EKONOMICZNE - Wydział ZarzÄ dzania i Ekonomiki Usług

Rada Naukowa1. Dr hab. Prof. AWF Stefan Bosiacki2. Dr prof. WSTiH Jerzy Gospodarek3. Dr hab. prof. AWFIS Barbara Marciszewska4. Dr hab. prof. WSE Kazimierz Michałowski5. Dr Beata Meyer -redaktor naukowy6. Dr hab. prof. AWFiS Stanisław Miecznikowski7. Dr hab. prof. US Aleksander .Panasiuk (przewodniczący)8. Prof. dr hab. Andrzej Rapacz9. Prof. Ausrine Armaitiene, Klaipeda University, Health Science Faculty10. Prof. Maja Rozīte, School of Business Administration Turība, Tourism Department11. Dr Anna Tokarz (sekretarz)

WSTĘPZeszyty naukowe z serii „Ekonomiczne Problemy Turystyki” prezentują zagadnieniazwiązane z działalnością sektora turystycznego. Ze względu na złożoność i różnorodnośćzagadnień wiążących się z turystyką, jej przyczynami i konsekwencjami, prowadzone badaniamają charakter interdyscyplinarny. Odzwierciedleniem tego jest zróżnicowana problematykaprac zawartych w „Ekonomicznych Problemach Turystyki nr 10”, będących kontynuacjączęści wcześniejszych. Wśród prezentowanych zagadnień przeważają kwestie regionalnychuwarunkowań rozwoju i funkcjonowania turystyki. W zeszycie znajdują się równieżinteresujące prace dotyczące funkcjonowania przedsiębiorstw turystycznych, oraz obsługiruchu turystycznego z uwzględnieniem usług ubezpieczeniowych i informacji.

Andrzej HadzikKatedra Turystyki, Rekreacji i ZarządzaniaAWF KatowiceTurystyka uzdrowiskowa–teoretyczne ujęcie problemuWstępUzdrowiska stanowią obszary, gdzie ma miejsce działalność związana ze świadczeniem usługlecznictwa uzdrowiskowego. Jednak obok pełnienia funkcji leczniczej obszary uzdrowiskowenależą do miejscowości turystycznych realizujących funkcję turystyczną 1 . W światowej literaturzeprzedmiotu można znaleźć różne poglądy na temat znaczenia obszarów uzdrowiskowych 2 .W krajach europejskich, w tym w Polsce, uważa się, że do pełnienia swoich funkcji uzdrowiskompotrzebne jest występowanie na ich obszarach naturalnych tworzyw leczniczych (wód mineralnych,borowin). Nie jest to zasada obowiązująca na całym świecie. W USA, według MiędzynarodowegoZwiązku Uzdrowisk i Fitness (ISPA) 3 , występowanie źródeł mineralnych nie jest konieczne.Według ISPA określanie „spa” 4 (uzdrowisko) tylko w oparciu o naturalne źródła mineralne jestzbyt wąskie. Stąd ISPA uważa , że o „spa” można mówić wtedy, kiedy dochodzi w czasie wolnymdo relaksu, rozluźnienia, odnowy pod względem fizycznym i psychicznym, a człowiek mamożliwość dobrej zabawy 5 . J. Goodrich uważa, że goście na terenach typu spa powinni przedewszystkim mieć możliwość różnorakich usług prowadzących do poprawy zdrowiapsychofizycznego 6 .Można obecnie wyróżnić różnorakie typologie uzdrowisk, gdzie dostrzega się funkcję lecznicząi turystyczną. Jedną z nich jest model uzdrowisk uwzględniający rodzaje świadczonych usług 7 .W światowej statystyce turystycznej w odróżnieniu od polskiej statystyki 8 wszelkie pobyty1 A. S. Kornak, A. Rapacz: Zarządzanie turystyką i jej podmiotami w miejscowości i regionie. AE, Wrocław 2001, s. 48.2 Zob. Ch. Smith, P. Jenner: Health Tourism in Europe. „Travel and Tourism Analyst” 2000, No. 1.3 ISPA -International Spa and Fitness Association.4 Pojęcie „spa” wywodzi się od nazwy miasta w Belgii położonego blisko Liège, w którym znajduje się źródło wód mineralnych.„Spa” pochodzi od początkowych liter słów łacińskich „solus per aqua” oznaczających „zdrowie dzięki wodzie”. Europejski ZwiązekUzdrowisk (ESPA–The European Spas Association) utożsamia „spa” ze źródłem wód mineralnych, miejscem bądź miejscowością,gdzie tego typu źródło zostało odkryte. W statystykach ESPA „spa” ujmuje się jako miasto posiadające naturalne źródła wódmineralnych, a także przedsiębiorstwo świadczące zabiegi przy wykorzystaniu tychże źródeł wód. Ważnym dla działalnościw ramach turystyki uzdrowiskowej jest posiadanie przez powyższe źródła właściwości leczniczych. Za: Ch. Smith, P. Jenner: HealthTourism in…, op. cit. s., 42.5 Ibidem.6 J. N. Goodrich: Health Tourism: A New Positioning for Tourist Destinations. „Journal of International Consumer Marketing”1994., vol. 6, No. 3-4, s. 227-238.7 Wielu uważa, że to świadczone usługi zdrowotne przy wykorzystaniu zakładów i urządzeń uzdrowiskowych, a nie występowanienaturalnych tworzyw leczniczych w rzeczywistości pozwalają wyróżnić obszary uzdrowiskowe spośród miejscowości turystycznych.Za: E. Spivack: Health spa development in the USA: A burgeoning component of sport tourism. „Journal of Vacation Marketing”1998.,vol. 4, No.1, s. 65-77.8GUS ujmuje osobno w sprawozdaniach z obszarów uzdrowiskowych działalność leczniczą (lecznictwo uzdrowiskowe)i turystyczną.1

kuracyjne w sanatoriach, kąpieliskach, klinikach uzdrowiskowych i prewentoriach rejestrowane sąjako działalność turystyczna 9 . Stąd S. Spivack w ramach realizowanej turystyki uzdrowiskowejwyszczególnia tzw. uzdrowiska z usługami dla przyjemności (z ang. amenity spa resort) oraz tzw.uzdrowiska jako miejsca przeznaczenia (z ang. destination spa resort, rys. 1). Ponadto wyróżniaośrodki, gdzie wykonywane są tylko różnorakie zabiegi bez zakwaterowania (z ang. day spa) 10 .Rysunek 1. Typologia uzdrowisk ze względu na świadczone usługiuzdrowisko z usługamidla przyjemnościklasycznauzdrowiskouzdrowisko jakomiejsce przeznaczenialuksusowanowego wiekucałościowaodnowapsychofizycznaturystykauzdrowiskowaośrodek, w którymświadczone sąróżnorakie zabiegi bezzakwaterowaniazorientowanamedyczniezabiegiodchudzająceinstytuty badawczehydroterapiatradycyjne centramedyczneszpitale i klinikicentra chirurgiiplastycznejinneŹródło: D. Dryglas: Kształtowanie produktu turystycznego uzdrowisk w Polsce. Praca doktorska. UniwersytetJagielloński, Kraków 2005, s. 63. Za: E. Spivack: Health spa development in the USA: A burgeoningcomponent of sport tourism. „Journal of Vacation Marketing” 1998,vol. 4 No.1, s. 70.W tzw. uzdrowiskach z usługami dla przyjemności cel zdrowotny ma charakter uzupełniający 11 ,w odróżnieniu od tzw. uzdrowisk jako miejsc przeznaczenia, gdzie cel zdrowotny jest nadrzędny.W tych ostatnich wyróżnia się uzdrowiska: klasyczne (z ang. classic) 12 , luksusowe (z ang.9 A. Kornak: Vademecum strategii i działań operacyjnych w turystyce i uzdrowiskach. Wyd. Wyższa Szkoła Zarządzania, Poznań2002, s. 360.10 Ośrodki tego typu położone przeważnie w dużych miastach, proponują świadczenia w ciągu dnia i są przeznaczone dla miejscowejludności zajętej (głównie dla kobiet) robieniem kariery zawodowej i nie mającej czasu na wyjazd do typowych obszarówuzdrowiskowych.11 Bardzo często w tzw. uzdrowiskach dla przyjemności jako dodatkowe usługi proponuje się programy fitness, które poprawiająsylwetkę gości dzięki odpowiednim ćwiczeniom fizycznym. Zob. E. Spivack: Health spa development in the USA…, op. cit.12 W uzdrowiskach klasycznych proponowane są usługi w ramach programów fitness, odprężających i odchudzających.2

luxury) 13 , tzw. nowego wieku (z ang. new age) 14 oraz zorientowane medycznie (z ang. medicallyoriented) 15 . J. Goodrich wyróżnia ponadto tzw. uzdrowiska na statku (z ang. cruise ship spa) 16 orazuzdrowiska z mineralną wodą leczniczą (z ang. mineral sprig spa) 17 .Autor jest zadania, że zawężenie znaczenia obszarów uzdrowisk do obecności źródeł wódmineralnych w Polsce jest nieuzasadnione. Po pierwsze bywa tak, że uzdrowiska posiadają coprawda źródła wód mineralnych, ale nie mając odpowiedniej infrastruktury nie są w stanierealizować swoich podstawowych funkcji: leczniczej, czy turystyki zdrowotnej. Po drugie dopoprawy lub podtrzymania zdrowia można wykorzystywać nie tylko środki jakimi są tworzywanaturalne, w tym wody lecznicze.Teoretyczna charakterystyka turystyki uzdrowiskowejW literaturze przedmiotu nie ma pełnej zgodności zakresu turystyki w uzdrowiskach ze względuna pełnione podstawowe funkcje leczniczą i turystyczną 18 . Działalność w uzdrowiskach definiujesię jako „turystykę uzdrowiskową”, „turystykę zdrowotną”, czy „turystykę leczniczą”. E. Wysocka,podobnie jak Z. Krasiński, łączy turystykę uzdrowiskową z pobytami w celach leczniczych podsanatoryjną opieką lekarską 19 . A. Jagusiewicz zalicza natomiast pobyty w zakładachuzdrowiskowych do turystyki leczniczej, odróżniając ją od turystyki zdrowotnej 20 . Z. Szamborskipostrzega turystykę zdrowotną w kurortach jako jedną z działalności uzdrowiskowej służącąodnowie sił psychofizycznych człowieka 21 . Według tego autora turystyka zdrowotna jest takimrodzajem działalności turystycznej, której intencja, czas i formy uprawiania wybrane są w sposóbdobrowolny, ale zarazem świadomy dla poprawy zdrowia. Charakterystycznymi cechami turystykizdrowotnej są: 22• motywacja wyjazdu nie związana z odbyciem typowej kuracji uzdrowiskowej-leczniczej;13 Luksusowe uzdrowiska, które są położone przeważnie w pięknym otoczeniu świadczą w sposób drobiazgowy i indywidualnyusługi zdrowotne. Historycznie ten typ uzdrowisk rozwinął się w związku z potrzebami upiększającymi dla kobiet, w tym główniezabiegami kosmetycznymi. Zob. E. Spivack: Health spa development…, op. cit.14 W tzw. uzdrowiskach nowego wieku świadczone są głównie usługi w ramach wellness, które obejmują całościową odnowępsychofizyczną w sferze duchowej, psychicznej i cielesnej. Stąd w uzdrowiskach tego typu proponuje się ćwiczenia ciała i umysłu,do których można zliczyć jogę oraz filozofię Zen.15 W uzdrowiskach zorientowanych medycznie głównymi usługami są świadczenia zdrowotne przy wykorzystaniu wód mineralnychi termalnych.16 Tzw. uzdrowiska na statku proponują różnego rodzaju usługi takie jak sauna, masaż, gimnastyka, fitness oraz aromatoterapia napokładzie statku. Zob. J. N. Goodrich: Health Tourism: A New Positioning for…, op. cit.17 Uzdrowiska z mineralną wodą leczniczą proponują usługi z wykorzystaniem naturalnych źródeł mineralnych, termalnych orazsłodkiej wody wykorzystywanej przy okazji zabiegów hydroterapii.18 D. Dryglas: Kształtowanie..., op. cit., s. 82.19 E. Wysocka: Turystyka uzdrowiskowa. „Rocznik Dydaktyczny” 1996; Z. Krasiński: Kondycja turystyki uzdrowiskowej w Polscea reformy społeczne w 1999. W: Rozwój usług turystycznych u progu XXI wieku. AE, Poznań 1999, s. 93.20 A. Jagusiewicz: Funkcje turystyczne uzdrowisk polskich. Instytut Turystyki, Warszawa 2001, s. 10.21 Z. Szamborski: Turystyka zdrowotna uzdrowiskowa jako istotny element odnowy sił człowieka. W: Zeszyty Naukowe InstytutuTurystyki, Warszawa 1978, nr 6, s. 58.22 Zob.: J. Wolski: Funkcja wypoczynkowo-turystyczna uzdrowisk polskich. „Problemy uzdrowiskowe” 1986, nr 7-9 (225-227).3

