекот на ранетите.13 октомвриРанетите страшно лелекаат. Сваривмееден котел чај, па им однесовме и на секогому дадовме да испие по еден филџан.Ех, колку ни се сиротите благодарни! „Господнека ти дари секакво добро.“ „Ова ебаш добро“, велеа многумина. Други, пак,изнемоштени да не можат дури ни да проговорат,ќе нè погледнеа толку благо имило, од очите можеш да им ја прочиташблагодарноста. Ноќта многумина испоумреаод студот и дождот што врнеше предзори.Еден, сиромав, умрел седејќи навален солактот на сандакот со муниција. Изгледашекако да седи нешто замислен. МајоротМилан Поповиќ, мислејќи дека е жив, мупријде и му понуди чај и кога овој не му одговори,го загледа подобро и виде дека емртов. Му пријдов да видам кој е, и од ливчетошто му висеше на градите прочитавдека е селанец од Жарково 33 . Еден ранеттурски војник кој лежеше меѓу нашите војници,кога нè здогледа ги склопи рацете ипочна да нè моли да му дадеме вода, викајќи:„Aман, кардаш, аман“ и уште нештошто не го разбравме. И нему му дадов филџанчај и го покрив со слама и шаторско крило.(...)Балкански рат у слици и речи, бр. 7, 3 (16) март 1913.Што мислите за авторот на текстоти како му помогнал тој на турскиотвојник? Зошто ранетите не ја добивалепотребната нега?III-9. Страдањето на коњите, пренесеноод еден турски поручник 34Од вчера нема престанато да врне. Ноќта јаминавме под шатор, а коњите врзани. Покиснавмедо гола кожа. И стоката многу настрада.По долгите маршеви и сите маневришто ги направивме, кутриве животни заслужијамалку повеќе комфор, но што може дасе прави?33Село во близинaтa нa Белгрaд, денес белгрaдско предгрaдие.34Поручникот Селим-бег во својот дневник ги опишaл оперaциите водени во Трaкијa од септември до октомври1912 годинa. Дневникот е објaвен нa фрaнцуски јaзик во 1913 годинa.75

ОПШТЕСТВАТА ВО ВОЈНА(...) Денешниов слободен ден ќе го искористамза да си ги средам белешките и да се погрижамза мојата убава маска Кара Чебек (ЦрнаМајмунка). Кутрото животно, таа уште отсегаизгледа уморно, а јас мислев на неа да госпроведам целиот потфат.Selim, стр. 28-29.XX сл. 31 Пренесување на ранети војнициод пристаништето во СолунAтина во Балканските војни 1912-1913.III-10. Состојбата на бугарската војска воТра кија, опишана од еден Французин24.03.1913. Кога се изнемоштени, луѓето лесносе разболуваат. Санитарната состојба во некоиединици беше крајно лоша уште на влегувањево Турција. Само што ја мина границата, Седмиотпешадиски полк мораше да биде изолиранво логорите, бидејќи во него се беа појавиле30 случаи на тифус. Но кога турската војскакоја имаше изгубено голем број луѓе порадиболести беше заменета со војската пратеназа Чаталџа, состојбата по логорите стана навистинасериозна. Непретпазливата бугарскакоманда заборави на основните превентивнихигиенски мерки: во близината на логоритенемаше полски клозети, а наоколу незакопанилежеа човечки и животински трупови. Накратко,неколку дена откако нашата војска пристигнаво Чаталџа, изби колера. Беше јавено декаимало 15 000 случаи на колера, но само неколкубиле фатални.Беа преземени енергични мерки: промена иподобрување на логорите, беше издадена експлицитнанаредба да се пие само вриена вода,а непослушните да се стрелаат и на луѓето даим се даде одмор.Денес ми се чини дека колерата е совладана:луѓето кои се одмориле сега можат да си гивршат обврските.A што се однесува до нивните ранети, Бугаритекон нив се однесуваа со истата небрежности незаинтересираност како и спрема целатакампања. Се разбира, за нив беа преземенинекои мерки, но на повеќето доктори задолженида ги спроведуваат тие мерки, воопшто неим беше грижа и ранетите ги погледнуваа когаимаа време.Во оваа војна имаше безброј свирепи сцени.Бугарите ќе платат за тоа, бидејќи многуминашто можеа да бидат спасени, умреа порадинивната незаинтересираност спрема ранетите.Бројот на нивните умрени неодамна пораснаод 30 000 на 32 000. Од 50 000 ранети многуминаостанаа инвалиди поради отсуствотона нега. Тоа е огромна загуба, ако се има наум дека тие луѓе ќе £ требаат на Бугарија занејзиниот економски развој по Војната.Балканската война през погледа на един французин(Балканската војна видена од еден Французин).XX сл. 32 Чешкиот лекар д-р Јан Левит, вокругот на болницата на Српските сестриБалкански рат у слици и речи 2, 27 јануари (9 февруари) 1913.76

БАЛКАНСКИТЕ ВОЈНИIII-11. Еден хрватски доктор ги пренесувасвоите чувства по посетата на бојното полекрај реката Марица„Патот кон Дринополе“„Откако ја добивме пропусницата од по мошникотна генерал Степановиќ и откако се распрашавмекако да стасаме дотаму, тргнавме кон Дринополе.Има околу 35 километри од Мустафа-пашадо Дринополе. (...)По час и половина пешачење нè стаса еднапразна воена кола со мошне добри коњи.Кочијашот беше еден српски војник кој со радостнè собра и по час и половина стасавме во селотопо име Кемл, каде што беше српската пионерскачета што го градеше мостот преку Марица.Командантот на четата, капетан Ружиќ, когого најдовме во шатор како чита весник, штом муја покажавме пропусницата и му рековме коисме, најљубезно нè прими и нè одведе заеднода ги разгледаме земниците (визби под земја)во кои војниците, во огромен котел, си вареаграв за јадење. Земниците се сосема удобни. Вонив собира по 12 војници, малку се повисоки одчовек, има дури и прозорци со големи шишињашто служат како стакло, а на земјата се посланисламарици. Војниците во нив се чинеа бодри ивесели (...)Кога од мостот се вративме во логорот, капетанотповика едно момче со шоферска капа и мунареди да го подготви автомобилот за да нè однесена позициите. Aвтомобилот му е доделенна располагање на генерал Рашиќ и момчето мувели на капетанот дека генералот му забранилда вози без негова дозвола кого и да е, но капетанотму нареди, на негова одговорност, данè одведе нас, „милите браќа кај што ќе посакаме“.Со автомобил околу ДринополеВојниците ги најдовме во близина на топовите,шеткаа, пушеа, си ја чистеа војничката облекаи носеа вода. Времето беше убаво, воздухотсвеж, но не студен, а сонцето топло, така штопосакавме да останеме до следниот ден и дапреноќиме во земниците. И ќе го сторевме тоада не нè застрашеше докторот со карантин воМустафа-паша, во случај да останеме до утредента.Војниците беа многу радосни што ги посетивме,па за да ни се заблагодарат, ни покажаакако ги полнат топовите со шрапнели и гранатии за спомен ни подарија садови од нераспрснатитурски шрапнели.Војниците ни кажуваа како сега, по долготрајновежбање и контрола, и двете страни добро гаѓаат,па сепак малкумина гинат и мал број топовиим се оштетени затоа што се добро засолнети.Штом се покаже некој на виделина, непријателоттоа место веднаш ќе го сотре со оган. Aко некојсе качи на брдото, таму нема криење, зашто насиот овој голем простор околу Дринополе немани дрво ни грм, само ситна трева. За време наноќниот бој, сè е осветлено со турски рефлекториод кои досега само еден е искршен, но иСрбите со своите рефлектори ги осветлувааттурските позиции.Сега за време на примирјето често се среќаваатсо турските војници на неутрална зона. Турцитеим даваат цигари, а овие ним леб. Од разговоритезабележиле дека турските војници мислатоти Турците ги освоиле Ниш и Пловдив и декаја опколиле бугарската војска во Мустафа-паша,па не им се верува дека Дринополе е опколеноод сите страни.Најдовме голем број српски војници во друштвои пријателски разговор со бугарски војници.Храбрите војници ни раскажуваа уште многудруги работи за своите битки, и крај Дринополеи крај Куманово, и ние уште ќе ги слушавме дане требаше брзо да се вратиме во Мустафа-паша.Весникот Hrvatski pokret, 28 декември 1912.Хрватските и словенечките докториоделе како доброволци во балканскитеземји за време на војните, за да гилекуваат ранетите. Aвторот на овој текст,д-р Т., отишол во Едрене со препоракаод бугарскиот Црвен крст, заедно со еденсловенечки и со еден бугарски доктор.77

ОПШТЕСТВАТА ВО ВОЈНАОпишете го животот на војниците набојното поле за време на прекинотна огнот. Дали бил ист како и за време набитките? Што мислите, каков бил живототво рововите? Дали бил „удобен“, какошто го опишува д-р Т.? Што мислите, одкои мотиви оделе докторите на бојнотополе? Каков бил ставот на д-р Т. за таавојна и за војната, воопшто? Како војницитеги пречекувале докторите?III-12. Изет Фуад-паша 35 раскажува како дошлодо тоа турските војници да немаат леб15 декемвриОд многу страни истовремено чув дека нашитевојници се веќе два дена без леб... Веднашспроведов истрага: од мене ја криеле вистинатадека „Рамнодушниот“ 36 Хадемкој ги организиралработите така за да ни наштетинам. A кутрите наши војници не се пожалијадо последниот миг. Храбри луѓе, нема што!Од исклучителна ков.Штом ќе се потпише мирот, ќе организирамеголем воен фудбалски натпревар меѓу себе,меѓу „абдулистите“ 37 и „назимистите“ 38 во врскасо одговорностите. Каква случајност, каквасреќа да не £ припаѓаш на ниедна страна.Сè повеќе и повеќе се потврдува оваа работасо лебот, дека, всушност, не бил дистрибуиран.Од сите страни, од сите воени редови,секој го обвинува „Рамнодушниот“Хадемкој.Работата е дојдена до лудило. Командантоте збудален, командантите на четите се збудалени,сите сме збудалени.Има луѓе што три дена не јаделе леб. Преднас е пругата, а зад нас лежи престолнината.16 декемвриСте биле ли некогаш во животот опколенисо 21 000 мажи што четири дена не добилелеб? Еве, јас сум во таква ситуација.Izzet-Fuad pasha, стр. 255.Зошто Изет Фуад-паша го нарекува инспекторот„Рамнодушниот“?III-13. Извадок од мемоарите на еден ро манскивојникКога ја чув пресудата имав уште моралнасила останато во мене за да не ми треба ничијапомош. Еден човек ми рече едноставнои со тивок глас: Ова е азиска колера! Моитесоборци стоеја до мене и ме гледаа со исплашенипогледи. Сфатив дека одненадежво нивните очи станав апокалиптичен ѕвер.(...) Но кога на еден од нив, кој ми беше поблизок,му ја соопштив мојата, се чинешепоследна желба, и го задолжив со поракиза моите најблиски кои ме очекуваа дома,во сите нивни очи видов вистинска и нескротливаболка... И покрај сето тоа, никој неми подаде рака на заминување. (...) Заминавво собата за карантин. Можам да речамдека ниту очајував, ниту бев многу тажен.Имав само едно преовладувачко чувство.Се гледав себеси и чекав. (...)Имав среќа набргу да им се вратам на полкоти на моите соборци.Sadoveanu, стр. 276-277.Можете ли да го проследите ширењетона колерата на БалканскиотПолуостров? Од каде дошла? Зошто ивојниците и цивилите се плашеле од тааболест?35Види јa фуснотaтa 20 зa Изет Фуaд-пaшa.36Тоa е прекaрот што јaс му го дaдов нa нaшиот инспектор (белешкa нa aвторот).37Aбдулa-пaшa, комaндaнтот нa источнaтa војскa.38Нaзим-пaшa, министерот зa војнa.78

БАЛКАНСКИТЕ ВОЈНИXX сл. 33 Грчки логор во близината на КсантиВасилеос Сурапас емигрирал воAмерика кога имал осум години. Когаво 1912 година избила војната, се вратил воГрција за да £ се приклучи на војската. ПоВојната се вратил во Aмерика.Доколку од горниов извор се снимисцена за филм, кој жанр би бил најсоодветен?Како се совпаѓа ова со традиционалниотепски опис на Балканските војни? Даликражбата на живината што е опишана водокументот претставува чин на насилствоили прашање на опстанок?Aтина во Балканските војни 1912-1913.III-14. Извадоци од дневникот на грчкиотдоб роволец Василеос СурапасСтасавме во едно бугарско село. Таму најдовмемногу кокошки, патки, мисирки и гуски.Им се стрчавме со камења и сабји и набргусите од баталјонот во рацете носеа по дветриптици, јајца и други работи. Јас ја фативединствената мисирка што можеше да сенајде. Потоа продолживме да се движимекон мостот. Бевме вистинска глетка! Некоиги беа заклале своите птици, други ги скубеа,а трети трчаа лево-десно по нив. Можешефилм да снимиш! Кога конечно стигнавмедо мостот, го најдовме 19-тиот баталјонкако го чува. Ние ја презедовме стражата,го поставивме логорот и запаливме оган зада си го испечеме пленот. Јас запалив големоган и ја испеков мисирката. Немав сол, па јанаполнив со сирење и ја испеков до перфекција.Тежеше околу пет оки. Еден дел изедовво осум навечер, а остатокот, со детскарадост, си го спакував во ранецот. Ни наредијада го изгаснеме огнот и да легнеме, патака и сторивме. Во два часот по полнок нèразбуди постариот водник. Некои од нас мораада станат и да ја удвојат стражата, затоашто се слушнале гласови од другата странана реката.Trichas, стр. 175, 187-188.III-15. Моралот во бугарската војска, спореданализата на бугарскиот началник на Генералштабот, направена повеќе години поВој натаМоралот на нашата војска, воопшто, небеше висок. По толку скудност и болести,нашата војска беше депримирана. Долгитеполитички преговори ги вознемирија војниците.Сите ги беше фатила носталгија и сакаашто побргу да си одат дома. Освен тоа,воопшто не им се допаѓаше идејата да севоди војна против нашите сојузници и ситесакаа тоа да се избегне.Офицерите постојано го криеја фактот декаво сите единици имаше протести и побунапротив војната, затоа што заменик-командантотим се беше заканил дека ќе ги отпуштаако има нереди во нивните редови.Па така никој не можеше да ја каже вистината.Дефетистичка пропаганда од екстремнитеелементи имаше, но таа не беше толкуопасна колку внатрешното убедување на секојвојник дека братоубиствената војна немада донесе ништо добро.Земјотресот во Велико Трново и Горна Ораховица,исто така, придонесе за депримираноста.Фичев, Избрани произведения.79

ОПШТЕСТВАТА ВО ВОЈНАЗошто Фичев ја нарекува војната„братоубиствена“?III-16. Од мемоарите на еден романскиофицер за преминувањето на специјалниотпон тонски воен мост преку Дунав кај КорабијаШто знаеја сите оние неброени Романци штоотидоа да се борат на разни страни, за тоакаде одат и за што се борат? Внимателно гинабљудував кога ја минуваа последната штицана мостот и стапуваа на бугарска почва. Некоизапочнаа да пеат и да извикуваат, фрлајќи сиги капите во воздух, а други со тажен погледгледаа немо пред себе. Но најголемиот дел,и нема да згрешам ако речам осуммина насекои десетмина, веднаш се прекрстија, заштоне е ли нашиот Господ, исто така, и Господ наБугарите и ќе одбере ли Тој страна кога ќе гиварди животите на оние што отишле во војна.(...)Gane, стр. 27-28.III-17. Средба на турските и нацрногорските војници во Скутари/Скадар,откако градот се предал24 април 1913.Одејќи надолу кон пазарот, Црногорците гисретнаа турските војници кои беа тргналекон мостот од каде што требаше да сизаминат. Застанаа и поразговараа накусо.Црногорците им понудија бел леб и Турцитесо благодарност го прифатија, а некои однив за возврат им дадоа цигари. Некои оддовчерашните непријатели се ракуваа. Таквикратки епизоди имаше многу, а јавностаниту се мешаше, ниту покажуваше знаци натрогнатост. Подоцна тоа попладне, турскитевојници во колона се симнаа од Тепето изасекогаш го напуштија градот.Berri, стр. 252.Споредете ги текстовите III-15 и III-16:мислите ли дека има разлики во однесувањетона војниците со оглед дека вопрвиот случај се работи за неуспешна војна,а во вториот за „победничка“ војска?Можете ли да најдете места во текстовитекои укажуваат на заеднички елементимеѓу „непријателите“?Прашања и задачи за делот IIIбКакви биле искуствата на војниците на фронтот? Обидете се да ги идентификуватенегативните и позитивните искуства.Зошто во секојдневниот живот на фронтот воените непријатели стануваат пријатели?Пронајдете ги низ документите различните причини за незадоволството на војниците.Споредете го овој дел со делот IIв: дали искуството на војната го потврдува предвоениотентузијазам?80

БАЛКАНСКИТЕ ВОЈНИIIIв. Паралелната војнаIII-18. Писмо на Хипократ Папавасилиу дожена му AлександраСнефци, 23 јуни 1913Најмила жено,Во војната против Турците ти пишував од турскисела. Сега, за време на војната против Бугаритети пишувам од бугарски места. Повторно типишав пред два дена, љубов моја, веднаш побитката за Килкис (Кукуш) - нашиот голем триумф.Килкис беше дувло и свето место на Бугаритеи комитските банди, како и родното местона Данев. По битката тие го запалија. Тоабеше вистински спектакл - градот гореше двадена. Луѓето, сите Бугари, веќе беа заминати.Нашата војска, мила моја, постојано напредуваen gallopant, гонејќи ги избезумените Бугарикои бегаат како зајаци, неранимајковците. Тиебегаат премногу брзо за нас, но кога и да е ќеги стасаме - мора некаде да запрат. Не можешни да си замислиш, мила, каква глетка е оваавојна. Секаде каде што одиме наоѓаме очај ибеда. Турците кои, се чини, многу трпеле подБугарите, сега се одмаздуваат со тоа што им гипалат селата и имотите. Секогаш се гледа некоесело во пламен. Бугарите избегале. Немавеќе Бугари во Македонија. Чудовиштата засекогашси заминаа. Само да видиш какви кукавицисе: оние што ги фаќаме како заробеницисе тресат од страв.Многу сум среќен што оваа војна засекогашнè ослободи од тие насилници, нè запознаедни со други, ни овозможи да им ја тргнемелавовската кожа и да ги разоткриеме, да севиди како со својата дрскост го измамија овојсмешен и глупав свет да ги вика „Прусите наИстокот“! Незадоволни со она што го имаа, измамницитесакаа да си го приграбат и делотна сојузниците, на оние што им помогнаа воосвојувањата и без кои одамна ќе ги снемашепод Турците. Сега ќе изгубат сè што имаа. Тоаи го заслужуваат. Тие се жив пример за баснатасо песот и месото.Те чувствувам како постојано да си крај мене,тебе и нашите мили деца. Копнеам по тебе, нопобедата ми носи утеха и олеснување, бидејќинавестува дека нема уште долго да бидемеразделени. Не верувам дека војната ќе потраеповеќе од две недели.Што ли ќе каже сега Евгениј за Бугарите коитолку ги почитуваше?Со љубов,Твојот маж Trichas, стр. 318-319.Папавасилиу студирал во Военаташкола во Aтина и во Воената академијаво Берлин. Како офицер учествувалво Грчко-турската војна од 1897 годинаи во Балканските војни. Кралицата Олга ипринцот престолонаследник Константинму биле старосватица и кум на неговатасвадба (1909). Тој подоцна бил еден периодотпуштен од војската поради неговитеројалистички убедувања. Бил министер запоморски работи во диктаторската влада наМетаксас (1936-1941).Зошто победата му била важна наПапавасилиу?Каква била сликата за Бугарите во грчкотоопштество пред Балканските војни?Што би напишале вие во писмото до семејствотоако сте војници на фронт?Обидете се да најдете писма на војницикои учествувале во други војни во XX век испоредете ја нивната содржина.III-19. Карнегиевата комисија за меѓународенмир ги коментира „паралелните“ загубиод опожарувањето на села и егзодусот налуѓетоОпожарувањето на села и егзодусот на поразенотонаселение е нормална и традиционалнапојава во сите балкански војни ипобуни. Тоа е обичајот на сиве овие луѓе. Сè81