jego kryteriów w odniesieniu do swojego aktualnego stanu zdrowia ujawniają potrzeby zdrowotne.Według WHO stanowią one takie zakłócenie w stanie zdrowia lub samopoczuciu, które wymagainterwencji w postaci działań leczniczych, rehabilitacyjnych lub pomocy społecznej a także działańzapobiegawczych 34 . Wynika z tego, że leczenie uzdrowiskowe obejmujące wedługI. Ponikowskiej 35 przede wszystkim choroby przewlekłe jest swego rodzaju „pomocnymnarzędziem” dla osiągania stanu zdrowia 36 . W turystyce leczniczej, podobnie jak w innychrodzajach turystyki zdrowotnej, cel związany z poprawą zdrowia jest najważniejszy.Turystyka zdrowotna w uzdrowiskach jest realizowana ponadto przez turystkę wypoczynkową,turystykę kwalifikowaną oraz wellness, gdzie osiągnięcie wysokiego stanu zdrowia jestw większym stopniu możliwe, niż w zdrowotnej turystyce leczniczej, ponieważ w tych rodzajachaktywności uczestniczą głównie osoby nie posiadające widocznych jednostek chorobowych 37 .Turystyka wypoczynkowa w formie wczasów, kolonii, zimowisk, pobytów weekendowych,zielonych szkół pozwala na obszarach uzdrowiskowych realizować potrzebę odnowypsychofizycznej człowieka, przy wykorzystaniu do tego występujących czynników naturalnych,w tym głównie klimatu i wody 38 . Innym rodzajem turystyki, gdzie cel zdrowotny dominuje, jestturystyka kwalifikowana. Według W. Gaworeckiego turystyka kwalifikowana jest „...czasową,dobrowolną, wymagającą przygotowania kondycyjnego i zawodowo-turystycznego, częstą zmianąmiejsca w przestrzeni, połączoną ze zmianą codziennego trybu życia, zaspokojeniem potrzeb ruchui wysiłku fizycznego, osobistego kontaktu z innym środowiskiem społecznym, przyrodniczymi kulturowym, oraz potrzeb informacyjno-poznawczych” 39 . Turystyka kwalifikowana jestrealizowana na obszarach uzdrowiskowych w ramach turystyki: kolarskiej, narciarskiej,jeździeckiej, motorowodnej, pieszej (nizinnej, górskiej), żeglarskiej, speleologicznej, kajakowej,motorowej oraz nurkowania 40 .W odróżnieniu od lecznictwa uzdrowiskowego, gdzie o pobycie decydują głównie różnorakiechoroby przewlekle, w działalności turystycznej w uzdrowiskach ważnym okazuje się współcześniepotrzeba szeroko rozumianej regeneracji człowieka w aspekcie fizycznym i psychicznym poprzezdziałania profilaktyki pierwotnej 41 . Stąd D. Dryglas dostrzega na obszarach uzdrowiskowych34 Zob. C. Włodarczyk: Polityka zdrowotna w społeczeństwie demokratycznym. Wyd. Vesalius, Łódź-Kraków-Warszawa 1996.35 Uzdrowiska zapraszają. Informator–Atlas Uzdrowisk Polskich. Red. J. Sielicka. Izba Gospodarcza „Uzdrowiska Polskie”,Warszawa 2005, s. 17.36 Występują jednakże dysfunkcje, gdzie nie możliwe jest uzyskanie zgodnie z definicją optymalnego stanu zdrowia np. u inwalidów.37 D. Dryglas: Kształtowanie..., op. cit., s. 83-86.38 G. Gołembski: Kompendium wiedzy o turystyce. PWN, Warszawa-Poznań 2002, s. 29.39 W.W. Gaworecki: Turystyka. Op. cit., s. 36.40 J. Merski: Turystyka kwalifikowana. WSzE, Warszawa 2002, s. 7-12.41 Profilaktyka uzdrowiskowa dzieli się na :• pierwotną, dotyczącą ludzi jeszcze zdrowych (turystów), ale już zagrożonych czynnikami ryzyka, takimi jak: stres, paleniepapierosów, brak aktywności fizycznej, nadciśnienie czy nadużywanie używek;6

ównież taki rodzaj działalności turystycznej, który zapewnia dobry stan psychofizyczny człowieka(wellness) 42 . W literaturze pojęcie „wellness” utożsamia się jako „dobrostan ogólny” czyli „stanszczęśliwego, harmonijnego życia, obejmujący nie tylko sferę fizyczną, ale również intelektualną,uczuciową, społeczną i duchową” 43 . Jednym ze składowych wellness w uzdrowiskach jest fitness.Termin „fitness” wywodzi się z angielskiego słowa „fit”, czyli w „dobrym zdrowiu fizycznym”,głównie w wyniku ćwiczeń 44 . Fitness oznacza „dobrostan fizyczny-zdrowie, dobrą wydolnośći sprawność oraz umiejętność czerpania radości i zadowolenia z wykonywania rekreacyjnychczynności ruchowych” 45 .Turystka uzdrowiskowa, której podstawę stanowi turystyka zdrowotna może ponadtoobejmować inne rodzaje działalności turystycznej. Zaliczamy do nich, uwzględniając kryteriummotywu wyjazdu zwłaszcza turystkę: kulturalną 46 , biznesową 47 , kongresową 48 , wiejską 49 ,przygodową 50 oraz turystykę tranzytową i przygraniczną 51 dla obszarów uzdrowiskowychpołożonych blisko granicy państwowej.Główne grupy gości i usług uzdrowiskowychPobyt uzdrowiskowy łączony jest z przyjazdem do miejscowości uzdrowiskowej kuracjuszyi turystów. Wychodząc z teoretycznych założeń należy stwierdzić, że turysta to odwiedzający, któryw miejscu odwiedzanym pozostaje przynajmniej na jedną noc, korzystając z usług publicznej lubprywatnej bazy noclegowej 52 . G. Gołembski uważa, że turysta to „...osoba, która w krajuczasowego pobytu spędziła przynajmniej 24 godziny w celach: wypoczynkowych, leczniczych,• wtórną, obejmującą kuracjuszy z dysfunkcjami przewlekłymi, gdzie najważniejszym zadaniem jest niedopuszczenie dopowtórnych zaostrzeń, grożących powikłaniami czy nawet kalectwem.42 D. Dryglas: Kształtowanie..., op. cit., s. 84-85.43 Pojęcie „wellness” utożsamia się w literaturze z terminem „zdrowie” oznaczającym „...nie tylko brak choroby lub kalectwa, alerównież optymalny dobrostan fizyczny, psychiczny i społeczny. Za: A. Pilawska, A. Pilawski, W. Petryński: Zarys teorii i metodykirekreacji ruchowej. Op. cit., s. 46-47.44 Ibidem, s. 46.45 Ibidem.46 W skład turystyki kulturalnej wchodzi turystyka: poznawcza, alternatywna i religijna. Za: G. Gołembski: Kompendium wiedzy…,op. cit., s. 29.47Turystyka biznesowa to wyjazdy zawodowe, w czasie których osoby wyjeżdżające korzystają z podstawowych usługturystycznych, a w czasie wolnym zaspokajają potrzeby wypoczynku, poznania, rozrywki itp. Za: Ibidem, s. 31.48 Turystka kongresowa to krajowy i międzynarodowy ruch osób podejmujących podróż w celu uczestniczenia w konferencjach,zjazdach, kongresach, seminariach itp. Za: Ibidem, s. 32.49 Turystyka wiejska to spędzanie wolnego czasu w środowisku wiejskim. Należą do niej m. in. agroturystyka i ekoturystyka.Agroturystyka jest formą turystyki wiejskiej ściśle związaną z rolnictwem i gospodarstwem rolnym. Ekoturystyka (turystykaekologiczna) to forma turystyki, która jest ściśle związana ze środowiskiem przyrodniczym i społecznym i równocześnie niepowoduje zmian w tym środowisku. Za: Ibidem, s. 32 i 370; W. Gaworecki: Turystyka. Op. cit., s. 80.50 Turystyka przygodowa (plenerowa rekreacja przygodowa) „…to niekonsumpcyjna aktywność rekreacyjna odbywająca sięw ośrodkach plenerowych, zawierająca element ryzyka, realnego czy tez uświadamianego, której wynik jest nieznany, a wpływ nanią ma zarówno uczestnik, jak i warunki środowiskowe”. Za: T. Łobożewicz: Propedeutyka turystyki. AWF, Warszawa 1997, s. 147.51 Turystyka tranzytowa i przygraniczna obejmuje jednodniowe wyjazdy przygraniczne w celu zrobienia zakupów, wzięcia udziałuw imprezach lub złożenia krótkiej wizyty. Za: A. Kaczmarek, B. Stasiak, B. Włodarczyk: Produkt turystyczny albo jak organizowaćpoznawanie świata. UŁ, s. 220.52 Terminologia turystyczna. Zalecenia WTO. ONZ-WTO, UKFiT, Warszawa 1995, s. 5.7