ОПШТЕСТВАТА ВО ВОЈНАшто самите го претрпеле, сакаат за возвратда им го приредат и на другите. Тоа може даго спречи само наредбата од Aтина, Белгради Софија, и тоа само во случај и црквата ивостаничката организација да стојат зад одлукатана Владата. Всушност, македонскатавостаничка „Внатрешна организација“ 39беше објавила општ повик на хуманост, носе чини тоа немаше голем ефект.Carnegie, стр. 73.Дали „опожарувањето на села и егзодусотна поразеното население“ е навистина„нормална и традиционална појава“?Се согласувате ли дека „опожарувањетона села“ и егзодусот на поразенотонаселение: а) е балканска традиција; иб) не се случило никаде на друго место воЕвропа или во светот?XX сл. 34 Урнатините на СерезCarnegie, слика 7, 8 и 9, стр. 86-87.39ВМРО (Внaтрешнa мaкедонска револуционернa оргaнизaцијa) - основaнa во Солун во 1893 годинa со зaдaчa дaпостигне целоснa политичкa aвтономијa нa Мaкедонијa.82

БАЛКАНСКИТЕ ВОЈНИIII-20. Бегството на муслиманите, октомври 1912Тргнавме, но беше, речиси, невозможно да сенапредува. Патот беше блокиран со запрежниколи, стока, жени и деца што се движеа безред. Тоа е нашето муслиманско население коесе повлекува кон внатрешноста. Кутрите луѓе!Сите се во солзи затоа што си ги напуштаатимотот и домовите: ужасот на војната веќе започна.Selim, стр. 24.III-21. Бугарската егзархија се обидува даги покрсти муслиманите кои зборуваат бугарскиОстанува да се спомене практиката што јаспроведуваат Бугарите на широко подрачје,да ги покрстуваат Помаците сосила. Помацитесе по раса и јазик Бугари, кои за време натурското владеење во еден период биле присилнонатерани да станат муслимани. Тие незборуваат турски и имаат задржано некои традиционалниелементи од своето христијанскоминато, но околностите обично ги направиледа бидат фанатични мухамеданци. Нивниотброј на новостекнатите територии изнесуванајмалку 80 000 лица и, главно, се концентриранисеверно и источно од Неврокоп.Бугарскиот Свет синод беше замислил ситенив масовно да ги покрсти и, притоа, често,можеше да смета на поддршката на военатаи на цивилната власт, а за паравоените групии да не зборуваме. Обично не било потребноотворено да се применува сила, и заканувањатаи демонстрацијата на сила биледоволни да натераат на покрстување целисела.Оваа политика е систематски спроведенаи уште многу пред избивањето на втората војна,Помаците во повеќето окрузи £ се покоруваана бугарската црква и покорно ги слушаапоуките на свештениците и на калуѓеркитешто Светиот синод ги беше испратил за даим ги пренесат христијанските догми. Овојпреседан, кој отскокнува од вообичаенатапрактика на толеранција спрема муслиманитево Бугарското кралство, мора да се вброиво најнедопустливите бруталности на војната.Aргументот на Светиот синод е дека штомПомаците биле сосила натерани во муслимани,тогаш е оправдано со сила да се стори иобратното.Carnegie, стр. 77.На Родопските планини, Бугарскатаегзархија со помош на паравоенитегрупи, се обидела да ги преобратимуслиманите бугарофони во христијани.Во почетокот таа акција ја поддржувалеразни националистички интелектуалци, аподоцна тоа станало и официјална државнаполитика.Зошто оваа практика се појавува завреме на Првата балканска војна?Каква била улогата на религијата во процесотна градењето на нациите на Балканот?Обидете се да ги најдете релевантните документиво Втората читанка.XX сл. 35 Конвој на бугарскиот Црвен крстCarnegie, слика 23, стр. 217.83

ОПШТЕСТВАТА ВО ВОЈНАIII-22. Бугарскиот Генералштаб официјалного осудува насилничкото однесувањеНAРЕДБA бр. 69 НA ЗAМЕНИК-КОМAНДAНТОТ ГЕ-НЕРAЛ М. СAВОВ 40 ВО ВРСКA СО БЕЗБЕДНОСТAНA ЖИВОТИТЕ, ИМОТОТ И ЧЕСТA НA НAСЕЛЕНИ-ЕТО НA ОСЛОБОДЕНИТЕ ТЕРИТОРИИЛозенград, 13 декември 1912До командата доаѓаат информации кои, зажал, нè наведуваат на сомнение дека некоилуѓе и офицери се осмелиле да се послужатсо пљачкање и насилство против цивилнотонаселение на освоените територии. Таквитекрајно неприфатливи и нехумани дела, одедна страна, ја компромитираат бугарскатанација, а од друга, ја разнишуваат довербатана нашите идни поданици, особено цивилнотомуслиманско население, во способностана нашата земја да ги чува нивната чест,имоти и животи. Затоа наредувам:1. Командантите на војската и воените началници,со итни и строги мерки да започнатпрогон за таквите дела извршени наподрачјето окупирано од нивните единици, асторителите веднаш да бидат изведени предсуд, независно од нивниот ранг и позиција.Сите команданти треба безмилосно да гиказнуваат таквите криминални дела или воспротивно самите да сносат одговорност.2. Мора да се преземат строги мерки за дасе воспостави ред и дисциплина во заднината.Секој што не £ припаѓа на војската илине работи за неа, мора да биде испратенназад во Бугарија. Секој што £ припаѓа навојската и со својата неодговорност ја компромитираслужбата во заднината, мора дабиде испратен на фронтот.3. Сите рангови треба да знаат дека цивилнотонаселение на окупираните територии,независно од националноста и верата, е подзаштита на нашите воени закони и секое неоправданонасилство и неправда спреманего ќе бидат казнувани според истите тиезакони. За таа цел, апелирам до сета военаи цивилна власт да соработуваат.4. На крајот, сакам да ве потсетам дека оваавојна ја започнавме во името на една повисокачовечка идеја, т.е. „да ги ослободимеовие луѓе од еден режим кој беше неподносливво неговото насилство и неправда“.Господ им помага на своите храбри бугарскисинови во таа благородна цел. Во овој мигапелирам до нив да не им дозволат на некоимеѓу нив, со такви постапки да го компромитираатова нивно големо и славно дело воочите на цивилизираниот свет.В. Георгиев - Ст. Трифонов.Кои биле главните закани за цивилитена освоените територии?Дали ваквите воени наредби имаат директенефект врз активностите на паравоенитегрупи или врз редовните единици?Aко имаат, тогаш во кои случаи?Aко го погледнеме датумот на издавањена наредбата, дали тоа значи дека до тојмиг насилството било дозволено?III-23. Воените уништувања по селата вобли зината на Скадар и агонијата на луѓетокои бараат „оправдана“ причина за нивнатанес реќа - сеќавање на Мери Едит ДурамНекои области беа толку пространи што митребаше три дена по десет до дванаесет часајавање да ги обиколам, да им помогнам и да се40Генерaл Михaил Сaвов (1857-1928) - познaтa бугaрскa военa личност. Тој повеќепaти бил министер зa војнa и имaголеми зaслуги зa основaњето нa бугaрскaтa војскa. Зa време нa Бaлкaнскaтa војнa бил именувaн зa зaменик-комaндaнт(комaндaнт бил сaмиот крал Фердинaнд). Тој е еден од иницијaторите и поттикнувaчите нa Вторaтa бaлкaнскa војнa.84

БАЛКАНСКИТЕ ВОЈНИвратам во Скадар. Така, во близината на Скадарпосетив околу 1 022 семејства чии куќи беаопожарени. Најжална работа од сè беше тоашто, речиси, никој од несреќните жртви не знаешезошто ги снашло тоа. Жените со прегладнетидеца прашуваа: „Зошто големите кралеви(силите) ги пуштија војниците да нè пљачкаати да нè убиваат? Ние ништо не им правевме?A тие ни ги зедоа козите, ни ги зедоа овците,ни зедоа сè, сè. A кога мажот ми се обиде да гиспаси овците, тие го отепаа. Куќата ни е опожарена.Умираме од глад по патов.“XX сл. 36 Сиромашните и гладни луѓе ја опседналеградината на Италијанскиот конзулат,Скадар (средината на јануари 1913)M. Edith Durham, стр. 296.Мери Едит Дурам била соработникна Кралскиот антрополошкиинститут, член на Кралскиот институт замеѓународни работи и автор на неколкукниги. На триесет и седум години Дурамдопатувала во црногорската престолнинаЦетиње. За време на патувањето ја пронашласвојата вокација. Во текот на дваесетгодини таа често доаѓала на јужниотБалкан, работејќи за разни организацииза помош, сликајќи сцени од селскиот животво водени бои и собирајќи фолклори народна уметност. Во наредните дведецении таа напишала седум книги забалканските работи. Битката за Скадаре засведочен запис за настаните што гидоживеала авторката пред, за време и поПрвата балканска војна.Berri, стр. 149.XX сл. 37 Бугарите им делат леб на гладнителуѓе од Aдријанопол/Едрене, април 1913L'Illustration, јануари-декември 1913, стр. 347.85

ОПШТЕСТВАТА ВО ВОЈНАIII г. Зад фронтотIII-24. Опис на Белград од еден хрватскиновински дописник„Пристигнување во Белград“„Се качивме по прочуената белградска калдрма,послана со тркалезни камења уштеод турско време. Кога одиш по неа како дагазиш на превртени чинии.Кога стигнавме до едни скали здогледавмевојник кому низ чизмите му се гледаа голитенозе. За да не му додеваат љубопитнитеминувачи, цело време викаше: „Вчера си гинамачкав чизмите, па стаорци ми ги изеле!“И брзаше да ги смени со други.Одејќи по широките раскопани улици со нискикуќи, на секој чекор среќававме војнициоблечени во сиви или модри облеки со сивинаметки и опинци. Нам, што сме свикнатида гледаме војници во лакирани чевли итешки цокули, ни е чудно кога во виенскитеилустрирани магазини ќе ја видиме српскатапешадија во опинци 41 . Но, по внимателнонабљудување ќе се види предноста наопинците во однос на чевлите. Опинците (исамиот ги имам пробано) се позгодни од чевлитезашто во нив, на она место, каде штосе спојуваат ѓонот и горниот дел, не влегуваатвода и кал, а освен тоа и полесни се(...) Aко на војникот роден во опинци му гиобујат нашите тешки чевли или чизми, тојво нив ќе се движи како кога нам на нозетеби ни закачиле ѓуле (...)По целиот пат среќававме војници и ониешто допрва ќе облечат војничко. Овие вториве,облечени во костенливи панталониод домашно платно, за кои загрепчанитеби рекле дека се турски, одеа со лесни иодмерени чекори, во придружба на своитежени, облечени во куси селски палта и сопоткренати здолништа за да не зацапаат вокалта (...)Постојано минуваа најразновидни војници,се строеја, маршираа рамнодушно и вредноја месеа калта по белградските улици.Ниските и мрачни гостилници беа полни соселани, додека жените стоеја на улица и гичекаа мажите да излезат (...)Овде се имаат толку навикнато на военатасостојба, што на белграѓани сите подготовкии метеж им се сосема вообичаенаработа, иако по кафеаните, на улица идома се зборува само за војната. Сеопштомислење е не дека ќе има војна, туку декамора да дојде до војна. „Само Франција дане ги замрси конците“, загрижено му велешеедно четиринаесетгодишно момче насвојот другар во аголот на чаршијата (...)Военото расположение масовно завладеало.Во „Народна одбрана“ една слугинка инсистирашеда ја заведат во сестринското орои да ја испратат на граница, протестирајќишто таму заминувале само госпоѓите кои,вели, подоцна само ќе ги соберат ордените(...)Посебно тажен и значаен е случајот намајорот Кесериќ кој се убил затоа што порадистарост не го примиле во војска (...)“Белград, 9 октомври 1912." Вчера попладнето во една улица ја сретнавсрпската коњица што се беше разлеала поулицата како море, заземајќи ја од едниотдо другиот крај.Јавајќи на вити коњи со развиорени гради,какви што наоѓаме по убавите слики коиги прикажуваат некогашните турски војни,војниците имаа мирно држење, а фактотдека тргнуваат во бој ја направи сликататаинствена и свечена. Кога на коњитепоминуваа покрај Военото министерство,засвире музика составена од труби во41Обувки нa бaлкaнските селaни.86

БАЛКАНСКИТЕ ВОЈНИразни големини. Почувствував како таавоена музика силно ме возбуди и в час мија потера крвта до срцето и назад. Во тиезвуци имаше и плач и радост и горчина. Сеслушнаа татнеж на топови, бојни извици идробниот звук на гуслите 42 кои на бојнотополе ги бодрат војниците (...)Појдов кон железничката станица. Ја чуваавојници. Сиот простор пред убавата имодерна станица беше преполн со селани иселанки кои ги испраќаа синовите во војна.Во очите на селанките не видов солзи. Самоедна жена облечена по градски и стиснатадо еден куп дрва, тапо гледаше во возовитекако непрестајно се разместуваа и свиреа.Нејзините големи црни очи беа зажарениод жештината и задржаните солзи#.Hrvatski pokret, 9-31 октомври, 1912.Весникот „Хрватски покрет“ го испратисвојот дописник Славко Ворошво Србија при крајот на 1912 година. Вомногубројните извештаи (објавени од 9 до31 октомври 1912) под наслов „Патот конбалканското боиште“ тој го опишал Белградво предвечерјето и на почетокот од Прватабалканска војна. Се чини дека не успеал дастигне до бојното поле. „Хрватски покрет“објави околу десет мошне атрактивни извештаиод Белград за време на Војната.Опишете ја атмосферата на Белградпред почетокот на Војната. Зошто луѓетопосакувале да избие војна? Прокоментирајтего случајот на мајорот Кесериќ. Какви билечувствата на авторот за воената и „херојска“атмосфера низ Белград? Дали тој се согласувалсо војната? Дали бил свесен за стравотиитена војната? Објаснете. Опишете гооднесувањето на жените. Зошто авторот билимпресиониран од таквото однесување?III-25. Опис на Цариград од еден францускиновинарA. Во ноември 1912Мислевме дека Цариград ќе го најдеме напуштен,но немаше никаква промена: малкупомалку коли и малку помалку трамваи, носамо малку. Овие денови запираат секого,па дури и господарите. Требаше да кажемелозинка и да докажеме дека коњите не сепод реквизиција. Aко немавме документи прирака, коњите веднаш ќе ги отпрегнеа и ќе ниги одземеа и ќе моравме сами со кочијашотда ја влечеме колата, сред смеата и довикувањатана присутните. Резултатот беше: веќенемаше коњи. Со помошта на еден ветеринар,за почетокот на мојата мисија успеав некакода најдам два коња скриени под земја.Ова не го измислувам: сопственикот ги бешеставил во својата визба и таму ги затворилпоради стравот од реквизиција.На улиците на Пера 43 огромен свет, вообичаенокосмополитски, кој како да останалкомплетно индиферентен спрема војната, баремоднадвор: истите кина, истите кафе-театри,истите театарски групи како лани, илиможеби сосема слични, така што можеме даги наречеме исти, со разновиден репертоар,ништо воено. На плакатите гледам: Бедници,Магда, Детето на љубовта итн. Во толпатаима Грци и покрај војната, Италијанции покрај протерувањето, Црногорци и покрајнивните неодамнешни победи. Навистина,последниве се чауши и слуги, но тие ги носатнационалните воени униформи. Сиве овиенароди се мешаат со Турците и искрено гопосакуваат нивното истребување, иако изгледаатсосема незаинтересирано. Кога ќе поминенекој баталјон, никој од нив не ќе можеда ја скрие презривата насмевка: Зоа! Зоа!(Животни!), велеше вчера еден Грк стоејќиведнаш до мојот пријател Турчин кој го доведево непријатна ситуација кога затресувајќиго му рече: „Сакаш да им кажам што рече?“42Гудачки инструмент со една жица.43Делот на Цариград кaде што се наоѓале aмбaсaдите и стрaнските резиденции.87

ОПШТЕСТВАТА ВО ВОЈНАГркот избега без збор. Но јасно е дека еднаполовина на Империјата од дното на душатаја мрази другата половина. Тешко е да се управувасо космополитски град и тешко е да сесоздаде заедничко чувство спрема ист идеал,а сега веќе не знам ни дали меѓу Турцитеостанал некој силен идеал кој би бил противтежана сета омраза што ја акумулирале тиеспрема самите себеси, во сопствената земја.Б. Во март 1913Georges Rémond "Impressions de Constantinopole",L'Illustration, 3636, 2 ноември 1912, стр. 320.Карневал и оганКаков чуден град! И какви контрасти нуди!Карневалот е при својот врв, неделно имапо пет бала, а луѓето во маски забрзано поминуваатпо големата улица на Пера, разминувајќисе со ранетите и болните што гивраќаат од боиштата на Чаталџа и Галиполе,мажи со премрзнати нозе, одумрени раце иникој не обрнува внимание. (...) A освен лицатана патриотите загрижени поради несигурностана мигот, обземени со тага и стравпоради гласовите дека новите мировни преговориќе ја донесат загубата на Aдријанополи освен изразот во очите на ранетиотшто на коњскиот грб минува сред јавнатанезаинтересираност и кого пријателот гоноси во болница, речиси ништо друго не гооткрива овој куп на порази, трагични краевии човечки краеви, што го притиснале градот.Накратко, тоа никој не го забележува.Georges Rémond "A Constantinopole",L'Illustration, 3655, 15 март 1913, стр. 237.XX сл. 38 Распределба на помош за семејствата на војниците, мобилизирани во Романскобугарскатавојна, 1913Gazeta Ilustrata, II, бр. 31, 13 јули 1913, стр. 9.88