krajoznawczych, służbowych, religijnych, rodzinnych, społecznych, politycznych itp. 53 . Kuracjusznatomiast to osoba korzystająca z zabiegów i urządzeń lecznictwa uzdrowiskowego w zakładachleczniczych 54 . Z. Krasiński uważa, że kuracjuszem jest „...osoba pozostająca pod kontrolą lekarzauzdrowiskowego, bez względu na to, czy przyjechała do uzdrowiska w celach leczniczych,profilaktycznych, czy rekreacyjnych” 55 . Zasadniczo dwa elementy, czyli cele lecznicze orazpozostawanie pod uzdrowiskową opieką lekarską wyróżniają kuracjusza (pacjenta) spośródturystów 56 . D. Dryglas jest zdania, że każdy kuracjusz z wyjątkiem ludności miejscoweji zamieszkującej w bliskiej odległości uzdrowiska jest turystą 57 , ale nie każdy turysta odwiedzającykurort, który będzie poza opieką lekarską zyskuje miano kuracjusza 58 . Autorka uważa, że turystabędzie równocześnie kuracjuszem jedynie wtedy, kiedy będzie pozostawał pod kontrolą lekarza,chociażby „...przyjechał prywatnie w celach profilaktycznych lub rekreacyjnych” 59 . D. Dryglaswyróżnia trzy grupy gości w uzdrowiskach: 60• kuracjuszy, dla których zasadniczym celem jest leczenie;• kuracjuszy-turystów, których cel jest związany z szeroko rozumianą profilaktyką, czylizapobieganiem chorobom;• turystów, dla których najważniejszy jest cel wypoczynkowy.Uważa się, że istnienie trzech najważniejszych grup gości uzdrowiskowych, czyli kuracjuszy,kuracjuszy-turystów i turystów powoduje wzajemne przenikanie się funkcji: leczniczeji turystycznej, które z jednej strony stają się komplementarne 61 w stosunku do siebie, aleniejednokrotnie nabierają znamion konfliktów 62 .53 G. Gołembski: Kompendium wiedzy…, op. cit., s. 254 A. Jagusiewicz: Infrastruktura turystyki uzdrowiskowej w Polsce. Instytut Turystyki, Warszawa 2002, s. 46.55 Z. Krasiński: Kondycja turystyki uzdrowiskowej w Polsce, a reformy społeczne 1999 roku. W: Rozwój usług turystycznych u proguXXI wieku. Red. G. Gołembski. AE, Poznań 1999, s. 93.56 A. S. Kornak, A. Rapacz: Zarządzanie turystyką i jej podmiotami..., op. cit., s. 118.57 Autor artykułu uważa, że ujęcie statystyczne terminu „turysta” w którym mieści się pojęcie „kuracjusza” jest ważne, bo pozwalaprecyzyjniej oszacować ruch turystyczny na obszarach uzdrowiskowych. Jednak nie zawsze kuracjusz będzie spełniał kryteriumdobrowolnego wyboru, chęci i miejsca pobytu uzdrowiskowego. Turysta realizujący cel zdrowotny robi to nie pod przymusem,z własnych chęci i do miejsca, które wybrał ze względu na realizację celu zdrowotnego. Nie każdy kuracjusz spełnia te kryteria.Niektórych pacjentów zmusza do pobytu uzdrowiskowego związanego z leczeniem uzdrowiskowym trudna sytuacja zdrowotna(ciężka choroba), natomiast nie interesuje ich samo uzdrowisko. Inni pacjenci udający się na leczenie zostają, poprzez skierowanie napobyt uzdrowiskowy, zmuszeni do wyboru takiego uzdrowiska, do którego prywatnie jako turyści pewnie by się nie udali.58 D. Dryglas: Kształtowanie produktu..., op. cit., s. 88.59 Ibidem, s. 88.60 Ibidem, s. 198-200.61 Powodzenie kuracji leczniczych uzależnione jest również od atrakcyjności turystycznej uzdrowisk (odpowiednie środowiskoprzyrodnicze, możliwość uprawiania rekreacji, udział w imprezach kulturalnych, wycieczkach itp.). Również typowi turyścikorzystać mogą z zabiegów lecznictwa uzdrowiskowego.62 Konflikty rodzą się w momencie dużego zróżnicowania grup osób pod względem wieku, celu, długości i formy pobytu.Przykładowo, jeśli w jednym ośrodku uzdrowiskowym mamy kuracjuszy w starszym wieku oczekujących spokoju oraz młodychturystów przyjeżdżających zabawić się zwłaszcza nocną porą, to może dojść do różnego rodzaju konfliktów.8

Badania potencjalnego i realnego popytu w Niemczech pozwoliły na określenie czterechgłównych segmentów (trendów) i związanych z nimi usług w komercyjnej turystyce zdrowotnejwidocznej również w kurortach, czyli: 63• usługi w ramach tzw. wakacji relaksujących (z ang. wellness holidays), gdzie celem wyjazdu dokurortu są: relaks psychofizyczny, przywrócenie organizmowi człowieka sił i witalności;• usługi w ramach tzw. wakacji piękności (z ang. beauty holidays) zawierające programyz terapiami i usługami poprawiającymi wygląd gości uzdrowiskowych;• usługi w ramach tzw. wakacji leczniczych (z ang. health care holidays) obejmujące metodyi terapie zapobiegające lub łagodzące stany chorobowe oraz leczenie różnorakich dysfunkcjipsychofizycznych;• usługi w ramach tzw. wakacji odmładzających (anty-aging holidays) pozwalające utrzymać lubpoprawić kondycję psychofizyczną, a także skutecznie walczyć z negatywnymi dla zdrowianawykami.ZakończenieTurystyka uzdrowiskowa zyskuje systematycznie na znaczeniu przede wszystkim ze względu namożliwości realizacji celu zdrowotnego, co jest głównie wynikiem wzrostu świadomości prozdrowotnej wśród społeczeństwa UE. Według Europejskiej Komisji Turystyki w latach 2000-2010popyt na międzynarodową turystykę zdrowotną, która jest realizowana również na obszarachuzdrowiskowych będzie rósł szybciej niż w innych rodzajach turystyki 64 .SummarySpa-tourism-theoretical formulation of problemArticle concerns of spa-tourism, which health is main aim. However the tourism in healthresorts this also realization different kinds of tourism beside health-tourism. It ranks to themespecially tourism: cultural, business, congress, country, adventure and transit tourism. In healthresorts spend following groups: patients, patients-tourists and tourists, which want to realize servicein frames so called: wellness holidays, beauty holidays, health care holidays and anty-agingholidays.Translated by Andrzej Hadzik63 M. Januszewska: Znaczenie produktu uzdrowiskowego w rozwoju turystyki w Polsce. Op. cit., s. 228.64 Roczne tempo wzrostu popytu na turystykę zdrowotną w analizowanym okresie ma wynosić minimum 3%. Dane EuropejskiejKomisji Turystyki.9

Dr hab. Beata MeyerKatedra Zarządzania TurystykąZRÓŻNICOWANIE FUNKCJI PEŁNIONYCH PRZEZ TURYSTYKĘWstępSpośród szerokiego zakresu znaczeń określenia funkcja, w naukach ekonomicznychnajczęściej wybiera się podstawową definicję zaczerpniętą z matematyki, uznając wuproszczeniu, że jest to zbiór relacji jednoznacznych zachodzących pomiędzy dwoma (lubwięcej) zbiorami elementów. W przypadku turystyki jej funkcje wynikają ze zróżnicowanychzwiązków i relacji powstających na różnych płaszczyznach życia gospodarczego ispołecznego podczas realizacji działalności turystycznej. Przyjmuje się, że funkcje turystykiw sposób bezpośredni wynikają z następstw jej rozwoju, ze względu zaś na dużąinterdyscyplinarność turystyki dotyczą zróżnicowanych aspektów funkcjonowania systemówspołeczno-gospodarczych 1 . Celem opracowania jest klasyfikacja funkcji pełnionych przezturystykę oraz wskazanie na ich różnorodność, przejawiającą się w szerokim spektrumoddziaływania gospodarczego, społecznego i przestrzennego.1. Zróżnicowanie i charakter funkcji turystykiWielość funkcji przypisywanych współczesnej turystyce wynika z faktu, iż oddziałujeona na większość sfer życia człowieka, powodując określone skutki. Konsekwencje rozwojuturystyki mają zróżnicowany zakres i charakter, ale w przeważającej mierze kumulują się natrzech płaszczyznach: gospodarczej, społeczno-kulturowej oraz przestrzenno-środowiskowej .Pierwotny charakter mają zmiany pojawiające się w wyniku rozwoju turystyki napłaszczyźnie społeczno-kulturowej, gdyż dotyczą turystów i realizowanych przez nich celów,co jest istotą turystyki. Obejmują one również przeobrażenia, którym ulegają społeczności(przede wszystkim obszarów recepcji turystycznej) pod wpływem turystyki. Przekształceniana płaszczyźnie gospodarczej są następstwem procesów wzbudzonych przez koniecznośćzapewnienia turystom jak najlepszych warunków dla realizacji przyjętych celów podróży, cowymaga odpowiednio rozwiniętej sfery dóbr i usług. Rozwój tej sfery znajdujeodzwierciedlenie w gospodarce, a zmiany te można rozpatrywać w ujęciu lokalnym,regionalnym, krajowym, międzynarodowym i globalnym. Wraz z rozwojem turystyki, a wszczególności wraz z pogłębianiem się jej masowego charakteru, coraz wyraźniejsze są skutki1 W.Gaworecki: Turystyka. PWE. Warszawa 1998, s.3021

na płaszczyźnie przestrzenno-środowiskowej. Mają one charakter wtórny i obejmująoddziaływanie turystyki na zagospodarowanie przestrzenni, w tym krajobraz obszaru, naktóry składają się elementy przyrodnicze i antropogeniczne (rysunek 1).KONSEKWENCJE ROZWOJU TURYSTYKIPłaszczyznagospodarczaPłaszczyzna społecznokulturowaPłaszczyznaprzestrzennośrodowiskowaZasięglokalnyZasięgregionalnyZasięgkrajowyZasięgmiędzynarodowyZasięgglobalnyTuryściLudnośćobszarówrecepcjiturystycznejŚrodowiskoantropogeniczneŚrodowiskoprzyrodniczeRysunek 1 Konsekwencje rozwoju turystykiŹródło: opracowanie własneZ charakteru działalności turystycznej, wynikającego z procesu obsługi turystów(realizowanego na pięciu etapach podróży turystycznej) wynika, że bezpośredni wpływturystyki jest identyfikowany na wszystkich obszarach, przez które przebiega podróżturystyczna (rysunek 2) 2 .Funkcje turystyki ujawniając się na wszystkich etapach podróży turystycznejprzejawiają się więc nie tylko w obszarach recepcji turystycznej, ale również w obszarachemisji turystycznej oraz tranzytowych. Skutki dla obszarów recepcji turystycznej pojawiającesię na etapie pobytu, wynikają z realizacji głównego celu podróży, cechują się największymzróżnicowaniem i zasięgiem, przejawiają się na wielu płaszczyznach, wzajemnie warunkują istanowią czynnik determinujący dalszy rozwój turystyki. Konsekwencje dla obszarów stałegozamieszkania turystów pojawiają się w fazie przygotowania i podsumowania podróżyturystycznej. Wynikają z konieczności podjęcia określonych działań, przed rozpoczęciempodróży turystycznej oraz oceny wyjazdu turystycznego dokonanej po powrocie. Obszarytranzytowe podlegają presji turystyki na etapie przejazdu, do miejsca docelowego i powrotudo miejsca zamieszkania.2 W sposób pośredni turystyka wpływa na obszary położone poza trasą podróży turystycznej, ale związane np. zpośrednią gospodarką turystyczną.2