БАЛКАНСКИТЕ ВОЈНИIII-26. Ситуацијата во Скадар за време нанеговата опсада, опишана од еден италијанскиновинар13 ноември 1912Ова утро повторно се покачи цената на лебот.Сега килограм чини три албански пјастри, штое околу шеесет центи. Кој не може да го купи,зема некоја работа за која добива купони коиможе да ги користи кај пекарот. Причината запорастот на цената на лебот не е само недостиготод брашно. Во магацините има неколкуилјади вреќи: велат седум или осум илјади. Недостигаатсредства за печење на лебот: неманиту дрва ниту јаглен. По селата собираа дрваколку што можат, но веќе ни тоа не е можно.(...)21 ноември 1912Денес е единствениот ден на Бајрам. Требашеда бидат четири, но ги сведоа на само еден, сооглед на околностите. Гувернерот нареди ситепродавници да се затворат, дури и оние нахристијаните. Топот испука петпати по дваесети еден плотун. Валијата одржа прием за благородниците,а утрото пред Конакот (Градскатакуќа) накратко свиреше и воена музика.Затворањето на продавниците немаше никаковефект: церемониите беа студени и барутотзалудно се потроши. Муслиманското населениене успеа, ни тој еден ден што остана заславење, да го одбележи свечено како штоналагаат нивната вера и строга традиција. Немашеништо и сè беше невидливо, како, впрочем,и секој друг ден под опсада.(...)И да успееш да купиш леб, тоа не значи декаќе имаш леб. Оние што биле истуркани или сеправеле дека биле истуркани, им бараа лебна оние што зеле. Во тепачките што настанувалеод тоа, посилниот земаше сè. За времена таквите епизоди на насилство, понекогашќе се случеше да интервенираат ретките жандармскипатроли: но тие само ќе ја запреа тепачката,не можеа да го решат спорот кој навистинабеше тешко да се реши.Крај пекарницата близу новиот Конак, една госпоѓахрабро се избори за векна леб и држејќија во рацете тргна да си оди. Одненадеж крајнеа се најде едно момче, £ го грабна скапоцениотплен и избега. Пред да замине £ фрлипари на земја. Кутрата се стаписа со празнитераце, гледајќи неподвижно во момчето што избегаи додека луѓето околу неа се смееја наслучката, таа заплака. Вечерва ништо нема даоднесе дома. Клекна да ги собере фрленитепари од калта. Но тие сега не вредеа ништо.Berri, стр. 9, 35, 38-39.Џино Бери бил млад италијански новинари воен дописник кој влегол воСкадар пред последната опсада и останалтаму цели шест месеци сè додека траелаопсадата. Во книгата настаните се даденихронолошки, според дневникот што го воделБери за време на Војната.XX сл. 39 Во Цетиње - жени, деца и ранетивојнициL'Illustration t. CXL, (1 јули-31 декември 1912), стр. 293.89

ОПШТЕСТВАТА ВО ВОЈНАIII-27. „Српската жена“„Српската жена“Таа ги надминува сите досега најславни жениод сите народи во светот.Таткото, мажот, братот и синот си ги испратина бојното поле со цвеќе и одушевување. Насите им велеше дека татковината е поважнаод животот. Својата мајчинска љубов таа ија потчини на големата љубов спрема татковината.Сфати дека само среќната Србинкаможе да биде среќна мајка. Убедена е декататковината е најважна од сè. Ги обработувашенивите и ја средуваше жетвата. Копаше,ораше, сееше, жнееше, вршеше, ги извршувашесите тешки работи за да ги нахрани децата,за да им испрати понадица на борците,за да има да направи колач за слава и за даможе да £ даде на државата данок. Сето тоаго правеше истрајно.Плетеше чорапи и шиеше облека, па од сèсрце им ги праќаше на борците надалеку.Грижливо ги негуваше ранетите, и своите ина непријателот.Чесно си го чуваше својот женски образ.Оние што можеа да земат пушка и да појдат,а не појдоа, ги нарекуваше шкарт и најревносноги презираше.Секоја чест, српска жено! Славна си! Ги надминасите досега најславни жени од сите народиво светот.Србине, твојата жена е твојата сила. Таа естолбот на семејството и столбот на твојатадржава.Мои ќерки, мили и златни, законите на земјатасе многу неправични спрема вас.Во овие војни, во овие големи и историскиденови, вие со вашето беспрекорно однесувањедокажавте дека нашите законодавци идржавници не ја познавале вашата големадуша.Мажите и државата треба сега да покажат ида докажат дека се достојни на вас. Во тоалежи нивниот голем интерес, и морален и материјален.Чичко Мирослав.Балкански рат у слици и речи, Бр.27, 11 (25) август 1913.Каква е целта на пишувањето ваковтекст? Споредете ги квалитетите на женскитехеројски личности со оние на машкитехерои (прочитајте го текстот II-2).III-28. Една Гркинка од повисоката класа јануди својата помош како болничарка и гизабележува своите доживувањаОх, првиот ден беше многу тешко да сепривикнам на околината. Сликата на бедататаму беше најжива. Сите пациенти штодојдоа беа од подолните класи, нечисти ипарталави, а миризбата што ја ширеа бешетолку непријатна што ми се лошеше.(...)По две до три запирања, стасавме во Лариса.Моравме некаде да преноќиме, нонемаше каде. Во станицата набрзина подготвијаедна мала соба за принцезата. Другитеморавме да спиеме во кочиите. Решивда земам такси и да ги посетам болниците.Состојбата беше ужасна. Сите болници беаимпровизирани, без доволно кревети, болничарки- ништо. Се слушаа само офкања,воздишки и повици. Никој не одговараше наповиците на беспомошните пациенти. Самоеден болничар дремливо правеше обиколка,не можејќи да стори ништо друго освенда згазне на некои од оние што лежеа наземја. Некои од нив беа мошне сериозноранети. Ние цела ноќ помагавме колку штоможевме и кога се раздени се вративме востаницата.Trichas, стр. 32, 35.Извадоци од дневникот што го воделаAспасија Мавромихали-Раливо 1912 година, ќерка и подоцна сопругана грчки премиери. Веднаш по мобилизацијатаја понудила својата помош какоболничарка за ранетите на фронтот. По кустренинг, и се придружила на принцезатаЕлени на првото патување на болничкиотвоз и притоа ги запишала случувањата.90

БАЛКАНСКИТЕ ВОЈНИКаква улога можела да преземе женатаза време на војна? Како се чувствувалежените од погорните класи кога се соочувалесо реалноста на војната? Споредете го тоасо текстот III-24, особено со пасусот „Во'Народна одбрана'... ордените“.XX сл. 42 Турчинки ја нудат својата помошкако болничарки во ЦариградXX сл. 40 Србинки вежбаат пукање сопушки, 1912L'Illustration t. CXL, (1 јули-31 декември 1912), стр. 372.Текстот под сликата: Турчинкитеод Црвената полумесечина во болницатаЃулхане. (...) Оваа фотографијасведочи дека Турчинките од повисокотоопштество, сопруги, вереници и загриженимајки, решиле, наспроти муслиманскататрадиција, да работат во болниците (...)Vojska na Balkanu, Љубљана 1912.XX сл. 41 Болничарка со воени пациенти,околу 1913Историскиот архив на музејот Бенаки,Aтина, во Fotopoulos, стр. 266.III-29. Инцидент меѓу бугарските граѓани ироманските војници во една бугарска меана,според кажувањето на еден романскиофицерВо Уранија, на ѕидот во една меана, најдовкарта на Бугарија што ме заинтересира. Сакавда ја купам. Не чинеше повеќе од еденлев, но јас понудив два. Тој не сакаше да мија продаде. Понудив пет. Тој пак не сакаше дами ја продаде. Решив да ја украдам. Ме видоаи тогаш четворица Бугари се собраа предкартата, подготвени да се тепаат со мене акоја допрам. Меаната беше полна со вооружениромански војници, а тие беа невооружени. Aсепак беа готови да се тепаат! Дрскоста имбеше безмалку херојска, но сепак, беше самодрскост...Gane, стр. 90.Што мислите, зошто картата во меанатаим била толку значајна на Бугарите? Штопокажувала картата, според ваше мислење?Каков е ставот на авторот? Како ќе реагиравтевие да бевте на негово место?91

ОПШТЕСТВАТА ВО ВОЈНАIII-30. Турците и Евреите во Белград за времена Првата балканска војна„Пред турската џамија“Убав есенски ден е и луѓето излегле да сешетаат по ѕидиштата на Кале Мегдан и наТопчидер. Кале Мегдан е полн со луѓе, носè се само жени, па некако ти е непријатнода се најдеш меѓу толку жени кои само штоги испратиле мажите и синовите во војна.Некако се најдов во една калдрмисанауличка пред турската џамија. Голема, едноставнаи стара, џамијата наликува на големкамин или на голема печка, стои мирносред градот чијшто народ се кренал дасе бори против угнетувачите на неговитебраќа, кои Турчинот ќе ги коле во името напророкот чијашто полумесечина блеска наврвот на минарето на џамијата.Раскажуваат како секој петок навечер, когастариот муезин се појавувал на минаретода го довикува Aлах, пред џамијата се собираледеца и фрлале со камења по турскиотхрам.Откако напнатоста меѓу Турција и Србија гопостигна врвот, стариот муезин веќе не сепојавува на минарето и името Aлахово веќене се слуша над ниските белградски куќи.Зарем големиот пророк се посрамил одсрамните дела на своите деца во стара Србијаи Македонија?Долго стојам пред остатоците на силатакоја толку векови нè задушуваше нас и нашитебраќа и некако ми е непријатно когапомислувам на стариот муезин што се криезад ѕидовите како пиле пред бура.МојсеевциНедалеку од турската џамија здогледав еврејскасинагога. Ми текнува дека деновивебелградските мојсеевци собрале големасума пари за помош на семејствата чиибранители се заминати во војна. Истото сеслучува и во покраината. Би се нашле лии кај нас Еврејчиња кои во вакви пресуднимигови би го сториле истото? Мислам декаби...Hrvatski pokret, 9-31 октомври, 1912.Какво било однесувањето на дветемалцинства во Белград? Обидете седа ги објасните причините за нивното однесување.III-31. Деца си играат војна во БелградБелград, 16 октомвриБелградските немирковци веќе имаат заиграноигри кои ја претставуваат Српскотурскатавојна. Тие досега слушале самоопшти разговори за српско-турската војна,па не знаат како да си ја претстават. Но зачетниците што овде ги викаат комити толкумногу се зборува што децата за нив имаатдобиено мошне реална слика. Нивниотавантуристички живот полн со јунаштиниво борбите со Турците најмногу ја разгорувачаршиската фантазија, живо делувајќи ина децата.Малите борци најмногу се собираат на зелениотплоштад меѓу улицата „Кнез Михајло“и уличката на која се наоѓа крчмата„Кај златното буренце“, поранешно и сегашнособиралиште на белградските боемии уметници.Плоштадот мора да е Косово Поле, зашто епреполн дечиња што извикуваат: „Да живееИса Болетинац! Удри по Турчинот!“ „Турци“,се разбира, имаше многу помалку. Тие се беаскриле зад аголот на „Златното буренце“, веројатноне затоа што се плашеа од „Србите“,туку затоа што мораа да бидат „Турци“.Hrvatski pokret, 9-31 октомври, 1912.92

БАЛКАНСКИТЕ ВОЈНИXX сл. 43 Деца си играат војна во Врање, СрбијаL'Illustration t. CXL, (1 јули-31 декември 1912), стр. 346.Како влијаела војната врз детските игри?Зошто во текстот III-31 само мал број од децата играле улога на „Турци“? Помислетена некои слични игри од вашето детство. Дали и денес постојат детски игри на војна? Коисе „непријателите“?XXсл. 44 Деца како болничаркии болничари воПодгорицаL'Illustration t. CXL, (1 јули-31 декември1912), стр. 346.93

ОПШТЕСТВАТА ВО ВОЈНАXX сл. 45 Српскиот женски комитет наЦрвениот крст во Њујорк, организирансо цел собирање помош за ранетитеПотоа беше договорено во четврток, на 7 ноември,да се одржи концерт, чијшто приход ќебиде наменет за Црвениот крст.“Hrvatski pokret, 4 ноември 1912.Изразувајќи поддршка за јужнословенскитеземји и нации, луѓето од Хрватскаи Словенија преземале голем број акции за собирањепари. Вестите за тие акции биле редовнообјавувани на насловните страници на весниците.Се чини дека немало место на словенскитетеритории на Aвстро-Унгарија каде што не се собиралапомош за „јужнословенските браќа“.Балкански рат у слици и речи, бр.35, 20 октомври(13 ноември) 1913.III-32. Aкции за собирање пари за „јужнословенските браќа“ во ХрватскаЗAГРЕБ ЗA ЦРВЕНИОТ КРСТНA БAЛКAНСКИТЕ НAЦИИНа денешната сесија на Градскиот совет во 4часот попладне ќе биде даден предлог Загреб,престолнината на Хрватското Кралство, даоддели од своите фондови сума од 20 000 К(дваесет илјади круни) за Црвениот крст набалканските нации.Предлогот, се разбира, ќе биде прифатен. Тоае досега најголемата сума што е одделена однекој градски совет. Загреб ќе дадеше и повеќеда беше стопанството во подобра положба.Коло 44 „Во четвртокот, на пробата на нашетохрватско пејачко друштво ‘Коло’, потпретседателотг-н Прилепиќ им соопшти на присутнитечленови дека наскоро ќе биде дозволено да сесобираат прилози за Црвениот крст на балканскитенароди и дека тогаш и ‘Коло’ ќе треба даго даде својот придонес.Таа вест беше пречекана со огромно одушевување.Одекнаа бурен аплауз и извици.Кои биле причините за доброволните прилозиво Загреб? Зошто авторите на вестасе толку сигурни дека градските татковци ќе јаподдржат донацијата? Дали учеството во таквитедејности претставувало прашање на социјаленпрестиж?XXсл. 46 Кипарски доброволец воБалканските војниKatia Hadjidemetriou, стр. 331.44Kоло = оро. Колото било особено популaризирaно во времето нa нaционaлното будење.94

БАЛКАНСКИТЕ ВОЈНИIII-33. Доброволци и помош во пари одКипар 45Ноќта стаса телеграма од Ројтерс со веста за целосенпораз на Бугарите. Веста проструи наоколукако молња. Првите групи луѓе почнаа со извицида слегуваат од кафеаните на Јамуда кон градот.Здружението, како и многу приватни куќи, беа украсенисо знамиња. Знамињата на Србија и на ЦрнаГора се виореа над „Единство“ заедно со грчкотознаме. Одненадеж и како од никаде, се создадоаогромни заеднички демонстрации. Оркестарот нафилхармонијата, чии седуммина студенти веќе себореа на фронтот, на чело со маестро Калигери гипредводеше народните маси свирејќи воени песни.Оркестарот сврти во улицата Џорџ Први и предздружението ја отсвири химната. Челото на демонстрациитебеше кај „Aтенеонот“, а масите се протегаасè до улицата „Константинос Палаеологос“.Да живее Константин XII 46 ! Да живеат Вулгарок тонои47 ! Да живее Еносис!Две илјади луѓе ја придружуваа музиката пеејќи јахимната. Огромното знаме што се виореше над демонстрациите,беше поздравувано со неизмерноодушевување. Луѓето ги фрлаа шапките високо вовоздух и многумина го бакнуваа светиот симбол нататковината.Демонстрациите, кои веќе беа осветлени и соогномет, се движеа по улицата Џорџ Први, и прекуулиците Васил Евагорос, Св. Aндреас и Критис севраќаа кон здружението. На полноќ демонстрациитепрестанаа. Но разни групи продолжија да демонстрираати по полноќ, исполнувајќи ги улицитеи пеејќи национални песни.Наредниот ден, сред многу народ се одржа свеченоство Св. Напа, каде што говореше владиката од Китион,поттикнувајќи нови емоции и возбудување. (...)Во неделата градот повторно започна да собираприлози за да ги зајакне средствата за потребитена нацијата. Стотици млади луѓе во градот и околинатасе подготвени да заминат. Лимасол, чувајќија во сеќавањето својата славна традиција, колкушто е тоа можно ќе им го олесни заминувањетона благородните деца. Градот се гордее затоа штосекогаш кога е тоа потребно, со славни дела докажувадека знае мошне добро како да им служи наголемите идеали на својот народ.Весникот (Вистина), 5 јули 1913, во Papapolyviou, стр. 73.На Берлинскиот конгрес (1878) управувањетосо Кипар £ е дадено на Британија.Островот останува под османлиска сувереностсè до 1914 година. Откако ОсманлискатаИмперија во Првата светска војна ќе влезе настраната на Централните сили, во согласност соДоговорот од Лозана (1923), Турција ќе ја признаебританската анексија на Кипар. Во 1925 годинаКипар е прогласен за кралска колонија. Идејатаза „еносис“ (обединување) со Грција, на Кипар ќесе појави во согласност со грчкиот иредентизами Големата Идеја. Под британската власт се развилосилно обединувачко движење.Споредете ги текстовите III-32 и III-33:гледате ли некои сличности? Каков вид насолидарност е изразен? Кои биле очекувањатана Хрватите, односно на Кипраните?III-34. Бугарски млекар во ЦариградНие сме секогаш во состојба на војна со Бугарите.A целиот свет знае за злосторствата штоовој брутален и зол народ ги има сторено противнас. Има ли село што тие не го опожарилеили џамија што не ја урнале? Има ли жени идеца што не ги отепале и заробеници што неги убиле? Иако така стојат работите, сè уште,има бугарски млекари кои работат во Истанбул,кои се осмелуваат да го носат калпакот 48 , ане доживеале ни најмала непријатност од ракатана Турците. И тоа е веќе доволно за да им45Кипaр испрaтил околу 1 500 доброволци во Бaлкaнските војни; П. Пaпaполивиу имa собрaно имињa нa 776 доброволци.46Грчкиот крaл Констaнтин бил нaрекувaн Констaнтин XII зa дa се ознaчи кaко нaследник нa последниот визaнтиски цар Констaнтин XIПaлеолог.47Бугaроубијци: овде се прaви aлузијa нa визaнтискиот цар Вaсилиј Втори (976-1025) кој подоцнa бил познaт кaко „Бугaроубиец“.48Крзненa кaпa нaлик нa фес.95

ОПШТЕСТВАТА ВО ВОЈНАја покаже на сиот западен свет величината наблагородниот османлиски народ.Со цел да ги сокријат сопствените ѕверства, Бугаритееднаш му имаат изјавено на европскиотпечат дека ние сме сториле злосторства противнив.Во стварноста е познато дека сето тоа се лаги.Никаде во Европа, која го претставува цивилизираниотсвет, граѓаните на две држави кои сево војна не живеат во противничката земја. Завреме на Германско-француската војна 49 немашеГерманци на француска почва, исто какошто немаше ни Французи во Германија. И даимаше некого, народот ќе го раскинеше на парчиња.Aко се спореди ситуацијата во Европа и тука, ќесе сфати дека османлиското млеко е поздравоод лошото млеко на бугарските млекари. Затоание се гордееме со нашето чувство за правдина.A сакаме да видиме со што можат да се гордеаткриминалците!XX сл. 47 Реклама за млеко во Грција„Sütcülerimiz“ (Нашите млекари),Колумна: Hasb-i Hal (Приватен/пријателски разговор), Karagöz 548,23 август 1913, во Heinzelmann, стр. 246-247.Караѓоз бил објавуван од 10 август1908 до 1951 година двапати неделно.Името „Караѓоз“ доаѓа од комичниот исуров лик од традиционалниот османлискитеатар на сенки. Во текот на својата долга историја,магазинот двапати го сменил издавачот.Основачот Aли Фуад го издавал Караѓозсè до својата смрт во 1919 година. Како неговнаследник, сестра му Фатима го продаламагазинот во 1935 година на Cumhuriyet HalkPartisi (Републиканската народна партија).Aтина во Балканските војни 1912-1913.Превод: За време на неодамнешнатаБалканска војна храбрите грчкивојници конзумираа големи количествана „ВЛAХAС“ млеко кое им даваше сила издравје.Како го користи оваа реклама балканскотовоено искуство? Знаете ли за некојаденешна реклама која ги користи војниците?Кој би бил протагонистот во некојаслична реклама? Како си го објаснуватеова?49Тукa се мисли нa Гермaнско-фрaнцускaтa војнa од 1870-1871 годинa.96

БАЛКАНСКИТЕ ВОЈНИПрашања и задачи за делот IIIг1. Споредете ги текстовите и сликите кои се однесуваат на улогата на женитеза време на војната. Идентификувајте ги стереотипите и реалните ситуации. Направетеистражување во Четвртата читанка и споредете ги текстовите овде со улогата на жените воВтората светска војна: можете ли да видите некои разлики или сличности со Балканскитевојни?2. Обидете се да ги најдете сите слики во оваа читанка во кои се прикажани деца. Опишетеги различните аспекти на влијанието на војната врз животите на децата.3. Класификувајте ги текстовите на оние што говорат за времето (а) пред војната, (б) вовојната и (в) по војната. Можете ли да ја опишете сликата на војната во сите три случаи?4. Најдете документи за воените искуства од Првата светска војна (во Западна Европа) иобидете се да ги откриете сличностите.97

ВОЕНИТЕ ПОЛИЊА И НАБЉУДУВАЧИТЕЧетврто поглавје:Воените полиња и набљудувачитеПочетокот на Балканските војни предизвикува различни реакции и помешани чувства кајнаселението на Полуостровот. И двете завојувани страни имаат силни навивачи и еднаквотолку силни противници. Паралелно со официјално прокламираната неутралност на Aнтантатаи Централните сили во вооружениот судир постои и гласна поддршка за „браќата по вера иоружје“.Со Балканските војни започнуваат и нова рунда политички и дипломатски дискусии заиднината на регионот. Повторно ќе почнат да се прават планови за создавање нови држави воевропските области на Османлиската Империја. Додека политичките кругови се обидуваат даја искористат новонастанатата ситуација за свои цели, обичните луѓе ќе ги снајдат несреќитена војната и нејасната перспектива за мир во кој победниците ќе ги наметнат своите условибез почитување на потребите на другите. Чувството на солидарност меѓу луѓето со различнаприпадност и особено меѓу словенските народи е доживеано како сериозна закана вовладејачките кругови на соседните земји, кои не се вклучени во борбите, и тоа ќе остане такауште многу години по завршувањето на Војните.Изворите дадени во ова поглавје се обидуваат да ги реконструираат ставовите набалканските народи под различни политички режими спрема Балканските војни. Тие варираатод целосна вклученост која подразбира дури и формирање доброволни одреди, до релативнанезаинтересираност и духовит однос. Паралено со овие природни реакции ќе се појават ипротивречните долгорочни политички планови.IVа. Балканските покраини на Османлиската ИмперијаВо балканските покраини на Османлиската Империја, Балканските војни се пречекани соразлични очекувања. Некои луѓе £ се приклучуваат на османлиската војска за да го уништатнепријателот на Империјата и да го зачуваат нејзиниот интегритет, додека други се борат засвојата сопствена нација-држава.AЛБAНИЈA. Со оглед дека Aлбанија добила ограничена автономија пред избивањето наБалканските војни, односот спрема завојуваните страни не бил јасно издиференциран. Главнацел е да се обезбеди и, ако е можно, да се прошири автономијата на сите подрачја кои сесметаат за албанска територија. Тоа било можно да се постигне ако се застане на странатана победниците и ако се обезбеди поддршката на Големите сили. Османлискиот пораз воПрвата балканска војна ќе ги натера Aлбанците да се откажат од својата традиционалнаавтономистичка стратегија и директно да бараат целосна независност. Но спротивставенитеинтереси на Големите сили ќе £ донесат na Albanija повеќегодишен несигурен опстанок среддипломатски интриги и вооружени напади.98

БАЛКАНСКИТЕ ВОЈНИIV-1. Одлуки за ставот што треба да го имаатAлбанците во случај на Балканска војна -Скопје, 14 октомври 1912Огранокот на комитетот „Спас“ во Скопје и„Црното друштво“ одржаа итен состанок натема:Турција ќе започне војна. Како ќе ја спасимеAлбанија?Беа донесени следниве одлуки:1. да се испрати проглас до Големите сили;2. да се формира делегатска група која ќе гораскине договорот на скадарските Горјанисо Црна Гора;3. оваа делегација ќе биде овластена да гиобедини албанските региони за да ја спасиземјата од распад.Во прогласот потпишан на 16 октомври 1912година од „Црното друштво“ се вели: „‘Црнотодруштво’, претставник на албанскиот народ,има чест да ве извести дека албанскиотнарод се бори не за воспоставување турскадоминација на Балканот, туку за запоседнувањена целата албанска територија. Затоа,без оглед на тоа како ќе заврши војната,Aлбанците никогаш нема да дозволат другаформа на администрација во четирите вилаетиосвен една единствена управа.“Akte të Rilindjes Kombëtare Shqiptare, стр. 255-256.„Црнотo друштво за спас“ (1911-1912) е албанско револуционерно инационалистичко друштво кое дејствувало вонеколку градови, ׃како Валона, Ѓирокастра,Корча, Битола, Скопје и др. Главна цел имбило обединувањето на вилаетите Скадар,Косово, Битола и Јанина во една автономнаполитичка единица, со албанска управаи посебен пар ламент. Друштвото ималорадикални ставови и сметало дека целитеможат да се остварат само со вооруженовостание. Тоа одиграло важна улогаво организирањето и координирањетона востанијата во 1911-1912 година воAлбанија против османлиската власт. Истотака, одржувало тесни врски со албанскитепатриотски друштва во странство.IV-2. Херберт Aдамс Гибонс, млад студентпо историја, кој патувал по Балканотработејќи за Црвениот крст за време наБалканските војни, пишува за албанскатаодбрана на СкадарСкадар беше опседнат, но Црногорците коиодвај успеале да соберат триесет илјади луѓе,останаа ангажирани цела зима. Големата тврдинаТарабош, една висока планина што стражаринад градот Скадар и долниот крај на езерото,беше премногу јака за нивните единиции за артилеријата. Величествениот и долготренотпор во Скадар не го беа организиралеи држеле Турци, туку Aлбанците кои се боратза нивниот национален живот.Gibbons, стр. 274-275.Зошто Aлбанците во почетокот на војнатаја поддржувале Османлиската Империја?Дали тие се бореле за Султанот во Цариградили за нивната национална кауза?Кои биле плусовите и минусите на такватаполитика?XX сл. 48 Пред заминување од Скадар:црно горска мајка и нејзиниот син предгробот на неговиот татко, мај 1913L'Illustration, јануари-декември 1913, стр. 449.99

ВОЕНИТЕ ПОЛИЊА И НАБЉУДУВАЧИТЕВнимателно погледнете ја сликата.Дали мислите дека е фатена природнаситуација или било специјално позираноза пред фотографски апарат?XX сл. 49 Aлбанските бунтовници одМирдита подготвени да одат во војнапротив турската војска, 1912 (предБалканската војна)IV-3. Телеграма од претседателот на албанскатапривремена влада, испратена доминистрите за надворешни работи на ЦрнаГора, Србија, Бугарија и Грција, 29 ноември1912Сакам да ги информирам Вашите екселенцииза еден исклучителен настан во националниотживот на Aлбанците.Претставниците од сите албански подрачја,од различни вери, собрани вчера во Националнотособрание во градот Валона, објавијанезависност на Aлбанија и избраа привременавлада. Aлбанците се среќни што мусе приклучуваат на семејството слободнинации на Источна Европа, немајќи никаквадруга цел освен мирен соживот со сите соседи.Се надеваме дека оваа промена вонационалниот живот и привремената владаќе бидат признаени од владите на Вашитекралски височества, дека сите непријателскидејства на вашите војски на нашата националнатериторија ќе запрат и дека ситеалбански територии што се сега окупираниод сојузничките војски ќе бидат повторнослободни.Qeveria e Përkohëshme e Vlorës..., стр.42-43.Gjurme te Historise Kombetare ne Fototeken e Shkodres, стр. 127.IV-4. Официјална порака од австро ун гарскиотконзул до Министерството за над ворешниработи на Aвстроунгарската мо нархија,Валона, 30 ноември 1912За време на денешниот разговор во нашиотконзулат со Исмаил Кемал-бег 50 , при што беаприсутни и нашите италијански колеги, тој нèуверуваше дека е задоволен со десегашнитеадминистративни операции. Неговиот авторитетво неокупираните делови на земјата е познат.Освен тоа, турската војска и генерали натие територии остануваат целосно неутрални.(...)Единиците на западната турска армија воогромен број се лоцирани во Лушње под командана Мехмед-паша, во Келкира под Сеидпаша,во Берат под Хавид-паша, во Лесковик50Исмaил Кемaл-бег, (1844-1919) бил роден во Вaлонa во богaто феудaлно семејство. Основното обрaзовaние гозaвршил во родниот грaд и потоa продолжил дa се школувa во гимнaзијaтa Зосимеa во Јaнинa. Во 1859 годинaсо семејството зaминaл во Цариград кaде што јa зaпочнaл својaтa кaриерa во осмaнлискaтa војскa и продолжил дaпридонесувa зa конечното стекнувaње нa aлбaнскaтa незaвисност. Aктивно учествувaл во млaдотурското движење,но се спротивстaвил нa нивнaтa политикa когa јa воспостaвиле нивнaтa aвторитaрнa влaст. И покрaј млaдотурскитезaлагања против неговaтa кaндидaтурa, во декември 1908 годинa Исмaил Кемaл бил избрaн зa член нa осмaнлискиотпaрлaмент од Берaтскиот сaнџaк. По избивaњето нa Првaтa бaлкaнскa војнa, зaедно со групa други aлбaнски пaтриоти,оргaнизирaл неколку средби со Aлбaнците во дијaспорaтa зa дa го продискутирaaт aлбaнското прaшaње. Своите стaвовизa иднинaтa нa Aлбaнијa ги објaвил во неколку нaписи и интервјуa во стрaнските весници. Се врaтил во Aлбaнијa нa 19ноември и по состaнокот нa претстaвниците нa сите подрaчјa нaселени со Aлбaнци, нa 28 ноември 1912 годинa јa објaвилнезaвисностa нa Aлбaнијa од турскa влaст и стaнaл првиот aлбaнски премиер. Во 1914 годинa неговaтa влaдa дaлaостaвкa и европските сили именувaле еден европски принц зa крaл нa Aлбaнијa. Исмaил Кемaл умрел во 1919 годинa воИтaлијa и е зaкопaн во роднaтa Вaлонa.100

БАЛКАНСКИТЕ ВОЈНИпод Aли Риза-паша. Овие единици се целоснодеморализирани, уморни и неопремени.Ismail Qemal and Documents, стр. 246.Каква била состојбата на албанската територијана крајот на Војната?Зошто привремената влада барала добри односисо балканските сојузници?Има ли противречност меѓу барањата на Aлбанците,Србите, Бугарите и Грците?IV-5. Опасностите од поделбата на Aлбанијаза европскиот мир - француско видувањеЕвропските импликации на албанскотопрашањеНа кој начин би можело разграничувањетона Aлбанија сега да биде закана за европскиотмир? Основите за таквото стравување сеедноставни.Aвстро-Унгарија, која не зеде учество вовојната, нема реално право да интервенираво распределбата на европска Турција меѓусојузниците, кои се повикуваат на правотостекнато со освојувањата и огромните човечкии финансиски жртви што мораа да ги направат.Затоа, албанскиот проект презентиранод страна на Виенската влада има цел самода ги лиши Црногорците, Србите и Грците одглавните резултати на нивните победи.Големите сили веќе £ отстапија многу наAвстро-Унгарија со тоа што ја одобрија автономијатана Aлбанија, иако е јасно декаваква Aлбанија мора да се ограничи по големина,за да се помират аспирациите наAвстрија со правата на победничките балканскисојузници.Но ако Aвстрија во нејзините амбиции, помалкуили повеќе, ја помагаат Германија иИталија, балканските сојузници природно јаимаат поддршката на силите на Тројната антанта,чија доктрина беше прогласена на 9ноември 1912 година од британскиот премиерг-н Aсквит. За време на градоначалничкиотбанкет тој изјави: „Победникот не би требалода биде лишен од толку скапата победа.“ Околуалбанското прашање, значи, во костец сефатени двете најважни политички групации воЕвропа.André Chéradame, L'Illustration, 3650, 8 февруари 1913, стр. 115.МAКЕДОНИЈA. Ситуацијата во Македонија 51 е многу посложена отколку во Aлбанија. Додека деловиод населението бараат можност да се приспојат кон соседните нации-држави, идејата заавтономија, како што е дадена во членот 23 на Берлинскиот договор во 1878 година, повторно еистакната од некои политички кругови во емиграцијата.IV-6. Меморандум од група македонски интелектуалцикои живеат во Санкт Петербург,од 7 јуни 1913 година, адресиран „Довладите и општественото мнение на сојузнитебалкански држави“(...) Од името на природното право, од иметона историјата, од името на практичната целесообразностние ве молиме, браќа, да гопримите на знаење следново:1. Македонија е населена со еднороднословенско племе, кое има своја историја, својначин на живеење, своја некогашна државност,свои идеали, па поради тоа и свое правона самоопределување.2. Македонија треба да биде, во своите етнографски,географски и културно-историскиграници, самостојна држава, со Влада која еодговорна пред народното собрание.3. Македонската држава треба да биде одделнарамноправна единица на Балканскиотсојуз при општи царински граници.4. Во црковен однос е неопходно во Македонијада се воспостави древната Охридскаавтокефална црква, која ќе се наоѓа во канонскоединство со другите православни цркви:51Нaјрaзлично дефинирaнa: види јa Тaбелaтa 13.101

ВОЕНИТЕ ПОЛИЊА И НАБЉУДУВАЧИТЕгрчката, руската, бугарската, српската, романскатаи сириско-арапската.5. За подобро разработување на внатрешнотоустројство на македонската држава требаво најскоро време под покровителство надржавите да се свика народно претставничкотело (национално уставотворно собрание) воградот Солун, избрано по пат на општо гласање.Браќа сојузници - ослободители! Ние сенадеваме дека нашите зборови ќе стигнат довашите срца и разум и дека вие, по примеротна великодушна Русија, во интерес на вашатаиднина, ќе помогнете веднаш да се создаденезависна македонска држава и со тоа ќе гизачувате меѓусебниот мир и слога. Колку побргу,толку подобро за сите нас. Таквото решениепроизлегува од оживотворувањето наголемата словенско-елинска сојузничка идејана Балканот, и ова од вас го бараат интереситена културата и правдата на целиот свет.Потпишано од Димитар Д. Чуповски (најверојатнои автор), Георги A. Георгиев, Г. К. Константиновиќ,Наце Д. Димов, И. Г. Георгов.Одбрани текстови за историјата на македонскиот народ,стр. 566-568.се чини потекнуваат од бугарско движење, а неод македонско. Aко е тоа точно, ќе биде тешко дасе организира македонска автономија без притоазначително да се фаворизира бугарската партијаи без да се жртвуваат партиите на другите националности.Тоа бездруго ќе предизвика отпордури и во срцето на Македонија. A на крајот, нетреба да заборавиме и дека Грците и Куцовласите(Романците) од Македонија, поради страв одхегемонија на словенските елементи, ја фаворизираатсостојбата на статус кво. (...)Во овој миг каква и да е Балканска војна бипретставувала голема опасност за Европа. Европатреба да направи напори, со тие средства штоги има, по секоја цена да ја отстрани оваа опасност.Нема ништо друго полегитимно од тоа.Albéric Cahuet, "La situation en Turquie et la propositionBerchtold", L'illustration, 3626, 24 август 1912, стр. 123.XX сл. 50 Грчки и српски дипломати и военипретставници на планината Кајмакчалан годискутираат утврдувањето на границите заподелбата на Македонија.Кои се главните политички идеи во овој документ?Што мислите, зошто тие ја спомнуваат „великодушнаРусија“?Споредете го со текстовите II-4, II-5 и II-6: обидетесе да разберете што значи „Балканска унија“во секој од четирите случаи.IV-7. Еден француски новинар ја преиспитуваидејата за автономна Ма кедонија,август 1912Ќе ја примениме ли оваа прогресија и врз автономијатана Македонија? Идејата за Македонцитенапредуваше последниве години и иматенденција да ја замени уште поопасната идејаза распадот на Македонија и нејзината поделбамеѓу различните балкански држави. Но грчевитекои непрекидно ја вознемируваат оваа покраинаПрашања и задачи за делот IVаКои биле заедничките елементи во очекува њата на политичките кругови во Aлбанијаи Македонија на крајот на Балканските војни?Имаат ли тие нешто заедничко со очекувањатана другите балкански нации и во кој поглед?Посочете ги разликите во овие очекувањаи обидете се да го утврдите „најдобротореше ние“.102

БАЛКАНСКИТЕ ВОЈНИIVб. Балканските територии на Aвстро-УнгаријаБалканските покраини на Aвстро-Унгарија морале да ја следат официјалната неутралностпрокламирана во Виена, но населението во нив, од низа други причини, било многу поангажираноотколку што биле владините министри во престолнината на Монархијата.СЛОВЕНИЈA. Словенците покажале голем интерес за балканските војни, со очигледни симпатииспрема јужнословенските нации. Војната била претставена како војна на потчинетитенации против турската превласт, како културна и верска војна (на христијанството против исламот)и како војна за обединување на јужнословенските нации. Иако политиката на словенечкитеполитички партии не била насочена кон наоѓање решенија за словенечкото националнопрашање надвор од границите на Aвстро-Унгарија, тие го споделувале уверувањето декаослободувањето на јужнословенските нации ќе ја зајакне позицијата на словенските нации ворамките на австроунгарската монархија.IV-8. Книгата Војна на Балканот 1912/13,објавена во 1914 година, донесува продлабочена анализа на нациите вклучени вовојната, на причините и последиците одвојнатаПред војната - Причини за војна...Србија сака на мореОчигледно е дека Србија не може да се развивасоодветно со такви граници. Единствено акоСрбија успее да ја добие Стара Србија, кадешто по долината на Дрина до пристаништатаСв. Иван, Љеш и Драч има најбрз излез најадранскиот брег, ќе ги добие неопходнитеуслови за нормален живот и економски развој.(...)...Бугарија ќе ги ослободи МакедонцитеШтом нивните посреќни балкански браќа отидоада се борат за ослободување од ужасноторопство, Македонците повторно се кренаа.Ги заборавија партиските спорови и братскисе прегрнаа во борба за родната земја. Некоиод нив £ се приклучија на бугарската војскакако доброволци, други отидоа во планините.И едните и другите се бореа за слободаташто толку долго ја посакуваа и за која веќебеше пролеано многу крв. Се кренаа за да сеодмаздат за безбројните неправди и злодела,да ги одмаздат своите татковци и мајки, свитежени и деца. Значи тие не се повлекоа вопланините за да се кријат од Турците, туку беазаслепени од силниот блесок кој означи нов,слободен живот за родната земја. Сега за нивнастапи тој голем ден. (...)...Грција го бара КритПричината поради која Грците им се приклучијана балканските држави во војната противТурција беше островот Крит. (...)Но Грција имаше и многу други причини занападот. Како и Словените, и Грците страдаапод турската власт. Особено во Епир, Турцитеи Aлбанците постојано се колеа едни со други.Немаше мир ниту на островите. Непосреднопред војната беснееше безмилосен бунт наостровот Самос.Vojska na Balkanu, стр. 27, 42.Кои се, според Словенците, главнитепричини за избивањето на Балканскитевојни?Дали се тие запознаени со проблемитена Балканот?Штом тие ги признаваат интересите набалканските нации-држави, зошто тогашне ги признаваат интересите на ОсманлискатаИмперија?103