Etap IPrzygotowanieEtap IIPrzejazdEtap IIIPobytEtap IVPrzejazdEtap VPodsumowanieKonsekwencje dlaObszarów emisjiObszarów tranzytowychObszarów recepcjiObszarów tranzytowychObszarów emisjiRysunek 2 Konsekwencje rozwoju turystyki na poszczególnych etapach podróży turystycznejŹródło: Opracowanie własne.Skutki oddziaływania turystyki mogą mieć zarówno charakter pozytywny, jak inegatywny. W przypadku wpływu korzystnego określane są mianem eufunkcji (lub funkcji),w przeciwnym przypadku noszą miano dysfunkcji 3 . Każdą z funkcji turystyki można równieżrozpatrywać w kategoriach funkcji 4 :− Oczekiwanych, obejmujących spodziewane efekty turystyki,− Postulowanych, obejmujących pożądane efekty turystyki.− Rzeczywistych, obejmujących realne efekty turystyki.Na przykład oczekiwane efekty funkcji kształceniowej są związane z realizacją zainteresowańpoznawczych turystów, konsekwencje postulowane obejmują pożądany wzrost wiedzy uturystów, skutki rzeczywiste zaś w sposób bezpośredni zależą od organizacji wyjazdu i mogąoznaczać realne podniesienie poziomu wiedzy turystów (w przypadku prawidłowej realizacjipodróży) lub jego stagnację czy obniżenie (w przypadku nieprawidłowej realizacji podróży).Funkcja rzeczywista może być jednak nie tylko mniejsza od oczekiwanej, ale również możeją przerastać. W zaprezentowanym przykładzie stanie się tak wówczas, gdy funkcjakształceniowa dodatkowo przyczyni się do poprawy kondycji turystów.2. Klasyfikacja funkcji pełnionych przez turystykęNajczęściej przyjmowana typologia funkcji turystyki (wg W.Gaworeckiego) wyróżniadziesięć podstawowych funkcji turystyki: wypoczynkową, zdrowotną, wychowawczą,kształceniową, edukacji kulturowej, kształtowania świadomości ekologicznej, etniczną,3 W.Alejziak: Turystyka w obliczu wyzwań XXI wieku. ALBIS. Kraków 1999, s.32.4 W.Gaworecki: op.cit.,..., s.3033

ekonomiczną, miastotwórczą i polityczną 5 . Wydaje się jednak, że funkcje: edukacjikulturowej i kształtowania świadomości ekologicznej stanowią część funkcji kształceniowej(potraktowanej w sposób szeroki), brakuje zaś funkcji kształtowania przestrzeni (obejmującejprocesy: urbanizacji oraz przekształcania środowiska przyrodniczego), która przypostępującej masowości turystyki nabiera coraz istotniejszego znaczenia. Również funkcjewypoczynkową i zdrowotną można potraktować łącznie, gdyż najczęściej realizowane sąłącznie i wzajemnie się warunkują. Można zatem zaproponować następujący podział funkcjiturystyki (rysunek 3):− Wypoczynkowo-zdrowotna− Kształceniowa (w tym edukacji kulturowej oraz kształtowania świadomości ekologicznej)− Wychowawcza− Etniczna− Ekonomiczna− Polityczna− Kształtowania przestrzeni (urbanizacyjna oraz kształtowania środowiska przyrodniczego)FUNKCJETURYSTYKIWychowawczaWypoczynkowozdrowotnaEtnicznaKształceniowaEkonomicznaPolitycznaKształtowania przestrzeniWypoczynkowaZdrowotnaEdukacji kulturowejKształtowania świadomości ekologicznejUrbanizacyjnaKształtowania środowiska przyrodniczegoRysunek 3 Funkcje turystykiŹródło: Opracowanie własne5 Ibidem, s.304.4

Taki podział pozawala na wyraźniejsze rozgraniczenie poszczególnych funkcjiturystyki (które i tak w pewnym stopniu się przenikają) oraz uwzględnienie coraz silniejszegowpływu turystyki na przestrzeń.3. Funkcje turystyki realizowane głównie na płaszczyźnie społeczno-kulturowejOddziaływanie turystyki na środowisko społeczno-kulturowe ma charakter pierwotny,gdyż podstawową przyczyną podróży turystycznych jest realizacja potrzeb turystów, co mabezpośredni wpływ właśnie na tę grupę społeczną. Druga grupa podlegająca oddziaływaniuturystyki, to ludność zamieszkująca obszary odwiedzane przez turystów.Do funkcji turystyki realizowanych na płaszczyźnie społeczno-kulturowej możnazaliczyć: wypoczynkowo-zdrowotną, kształceniową, wychowawczą, etniczną i ekonomiczną.Większość funkcji dotyczy zarówno turystów, jak i ludności miejscowej, jednakże funkcjawypoczynkowo-zdrowotna w zdecydowanie większym stopniu dotyczy turystów,ekonomiczna zaś ludności obszarów recepcji.3.1. Funkcja wypoczynkowo-zdrowotnaFunkcja wypoczynkowo-zdrowotna jest konsekwencją realizacji jednego zpodstawowych celów stawianych przed turystyką, którym jest regeneracja sił fizycznych ipsychicznych człowieka następująca poza miejscem stałego zamieszkania. Połączenie funkcjiwypoczynkowej i zdrowotnej turystyki, jest możliwe, gdyż funkcja wypoczynkowaprzyczynia się do poprawy stanu zdrowia człowieka, a funkcja zdrowotna (w większościprzypadków) dla osiągnięcia optymalnych efektów wymaga wypoczynku.Funkcja wypoczynkowa ma na celu zapewnienie odzyskania sił, możliwego dziękiwłaściwie realizowanemu wypoczynkowi, którego celem jest likwidacja zmęczeniaprzejawiającego się w zróżnicowanych zmianach biochemicznych i fizjologicznychorganizmu oraz ich odbicia w sferze subiektywnych odczuć człowieka. Skutecznywypoczynek prowadzi do usunięcia tych zmian i pełnego przywrócenia obniżonej przezzmęczenie sprawności organizmu, zarówno fizycznej, jak i umysłowej 6 . Z fizjologicznegopunktu widzenia wypoczynek może przybierać formę bierną, gdy następuje minimalizacjaaktywności fizycznej i umysłowej (np. turystyka wypoczynkowa, agroturystyka), bądźczynną, gdy podejmowana jest aktywność fizyczna lub umysłowa o różnej intensywności,ujęta w ramy zorganizowanych zajęć (np. turystyka kwalifikowana). Równie istotnymaspektem funkcji wypoczynkowej, jak likwidacja skutków zmęczenia pracą zawodową, jestprzywracanie równowagi psychofizycznej. Bardzo często bowiem w realiach współczesnego6 T.Łobożewicz, G.Bieńczyk: Podstawy turystyki. WSE. Warszawa 2001, s.55.5

świata człowiek traci poczucie panowania nad procesami, w których na co dzień uczestniczy,przez co narażony jest na frustrację, konflikty z otoczeniem i samym sobą 7 . Wyjazdturystyczny pozwala na odzyskanie równowagi i poczucia wewnętrznej kontroli nad własnymżyciem.Jednocześnie likwidacja zmęczenia jest obecnie tylko jednym z efektów szerokorozumianego wypoczynku, który powinien służyć także rozwojowi osobowości, podnoszeniusprawności fizycznej oraz profilaktyce zdrowotnej, przez co łączy się ona z funkcjązdrowotną turystyki, której celem głównym jest dążenie do poprawy stanu zdrowia człowieka(turystyka zdrowotna). Zdrowie rozumiane jest zaś w sposób kompleksowy oznaczając„...podstawową wartość indywidualną, warunkującą istnienie i działanie każdego człowiekazgodnie z jego celami (...). Jest to trwała dyspozycja psychofizyczna do względniesystematycznego wydatkowania energii i do stałej regeneracji sił dla odzyskania dobregosamopoczucia psychicznego (...) oraz satysfakcji związanych (...) z osiąganiem celów, doktórych człowiek dąży (...). Jest to również zdolność do harmonijnego współżycia idziałania” 8 . Zagrożenia zdrowia (poza czynnikami indywidualnymi) w dużej mierze wynikająz zagrożeń środowiskowych towarzyszących współczesnej cywilizacji, których konsekwencjetworzą układ czynników agresywnych, wywołujących zagrożenia warunków zdrowotnych.Potrzeba zachowania w takich warunkach dobrego zdrowia wymaga czasowego oderwania odwarunków codziennej egzystencji, co może być realizowane przez wyjazdy turystyczne.Zmiana otoczenia na inne, zwykle bardziej przyjazne człowiekowi, czystsze i bardziejatrakcyjne zapewnia możliwość realizacji funkcji zdrowotnej. Służą temu również noweformy turystyki pojawiające się w ramach turystyki zdrowotnej obejmujące (poza znanymi oddawna) wyjazdami do uzdrowisk również pobyty w SPA 9 , korzystanie z wczasówodchudzających czy odmładzających.Znaczenie funkcji wypoczynkowo-zdrowej turystyki nie ogranicza się jedynie dopoprawy kondycji fizycznej i psychicznej poszczególnych turystów. Jest to skutekpodstawowy mający dalsze konsekwencje w postaci wzrostu wydajności i efektywnościwykonywanej przez nich pracy, co przyczynia się do uzyskiwania lepszych wyników przezprzedsiębiorstwa i całą gospodarkę. W takim ujęciu można stwierdzić, że funkcja7 W.Alejziak: Turystyka..., op.cit., s.34.8 W.Gaworecki: op.cit., s.305.9 SPA z łaciny oznacza ”Sanus Per Aquam", czyli "Zdrowie przez Wodę". Idea SPA łączy rozmaite sposobypielęgnacji poprzez odpowiednio dobrane zabiegi, najczęściej oparte na terapiach wodnych i masażach.Programy pielęgnacyjne SPA dbają nie tylko o właściwą kondycję całego ciała (nawilżanie, odżywianie iujędrnianie skóry), ale i umysłu (relaks, odstresowywanie, pobudzenie lub spokój).6

wypoczynkowo-zdrowotna może być jednym ze stymulatorów ogólnie pojmowanegorozwoju, gdyż w optymalnych warunkach może być nośnikiem wielu korzyści społecznych, zokreślonymi implikacjami ekonomicznymi.Pojawiające się dysfunkcje wypoczynkowo-zdrowotne wynikają najczęściej ze złejorganizacji wyjazdów, czego konsekwencją jest zwiększenie zmęczenia lub pogorszenie stanuzdrowia turystów (choroba pourlopowa). Sytuacje takie zdarzają się w przypadku złegodoboru elementów programu nie uwzględniającego np. wieku czy kondycji uczestników.Zagrożenia urazami różnego rodzaju niesie intensywne uprawianie turystyki kwalifikowanej.Globalne niebezpieczeństwa dla zdrowia turystów związane są z takimi czynnikami jak:dziura ozonowa (powodująca obrażenia u osób korzystających ze słońca bez zabezpieczenia),czy możliwość zarażenia się różnymi chorobami, w tym AIDS.3.2. Funkcja kształceniowaFunkcja kształceniowa (określana również jako poznawcza) wynika z realizacjipotrzeb poznawczych człowieka podczas podróży turystycznych. Zdobywa on wówczas(bądź rozszerza) posiadaną wiedzą o kraju i świecie. Bezpośredni kontakt z otaczającąrzeczywistością powoduje, że człowiek jest bardziej otwarty na odkrywane wartości i wszczególny sposób zapamiętuje i uświadamia sobie poznawane fakty i procesy 10 . Dodatkowo,podczas podróży turysta ma możliwość przyswojenia sobie określonych umiejętności, któremoże spożytkować w sposób praktyczny. Funkcja kształceniowa stymuluje aktywnośćintelektualną człowieka, co znajduje wykorzystanie w procesie kształcenia rozumianym jako„...samodzielne i kierowane czynności człowieka podejmowane dla osiągnięcia określonegozasobu wiedzy o otaczającym go świecie, poznania samego siebie, zdobycia umiejętnościpotrzebnych mu do przeobrażenia świata i do rozwoju jego określonych uzdolnień,zainteresowań i ogólnej sprawności umysłowej” 11 . Uznaniem znaczenia turystyki w tymprocesie jest organizacja wycieczek i innych form wyjazdów młodzieży szkolnej (a takżeosób dorosłych), których celem jest np. poznanie historii, geografii i przyrody obszarów (np.wycieczki krajoznawcze), czy nauka i doskonalenie języków obcych (np. poprzez ichwykorzystanie w praktyce).Funkcja kształceniowa turystyki może przejawiać się w stosunku do środowiskakulturowego oraz przyrodniczego i w obu przypadkach poza realizacją głównego celu, jakimjest rozszerzenie poziomu wiedzy, może spełniać funkcje dodatkowe. Mają one na tyle istotneznaczenie w procesie kształcenia, że należy je wyszczególnić również jako elementy funkcji10 W.Alejziak: Turystyka..., op.cit., s.42.11 W.Gaworecki: op.cit., s.310.7

kształceniowej. Są to funkcje: edukacji kulturowej i kształtowania świadomości ekologicznej.3.3. Funkcja edukacji kulturowejWynika ona ze ścisłych związków turystyki i kultury, mających charakter dwustronny.Oznacza to, że kultura jest jednym z elementów stymulujących turystykę, turystyka zaśwpływa na zmiany w kulturze. Turystyka jest zjawiskiem kulturowym i jest uznawana za:funkcję kultury, element kultury, przekaz kultury oraz czynnik przemian kultury. Stanowirównież płaszczyznę spotkania kultur 12 . Turystyka stwarza możliwości promowania wartościkulturowych i kultywowania dziedzictwa przeszłości. Dzięki turystyce, która umożliwiapoznanie bogactwa i różnorodności kultur, tradycji, zwyczajów, stylów architektonicznych,religii, itd., możliwe jest kształtowanie szacunku i tolerancji dla odmiennego sposobu życia,zachowań czy systemów wartości, które dzięki poznaniu stają się bardziej zrozumiałe ibliższe.3.4. Funkcja kształtowania świadomości ekologicznejW bezpośredni sposób wynika ona z wykorzystywania zasobów przyrodniczych przezturystykę. Podobnie jak w przypadku kultury, relacje pomiędzy turystyką a środowiskiemstanowią interakcję, w której środowisko przyrodnicze (poprzez walory turystyczne)warunkuje rozwój turystyki, ta zaś rozwijając się stwarza zagrożenie dla środowiska i jeprzekształca. Konieczne jest zbudowanie świadomości, że dobra przyrodnicze, z którychkorzysta turystyka należą do dóbr rzadkich i w dużej mierze trudnoodnawialnych, większośćzaś unikatowych walorów przyrodniczych w żaden sposób nie może zostać odtworzona.Nadmierna eksploatacja przyczyniając się do ich niszczenia równocześnie pozbawia turystykępodstaw funkcjonowania, którymi są walory turystyczne. Proces budowania świadomościekologicznej ma na celu stymulowanie zachowań proekologicznych, których konsekwencjąbędzie zmniejszenie degradacyjnego wpływu turystyki na środowisko.Funkcja kształceniowa jest realizowana nie tylko w stosunku do turystów, ale równieżw stosunku do mieszkańców obszarów recepcji turystycznej. Poznają oni odmienną odwłasnej (a reprezentowaną przez turystów) kulturę, często ulegając jej wpływom, co mazarówno pozytywne, jak i negatywne skutki. Do pozytywnych można zaliczyć: wzrostświadomości znaczenia wykształcenia, motywację do podnoszenia kwalifikacji zawodowych(w tym nauka języków obcych), wzrost zainteresowania własnym dziedzictwem kulturowym itroska o jego zachowanie, rozwój kultury regionalnej, sztuki ludowej, pielęgnowanie folkloru.Dodatkowo ludność miejscowa szybko przyswaja sobie zachowania zaobserwowane u12 K.Przecławski: Człowiek a turystyka. Zarys socjologii turystyki. ALBIS.Kraków 1997, s.32-33.8

turystów (dobre i złe), co może skutkować zwiększeniem zapotrzebowania na wydarzeniakulturalne i uczestnictwo w nich (korzystają wówczas z tego typu imprez organizowanych dlaturystów). Również funkcja kształtowania świadomości ekologicznej ma duże znaczenie dlaludności obszarów recepcji turystycznej, gdyż dotyczy ich bezpośrednio. Uświadomieniepotrzeby ochrony środowiska przyrodniczego, które stanowi podstawę dla funkcjonowania irozwoju (ponieważ jest źródłem walorów turystycznych) danego systemu społecznegostwarza szansę na jego zrównoważony rozwój.Dysfunkcje pojawiające się w związku z aspektem kształceniowym turystyki mogąbyć związane z:− Powierzchowną i niepełną percepcją przez turystów prezentowanych walorów, conajczęściej jest to wynikiem nieprawidłowej organizacji imprezy turystycznej, podczasktórej jest zbyt dużo obiektów do zobaczenia, jest to określony wybór obiektów niezawsze wynikający z racjonalnych przesłanek (a np. z mody czy zabiegówmarketingowych), brakuje kontaktu z codziennym życiem obszaru. Uniemożliwia toprawidłową realizację funkcji kształceniowej, nie daje, bowiem podstaw dla rzetelnej ikompleksowej wiedzy o danym obszarze i społeczeństwie.− Komercjalizacją kultury miejscowej, która prowadzi do zaniku autentyczności jejprzejawów, zmiany tradycyjnych wartości i obyczajów, wynikającej z chęci dopasowaniaich do wyobrażeń turystów o odwiedzanym regionie.− Niszczeniem walorów turystycznych zarówno przyrodniczych, jak i kulturowych, co jestwynikiem ich nadmiernej eksploatacji przez turystów, przejawiającej się w zbyt dużejliczbie turystów oraz ich niewłaściwym zachowaniu.3.5. Funkcja wychowawczaFunkcja wychowawcza pełni bardzo ważną rolę społeczną, gdyż jej celem(wynikającym z definicji wychowania) jest kształtowanie osobowości człowieka 13 iprzygotowanie go do życia w społeczeństwie 14 . Jest to proces długotrwały, odbywający sięwłaściwie podczas całego życia człowieka, który dorastając, dojrzewając i starzejąc sięwchodzi w kolejne grupy społeczne i przyswaja sobie określone role społeczne, które w tychgrupach musi pełnić.13 Osobowość jest złożonym zbiorem właściwości psychicznych, które wpływają na charakterystyczne wzorcezachowania jednostki i są niezmienne czasowo i sytuacyjnie. Osobowość w największym stopniu determinujesposób odbioru rzeczywistości, formy zachowania czy reakcje na bodźce zewnętrzne, Vademecum pilota grupturystycznych. Red. G.Gołembski, Wydawnictwo AE w Poznaniu Poznań 2001, s. 195.14 T.Łobożewicz, G.Bieńczyk: Podstawy..., op.cit., s.63.9

Na każdym etapie życia człowieka turystyka stwarza wiele możliwości oddziaływania najego osobowość, kształtując uczucia i emocje, ale największy wpływ wywiera na ludzimłodych. Wyjazdy turystyczne umożliwiają, bowiem zarówno kontakt z przyrodą, jak iinnymi ludźmi. Z jednej strony pozwala to na poznanie zasad obcowania z przyrodą orazuwrażliwienie na jej piękno, z drugiej zaś kontakty z innymi uczestnikami realizowane wgrupie, które wiążą się z takimi cechami jak: aktywność, wspólnota przeżyć, więzykoleżeństwa, odpowiedzialność, odwaga, zaradność itp., które kształtują cechy osobowości ipostawy społecznie pożądane 15 . Funkcjonowanie w grupie turystycznej w różnychsytuacjach, wymaga zaangażowania w realizację programu i jest zdeterminowane treścią i siłąnorm moralnych regulujących współżycie społeczne. Udział w ruchu turystycznym, podobniejak w innych dziedzinach życia, wymaga od jego uczestników postępowania zgodnego znormami moralnymi 16 . Konieczność podejmowania wysiłku w celu realizacji celów turystyki(np. kwalifikowanej) mobilizuje do pracy nad sobą, uczy pokonywania przeciwności iadaptacji do nowych warunków i okoliczności. Wyjazdy rodzinne sprzyjają budowaniu więzii integrują rodzinę. Dodatkowo, o czym była mowa już wcześniej, relacje z innymi kulturamiuczą tolerancji i szacunku dla odmienności.Funkcja wychowawcza dotyczy również społeczności obszarów recepcji turystycznej,które pod wpływem kontaktów z turystami ulegają istotnym przemianom, co dotyczypoglądów, sposobów zachowania czy zainteresowań.3.6. Funkcja etnicznaU podstaw funkcji etnicznej leży wspólne dziedzictwo oraz liczne związki napłaszczyźnie historyczno-kulturowej pomiędzy obszarami emisji i recepcji turystycznej 17 .Funkcja etniczna jest realizowana przez turystykę etniczną, której celem są odwiedziny wkraju urodzenia (własnego lub przodków), czemu sprzyjają procesy kultywowania odrębnościkulturowej. Turystyka etniczna jest szczególnie ważna dla emigrantów, którym umożliwiabezpośredni kontakt z krajem ojczystym, a u osób urodzonych poza krajem przyczynia się dozwiększenia świadomości narodowej. Funkcja etniczna przejawia się w poznawaniu geografii,historii i kultury kraju rodzinnego, nauce języka, nawiązywaniu (i utrzymywaniu) kontaktówrodzinnych i towarzyskich, obserwacji przemian: politycznych, gospodarczych i społecznych,które mogą dać impuls do nawiązania kontaktów nie tylko na płaszczyźnie sentymentalnej,ale również gospodarczej.15 W.Alejziak: Turystyka..., op.cit., s.3716 T.Łobożewicz, G.Bieńczyk: Podstawy..., op.cit., s.6617 W.Gaworecki: op.cit., s.330.10