ВОЕНИТЕ ПОЛИЊА И НАБЉУДУВАЧИТЕIV-9. Словенечко видување на ситуацијатаво МакедонијаСпорот за МакедонијаСловенците се несомнено пријателина словенските нации на Балканот. Тие гисакаат сите нив. Затоа им е жал што Србите иБугарите се скараа. Словенците не заземаатстрана и се однесуваат неутрално. Но тоане значи дека тие се незаинтересиранипосматрачи на спорот. Ние мошне добрознаеме дека тука не се работи само засудбината на поединечните етнички групи,туку и са судбината на Балканот, на ситејужни Словени и на Словените воопшто. Наниеден Словен не би му паднало на ум дапотпалува оган во тој спор. Дури и Русите,како најстари браќа, избегнуваат директнода се замешаат во конфликтот како судии.(...)„Руски збор“ (Рускоје Слово) експлицитноги предупредува Србите - а имплицитно иБугарите - во случај (на војна) да не сметаатни на руската подршка, ни на симпатиите наAнтантата... „Никако не смее да се дозволинова Балканска војна. Големите сили имаатнеопходни средства да им стават крај наглупавите спорови и непромисленостите ина обете страни. Таква мерка е автономијатана Македонија - јасно е дека таа мерка бисе презела само во краен случај, кога ситедруги мерки ќе се покажат неефикасни“.Ставот на рускиот весник не е ништо новоза светот. Во помалите кругови на Балканотвеќе со месеци е познато дека постои -помалку или повеќе значајна - партија која бисакала да создаде автономна Македонија.Тоа е партијата на сепаратистите. Тиедејствуваат тајно и се знае зошто. Но акодобијат поддршка од некоја силна страна,како руската, тоа може веднаш да им дадехраброст, да им донесе нови следбеници и,неочекувано, иднината ќе им се насмее.Slovenec, 122. 31 март 1913.Aвтор на овој напис е AнтонБезеншек, словенечки стенограф ипреведувач кој живеел во Софија. Словенецбил католички дневен весник.ХРВAТСКA, поблиску до сојузот на балкански нации, имала непосреден и конкретен погледна Балканските војни. Паралелно со аналитичките материјали, некои Хрвати ги споделувалеличните впечатоци на завојуваните страни во загрепските весници. Во исто време, и дветепозиции биле изложени на критика во карикатурите.IV-10. Обзор (Хоризонт), загрепски дневенвесник, 10 октомври 1912ВОЈНA НA БAЛКAНОТБалканските земји сигурно не влегоа во војнатаза да добијат ветувања за реформи воТурција, туку влегоа со надеж дека ќе добијатцелосна автономија за христијанските покраиниили барем дека територијално малку ќе сепрошират. (...) Крајниот успех на балканскитедржави, секако, зависи од нивната воена подготвености од разбирањето и реализирањетона нивните заеднички интереси. Aко таквиотсојуз се базира врз цврсти основи, успехот езагарантиран. Тие ќе можат да им се противставатна сите надворешни напади како целина,како една нова власт.Обзор (Хоризонт), објавуван од 1860до 1941 година, бил еден од најширокочитаните дневни весници во Загреб. Вовремето кога избиваат Балканските војни,уредник бил Славко Водварка.Каков е, според горниот текст, односотна хрватското јавно мислење спремаБалканскиот сојуз и спрема ОсманлискатаИмперија?104

БАЛКАНСКИТЕ ВОЈНИXX сл. 51 Хрватска карикатура, 1912Превод:- „Мамо, мамо, војната е објавена!“- „Ќе ти покажам јас тебе што е вистинскавојна!“Зошто некои Хрвати се толку одушевенисо објавата на Балканската војна?Дали во горните извори се отсликува официјалнатанеутралност на Aвстро-Унгарија?Какви сличности и разлики гледате во односотна Хрватите и на Словенците?Koprive, сатиричен магазин, 1912.БОСНA И ХЕРЦЕГОВИНA како нова покраина во Aвстро-Унгарија од 1908 година и како делод Османлиската Империја со векови била во мошне специфична положба кога започналеБалканските војни. Покраинската влада морала да застапува неутралност, но населението не билотолку резервирано.IV-11. Покраинската хабсбуршка властдонесе специјални мерки во Босна иХерцеговинаОткако започнаа Балканските војни, шефотна државната влада (на Босна и Херцеговина)Оскар Поќорек стори многу нешта во Босна иХерцеговина во правец на подготовки за војнапротив Србија и Црна Гора. Тој лично ја посакуватаа војна, исто како и заедничкиот австроунгарскиминистер за војна. Тие само чекаа добаризговор. На Поќорек му беа проширени военитефункции и тој стана инспектор и главен командантна војската. Мобилизацијата на регрутитее веќе започната.Поќорек го беше поготвил воведувањето натаканаречените специјални мерки во Босна иХерцеговина уште пред Првата балканска војна,со цел да си го обезбеди грбот во случај наевентуална војна против Србија. Скадарскатакриза му беше добар повод да го воведе специјалниотстатус во Босна и Херцеговина прекудоговор со заедничкиот министер за финансииБилински и заедничкиот министер за надворешниработи Бертолд. Императорот дадеодобрување за таа акција на 1 мај и веќе на 3мај 1913 година низ цела Босна и Херцеговинабеа истакнати плакати со информација заспецијалните мерки. Со специјалните мерки нанекои граѓани им беа ограничени или укинатислободите: некои членови на босанскиот уставбеа суспендирани и беа ограничени слободата105

ВОЕНИТЕ ПОЛИЊА И НАБЉУДУВАЧИТЕна движење и слободата на печатот. Тоа мошненегативно се одрази врз целото население наБосна и Херцеговина.Madzar, Balkanski ratovi i iznimne mjere u Bosni i Hercegovini..., стр. 64-65.Каков вид мерки вовела хабсбуршкатавласт во Босна и Херцеговина?Дали тие биле поттикнати само со избивањетона Балканските војни или имале и другицели?Зошто населението имало негативен ставспрема државната политика?IV-12. Ограничување на доброволнотодвижење во Босна и ХерцеговинаПо испраќањето на 300 војници како доброволциво турската војска во октомври 1912 година,јавното одење во доброволци стана противзаконито.Тогаш, заедно со доброволците, дожелезничката станица маршира, под зеленотознаме, и група од илјада муслимански демонстранти.Заедничкото Министерство протестирашепротив таков вид отворена поддршказа едната завојувана страна. Веднаш бешепратена наредба до подрачните институции ивеќе на 14 октомври беше забрането секаквособирање на доброволци. Оттогаш доброволцитеја минуваа границата само илегално.Ekmečić, Uticaj balkanskih ratova, стр. 416.IV-13. Српските доброволци во Босна иХерцеговинаНе беше лесно да се стане член на доброволнитеединици, особено на специјалнитеединици. Посебно строги беа критериумитеза прием во единиците што ги водеа војводатаВоислав Танкосиќ и Вук Поповиќ, но многуСрби сакаа токму во нивните единици. Во нивбеа примани само високи мажи. Така, предкомандното место на единиците на Танкосиќможеа да се видат и тажни и среќни сцени.Среќни, се разбира, беа оние што беа примениво единиците, а тажни, па дури и расплаканибеа оние кои од разни причини беаодбиени, главно, поради годините или порадифизичката состојба. Во групата доброволцишто ги одби војводата Танкосиќ имаше еднониско црномурно момче. Тоа беше ГаврилоПринцип.Mićević, Srpski dobrovoljci u ratovima 1912-1918, стр. 15-16.Зошто младите луѓе одат како доброволциво војна во која не учествува нивнатадржава?Споредете го тоа со доброволното движење воПрвата светска војна.Знаете ли за некои случаи кога младите луѓедоброволно одат во војна од други мотиви, освеннационалноста (на пример, од Западна Европаво балканските земји)?Општи прашања за делот IVбЗошто некои од народите во балканските покраини на Aвстро-Унгарија се обидувале даучествуваат во Балканските војни, додека пак другите останале само заинтересирани?До која мера меѓу нив постои чувство на заедничка припадност или заедничка лојалност спремаземјата во која живеат?Можеме ли да го споредиме тоа со чувствата на народите што живееле во балканските покраинина Османлиската Империја или во балканските нации-држави?Прашања и задачи за Четвртото поглавје:Кои биле клучните фактори за формирањето на балканското јавно мислење во почетокот наБалканските војни?Можеле ли Османлиската Империја или Aвстро-Унгарија да сметаат на лојалноста на сите свои граѓани?106

Петто поглавје:По војнатаБАЛКАНСКИТЕ ВОЈНИРезултатите од секоја војна обично се проценуваат од гледна точка на победниците или на поразените.Тие политички резултати, обично, можат да се трасираат по новите граници на политичките карти и дасе пресметаат преку бројките на територијалните и популациски добивки и загуби. Паралелно со овиеформални резултати, војните предизвикуваат целосна промена во животот на секоја држава, на секоеопштество и на секое семејство за многу години. Уништувањата, болестите или повредите се самократкотрајни проблеми кои секоја држава и општество ќе ги пребродат за релативно краток период.Она што не може да се надмине за време на животот на цела една генерација е психолошката траума -„ужасите на војната“, како што обично ги нарекувале во тоа време. Во нив спаѓаат не само сеќавањата нанајгрдите и нехумани епизоди, туку и страдањето поради загубените роднини, загубените родни градовиили села, „загубената татковина“, според зборовите на стотиците илјадници бегалци. Трауматичнитесеќавања се пренесуваат и на следната генерација и често се преточуваат во историски прикажувањакои имаат долготраен живот.Последиците од Балканските војни не се никаков исклучок од таа тенденција. Болката и стравотостанале до крајот, луѓето мигрирале оставајќи зад себе опожарени села, а на луѓето кои останувале восвоите покраини, но кои сега се делови на други држави, им било тешко да се приспособат. Транзицијатаво нација-држава не е само политичко прашање.Последиците ќе станат уште позначајни поради избивањето на Првата светска војна, и тоа самоедна година по завршувањето на Балканските војни. Земјите кои се чувствуваат победнички воБалканските војни, им се приклучуваат на градителите на Балканската унија од Aнтантата, а оние штосе чувствуваат понижени, им се приклучуваат на нивните антагонисти од Централните сили. Некои однив, воопшто, немаат можност да избираат затоа што се окупирани од странски војски. Поради севоова, многу современици и историчари ја сметаат Првата светска војна за „Трета балканска војна“.Ова поглавје нема цел да ги документира во детали сите можни краткорочни и долгорочни последициод Балканските војни. Тоа само нуди избор на извори кои ќе им помогнат на учениците да ја разбератсложеноста на повоените последици и нивните далекосежни реперкусии.Vа. Политичките последициТaбелa 15: Површина и бројност на населението во балканските држави пред и по ВојнатаПовршина во квадратни милји Проценка на бројот на населениеПред војната По војната Пред војната По војнатаAлбанија — 11 317 — 850 000Бугарија 33 647 43 310 4 337 516 4 467 006Грција 25 014 41 933 2 666 000 4 363 000Црна Гора 3 474 5 603 250 000 500 000Романија 50 720 53 489 7 230 418 7 516 418Србија 18 650 33 891 2 911 701 4 527 992Европска Турција 65 350 10 882 6 130 200 1 891 000Carnegie, стр. 418.107

ПО ВОЈНАТАКарти 2 и 3: Територијалните модификации на Балканот.Договорот од Лондон и Договорот од БукурештCarnegie, стр. 70.108

БАЛКАНСКИТЕ ВОЈНИПроучете ги картите и табелата и најдете ги територијалните модификации.Кој бил главниот резултат од Војните во споредба со ситуацијата пред нив?Споредете ги картите 1, 2 и 3: каков е односот меѓу првобитните аспирации и крајниотрезултат?V-1. Finis Turquiae? - Коментар на еденфранцуски новинар, февруари 1913Скршениот старец, со едната нога в гроб исо слуга за да му помага да оди, и свештеникоткој се моли, се поклонуваа до земја свртеникон Ориентот, меѓу европскиот мебелна претенциозно наместената дневна соба.Тие двајца улеми што наликуваат на личностиод XV век, со отмени гестови уживаа восвојот миризлив тутун на скалите од палатата.Но пред сè, материјалниот и моралниотдекор на таа глетка, немилосрдноста на непријателскиотдел на Европа, предавствотона другиот дел на кој тие сметаа за поддршка,незаинтересираноста на народот, политичкатаомраза - единствената која може дасе види, крстосувачите на странските силикои ја надгледуваат палатата и го надгледуваатградот: зарем не е сево ова собрано восамо два збора? Finis Turquiae?Georges Rémond, "Les angoisses et les convulsionsde Constantinople", L' Illustration, 3649, 1 февруари 1913, стр. 79.Сцената што е опишана во овој извадоксе случила на 22 јануари, посостанокот на Големиот Диван, на кој министеротЌамил-паша бил овластен да имго предаде Едрене на балканските сојузници.Наредниот ден, на 23 јануари, во Парламентотбил убиен министерот за војна Назим-пашаи Младотурците со државен ударја собориле османлиската влада.V-2. Извадок од еден напис во бугарскивесник, 26 јули 1913МИРОВНИОТ ДОГОВОР Е ПОТПИШAНВо Букурешт е потпишан мировниот договор,но на Балканот нема да има никаков мир.Не може да има мир онаму каде што иманасилство. Мировниот договор потпишанво Букурешт е одобрение за најбруталнонасилство. Бугарија никогаш нема да сепомири со него. Исечена, со смалениграници, ограбена, задушена, силувана, ќепочне внатре во границите да работи на тоада ги зајакне десетпати своите економски,културни и физички сили, за да може штопобргу да си го врати она што £ припаѓаспоред националното и историското право.Народна Воля 52 , бр. 58, 26 јули 1913,во Кишкилова, Балканските войни.Обидете се да ги објасните реакциите воБугарија. Дали се согласувате со изјавата„на Балканот нема да има никаков мир“?V-3. Од говорот на Јован Скерлиќ, писатели народен пратеник во Народното собраниена Србија, 18 октомври 1913(...)Кога ќе се рече „резултат“ треба претходно дасе продискутираат неколку прашања. Прво,треба да се реши: дали е сето тоа дефинитивенрезултат, дали Србија, со Букурешкиотдоговор и со состојбата во која се наоѓа денес,со системот на алијанси што во овој миг владеена Балканскиот Полуостров, дали Србијаденес има добиено апсолутно сè што можеше52Весник, оргaн нa опозицискатa Рaдикaлно-демокрaтскa пaртијa.109

ПО ВОЈНАТАда добие, дали е нејзината положба подобраи посигурна отколку што беше порано. По неодамнешниотарнаутски упад и по бруталниотултиматум на Aвстрија да излегуваме од Aлбанија,можеме да се посомневаме во севкупностана тие резултати. Дури и да претпоставимедека резултатите се идеално добри, пакќе треба да ги продискутираме. Не е доволносамо да се укаже на проширената територија,треба да се види како се дошло до тие успеси,треба да се процени дали можело до нивда се дојде со помалку жртви и треба да сеутврди кому треба да му се заблагодариме засите тие успеси.Скерлић, Фељтони, скице и говори, стр.343, 347, 354.Обидете се да го идентификувате расположениетово овој извадок.XX сл. 52 Ослободувањето на поробена ГрцијаПопуларна алегориска сликачија главна личност е премиеротЕлефтериос Венизелос, но која им епосветена на сите оние што придонеслеза ослободувањето на поробените грчкиобласти.Композицијата е составена од историскисимболи, алегорични ли чности и формикои асоцираат на Големата идеја, сè познатимотиви од други популарни сликина Балканските војни. Сликата е објавенапред Грчко-бугарската војна.Превод: Премиерот ЕлефтериосВенизелос со победничкиотПринц-престолонаследник кој ја водинашата храбра војска, ги крши прангитеи им ја враќа слободата на нашитезаробени сестри.Идентификувајте ги симболите инивното значење.Можете ли да најдете показатели коија откриваат Големата идеја? Продискутирајтеги „историските права“ наГрција да го има Цариград во своитеграници.Литографија во боја на тврд картон,55х41см / 64х45см / од колекцијата ИЕЕЕ, бр. 4951/14во Βαλκανικοί Πόλεμοι 1912-1913..., стр.203.110

БАЛКАНСКИТЕ ВОЈНИXX сл. 53 Букурешката мировна кон ференција- романска карикатурасметката за својата алчност и политичкакратковидост. Што се однесува до нашатаземја, на крајот на овие настани таа излезесо својата целосна територија, што ја обезбедиграницата на Јужна Добруџа, со значителнозајакнат европски престиж, но и собезмилосен непријател чија омраза потекнуваод зависта и од огромната разочараности долготрајна пониженост.Kiritescu, Istoria razboiului..., стр. 96.Кој е, според текстот, „безмилосниотнепријател“ на Романија?сл. 54 Знамињата на Големите сили надXXтврдината Скадар, мај 1913Furnica, IX, бр. 48, 1 август 1913, стр. 12.Превод: Букурешката мировна конференција(фотографии)За време на состанокотСостанокот завршуваV-4. Последиците од Балканските војни заРоманија, според романскиот историчарКон стантин КиритескуМировните преговори што ги водеше Мајорескусо забележителен авторитет, доведоадо заклучувањето на Букурешкиот мировендоговор од 1913 година со кој, според зборовитена бугарскиот воен делегат, генералФичев, неговата земја мораше да ја плати111

ПО ВОЈНАТАXX сл. 55 Српската војска во БитолаMarzanović, War Album.V-5. Сеќавањата на Мартулков за првитеконтакти на српската војска и граѓаните нанеговиот роден град Велес во есента 1912Уште во почетокот балканските сојузници -„ослободители“ забележаа големи побединад Турција. При окупирањето на нашиотград Велес од српската армија, ние, велешаните,ги пречекавме „ослободителите“ многусвечено. Не може да не се признае фактотдека во првите денови од војната, голем делод населението - со мали исклучоци - бешево делириум од радост. Та дојде крајот на повеќеод петвековното турско ропство! Нас нèисполнуваше надежта дека ќе настапат поволниуслови за подобар живот, кога ќе можеда се гради, да му се стави крај на тешкотоминато и да бидат заштитени интересите намакедонскиот народ.Но, за жал, уште од првите денови севиде кој ветер дува меѓу сојузниците - „ослободители“и какви изненадувања може да сеочекуваат во блиската иднина ...Нашите „ослободители“ не ги криеја своитевеликосрпски аспирации. Кога почнуваада зборуваат со некој граѓанин што ќего сретнат, првото прашање им беше: „Штаси?“ Ако добиеја одговор дека прашаниотне е Србин, продолжуваа: „До сада је билотако, али тако неће да буде убудуће. Бугарису много радили код вас, да вас начине Бугарима.Aли сада ће те постати добри Срби...Треба да знате: онамо где је ступила српсканога, ту ће српско да буде“.Мартулков, Моето учество..., стр. 243-244.Обидете се да ги објасните причините запромената во односот на луѓето спрема„ослободителите“ на Македонија.Дали мислите дека укажаната промена сеоднесува еднакво на секого во Македонија?Кои фрази можат да се поврзат со конкурентскитенационални идеи во Македонија?Коментирајте ја последната реченица. Дајтесугестија за начините на кои нечие националносамоидентификување може да се промени.XX сл. 56 Промени на имињата: од Усќуп во СкопјеНаправете некое истражување завашиот регион и обидете се да гиразберете различните имиња што гиимале вашиот град и соседните градови: а)за време на османлиската ера и б) повоспоставувањето на нација-државата. Штомислите, зошто имињата се промениле (акосе промениле)?L'illustration, т. CXL (1 јули - 31 декември 1912), стр. 373.112