4.Funkcje turystyki realizowane głównie na płaszczyźnie gospodarczejFunkcje turystyki realizowane na płaszczyźnie gospodarczej wynikają z faktu, iżturystyka ma określone skutki ekonomiczne. Całokształt działań podejmowanych w celurealizacji potrzeb zgłaszanych przez turystów wymaga rozbudowanej sfery dóbr i usług,której funkcjonowanie przynosi określone konsekwencje.Główną funkcją przejawiającą się na płaszczyźnie gospodarczej jest funkcjaekonomiczna, obok niej można wyróżnić funkcję polityczną i urbanizacyjną (ze względu najej znaczenie w procesie kształtowania przestrzeni zostanie ona omówiona w dalszej części).4.1. Funkcja ekonomicznaJest efektem konsumpcyjnego charakteru turystyki, który powoduje licznekonsekwencje we wszystkich sferach gospodarowania. Turyści, osiągając cele swoichpodróży, są konsumentami wielu dóbr i usług, stając się jednocześnie nośnikiem popytu naróżnorodne świadczenia turystyczne i paraturytyczne 18 . Uczestnicy ruchu turystycznegoprzenoszą, bowiem wraz ze sobą wszystkie tzw. stałe elementy popytu turystycznego(potrzeby bytowe) oraz tworzą potrzeby wynikające z motywów wyjazdu i osiągania celówturystycznych 19 . Konieczność ich zaspokojenia wywołuje szereg konsekwencjiekonomicznych (oraz społecznych i środowiskowych) przejawiających się na wszystkichetapach podróży turystycznej oraz na wszystkich obszarach związanych z jej realizacją 20 . Ichzasięg może mieć wymiar lokalny, regionalny, krajowy, międzynarodowy lub globalny.Ze względu na kumulację turystów oraz ich potrzeb w czasie i przestrzeni, największaczęść konsekwencji jest identyfikowana w obszarach recepcji turystycznej. Najczęściejekonomiczne następstwa napływu turystów do regionu postrzegane są poprzez wartośćśrodków finansowych napływających do regionu, gdyż jest to łatwo rozpoznawalnywyznacznik zachodzących zmian. Jednakże najistotniejsze zmiany o charakterzebezpośrednim są generowane na rynku pracy, w systemie infrastruktury i lokalnym budżecie.W wyniku pojawienia się (lub zwiększenia) ruchu turystycznego w regionierecepcyjnym następuje wzrost zapotrzebowania na lokalną infrastrukturę oraz obsługęturystów. Realizacja tego zapotrzebowania wymaga ludzi, towarów i usług 21 . Wyraźniezaznacza się aktywizacja zawodowa lokalnych społeczności, wyrażająca się zarówno we18 Ibidem, s.324.19 W.Alejziak: Turystyka..., op.cit., s.49.20 Jak wspomniano wcześniej w szerokim ujęciu konsekwencje te dotykają również obszarów nie związanychbezpośrednio z realizacją podróży turystycznej, ale związanych np. z pośrednią gospodarką turystyczną.21 B.Meyer: Turystyka a środowisko antropogeniczne. ZN US nr 361, Ekonomiczne Problemy Turystyki nr 3,Szczecin 2003, s.83-86.11

wzroście zatrudnienia (często jedynie sezonowym), jak i dywersyfikacji zawodowej 22 . Wzrostliczby zatrudnionych wynika nie tylko z konieczności obsługi turystów, ale również zuruchomienia inwestycji związanych z rozbudową infrastruktury, wymagających ludzi dopracy. Równolegle powstają nowe podmioty gospodarcze, które zajmują się organizacją iwykonaniem przedstawionych zadań.. Zarówno obsługa turystów, jak i rozbudowainfrastruktury, poza siłą roboczą, wymagają określonego asortymentu towarów i usług, bezktórych niemożliwe byłyby jakiekolwiek działania. Ich zróżnicowanie jest bardzo duże, cowynika z charakteru działalności. Zapotrzebowanie na towary i usługi wynika również zewzrastającego zatrudnienia w regionie recepcji turystycznej, które powoduje nie tylko spadekbezrobocia, ale także wzrost dochodów ludności w regionie, co prowadzi do wzrostuspołecznego spożycia oraz wzrostu stopy życiowej jednostek i poziomu życia w regionie. Dlazapewnienia takiej podaży dóbr konsumpcyjnych na rynku regionalnym, która będzie wstanie zaspokoić popyt zgłaszany przez turystów i zwiększony popyt ludności miejscowej,wynikający ze wzrostu dochodów, konieczne jest zwiększenie produkcji różnorodnych dóbr.Udostępnienie wszystkich niezbędnych towarów i usług generuje zapotrzebowanie na pracę wkolejnych sektorach gospodarki i uruchamia efekt mnożnikowy.System świadczenia usług turystycznych oraz proces tworzenia nowych elementówzagospodarowania przestrzennego przynosi określone przychody do lokalnego budżetu. Wrazze wzrostem liczby odwiedzających, zwiększają się przychody regionu w wyniku transferuśrodków pieniężnych z miejsc stałego zamieszkania turystów do regionu recepcjiturystycznej. Wpływy do budżetu, generowane przez sektor turystyczny, pochodzą z tytułu:szeroko rozumianych wydatków turystów, świadczenia usług przez organizatorów podróży,świadczenia usług transportowych przez własnych przewoźników, działalności pozostałychmiejscowych podmiotów gospodarczych, których działalność bezpośrednio lub pośrednio jestzwiązana z turystyką, dochodów ludności miejscowej.Wzrost przychodów lokalnych umożliwia finansowanie wielu przedsięwzięćspołeczno-gospodarczych związanych często z infrastrukturą usługowo-komunalną,przeznaczoną dla miejscowej społeczności i turystów. Podejmowane inwestycje stwarzająponownie zapotrzebowanie na pracę, towary i usługi. Dodatkowo system nowopowstałej,nowoczesnej infrastruktury może być wykorzystany nie tylko przez turystykę, ale także przezinne rodzaje działalności. Udostępnienie dobrych warunków funkcjonowania (rozwiniętesieci: transportu, telekomunikacji, bankowości i inne) stwarza szansę na pobudzenie22 S.Wodejko: Ekonomiczne zagadnienia turystyk. WSHiP. Warszawa 1998, s. 96.12

aktywności innych gałęzi gospodarki regionalnej, a także przyciągnięcie inwestorów spozaregionu, którzy chętnie ulokują swoją działalność w regionie dobrze przygotowanym odstrony formalnej i infrastrukturalnej. Zgodnie zaś z regułą korzyści urbanizacji i lokalizacji 23 ,zainicjowane zostaną procesy kooperacji i koncentracji, które przyciągną do regionu kolejneprzedsiębiorstwa i gałęzie gospodarki.Konsekwencje rozwoju turystyki mogą zostać zdyskontowane zarówno przez obszaryrecepcji jak i emisji turystycznej (korzyści w obszarach tranzytowych są nieporównaniemniejsze). Prowadzona w regionach polityka turystyczna, może prowadzić do walkikonkurencyjnej o świadczenie usług i produkcję na rzecz konsumpcji turystycznej, jeżeli obaregiony są zainteresowane tego typu działalnością.Dochodzi również do wtórnej redystrybucji dochodu narodowego, gdyż obszaryrecepcyjne najczęściej charakteryzują się niższym poziomem rozwoju gospodarczego niżobszary emisyjne. Dokonuje się to za pośrednictwem różnych form transferu turystycznego(pieniądze zarobione w regionie bogatszym są wydawane w regionie biedniejszym) i pomagaw zmniejszaniu dysproporcji regionalnych w zakresie poziomu rozwoju społecznogospodarczego,a tym samym poziomu życia ludności.Rozwój turystyki nie ma jednakże jedynie jednostronnego, pozytywnego wymiaru.Wzrost potencjału gospodarczego regionu, stwarzający coraz lepsze warunki rozwojuprzedsiębiorczości społeczności lokalnej oraz powodujący podniesienie stopy życiowej wregionie, może być również przyczyną konsekwencji negatywnych.Dysfunkcje pojawiające się w sferze gospodarczej są związane z: presją inflacyjną,barierą siły roboczej, wzrostem kosztów ekologicznych, obniżeniem poziomu życia wregionie oraz zjawiskiem monokultury turystycznej 24 .4.2. Funkcja politycznaFunkcja polityczna turystyki jest związana przede wszystkim z turystykąmiędzynarodową, co pozwala na realizację zróżnicowanych celów politycznych państwa,takich jak: kształtowanie wizerunku danego kraju za granicą, charakter i zakres stosunków zinnymi krajami, współpraca międzynarodowa oraz procesy integracyjne. Turystyka uważanajest również za taki typ działalności, który może wnieść duży wkład w politykę pokojową ipropagowanie współpracy między narodami 25 . Na szczeblu krajowym zaś funkcja polityczna23 Określanych łącznie efektami zewnętrznymi skali (lub efektami aglomeracji).24 S.Wodejko: Ekonomiczne..., op.cit., s.97.25 W.Alejziak: Turystyka..., op.cit., s.65.13

daje możliwość propagowania zmian i osiągnięć danego kraju, co wpływa na ocenę politykiprowadzonej przez państwo i jego ogólny wizerunek.5. Funkcje turystyki realizowane głównie na płaszczyźnie przestrzenno-środowiskowejWraz ze wzrostem liczby osób uczestniczących w turystyce wzrasta również jejznaczenie w procesach kształtowania przestrzeni i to zarówno w części środowiskaprzyrodniczego, jak i antropogenicznego (stworzonego przez człowieka). Wykorzystując wprocesie rozwoju elementy środowiska turystyka powoduje ich przekształcenia.5.1. Funkcja kształtowania przestrzeniPrzekształcanie przestrzeni przez turystykę rozpoczyna się w momencie, gdy jestrealizowane zainteresowanie turystów określonym elementem przestrzeni (waloryturystyczne). Tworzenie infrastruktury umożliwiającej korzystanie z walorów turystycznych iich ochronę, budowa i rozbudowa infrastruktury zapewniającej zaspokojenie potrzeb ocharakterze turystycznym (i innych zgłaszanych przez turystów), powstawanie urządzeń bazytowarzyszącej oraz cała sfera ich właściwego funkcjonowania, to główne czynnikipowodujące zmiany w przestrzeni. Nowa jakość powstająca w przestrzeni nie pozostaje bezwpływu dla dalszego rozwoju turystyki, gdyż w wyniku zaistniałych zmian powstajązmodyfikowanie (lub zupełnie nowe) warunki jej funkcjonowania. Kumulacja oddziaływańturystyki na przestrzeń może utrudnić lub nawet uniemożliwić jej prawidłowefunkcjonowanie i dalszy rozwój. Ograniczoność przestrzeni i jej zasobów ma w tymprzypadku kluczowe znaczenie, gdyż niewłaściwe gospodarowanie nimi może pozbawićturystykę fundamentów (walory turystyczne), na których jest oparty jest jej rozwój.5.2. Funkcja urbanizacyjnaFunkcja urbanizacyjna turystyki obejmuje konsekwencje ruchu turystycznego idziałalności turystycznej mające wpływ na procesy urbanizacji (wyrażające się przez wzrostliczby ludności miejskiej oraz liczby i obszaru terenów miejskich). Wpływ turystyki jestwyraźnie widoczny na wszystkich płaszczyznach urbanizacji:− Na płaszczyźnie demograficznej turystyka przyczynia się do wzrostu liczby ludności stalei sezonowo przebywającej w miejscowościach turystycznych.− Na płaszczyźnie ekonomicznej turystyka poprzez wzrost zatrudnienia w sektorze obsługiturystów przyczynia się do powiększana przewagi zatrudnienia i dochodów z sektorówpozarolnicznych nad rolniczymi.− Na płaszczyźnie psychologicznej turystyka powoduje przejmowanie miejskiego stylużycia przez ludność obszarów recepcji turystycznej.14

podejmowane na kilku płaszczyznach: prawnej, ekonomicznej, techniczno-technologicznej iorganizacyjnej (rysunek 4) 26 .POZYTYWNE ODDZIAŁYWANIE TURYSTYKI NA ŚRODOWISKOPłaszczyznaprawnaPłaszczyznaekonomicznaPłaszczyznatechnicznotechnologicznaPłaszczyznaorganizacyjnaPłaszczyznaspołecznaMonitoringśrodowiskaTworzenienowychobszarówchronionychFinansowanieprzedsięwzięćproekologicznychWprowadzanienowychrozwiązańoszczędzającychśrodowiskoDziałaniapodejmowane wramachorganizacjiproekologicznychBudowanieświadomościekologicznejStałaobserwacjastanuśrodowiska ijego zagrożeńRysunek 4 Pozytywne oddziaływanie turystyki na środowisko przyrodniczeŹródło: Opracowanie własne.Dysfunkcje kształtowania środowiska przyrodniczego wynikają z faktu, iż walorystanowiące o atrakcyjności turystycznej regionu i determinujące rozwój turystyki są niszczonew wyniku postępującego rozwoju ruchu turystycznego. Szacuje się, że za negatywne zmianyw środowisku przyrodniczym odpowiedzialna jest, obok przemysłu (40%), budownictwa(20%), komunikacji (15%) i rolnictwa (15%), także turystyka (5-7%) 27 . Wraz ze wzrostemzasięgu i liczby osób uczestniczących w turystyce, udział ten stale rośnie. Masowość turystykipowoduje wzrost zapotrzebowania na przestrzeń i poszczególne elementy środowiskaprzyrodniczego oraz rozrastanie się infrastruktury turystycznej, co skutkuje naruszeniemrównowagi ekologicznej środowiska przyrodniczego. Działalność turystyki w środowiskuprzyrodniczym, mając wpływ na jego elementy, przyczynia się do kompleksowej zmianykrajobrazu przyrodniczego danego obszaru. W ten sposób dochodzi do zaniku większościwartości, które wzbudziły zainteresowanie turystów.PodsumowaniePowiązanie turystyki z rozmaitymi aspektami systemów społeczno-gospodarczychoraz jej przestrzenny charakter powodują, że skutki rozwoju turystyki są odczuwane wwiększości sfer funkcjonowania człowieka. Ich różnorodność dotyczy zarówno skali26 B.Meyer: Turystyka i środowisko przyrodnicze…, op.cit., s.58-60.27 J.Kamieniecka: Ekopolityka w turystyce. Raport o zmianach możliwych i potrzebnych. Warszawa 1998,Instytut na rzecz ekorozwoju, z.2, s.14.16

(indywidualna/masowa), czy zasięgu (lokalny/globalny), jak i sfer oddziaływania turystyki(/gospodarka/społeczeństwo/środowisko/przestrzeń). Coraz ważniejsza staje się więcidentyfikacja i zapobieganie negatywnym konsekwencjom turystyki, co przy łatwiejszej ipowszechniejszej percepcji efektów pozytywnych nie jest łatwym zadaniem.DIVERSITY OF TOURISM FUNCTIONSTourism functions derive from diversity of connections and relations which arebased on different levels of social and economic life. The consequences oftourism growth accumulate on three levels: economic (financial and politicalfunction), socio-cultural (recreational, educational and ethnical function) andspatial (space-creating and city planning function). Progressive mass-tourismresults in more transparent disclosure and extension of tourism dysfunctions.Translated by Beata Meyer17

Adam PawliczKatedra Zarządzania TurystykąWydział Zarządzania i Ekonomiki UsługUniwersytet SzczecińskiPROMOCJA UZUPEŁNIAJĄCA JAKO ELEMENTTURYSTYCZNEGO PROMOTION-MIX MIASTAWprowadzeniePromocja jako instrument marketingu-mix jest najczęściej definiowana w literaturzejako proces komunikacji przedsiębiorstwa z klientem. Wyróżnia się trzy podstawowe funkcjepromocji: funkcję informacyjną, pobudzającą oraz konkurencyjną 1 . Do głównych zadańpromocji zalicza się dostarczanie potencjalnym i obecnym klientom informacji, wywołaniezamierzonych postaw i zachowań rynkowych nabywców oraz stworzenie zestawupozacenowych instrumentów rywalizacji na rynku. Ogólna teoria marketingu zalicza doinstrumentów promocji reklamę, public relations, sprzedaż osobistą oraz promocjęuzupełniającą zwaną również promocją sprzedaży. W tym zestawie instrumentów promocjiniektórzy autorzy wyodrębniają dodatkowo sponsoring i udział w targach. W związku zszerokim zastosowanie Internetu w procesie promocji producent może komunikować się zklientem a często również sprzedawać swoje produkty za pośrednictwem tego medium, któreto nie jest uznawane za odrębny instrument promocji, ale stwarza szereg możliwości nowegowykorzystania obecnych instrumentów promotion-mix 2 .Ogólna koncepcja promocji może być aplikowana do sektora turystycznego jedynieprzy uwzględnieniu szczególnych cech produktu turystycznego do których według W.Freyer 3 zalicza się:• brak możliwości magazynowania,• jednoczesność produkcji i konsumpcji, konieczność przybycia nabywcy do produktu,• zależność od miejsca i czasu,• komplementarność poszczególnych produktów turystycznych bądź jego częściskładowych.1 Por. Podstawy marketingu, pr. zbior. pod red. J. Altkorn, Instytut Marketingu Kraków 20032 Por. A. Vrechopoulos, K. Pramatari, G. Doukidis. The transformation of the promotion mix in thevirtual retail environment: An initial framework and comparative study. International Journal of NewProduct Development and Innovation Management, nr 2 2000:s. 163-1783W. Freyer, Tourismus, Einführung in die Fremdenverkehrsökonomie, R.Oldenburger Verlag,München 1991, s. 235-2361

Do nabywców usług turystycznych zalicza się nie tylko turystów, ale równieżpośredników. Popyt na usługi turystyczne jest bardzo elastyczny zarówno dochodowo jak icenowo, ponadto jest sezonowy w skali roku, a często również w tygodniu czy nawet w ciągudnia.Podaż usług turystycznych jest relatywnie stała i jest ograniczona przez środowiskonaturalne, infrastrukturę komunikacyjną, poziom cen oraz pojemność bazy noclegowej.Branża turystyczna składa się z wielu niezależnych podmiotów z przewagę małych i średnichprzedsiębiorstw 4 , z których każdy ma inne cele, co skutkuje różnym podejściem domarketingu. Komplementarność oferty powoduje ponadto silną konkurencję pomiędzyregionami turystycznymi o podobnej ofercie 5 .Celem artykułu jest ocena możliwości implementacji tradycyjnego komponentupromotion-mix, promocji uzupełniającej do promocji turystycznej miasta.Promocja przedsiębiorstw turystycznych a promocja obszarowegoproduktu turystycznegoMarketing turystyczny według W. Freyer 6 posiada dwie zasadnicze płaszczyzny:marketing jednostek terytorialnych rozumiany jako politykę turystyczną oraz marketingbranży turystycznej, w ramach której wskazuje się na jego specyfikę w hotelarstwie,przedsiębiorstwach transportowych i biur podróży. Lektura zwartych publikacji na tematmarketingu w turystyce 7 prowadzi do konkluzji, iż nacisk położony jest w nich naprzedsiębiorstwo turystyczne. Ogólna teoria promocji i koncepcji promotion-mix, którapodobnie jak cała nauka o marketingu wywodzi się z praktyki przedsiębiorstw produkcyjnychw przypadku branży turystycznej ma największe zastosowanie w tych przedsiębiorstwach,które działają w miejscu emisji turystów, tj. głównie w biurach podróży rozumianych jakopośredników turystycznych oraz touroperatorów. W przedsiębiorstwach hotelarskich oraz wczęści w przedsiębiorstwach transportowych, gdzie proces komunikacji z klientem przedwyborem miejsca podróży jest bardzo utrudniony i kosztowny, przede wszystkim ze względu4 Niemniej jednak udział małych i średnich przedsiębiorstw w sektorze turystycznym jest podobny doinnych sektorów gospodarki. S. Smith, How Big, How Many? Enterprise Size Distributions in Tourismand Other Industries, Journal of Travel Research, zeszyt. 45 2006, s. 53-585 Więcej na temat specyficznych cech popytu i podaży turystycznej w: Ekonomiczne PodstawyTurystyki, pr. zbior. pod red. A. Panasiuk, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2004, s. 43-556 W. Freyer, op. cit., s. 236-2377 Por. m.in. Marketing usług turystycznych, pr. zbior. pod red. A. Panasiuk, PWN, Warszawa 2006, s.137-140, L. Mazurkiewicz, Planowanie marketingowe w przedsiębiorstwie turystycznym, PWE,Warszawa 2002, s. 352-363, J. Holloway, C. Robinson, Marketing w turystyce, PWE, Warszawa 19972

na odległość dzielącą potencjalnego klienta i przedsiębiorcę, ogólna koncepcja promocjiwymaga znacznej modyfikacji i powinna być implementowana z dużą ostrożnością 8 .P. Roth, A. Schrand 9 po omówieniu ogólnej teorii marketingu osobno omawiająmarketing w regionie turystycznym, w miejscowości turystycznej, marketing przedsiębiorstwtransportowych, organizatorów imprez turystycznych (touroperatorów) oraz pośrednikówturystycznych. Marketing regionu turystycznego dawniej określany jako propagandaturystyki 10 w literaturze polskiej utożsamiany jest często z koncepcją marketinguterytorialnego, partnerskiego lub obszarowego 11 ewentualnie z polityką turystyczną naszczeblu regionu. Marketing terytorialny według Ashworth and Voogd 12 jest koncepcją, którawywodzi się z trzech różnych nurtów marketingu: marketingu organizacji non-profit,marketingu wizerunkowego oraz marketingu społecznego (social marketing). Różni się onzasadniczo od marketingu przedsiębiorstw, gdyż miasto nie jest nastawione namaksymalizację zysku.Promocja turystyki regionu prowadzona jest albo samodzielnie przez władze regionu,albo wspólnie z branżą turystyczną (poprzez np. organizację turystyczną, finansowanąwspólnie przez jednostki publiczne i prywatne), znacznie rzadziej promocja prowadzona jestwyłącznie przez branżę turystyczną. Według V. Middleton, i J. Clark 13 najbardziejefektywnym sposobem promocji jest współpraca publiczno – prywatna, z którym to poglądemzgadza się zdecydowana większość badaczy. A. Panasiuk 14 wyodrębnia trzy grupypodmiotów odpowiedzialne za kształtowanie promocji obszarowego produktu turystycznego:podmioty branży, samorząd lokalny oraz organizacje branżowe. Wskazuje on naintensywność możliwych podejmowanych działań promocyjnych w ramach wyodrębnionychinstrumentów promotion-mix przez poszczególne grupy podmiotów. Działania w omawianymartykule podzielone zostały na indywidualne i zbiorowe. Do działań zbiorowych zaliczono:reklamę, wydawnictwa, udział w targach, public relations i public city. Do działań8 Y. Grängsjo, Destination networking, Co-opetition in peripheral surroundings, International Journal ofPhysical Distribution & Logistics Management, nr. 5 2003, s. 427 - 4489 P. Roth, A. Schrand, Touristik-Marketing, Franz Vahlen GmbH, München 199210 M. Falarski, Propaganda turystyki, Orbis, Warszawa 1939, s. 1711 Por. A. Niezgoda, Marketing obszarów turystycznych, Problemy Turystyki, nr 1-2, Warszawa 2000,s. 19-2012 G.J. Ashworth, H. Voogd, Selling the city: Marketing approaches in public sector urban planning.Belhaven Press, London 1990, za: S. Page, C. Hall, Managing Urban Tourism, Prentice Hall, London2002, s. 29913 V. Middleton, J. Clark, Marketing in Travel and Tourism, Butterworth Heinemann, Oxford 2002,s. 33814 A. Panasiuk, Polityka promocji produktu turystycznego, w: Polityka turystyczna, pr. zbior. pod red. A.Panasiuk, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2005, s. 73-753