БАЛКАНСКИТЕ ВОЈНИV-6. Српскиот крал Петар им ветува ед наквиправа на сите народи со различно етничкопотекло кои живеат на териториитеприспоени кон СрбијаОд прогласот на српскиот крал ПетарДо мојот драг народод ослободените и приспоените подрачјаСо мојов денешен проглас, врз основа на склученитемеѓународни договори, вашите земјисе присоединети кон Кралството Србија... Сетамоја грижа ќе биде насочена кон тоа сите вие,без разлика на верата и потеклото, да бидетево секој поглед задоволни, просветени и закриленисо правда и безбедност кои ќе ви гигарантира владеењето на слободна Србија.Сите ќе бидете еднакви пред законите и власта.Сечија вера, имот и личност ќе се почитувааткако свети. Мојата влада ќе работи непрестајнона просветното, стопанското и секоедруго поле на нашиот напредок.A вие треба со сета сила да се фрлите на работа,да ги отфрлите досегашните заблуди, раздории неслоги, и сложно во братска преграткада ги избришеме од лицето на нашите убавитатковини сите траги на долгото ропство.Петар (потпис)25 август 1913, во Рибарска Бања(следуваат потписите на членовите на српскатавлада)Балкански рат у слици и речи 29, 31 август (13 септември) 1913.Споредете го овој текст со претходниот икажете дали наоѓате некакви разлики.V-7. Напис во еден романски весник зареакциите на народот во новоприпоенатаЈужна Добруџа како резултат од Вторатабалканска војнаОд КвадрилатеротЛетото 1913 година во едно село во Квадрилатерот,на група Романци меѓу кои имаше ивојници, им беше дадено засолниште од еднобогато бугарско семејство. „Отсега натаму виеќе бидете романски војници“, им рековме, а нанајмладиот му рековме дека ќе служи во романскатавојска. Кога го чу тоа, младичот какода го удри гром. Тие мислеа дека Романија ќего окупира Квадрилатерот само привремено идека војската ќе се повлече штом ќе биде склученмирот. Но кога им објаснивме дека оваатериторија засекогаш ќе £ припаѓа на Романија,можевме да видиме жалење на нивнителица. И жените прашаа за објаснување, а злиотпоглед во нивните очи покажуваше дека итие ја сфатија вистината.(...)Бугарите со тага во очите гледаа како нивнататериторија минува во рацете на Романија, номногу Татари и Турци тоа го пречекаа со радост.Колку што беа грди и непријателски погледитево очите на Бугарите, толку пријателскибеа погледите во очите на муслиманите ина Турците.Universul, XXXI, бр. 213, 5/18 август 1913, стр. 1.Обидете се да ја објасните разликата меѓуреакциите на Бугарите и реакциите на Татаритеи Турците во Квадрилатерот. Како се променилеживотите на луѓето откако териториитепреминале од една земја на друга?V-8. Бугарските национални интересиИЗЈAВA НA ВРХОВНИОТ ПAРТИСКИ СОВЕТЗA НAДВОРЕШНAТA ПОЛИТИКAНA НAРОДНAТA ПAРТИЈA НA БУГAРИЈAСофија, 4 јануари 1915.(...) Правејќи студена и трезна проценка на интереситена Бугарија, гледаме дека единствениотначин на кој би можело задоволително да серешат виталните проблеми на земјата, е со помоштана силите на Тројната антанта. Прво, сосекој изминат ден стануваат сè помали шанситена Австро-германската алијанса да постигнепобеда. По неоправданата и неморална инвазија113

ПО ВОЈНАТАна неутрална Белгија, агресивниот германскиимперијализам се најде соочен не само со реалнатаопозиција на своите непријатели, туку и сосовеста на цивилизираното човештво. Неочекуванотонепријателство се покажа доволно силнода ја осуди Австро-германската алијанса и да јадоведе во состојба на целосна изолација. Веќее морално невозможно за неутралните нации даинтервенираат во корист на Германија и Aвстро-Унгарија. Всушност, се случи токму спротивното:меѓу масите доби на популарност и сè почесто сеспомнува интервенцијата против Австро-германскатаалијанса.Најважниот интерес на Бугарија е да обезбедишто е можно пошироко национално обединувањена териториите. Тоа може да се случи само совраќање на соседните земји кои ни беа одземенисо договорите во Букурешт и Истанбул. Понатаму,само Тројната антанта е во положба која £ овозможувада го наложи враќањето на териториите.Тоа е од причини што некои подрачја во земјитево чие име тоа ќе се случи, се нејзини непријатели,додека други подрачја се нејзини сојузници(бидејќи се надеваат дека Тројната антанта ќе гизадоволи нивните национални интереси).Друга значајна цел кон која ќе работи Бугарија,откако ќе заврши сегашнава европска криза, ецелта да биде во можност да живее во мир сонејзините соседни земји и преку тој мир таа посакувада може целосно да му се посвети накултурниот и на стопанскиот развој на Бугарија.Со други зборови, во рамките на основите набугарската политика мора да постои елемент насогласување со соседните земји. Тоа ќе претставувачекор поблиску до целосната солидарности здружување на заемните културни, стопанскии политички интереси на различните земји. Сетотоа може да се постигне единствено преку мирноторазрешување на бугарските барања со посредствона Тројната антанта.Третиот важен интерес на Бугарија е одржувањетона балканската независност. Тој интерес е восогласност со целите и политичките интереси наземјите-членки на Тројната антанта. Овие земјисакаат на Балканот да се утврдат слободни исилни нации кои ќе можат да дејствуваат какобариера против аспирациите на експанзионистичкиотгермански империјализам на Исток. Тиејасно ја изразија оваа надеж преку нивниот односспрема Првата балканска алијанса. (...)Со оглед на гореспоменатите причини, Народнатапартија, верна на своите постојни политичкиидеи, стои на цврсто убедување дека решениетона нашите национални проблеми може да сепостигне преку развивање на искрено разбирањемеѓу Бугарија, земјата-ослободителка Русија ируските сојузници Aнглија и Франција.Мир, 4451, 1 јануари 1915 во В. Георгиев и Ст. Трифонов,стр. 258-259.Vб. Општествено-економските резултатиЗемјаНаселение(во илјади)Тaбелa 16: Жртви (загуби) во Балканските војниМаксимална сила навојските (во илјади)Загинати ипочинати(во илјади)Коефициент нажртви спореднаселението (во %)1. Бугарија 4 430 607 30 0,68 4,92. Србија 2 910 175 5 0,17 2,83. Грција 2 630 90 4,75 0,18 5,24. Црна Гора 247 30 2 0,80 6,6Вкупно(за коефициентите10 217 902 41,75 0,46 4,9- %)5. Турција 23 000 400 50 0,22 12,5Коефициент на жртвиспспоред вооруженитесили (во %)Georgiev, G. Human resources of the countries which took part in the Balkan War 1912-1913, A Collection of Military History, 1983, том 1.114

БАЛКАНСКИТЕ ВОЈНИXXсл. 57Aпотеоза на Балканската војна - романска карикатураFurnica, IX, бр. 49, 8 август1913, стр. 1.Превод на текстот на карикатуратаAпотеоза на смртта на Балканската војна: Браво и благодарам! Да не бевте вие, ќеумрев летово од жед!115

ПО ВОЈНАТАV-9. Загубите на српската војска во Бал канскитевојниНа денот 13 февруари 1914 година, српскиотминистер за војна ги изнесе пред Народнатаскупштина (собрание) следниве бројки на загубитешто ги претрпе српската војска во последнитедве војни:Српско-турската војна: умрени – 5 000, ранети– 18 000.Српско-бугарската војна: умрени – 7 000 до8 000, ранети – 30 000. Две илјади и петстотинивојници умреа како резултат од повредите,меѓу 11 000 и 12 000 од болести и 4 300 одколера. Од последниве, 4 000 умреа за времена Српско-турската војна.Carnegie, стр. 395.Размислете за последиците на човечкитезагуби во контекст на фактот декастопанствата на балканските земји биле,главно, земјоделски.Најдете повеќе информации за економскатаположба во балканските земји по војните.V-10. Првата светска војна: една поинаквавојна(...) Средбата со масовна смрт е, веројатно,најсуровото воено искуство. (...) Преку современитевојни многумина за првпат се сретнаалице в лице со организирана масовна смрт.(...) Бројот на загинати во акција или од здобиенитерани во Првата светска војна е повеќеод двојно поголем од бројот на загинатите восите поголеми војни меѓу 1790 и 1914 година.Некои бројки ќе ни помогнат да ги објаснимедимензиите на присуството на масовнатасмрт, кои се без преседан и кои доминираатво спомените од таа војна. Во Првата светскавојна умреа некаде околу тринаесет милионилуѓе, додека Наполеон во војната противРусија, која претставуваше дотогаш најкрвавпоход, загуби 400 000 луѓе - или 600 000 помалкуод вкупниот број паднати жртви кај ситестрани во нерешената битка на реката Сомаво 1916 година. Најголемата војна во ХIХ век,Француско-пруската војна од 1870-1871 година,виде 150 000 загинати Французи и 44 780Пруси паднати на бојното поле. До времетокога изби Првата светска војна, сеќавањатаза големите загуби во наполеонските војнипостепено избледеа, а воените загуби во ХIХвек не можат ни да се споредат со она штодопрва доаѓаше. Новата димензија на смрттаво војна повикуваше на многу поголем напорда се маскира и да се надмине смртта во војна,од кога и да било порано.Првата светска војна имаше и други новии значајни димензии кои повлијаеја врз начинотна кој мажите и жените гледаа на војната.Тоа беше војна во векот на технологијата, нановите и поефикасни средства за комуникацијакои овозможија да се распространи нејзинатаслика и да се разгори фантазијата. Нонајважно од сè, војната на Западниот фронтвоведе нов вид оружје кое изврши влијаниеврз значењето што ќе го има војната во животитена најголемиот број војници. Војувањетово ровови го определи не само гледањето навојната на оние што минаа низ неа, туку и тоакако ќе ја сфаќаат неа идните генерации. (...)Западниот фронт со неговиот специфичен иуникатен начин на војување доминираше вопрозата и поезијата, како и во сликовниците ифилмовите за војната. Тоа воедно ја определии смислата што £ ја дадоа современицитеи идните генерации.Mosse, стр. 3-4.Споредете ги бројките во Тaбелa 16 ибројките што ги споменува текстот наМосе: каква е разликата во човечки загубимеѓу Балканските војни и Првата светскавојна?V-11. Новите краишта - резултати од пописотна населението во областите приспоеникон СрбијаСпоред пописот на населението што военатавласт го спроведе во градовите на нова116

БАЛКАНСКИТЕ ВОЈНИСрбија, градовите во новоослободените областина Србија го имаат следниов број жители:Битола 59 856, Скопје 47 384, МарковПрилеп 21 783, Призрен 21 244, Приштина18 174, Велес 16 624, Ѓаковица 14 500, НовиПазар 13 434, Охрид 11 038, Дебар 10 199,Тетово 10 070, Косовска Митровица 9 354,Плевља 7 935, Крушево 7 903, Гевгелија6.000, Кавадарци 5 861, Вучитрн 5 749, Кичево5.400, Крива Паланка 4 893, Ресен 4 756,Ораховац 4 593, Сеница 4 539, Куманово 44210, Феризовиќ (Урошевац) 4 405, Приеполе3 355, Кратово 3 020 и Нова Варош 2 909.Неколку други градови, како што се Дојран,Гњилане, Прешево, Прибој и тн., ги нема насписокот. Бројот на градското население нанова Србија изнесува преку 400.000 луѓе.Балкански рат у слици и речи 34, 13 (26) октомври 1913.На кои начини можел порастот на градскотонаселение да има влијание врз стопанскиотживот на Србија во тоа време?Дали таа ситуација можела да предизвика некојвид економска криза и зошто?V-12. Бројот и сместувањето на бегалците воБугарија, според Извештајот на премиеротВ. Радославов 53 до 17-тото национално собраниеСофија, 21 април 1914(...) 10 000 повеќе или 10 000 помалку, ноги има околу 150 000. Некои од бегалцитесе снајдоа самите, без помошта на комитетите,затоа што не сакаат да ги спроведуваатнивните наредби. Тие си одбраанекои села и ние ќе ги оставиме на мира.Јас ги оставив, иако има многу тешкотии,бидејќи локалното население не ги сакабегалците, плашејќи се да не му ја зематземјата. Морам да признам, локалнотонаселение или им завидува или се плашидека во иднина тие би можеле да им гоограбат имотот, поради што не ги пречекуваатбегалците на некој особено срдеченначин. Има поплаки дека бегалците билеизбркани од училиштата во некои села,и тоа во време кога било многу студено,па ние моравме да интервенираме и дапреземеме мерки за да им го гарантирамеживотот.В. Георгиев, Ст. Трифонов.Кои биле причините за напливот одбегалци по Балканските војни?Можете ли да најдете некоја врска меѓу прашањетона бегалците и економските процеси?Зошто, според ваше мислење, луѓето се плашатод бегалците?Најдете повеќе информации за напливот одбегалци во вашата земја.V-13. Муслиманските бегалци во СолунБр. 5. Официјалните лица од Исламскиоткомитет на Солун на 1 септември нèинформираа дека во градот и околинатаима 135 000 муслимани - бегалци, одкои повеќето дошле по започнувањетона Втората балканска војна. Од нив,шест до осум илјади веќе се заминати заМала Aзија, главно, кон Мерсина, Aдалијаи Скендерун. Грчката влада бешеветила дека ќе обезбеди пет воза и вопоследниве неколку дена 3 000 лицавеќе добија билети. Комитетот ја потсетиГрчката влада дека таа е одговорназа бегалците што сега се во Солун, бидејќитаа ги принуди да ги напуштат своитеогништа. Тој побара од Владата наовие бегалци да им обезбеди леб. Самиоткомитет трошеше 50 фунти дневнона леб. Одговарајќи на прашањата, Комитетотизјави дека не верува дека на53Вaсил Рaдослaвов (1854-1929) - бугaрски прaвник, политичaр и лидер нa Либерaлнaтa пaртијa (рaдослaвисти), којaбилa ориентирaнa против Зaпaднa Европa. Тој бил премиер неколкупaти.117

ПО ВОЈНАТАзначителен број бегалци ќе им биде даденаземја во грчка Македонија. На некоиможе да им биде дадено во Кукуш,но најмногу една до две илјади лица биможеле да бидат земени како полски работници.Carnegie, стр. 278.XX сл. 58 и сл. 59 БегалциCarnegie, сл. 43 и 48, стр. 253, 256.V-14. Економските последици за Солун,според описот на „Социјалистичката федерација на Солун“, 1913Откако прашањето го испитавме од гледна точкана интересите на различните националности,да го испитаме сега од економска гледнаточка, бидејќи прашањето на европска Турцијапретставува и национално и економско прашање,и, всушност, е повеќе економско отколкунационално.Сојузничките балкански земји не беа заинтересиранини за решавање на проблемот нанационалностите, ни за подобрување на судбинатана христијанското население на тие подрачја.Тие беа заинтересирани само за проширувањена своите територии.Затоа, ако го разгледаме прашањето од оваагледна точка ќе видиме дека окупираните териториишто (сојузниците) сакаат да ги делат, неманикогаш да го достигнат економското ниво штого имале во минатото. Ова тврдење е точно сèдодека се однесува на економската состојба наСолун. Овој град ги опслужуваше сите вилаетина европска Турција, освен Одринскиот. Безмалкусиот увоз и извоз од македонските области иголем дел од Aлбанија минуваа низ солунскотопристаниште. По поделбата на територијата наевропска Турција некои индустриски гранки ќебидат уништени - главно одгледувањето и преработкатана тутунот, што претставува гранкаод витална важност за земјата: во неа се вработени160 000 работници од кои мнозинството сеорганизирани во моќни синдикати. Доколку територијалнатаподелба стане стварност, регионитекои го користеа солунското пристаништеќе мораат да најдат други трговски патишта.Движењето од Солун кон внатрешноста ќе бидекрајно ограничено, што на најголемиот град наевропска Турција ќе му донесе катастрофалнаиднина, катастрофа која е неминовно да сеслучи доколку не се воспостави царинска унијамеѓу сојузниците. Но колку е реално да се очекуваостварувањето на таквата унија на Балка-118

БАЛКАНСКИТЕ ВОЈНИнот по оваа ужасна војна и по сите оние колежишто ги предизвикаа сите завојувани страни?Како што веќе спомнавме, единственото решениена овој проблем е автономијата на покраинитена европска Турција, автономија што ќебиде загарантирана со еден меѓународен договор.Во тој случај, единството на балканскитенации за кратко време ќе стане реалност.Освен тоа, покраините на европска Турција ќемора да се обединат во една балканска федерација.Со федерацијата не само што ќе можемеда постигнеме политички и културен развој,како и економски просперитет, туку едновременоќе избегнеме нова војна на одмаздата, нова„национална“ и „ослободителна“ војна. Балканскитеземји нема да мораат да бараат помоши заштита од самоименуваните заштитници набалканските народи како Aвстрија и Русија.Напротив, со тоа што ќе бидат обединети,балканските земји самите ќе претставуваатсила, способна успешно да им се противставина притисоците на Русија и Aвстрија и да спречикаква и да е освојувачка закана.Elefantis, стр. 49.Тaбелa 17Балканските доселеници во Турција(Главно од Тракија и Македонија)ГодинаБрој на доселеници1912-1913 177 3521914-1915 120 5661916-1917 18 9121918-1919 22 2441919-1920 74 848Вкупно 413 922Извори: Cem Behar, Osmanli imparatolugununve Turkiyenin Nufusus (Населението на ОсманлискатаИмперија и на Турција) 1500-1927, Aнкара1996; Daniel Panzac, L'enjeu du nombre. Lapopulation de la Turquie de 1914 a 1927, Revuedu Monde Musulman et de la Mediterranée,1988, 4, стр. 45-67; Justin McCarthy, "MuslimRefugees in Turkey" во The Balkan Wars, WWIand the Turkish War of Independence. Essays inhonor of Andreas Tietze, Истанбул 1993.Vв. Идеолошките последициV-15. Од една читанка за петто одделениево основните училишта, 1914Двата најголеми непријатели на грчката нацијасе Бугарите и Турците. Првите се многу поопаснии нехумани. Во нашата историја постојатужасни записи за суровоста и монструозностана тие дивјаци кои себеси се нарекуваатхристијани. Тие се Татари и се поврзани соТурците. Тие го минале Дунав барајќи гостопримствона нашите територии. Ние сме имдале земја за обработување, сигурност, правдаи сме ги вовеле во христијанската вера зада можат да си ги спасат душите, но сето тоабило попусто, зашто тие си останаа Татари.Оваа читанка ја објавил Галатија Казанѕаки,познат писател и автор накниги за деца. Насловот на читанката е"Војникот#. На кориците на читанката имаалузии и на Антиката и на Византија, првата- преку античката спартанска изрека„врати се или победник или мртов“, со која,според традицијата, спартанските мајки гииспраќале своите синови во војна, а вторатасо сликата на двоглавиот орел.119

ПО ВОЈНАТАXX сл. 60 Насловна страница на една читанказа петто одделение во основните училиштаV-16. Критички коментар во извештајот зашколските учебници во Грција, напишанво 1926 година од Д. Глинос, педагог изастапник за народниот (говорен) јазикОбопштувајќи ги наодите од ова истражување,можеме да го речеме следново:1. Во почетокот на ХIХ век грчкото образованиебеше инспирирано од топли патриотскичувства. Големата идеја на Грците, т.е.нивниот копнеж да ги ослободат сите Грциод турското владеење и повторно да ја воспоставатвизантиската држава со Константинополкако главен град, е насочена исклучивопротив Турците. На другите христијанскинароди на Балканот - кои, со исклучок наСрбите, сè уште не покажуваа силни знацина национално будење - се гледаше како набраќа по страдање и се повикуваа да учествуваатво борбата за слобода (Ригас Велестинлис).Тој антитурски национален идеал ни доден-денес не е исчезнат. Неодамнешнатакатастрофа во Мала Aзија и раселувањетона грчкото население од Мала Aзија и Тракијаможе, доколку сегашниов статус кво воисточните работи остане непроменет, накрајот да ја промени таа идеја.2. Во втората половина на ХIХ век, а особенопо седумдесеттите години - кога Бугарите,помогнати од Русите, тргнаа во потрагапо своето национално наследство и сесвртеа против Турците, но исто така мошнежестоко и против Грците - на површинатаповторно испливаа спомените на средновековнитесудири меѓу Грците и Бугаритеи, како последица од тоа, расната омраза есега посилна од онаа спрема Турците. Грчкотообразование е под силно влијание натаквата ситуација.3. За време на Балканските војни и непосреднопо нив, омразата што само накраткобеше отсутна за време на грчко-српскобугарскиотсојуз, повторно зајакна. Грчкитеуспеси за време на овие војни, кои успеајада ја приближат Грција до остварувањето наголемата идеја, ги зајакнаа патриотизмот инационалната гордост и ги разгореа националистичкитеидеали. Со тоа се објаснувазошто школските учебници по сите предметиго постигнаа врвот во негувањето нанационализмот и расниот антагонизам вопериодот од 1914 до 1917 година.4. Во 1917 година, новововедените образовниреформи во основните училишта- инспирирани од еден либерален дух, заснованиврз подобро познавање на детскатадуша, фокусирани на негувањетона позитивните елементи на една мирна иблагородна цивилизација - воведоа серијаод читанки за првите четири годишта, коини оддалеку не одгледуваа слеп и нетолерантеннационализам, ниту ги разгоруваанационалните страсти, но успеаја кај ученицитеда поттикнат позитивна љубов спрема120

БАЛКАНСКИТЕ ВОЈНИземјата и грчката култура, спрема националнатаслобода и независност. Националниотидеал може да се одгледува и без презир иомраза спрема другите народи. Овие книгисе вистинска зора на една посветла иднина.Тие се луцидни и хуманитарни. Во истовреме, годините од образованието до коиреформата, сè уште, не стасала, остануваатпод влијанието на старите трендови.5. Образовните реформи беа прекинативо периодот меѓу 1920-1922 година, т.е. завреме на возобновувањето на монархијатапод власта на кралот Константин, и повторнопродолжија од 1923 до 1926 година, безда можат да ги зафатат и годините повисокиод четвртото одделение на основното образование.Повисоките години и, пред сè, секундарнотообразование од 1914 година доденешен ден не претрпеле никакви промени.Извадоците од читанката и извештајот се наведени во:F. Iliou, "Σχολικά εγχειρίδια και εθνικισμός.Η προσέγγιση του Δημήτρη Γληνού" (Школските учебници инационализмот. Пристапот на D. Glinos“во Η Ελλάδα των Βαλκανικών Πολέμων 1910-1914, стр. 271, 277-8.Димитриос Гинос учествувал во обликувањетона образовната политика наЕ. Венизелос во 1917 година, но подоцна станалкомунист. Коментарот, меѓу другите работи,објаснува зошто се најлоши токму учебницитенапишани веднаш по Балканските војни,кога Грците верувале дека е дојден мигот наисполнувањето на големата идеја.Како биле образовани учениците во Грцијапо Балканските војни? Каков ефектможело да има таквото образование?Дали е умесно, според ваше мислење, образовнитесистеми да пропагираат таква сликаза соседните народи?Најдете учебници од вашата земја веднаш поБалканските војни и видете во какво светлосе прикажани вашите соседи.V-17. Радикализацијата на националнитечувства во Бугарија, по појавувањето напесните на Иван ВазовA. Оваа војна (ноември 1912)Од бурниот Лозенград до Егејотсо трупови послани полја и браздипатот ни беше обележен со гробовиопожарени села над гробници.(...)Ужасна и зла војна предизвикува гнев,бич што бие, татнеж на бес, лелеци,безмилосна војна, море од солзи и бол,Господи - а сепак света војна!Б. За ова ли се боревме?(април 1913)Купишта крвави телаубиени во борба за братска слобода,славно величествено јуначко делово страшната борба против душманот,елементите, природата.(...)За ова ли нашите храбри синовижнееја ловори и постилаа гробовипо полињата и снеговите на Тракијата повторно денес да гледаат робови?(...)Бугаријо, дали за овапогреба толку јунаци?Дали за ова храбро пролеаврела крв од своите вени?За ова ли се боревме?В. Македонија (мај 1913)(...)Нема да те оставиме! Клетва нека паднена нашите глави и на нашата славаако не ги искинеме синџиритена нашите кутри браќа со нашите силни тупаници.(...) Иван Вазов, стр. 52, 152, 153-154.Споредете ги песните на Иван Вазовсо неговите идеи за балканска унија(текстот II-5).121

ПО ВОЈНАТАV-18. Извадок од мемоарите на МихаилМаџаров, бугарски политичар од Народнатапар тија, кој ја искажува својата жал порадисмртта на сина сиВечерта на 23 јуни во мојот дом пристигнаеден бугарски офицер кој сакаше да зборувасо мене насамо. Јас прифатив. Тој бешесрамежлив и збунет. Ми кажа дека учествувалво лаханските битки на Солунскиотфронт. Нашата војска дотогаш веќе беше поразена.Во таа битка, од граната беше ранетмојот син, поручникот И. Маџаров. Тој бешезастапник и помошник на Вториот баталјонна 25-от драгомански полк. Во мигот когагранатата го погодила, син ми го заменувалкомандантот на четата, кој беше загинал.Офицерот не ми ги соопшти сите детали заслучката и ме остави во уверување дека синми останал на бојното поле и дека, доколкуму испратам телеграма на Венизелос, тие ќемораат да го побараат. Не треба да кажувамколкав шок претставуваше тоа за моето семејствои за мене самиот. Неколку дена низСофија кружеа страшни гласови за судбинатана моите два сина и мене ме ставија наужасни маки. Веднаш му пратив телеграмана Венизелос, барајќи да ме извести далиго пронашле син ми меѓу ранетите заробенициод Солунскиот фронт. По неколкудена добив телеграма од грчкиот премиеркој ми беше пријател уште од Лондонскатаконференција. Ме извести со жалење декасин ми не е меѓу преостанатите ранети заробеници.Ја изгубив и последната надеж.Од тој миг сум човек скршен од болка. Околумене беше само мрак. Сета жалост и тагана Бугарија ми се чинеше двојно поголема.Секој предмет во куќата ме потсетуваше намојата изгубена среќа. Утехата на пријателитеи роднините ме исполнуваше со уштепоголема несреќа, а можам да речам декадури и ме нервираа. Сакав да бидам сам.Секој разговор со пријателите и роднинитезавршуваше со спомнување на настраданите.Се чувствував како одново да ми сеотвора страшно болната рана. Единственоме смируваа самотијата и работата. Мојатадлабока тага беше во согласност со тагатана Бугарија. И Бугарија на истиот начин гогубеше она што £ беше најдраго и најскапоцено.Само така, обвиткан во сопственатанесреќа, успевав да не ги забележувамгрешките и злосторствата на царот Фердинанди неговиот апарат на власта. Наместотоа, сиот свој бес го насочив кон довчерашнитесојузници кои ја лишија мојата татковинаод она што £ припаѓа, не давајќи £ ине признавајќи £ на Бугарија ништо од онашто беше договорено со спогодбата. Предтоа бев уверен во нашата занесеност и слепило,но кога ја видов злобата на нашите соседи,сфатив дека е тоа чувство заедничкоза сите нас. Ми се чини дека тогаш спонтанопосакав и сите други да го почувствуваат тоапонижување, за да сфатат колку великодушностаи понизноста му се потребни не самона поединецот, туку и на целиот народ.Маџаров, стр. 185.Михаил Маџаров (1854-1944) билбугарски политичар од Народнатапартија, дипломат, новинар и јавна личност.Во периодот од 1912-1915 година бил ополномоштенминистер на Бугарија во Лондони Санкт Петербург. По Балканските војни гизастапувал следниве идеи: одржување натесни врски со Русија и Aнтантата, потпишувањебугарско-српски договор, помирувањесо Грција и Романија (т.е. политиказаснована врз политичко расудување, а нена чувствата и фанатизмот). Сепак, овој извадокод неговите сеќавања ја илустриранеговата лична жал и огорченост по примањетона веста за смртта на неговиот синна Солунскиот фронт во јуни 1913 година,чувства кои биле типични и преовладувалево тоа време.122

БАЛКАНСКИТЕ ВОЈНИV-19. Познатиот хрватски писател AнтунГустав Матош во почетокот на Прватасветска војна напишал коментар во којжалењето по неговите српски пријателизагинати во војната е измешано со неговитекрајно идеолошки погледиГи гледам четворицата мои пријатели како лежатпред мене и на телото ми се отвораат четирирани. Гледам една руса глава со брадакако на Исус, која му припаѓа на мојот пријателБранко Лазаревиќ, гордоста на помладата српскакнижевна критика. Денес Лазаревиќ е мртов,среќна е земјата што го родила и градитешто со млеко го доеле. Беше критичар и новинар,сега е јунак.И мојот Владета Ковачевиќ, син на министероти познатиот историчар Ковачевиќ, роднина напоетот Ракиќ. И тој падна, Господи боже!Таму во Париз се облекуваше како денди, сеогледуваше како жена што се огледува во огледалои ние го сакавме како што би сакаленекоја млада убава девојка.Јас сум денес жив, а тие лежат мртви покрајМилош и Лазар 54 . Сите тие рани печат, но не иза оној што знае. Тие рани се најдобар лек заголемата болна рана на Косово 55 .Antun Gustav Matoš 56 , "Živi i mrtvi",прво објавен во списанието Obzor, 3 ноември 1912,бр. 303, стр. 1, 2 и во Pjesme/Pečalba, Самобор 2003Дали се согласувате со авторот декасмртта на неговите пријатели може даја излечи „болната рана на Косово“?Дали мислите дека е правилно да се„одмаздува“ за некои историски настани?Како би се чувствувале вие и што бимислеле во слична ситуација?V-20. Резултатите на војните, видување наМеѓународната комисија за испитувањена причините и водењето на БалканскитевојниКомисијата, од она што го виде и чу, не сметана никаков оптимизам во врска со непосреднатаполитичка иднина на Македонија.Србија е сега во војна со Aлбанија, Бугаријаја мачи тоа што самата го смета за неправичентретман, а Грција, сè уште, не е сигурнакои територии ги добила. Ниедна од овие нациине може да ја намали својата војска намирновременско ниво, зашто нејзините соседитесе исто толку подготвени за кршењена договорите колку што се подготвени и запотпишување. Нема сомневање дека најголемотозло за моралното и општественотодобро на балканските држави е растечкататенденција спрема милитаризмот, при штотие стануваат плен на агентите на произведувачитена оружје и други воени средства,со огромни трошоци кои водат кон националноосиромашување.Има многу примери за рефлексниот психолошкиефект на ваквите злосторства противправдата и човечноста. Работите стануваатсериозни кога ќе помислиме дека се тоанешта што нациите ги апсорбираат во својотсекојдневен живот, еден вид вирус кој прекуобичните канали на циркулација го заразувацелото политичко тело. Со тоа може да сеобјасни целиот проблем - застрашувачкитеекономски загуби, смртта на не-малиот делод населението, количеството на страв и болкакои можат само делумно да се осознаати да се проценат и колективната националнасвест за уште поголеми злосторства одоние што се запишани во историјата. Тоа епремногу застрашувачко наследство што имсе остава на идните генерации. Aко бараме54Се мисли нa Милош Обилиќ и кнез Лaзaр, легендaрните српски херои од времето нa осмaнлиските војни.55Косово било сценa нa големaтa Осмaнлиско-српскa биткa во 1389 годинa, што јa изгубиле Србите (мaкaр што некоиисторичaри, сè уште, мислaт декa резултaтот нa тaa биткa не е сосемa јaсен).56Aнтун Густaв Мaтош (1873-1914), хрвaтски поет, писaтел нa куси рaскaзи, есеист, колумнист и критичaр. Живеел воЗaгреб, Белгрaд, Пaриз, Минхен. Мaтош се сметa зa еден од основaчите нa модернaтa хрвaтскa литерaтурa. Тој есуптилен лиричaр, но и мошне aнгaжирaн во сите видови општественa критикa.123

ПО ВОЈНАТАолеснителни причини за овие грозоморниотстапувања од човечноста и законот, тогашќе мораме да ги најдеме во младоста на овиенации, во незрелоста на националниот и награѓанскиот карактер, како и во условите вокои се наоѓаа за време на долготрајното вазалство.Животот бил евтин, ништо не билососема безбедно или сигурно, неправдатаи насилството биле вообичаени факти насекојдневието, а опасноста од секаков видбила општо присутна. Без оглед колку револтпредизвикува некој настан, него надворешниотсвет набргу го заборава и нациите,главно, страдаат поради сопствената свестза моралното пропаѓање и поради загубатана самопочитта.Carnegie, стр. 272.Дискутирајте ги коментарите на Комисијата.Дали се согласувате соизјавите за причините и последиците одвојните? Дали се овие коментари објективниили не? Aргументирајте го своетомислење!V-21. Кукушко по Балканските војниA. Чувствата на еден Турчин, Ибош-агаСеднат крснозе на диванот и тивко пушејќиси ја цигарата закачена на крајот од долгиотчибук, се сеќаваше на доживелиците одминатите неколку дена.„Онаму кон Кукуш беа Бугарите,“ рече,„главно комити и малку редовна војска сотопови. На таа страна 'Руните', Грците, јадржеа железничката станица.“ Бил фатенмеѓу два огна и цел ден, дури куршумите игранатите му фрчеле над глава, тој седелво оваа мала просторија и се молел.Тогаш Грците влегле во дворот и продолжилесо пукањето од другата страна наѕидовите зад коишто се криел. Го виканаледа им донесе вода и тој пошол до бунарот иги наполнил цреповите.„Валлах 57 , Јудеко,“ рече со едната ракана градите, „помислив Aзраел, ангелот насмртта, е покрај мене.“ Внимателно си завиткадруга цигара. „Деновите на човекотсе избројани, исто како топчињата на бројниците,“прокоментира. Неговиот ден уштене бил дојден и тој му се заблагодари наAлах за неговата милост.Да, чадот што го црнеше небото кон североистокбеше Кукуш, во пламен. Претходниотден беше отишол до станицата ивојниците му кажале.Што беше тоа што седеше во тишинатана собата сега полна со мрачни сенки и гослушаше Ибоша. Тој зборуваше без омраза.Сево ова било волја Aлахова! A Тој си јазнае целта. Само еднаш го спомна поразотна Турција. „Кога лавот ќе остаре“, рече низвоздишка, „волкот ќе го нападне.“ (...)Б. Средба со еден БугаринВо самракот по нашето безглаво бегствоод кукушките духови, на патот кон Сариѓолсретнавме мала група луѓе. Еден бугарскиселанец тераше магаре со девојче каченона него и нејзините боси ноженца се клатеаод едната страна на дрвеното седло.Ни јас ни дедо не се осмеливме да гораспрашаме како успеал толку долго времеда ја избегне смртта. Бедата, ужасната ицелосна агонија во малите трепкави очи наизбразденото лице со жолта, разбушавенабрада беа чисто олицетворение на човечкистрав и очај. Не, не човечки. Беше тоа животинскиотужас на добитокот во кланица,дивиот и стаклен ужаснат поглед на фатенотоживотно. Беше тоа поглед кој предизвикувасрам и понижување за оној што ќего здогледа, засраменост дека е фатен одчовечко око.Дедо не праша ништо. Внимателно гоупати кон куќата на Кара Мехмед во Аша57Господи боже!124

БАЛКАНСКИТЕ ВОЈНИМаало. „Оди по патот одзади“, рече, „неманикого да сретнеш.“ A човекот, веројатносеќавајќи се на тоа како Бугарите ги третирааТурците за време на нивната окупација,стоеше на патот избезумен и со колебање.Дедо го уверуваше: „Сè ќе биде во ред. Тојќе се погрижи за тебе и за малечката.“Sciaky 58 , стр. 267, 269.Опишете ги чувствата на Турчинот ина Бугаринот одделно. Зошто КараМехмед би му помогнал на бугарскиот селанец?V-22. Стравот, роман на Неџати Ќумали занаследството на Балканските војниГи преброив, еден, два, пет, осум војника сопоручник на чело. Растојанието меѓу нив инас изнесуваше двесте до двесте и педесетчекори. Со пушките обесени на рамото, тиеполека се качуваа по ридот. Ноќта, веројатно,ја поминале во Сорович и тргнале ранотоа утро. Но и покрај тоа, изгледаа уморнокако да пешачеле со денови. Гледаа напредправо кон нас. Се разбира, нè видоа. Ништоне се промени во нивното однесување.Од начинот на којшто ги мрдаа главите и рацете,сфативме дека некои од нив пеат. Тиене запреа со песната. Почувствував некаковстрав. Тие беа христијани, ние бевме муслимани.Тие беа Грци, ние бевме Турци. Нашитедисаѓи беа полни. Јас имав нешто париво мене. Што е најважно, нивниот поручники десетарот одеа пеш, а ние имавме коњи.Ако се договореа никому да не кажат, што ќеспречеше еден грчки поручник и еден десетарда убијат двајца Турци во шумата, за дане мораат по жешкото да одат пеш?(...) Тие продолжија да одат, дојдовме поблискуедни до други - нè делеа само четириесетдо педесет чекори. Ние замолчавме.Рацете уште им се потпираа на врвовите напушките кои искосено им висеа од рамениците.Почнав да го туркам коњот од патот за даим направам место да поминат. Поручникотбеше побрз и се симна од патот пред мене.Војниците се симнаа по него. Сè беа младимомци. Униформата на поручникот му бешеголема. Тој ја крена раката до капата во војничкипоздрав.Ми олесна и се насмевнав. И јас ја кренав ракатадо капата, а потоа ја ставив на градите.- Здраво, господине!- Здраво, поручнику!- Имате кибрит?Му понудив кутија цигари и кибрит.(...) Бев преплашен. И со право. Беа поминалесамо две години од крајот на Балканскатавојна. Многумина загинаа, премногу животи беазалудно загубени. Којзнае колкумина млади гозагубиле животот на оваа иста почва преку којание сега јаваме. Планините, сè уште, беа преполнисо дезертери. По градовите, жените, сèуште, се тргаа подалеку кога ќе здогледаа војник,а децата бегаа дома да се скријат.(...) Се сретнавме како луѓе во спокојството наутрото, на работ од празната шума. Никој нерече „пукај“ или „убиј“. Не мислеа дека се војници,ниту нас нè гледаа како непријатели!(...) Радоста повторно се врати, ширејќи гобајракот и виорејќи го знамето за почетокотна гозбата. Прекрасно е кога постои довербаи љубов меѓу луѓето! Прекрасно е кога вооруженилуѓе со различен јазик и различна вераќе се сретнат во планините, ќе си понудат цигарии ќе си пожелат добар пат!N. Cumali, "Стравот#, во Eideneier-Toker, стр. 540, 541, 542, 543.Неџати Ќумали (1921-2000) е роден воВоден и се преселил во Турција приразмената на населението. Живеел во Измир,а студирал во Анкара. Писател и поет, авторе на книгата Македонија 1900. Тој е еден одретките турски автори кои говорат за „изгубенатататковина“ на Балканот. Во романот поднаслов Стравот, собирачот на данок Мустафаи неговиот ќаја Јасин патуваат по Воденско воавгуст 1914 година.58Зa aвторот Шaки види во текстот I-4.125

ПО ВОЈНАТАШто мислеле грчките војници кога ги сретнале двајцата Турци? Што мислите, на којјазик комуницирале двете групи?Прашања и задачи за Петтото поглавје:Дали во вашата земја или град има некој празник кој има врска со Балканските војни?Кои настани се слават?126

БАЛКАНСКИТЕ ВОЈНИКАРТА 4: Југоисточна Европа по Балканските војниCarnegie, Aнекс.127

БАЛКАНСКИТЕ ВОЈНИБиблиографија• Adevărul, весник 8353, 11 декември 1912; 8443,15/28 март 1913.• Akte të Rilindjes Kombëtare Shqiptare, 1878-1912 [Aкти за албанската национална преродба,1878-1912], (ур.), Stefanaq Pollo и Selami Pulaha,Тирана 1978.• Constantin Bacalbaşa, Bucureştii de altădată[Стариот Букурешт], том IV, Букурешт 1933.• Балканската война през погледа на единфранцузин. Сборник от документи [Балканскатавојна видена од еден Французин. Збиркадокументи], Софија 1977.• Балканската война или руската оранжевакнига (дипломатически документи, издадениот руското външно министерство, докосващисе до събитията на балканския полуостров -август 1912г. - юли 1 913 г. ) [Балканската војнаили руската портокалова книга. Дипломатскидокументи издадени од руското министерствоза внатрешни работи за случувањата наБалканскиот Полуостров, август 1912 - јули1913], Софија 1977.• Βαλκανικοί Πόλεμοι 1912-1913. Ελληνική λαϊκήεικονογραφία [Балканските војни 1912-1913.Грчката народна иконографија], Атина, Историскои етнографско друштво на Грција - генералштаб,1992.• Балкански рат у слици и речи 2, [Балканскатавојна во слика и зборови 2] 27 јануари (9 февруари)1913; 6, 24 февруари (9 март) 1913; 7, 13 (16) март1913; 12, 7 (20) април 1913; 13, 14 (27) април 1913;29, 31 август (13 септември) 1913; 35, 20 октомври(13 ноември) 1913, (ур.), Душан Мил. Шијачки,второ издание, Белград 1922.• Cem Behar, Osmanli imparatorluğunun ve TürkiyeninNüfusus [Населението на ОсманлискатаИмперија и на Турција 1500-1927], Историскастатистика, том II, Aнкара 1996.• Gino Berri, L'Assedio di Scutari. Sei mesi dentrola citta accerchiata [Опсадата на Скадар. Шестмесеци во опколениот град], Editori Frateli Treves,Милано, 1913.• D. Blagoev, Bulletin Périodique du Bureau SocialisteInternational, Брисел, бр. 9.• Palmira Brummett, Image and Imperialismin the Ottoman Revolutionary Press, 1908/1911,[Сликата и империјализмот во османлискиотреволуционерен печат, 1908/1911], New York,State University of New York Press, Њујорк, 2000.• Carnegie Endowment for International Peace,Report of the International Commission To Inquireinto the Causes and Condact of the BalkanWars, [Карнегиевата фондација за меѓународенмир, Извештај на меѓународната комисијаза испитување на причините и водењето наБалканските војни], Washington D. C., Вашингтон1914.• Chr. K. Christodoulou, Τα φωτογενή Βαλκάνιατων αδελφων Μανάκη [Фотогеничниот Балкан набраќата Манаки], Солун 1989.• Emil Diaconescu, România şi Marile Puteri dupăcongresul de la Berlin până la 1914 [Романија иГолемите сили од Берлинскиот конгрес до 1914година], Јаши 1937.• Dielli [Сонце], весник, 13 февруари 1913.• Ed. Driault, La question d'Orient depuis ses originesjusqu'a la paix de Sèvres (1920), преведено нагрчки од Лина Стаматијади, Aтина, 1997.• M. Edith Durham, The Struggle for Scutari,[Битката за Скадар], London, Edward Arnold,Лондон, 1914.• Niki Eideneier, Arzu Toker (ур.), Kalimerhaba,Griechisch-Deutsch-Turkisches Lesebuch, Kелн,1992.• Milorad Ekmečić, Uticaj balkanskih ratova 1912-1913. na društvo u Bosni i Hercegovini [Влијаниетона Балканските војни од 1912-1913 година наопштеството во Босна и Херцеговина] во Radoviiz istorije Bosne i Hercegovine XIX veka [Трудови одисторијата на Босна и Херцеговина во ХIХ век],Белград, 1997.• Angelos Elefantis, „Η Φεντερασιόν Θεσσαλονίκηςκαι το εθνικό ζήτημα. Από την αλληλογραφίατης Εργατικής Σοσιαλιστικής ΟμοσπανδίαςΘεσσαλονίκης με το Γραφείο της Β' ΣοσιαλιστικήςΕργατικής Διεθνούς“ [Федерацијата на Солуни националното прашање. Документи одпреписката на Работничката социјалистичкафедерација на Солун со Бирото на Вторатасоцијалистичка работничка интернационала], ΟΠολίτης 28 (1979), стр. 34-49.• Embros, весник, Aтина, 27 октомври 1912.129

БИБЛИОГРАФИЈА• Генерал Иван Фичев, Избрани произведения[Одбрани дела], Софија, 1988.• Dionyssis Fotopoulos, Athenian Fashions at theturn of the 19th century, [Aтинската мода на крајотна ХIX и почетокот на ХX век], Aтина 1999.• Furnica, IX, бр. 20, 17 јануари 1913; бр. 48, 1август 1913; бр. 49, 8 август 1913; бр. 52, 29 август1913.• Constantin Gane, Amintirile unui fost holeric[Мемоарите на страдалникот од колера], второиздание, Букурешт, 1915.• E. Gardika-Katsiadaki, G. Margaritis (ур.), ΤοΑιγαίο των Βαλκανικών Πολέμων 1912-1913 [Егејотво Балканските војни 1912-1913], Aтина, Министерствоза Егејот, ЕЛИA, 2002.• Gazeta Ilustrată II, 6 јули 1913; 13 јули 1913; 10август 1913; 24 август 1913.• Georgiev, G. Human resources of the countrieswhich took part in the Balkan War 1912-1913,A Collection of Military History [Човечки ресурси наземјите - учеснички во Балканските војни 1912-1913, Збирка по воена историја], 1983, том I.• В. Георгиев и Ст. Трифонов История набългарите в документи [Историја на Бугаритево документи], том II: 1912-1918, Софија, 1996.• Gjurme te Historise Kombetare ne Fototeken eShkodres [Траги од националната историја воСкадарскиот фото-архив], (ур.), Kahremen Ulqini,Тирана, 1982.• Elias Grunberg, Ocupatiunea mijloc de dobândireaproprietătii după Dreptul International Public[Окупацијата како средство за стекнувањеимот во рамките на меѓународното јавно право],Јаши, 1913.• Η Αθηνα των Βαλκανικών Πολέμων 1912-1913. Αναμνηστικό Λεύκωμα [Aтина за време наБалканските војни 1912-1913], Aтина, ОпштинаAтина, ЕЛИA, 1993.• Η Ελλάδα των Βαλκανικών Πολέμων 1910-1914[Грција за време на Балканските војни 1910-1914],Aтина, ЕЛИA, 1993.• Katia Hadjidemetriou, A History of Cyprus[Историја на Кипар], Никозија, 2002.• Ch. Hadjiiossif (ур.), Ιστορία της Ελλάδας του20ού αιώνα 1900-1922. Οι Απαρχές, [Историја наГрција во ХX век. 1900-1922. Почетокот], том A2,Aтина, Библиорама, 1999.• Tobias Heinzelmann, Die Balkankrise in der osmanischenKarikatur. Die Satirezeitschriften Karagöz,Kalem und Cem 1908-1914 [Балканската кризаво османлиските карикатури. Сатиричнитесписанија Караѓоз, Калем и Кем 1908-1914],Истанбул, 1999.• Hrvatski pokret [Хрватско движење], весник,9 до 31 октомври 1912; 2 декември 1912; 28декември 1912.• L' Illustration, t. CXL [1 јули - 31 декември 1912;јануари-декември 1913].• Charles Issawi, The Economic History of Turkey1800-1914 [Економската историја на Турција,1800-1914], The University of Chicago Press, Чикаго,1980.• Izzet-Fuad pasha, Paroles de Vaincu...Après ledèsastre - avant la revanche, Париз, 1913.• Kemal H. Karpat, Ottoman Population 1830-1914. Demographic and Social Characteristics,[Османлиската популација 1830-1914.Демографски и општествени карактеристики],The Univesity of Wisconsin Press, 1985.• Constantin Kiritescu, Istoria războiului pentruîntregirea României 1916-1919 [Историјата навојната за интеграција на Романија 1916-1919],трето издание, том I, Букурешт 1989.• П. Кишкилова, Балканските войни постраниците на българския печат 1912-1913[Балканските војни во бугарскиот печат 1912-1913], Софија, 1999.• Koprive [Коприви], сатиричен магазин, 1912.• Christina Koulouri, Ιστορία και γεωγραφία σταελληνικά σχολεία (1834-1914). Γνωστικό αντικείμενοκαι ιδεολογικές προεκτάσεις. Ανθολόγιο κειμένων.Βιβλιογραφία σχολικών εγχειριδίων [Историја игеографија во грчките училишта (1834-1914).Содржини и идеолошки импликации. Aнтологијана текстови. Библиографија на школскиучебници], Aтина, 1988.• M. Jackson and J. Lampe, Balkan EconomicHistory, 1550-1950 [Економската историја наБалканот], Блумингтон, 1982.• Драгиша Лапчевић, Рат и српска социјалнадемократија [Војната и српската социјалнадемократија], Слово Љубве, Белград, 1978.• Liri e Shqiperise [Слобода на Aлбанија], весник,12 октомври 1912.• Мир, весник, бр.3887, 17 мај 1913.130

БАЛКАНСКИТЕ ВОЈНИ• Михаил Маџаров, Дипломатическаподготовка на нашите войни. Спомени частниписма, шифровани телеграми и поверителнидоклади [Дипломатските подготовки на нашитевојни. Спомени, приватни писма, шифриранителеграми и тајни извештаи], Софија, 1998.• Божо Маџар, Балкански ратови и изнимнемјере у Босни и Херцеговини 1912-1913. године[Балканските војни и специјалните мерки воБосна и Херцеговина 1912-1913], во ГодишњакДруштва историчара Босне и Херцеговине XXXV[Годишник на Друштвото на историчарите наБосна и Херцеговина], Сараево 1984.• Ратни албум Ристе Марјановића 1912-1918[Воениот албум на Риста Марјановиќ], „Дечјеновине„ - Aрхив Србије, Белград, 1987.• Aлексо Мартулков, Моето учество вореволуционерните борби на Македонија, Институтза национална историја, Скопје, 1954.• Aнтун Густав Матош, Пјесме/Печалба,Самобор 2003.• Martin Mayer, "Grundschülen in Serbien wärenddes 19. Jahrhunderts..." in Norbert Reiter, Holm Sundhassen(ур.), Allgemeinbildung als Modernisierungsfaktor.Zur Geschichte der Elementarbildung in Südosteuropavon Aufklärung bis zum Zweiten Weltkrieg,(„Основното образование во Србија кон крајот наХIХ век...“ во Норберт Рајтер, Холм Сундхасен (ур.),Образованието како модернизирачки фактор.Кон историјата на основното образование воЈугоисточна Европа од просветителството доВтората светска војна), Берлин, 1994.• Justin McCarthy, "Muslim Refugees in Turkey"[„Муслиманските бегалци во Турција“] во The BalkanWars, WWI and the Turkish War of Independence.Essays in honor of Andreas Tietze [Балканскитевојни, Првата светска војна и Турската војназа независност. Есеи во чест на Aндреас Тице],Истанбул 1993.• Yannis Megas, Souvenir. Images of the JewishCommunity, Salonika 1897-1917 [Сувенир. Сликиод еврејската заедница, Салоника 1897-1917],Солун, 1993.• Славко Мика Мићевић, Српски добровољциу ратовима 1912-1918 [Српските доброволци вовојните од 1912-1918 година], Бања Лука, 1998.• Mişcarea, весник, Букурешт, 20 март/2 април1913; 8/21 јули 1913.• George L. Mosse, Fallen Soldiers. Reshaping theMemory of the World Wars [Паднатите војници.Преобликување на спомените на двете светскивојни], Oxford University Press, Оксфорд, 1990.• Riza Nur, Hayat ve Hatiratim [Мојот живот имоите спомени], Истанбул, 1992.• Одбрани текстови за историјата намакедонскиот народ, втор дел, Универзитет„Кирил и Методиј“, Скопје, 1976.• Daniel Panzac, «L'enjeu du nombre. La populationde la Turquie de 1914 à 1927», Revue du MondeMusulman et de la Méditerranée, 1988, 4, стр. 45-67;• P.Papapolyviou, Η Κύπρος και οι ΒαλκανικοίΠολέμοί.Συμβολή στην ιστορία του Κυπριακούεθελοντισμού [Кипар и Балканските војни. Прилогкон историјата на кипарските доброволци],Никозија, 1997.• Leonidas Papazoglou, Photographic portraitsfrom Kastoria and its vicinity at the time of the MacedonianStruggle. Collection of George Goolobias[Фотографски портрети од Костурско за време наборбата за Македонија. Збирка на Ѓорѓи Голобијас],Солунски музеј на фотографии, Солун, 2004.• Constantin Popescu, Din impresiile unui mobilizat[Впечатоците на еден регрут], Букурешт, 1913.• Qeveria e Përkohëshme e Vlorës dhe Veprimtariae Saj, Nentor 1912- Janar 1914 [Привременатавлада на Валона и нејзините активности,ноември 1912 - јануари 1914], (ур.), Д. Котини, Џ.Струга, Ф. Веизи, М. Шутериќи, К. Деди, Тирана,1963.• С. Радев, Това, което видях от Балканскатавойна [Она што го видов од Балканската војна],Софија, 1993.• Mihail Sadoveanu, 44 de zile in Bugaria [44 денаво Бугарија], Букурешт, 1916.• Leon Sciaky, Farewell to Salonica. City at theCrossroads [Збогување со Солун, градот накрстопат], Paul Dry books, Филаделфија, 2003.• Selim bay lieutenant, Carnet de campagne d'unOfficier Turc (Octobre-Decembre 1912) De Sul-Ogloua Tchataldja, Париз-Нанси, 1913.• Omer Seyfeddin, Ashab-Kehfimiz - Bir ErmeniGencinin Hatralar [Нашите седум спијачи.Сеќавањата на еден млад Ерменец], 1918.• Јован Скерлић, Фељтони, скице и говори[Фељтони, скици и говори], Белград, 1965.• С. Скоко, Други балкански рат 1913 [Вторатабалканска војна од 1913], Белград, 1968.• Slovenec 122, 31 мај 1913.131

БИБЛИОГРАФИЈА• Holm Sundhaussen, Historische Statistik Serbiens1834-1914 Mit europäischen Verglaichsdaten[Историска статистика на Србија 1834-1914со европски податоци], R. Oldenbourg Verlag,Минхен, 1989.• L. Trichas (ур.), Ημερολόγια και γράμματα από τομέτωπο. Βαλκανικοί Πόλεμοι 1912-1913 [Дневниции писма од фронтот. Балканските војни 1912-1913], Aтина, ЕЛИA, 1993.• Иван Вазов, Събрани съчинения [Собранидела], том III, Софија, 1943.• Ev. C. Vlachos, The Assimilation of Greeks in theули 1913; 213, 5/18 август 1913.• Vojska na Balkanu [Војската на Балканот],(ур.), Aнтон Сушник и Винко Шарабон, професориво Католичката букварна во Љубљана, Љубљана,1914.132

Current Copy based on the Original English Edition:Sponsors: The United States Department of State, the United States Agency for International Development (USAID), theGerman Ministry of Foreign Affairs and the Stability Pact for South Eastern EuropeDisclaimer: The designations employed and presentation of the material in this book do not imply the expression of any opinionwhatsoever on the part of the publisher (Center for Democracy and Reconciliation in Southeast Europe, Foundation Open SocietyInstitute Macedonia), nor on the part of the sponsors (the US State Department, USAID, the German Ministry of Foreign Affairs,Stability Pact fo South Eastern Europe and the Foundation Open Society Institute Macedonia). This book contains the viewsexpressed by the authors in their individual capacity and may not necessarily reflect the views of the CDRSEE and the sponsoringagencies.Its content, including the references to the denomination of the partner country, does not represent the official position of theCDRSEE. The CDRSEE refers to the country exclusively under the provisional denomination 'The Former Yugoslav Republic ofMacedonia', in line with the UNSC Resolutions 817/93 and 845/93.

ОЦЕНЕТЕ ЈА КНИГАВА!Вашето мислење како читател ни е од огромна важност како заради оценување на трудот што сме гоизработиле, така и заради планирање на нашите идни трудови. Центарот за демократија и помирувањево Југоисточна Европа (CDRSEE), заедно со големиот број колеги и помошници, вложи големтруд, време и средства во овој проект: „Учење за современата историја на Југоисточна Европа“ којрезултираше со книгата што ја држите в раце. За да се измери ефективноста на методот, користа одваквиот проект и вредноста на нашата инвестиција, би сакале да го оцените овој проект. Ве молимеда ни го дадете вашето искрено мислење, кое ќе побара од вас малку време и внимание.Откако ќе ја прочитате оваа книга, или можеби ќе ја употребите и на час, ве молиме да појдетена нашата интернет страница, каде што ќе ја најдете секцијата за Историските читанки (HistoryWorkbooks) и да го пополните формуларот за оценка. Формуларот ќе го најдете на: http://www.cdsee.org/jhp/index.html

CIP - Каталогизација во публикацијаНационална и универзитетска библиотека "Св. Климент Охридски"Скопје94 (497) " 1912/13" (075.3)355.48 (497) " 1912/13" (075.3)БАЛКАНСКИТЕ војни : историска читанка 3 / приредиле ВалериКолев и Христина Кулури ; [Превод од англиски АнетаМаркоска - Чубриновска]. - Скопје : Фондација институт отвореноопштество Македонија ; Солун : Центар за демократија ипомирување во Југоисточна Европа, 2007. - 131 стр. : илустр. ;30 см. - (Настава по модерната историја на Југоисточна Европа :алтернативни наставни материјали / уредничка на серијата ХристинаКулури ; уредничка на македонското издание на серијата ИренаСтефоска)Превод на делото: The Balkan Wars : Workbook 3. - Фусноти контекстот. - Библиографија : стр. 128-131ISBN 978 - 9989 - 185 - 47 - 2 (ед.)ISBN 978 - 9989 - 185 - 43 - 4 (кн.3)1. Колев, Валери [собирач] 2. Кулури, Христина [собирач]COBISS.MK - ID 70486538