indywidualnych podmiotów branży turystycznej zaliczono poza działaniami wspólnymi:sprzedaż osobistą, promocję dodatkową, sponsoring oraz Internet, który w tym opracowaniutraktowany jest jako osobne narzędzie promocji.Regionem turystycznym może być również miasto jeżeli posiada odpowiednieatrakcje turystyczne oraz infrastrukturę turystyczną. Przed omówieniem specyfiki promocjiuzupełniającej miasta jako szczególnego przypadku regionu turystycznego, należy przybliżyćspecyfikę produktu turystycznego miasta.Elementy promocji produktu turystycznego miastaPromocja miasta podobnie jak cała koncepcja marketingu terytorialnego bazuje nazałożeniu, iż miasto jest produktem turystycznym, który to może być pozycjonowany narynku i promowany.Miasto stanowi specyficzny rodzaj produktu. Nie ma tu jasno określonegosprzedawcy, w odróżnieniu od innych nie-obszarowych produktów turystycznych (np. usługinoclegowej), miasto nie jest przedsiębiorstwem a oferowany produkt nie jest jednolity.Produktem miasta jest jego obszar, jako suma obiektów i środków służących rozwojowiturystyki. Miasto oferuje dostęp do atrakcji turystycznych jednak nie pobiera ono od nabywcy(turysty) bezpośredniej opłaty 15a finansowanie następuje poprzez pobór podatków odprzedsiębiorstw turystycznych. Według W. Hunzikera przedsiębiorstwa stanowią atomy,które tworzą cząsteczkę za którą uważa się miejscowość turystyczną 16 . Elementy podażyturystycznej miasta przedstawia tabela Błąd! Nieprawidłowe łącze..Tabela 1 Elementy podaży turystyki miejskiejElementy pierwotne• Atrakcje kulturowe (koncerty, kina,wystawy, muzea, galerie, teatry)• Atrakcje sportowe• Rozrywki (bingo, kasyna, festiwale,kluby nocne, organizowanespotkania)• Historyczne bu dynki, ulice, porty.parki, obiekty wodne.• Czynniki socjokulturowe (folklor,język, przyjazność mieszkańców,żywotność i atmosfera miejsca,lokalne zwyczaje, bezpieczeństwo)Elementy wtórne• Zakwaterowanie,• Zakupy,• Elementy dodatkowe (dostępnośćkomunikacyjna, informacja, mapyi ulotki)15 Wyjątkiem mogą być miejscowości pobierające opłatę lokalną (klimatyczną).16 W. Hunziker, Betriebswirtschaftlehre des Fremdenverkehrs, Bern 1959, s. 16, za: W. Freyer, op. cit.,s. 2004

Źródło: S. Page, C. Hall, Managing Urban Tourism, Prentice Hall, London 2002, s. 100Elementy pierwotne odnoszą się do głównych motywów przyjazdu, podczas gdyelementy wtórne tworzą wartość dodaną bądź umożliwiają przyjazd.Do najważniejszych cech turystyki miejskiej, odróżniających ją od turystyki wiejskieji kwalifikowanej należą:• duży udział turystyki biznesowej i konferencyjnej,• znacznie krótszy okres pobytu turysty w porównaniu z pozostałymi formami turystyki,• zdecydowanie lepsza infrastruktura komunikacyjna,• zdecydowanie mniejsze zagrożenie negatywnymi skutkami rozwoju turystyki,• duży udział turystyki kulturowej,• większe możliwości rozrywki,• większe możliwości organizacji wydarzeń,• różnorodność atrakcji ułatwia tworzenie wartości dodanej przy imprezach turystycznych,• mniejsza sezonowość ruchu turystycznego.Turystyka miejska stanowi 35% ogółu podróży w Europie a jej stopa wzrostu wynosi4% rocznie. Zmiany socjoekonomiczne (wzrost oczekiwanej długości życia, krótszy tydzieńpracy, wzrost dochodu rozporządzalnego), większa skłonność do dzielenia urlopu na kilkamniejszych części oraz popyt na produkty turystyczne zapewniające elastyczność iróżnorodność (np. łączące aktywność sportową z kulturową oraz zakupami i uczestnictwem wwydarzeniach) powodują, że coraz więcej miast stara się poprawić swój bilans ekonomicznypoprzez rozwój turystyki. Z tego względu podejmowane są działania mające na celuróżnorodne wykorzystanie dostępnej infrastruktury turystycznej (np. przebudowa centrówkonferencyjnych tak aby mogły być miejscem koncertów itp.), a turystyka jest corazistotniejsza dla lokalnych decydentów 17 . Z tego powodu istotną rolę pełni promocja miastajako destynacji turystycznej.Promocja uzupełniająca w działaniach organizacjiodpowiedzialnych za promocję turystyczną miastaPromocję uzupełniającą (czasem określana jako promocja dodatkowa lub promocjasprzedaży) w ogólnej literaturze marketingu określa się jako zastosowanie w miejscusprzedaży bodźców zachęcających do dokonania zakupu towarów konsumpcyjnych, lub17 Towards quality urban tourism, Integrated quality management (IQM) of urban tourist destinations,Komisja Europejska, Brussels 2000, s. 10-405

odźców uatrakcyjniających towar, najczęściej w ograniczonym czasie 18 a jej celem jestinformowanie o dodatkowych korzyściach wynikających z zakupu produktu oraz nakłanianiedo natychmiastowego zakupu. Promocja uzupełniająca może być skierowana również dopracowników i pośredników.Promocja uzupełniająca najczęściej stosowana jest w odniesieniu do towarówkonsumpcyjnych i jest synonimem promocji w powszechnym tego słowa znaczeniu. Wsektorze turystycznym do najpopularniejszych form promocji uzupełniającej należą:okresowe obniżki cen first minute, last minute, obniżki cen związane z sezonemturystycznym, sprzedaż pokoi hotelowych na zasadzie „dwa w cenie jednego” albo z opcjąnoclegu w weekend za darmo, kupony upoważniające do wszelkiego rodzaju zniżek(zamieszczane np. w przewodnikach turystycznych), bezpłatne usługi dodatkowe (transfer nai z lotniska), upominki, konkursy i loterie, premie rzeczowe dla lojalnych klientów 19 . A.Strand, P. Roth 20 , zwracają uwagę zacieranie się granic pomiędzy reklamą a promocjąuzupełniającą w sektorze turystycznym oraz na problem paralelnego używania różnychinstrumentów promotion-mix. Zwracają oni uwagę na niebezpieczeństwo utratywypracowanego wizerunku marki tzw. ofertami specjalnymi.Jednostki odpowiedzialne za marketing terytorialny DMO (ang. DestinationMarketing Organization) w swoich działaniach promocyjnych bardzo rzadko stosująteoretyczny podział instrumentów promocji. Do najczęściej używanych zalicza się narzędziapromocji przedstawione w tabeli 2:Tabela 2 Narzędzia i grupy narzędzi promocji tradycyjnie wykorzystywane przez DMONarzędzie promocji Grupa narzędzi promocji OdbiorcaUdział w targach,Reklama (wydawnicza,prasowa, radiowa, telewizyjna,Internet)Study tour,Direct mail,Public relationsReklamaPublic relationsReklamaPośrednicy, rzadziejturyściTuryści, rzadziejpośrednicyPośrednicy,DziennikarzePośrednicy rzadziejturyściKarta miejska, Promocja uzupełniająca TuryściInformacja turystyczna, Sprzedaż osobista TuryściReprezentacja za granicą. Sprzedaż osobista Turyści, pośrednicyŹródło: Opracowanie własne18 M. Rydel, Podręczny leksykon promocji, Gdańska Fundacja Kształcenia Menedżerów, Gdańsk1998, s. 1919 Por. Marketing usług turystycznych… op. cit., s. 138-13920 P. Roth, A. Schrand, op. cit., s. 1776

Wymienione w tabeli 2 narzędzia promocji nie wyczerpują wszystkich stosowanychprzez DMO środków popierania sprzedaży. Do promocji uzupełniającej zaliczono tylko kartęmiejską, podczas gdy, spektrum działania DMO w tym zakresie może być znacznie szersze.Produkt turystyki miejskiej nie ma swojej określonej ceny, niemniej jednak DMO jakoorganizacja w zdecydowanej większości przypadków z pieniędzy miejskich może miećwpływ na część wydatków ponoszonych przez turystę, zwłaszcza w zakresie atrakcjiturystycznych, informacji turystycznej oraz transportu publicznego. Przedstawione poniżejpostulowane formy szerszego wykorzystania promocji uzupełniającej odnoszą się doSzczecina, niemniej jednak mogą znaleźć zastosowanie również dla innych miast.• udostępnienie bezpłatnie (lub bezpłatnie w określone dni) części atrakcji turystycznych(np. Galeria Narodowa w Londynie nie pobiera opłat za wstęp). Pozwoliłoby to nawspieranie promocji kultury polskiej,• umożliwienie posiadaczom biletów miesięcznych podróżowania bezpłatnie z drugą osobąpodczas weekendów (taka sytuacja ma miejsce w Berlinie). W ten sposób promowana jestturystyka osób odwiedzających krewnych i znajomych,• wprowadzenie karty miejskiej 21 . Mogłoby to skutkować przedłużeniem pobytu orazpromocją transportu publicznego a co za tym ograniczeniem negatywnych skutków ruchuturystycznego (zanieczyszczeń środowiska),• wprowadzenie sezonowych zniżek na kartę miejską (np. w okresie od jesieni do wczesnejwiosny),• wprowadzenie bezpłatnych przejazdów komunikacją miejską dla turystów z krajówzamorskich lub ogólnie dla turystów zagranicznych (miałoby to minimalny wpływ nadochody z biletów a mogłoby być wykorzystane w kampaniach public relations). W tymprzypadku dodatkowym osiągnięciem byłaby promocja transportu publicznego,• dodawanie karty miejskiej do każdego noclegu w droższych hotelach.Przy implementacji wszelkiego rodzaju rozwiązań związanych z promocjąuzupełniającą należy zwrócić uwagę na jednoczesne wykorzystanie również innych narzędzi,tak aby osiągnąć pożądany skutek (np. o wprowadzeniu karty miejskiej poinformowaćpośredników za pomocą direct mail, ogłosić wprowadzenie darmowych biletów nakonferencji prasowej i umieścić informacje na ulotkach itp.). Nie należy również zapominać ozasadzie zrównoważonego rozwoju oraz kontekście politycznym (np. wprowadzenie21 Szerzej na temat kart miejskich w: A. Pawlicz, City Card As An Instrument Of Tourism Promotion InChosen Baltic Cities, w: Tourism in scientific research in Poland and worldwide, The University ofInformation Technology and Management, Rzeszów 2006, s. 57-667

ezpłatnych przejazdów dla Niemców w Szczecinie, mogłoby wywołać protestymieszkańców).PodsumowanieTurystyka postrzegana jest coraz częściej jako szansa na dywersyfikację gospodarki,zmniejszenie bezrobocia oraz pozyskanie inwestycji nie tylko w regionach bogatych watrakcje naturalne, ale również w miastach. Proces ten skutkuje rozwojem marketinguturystycznego miast, którego istotnym elementem są działania w zakresie promocji. Promocjauzupełniająca pełni istotną rolę w promotion-mix miejskich DMO, nawet jeśli DMO mająjedynie ograniczony wpływ na cenę obszarowego produktu turystycznego.SALES PROMOTION AS A PART OF TOURIST CITYPROMOTION-MIXSummaryThe growing importance of tourism in economies of many cities results in rapiddevelopment of their marketing activities. Since Destination Marketing Organizations(DMOs) have only limited influence on the price and product their activities are focused onthe promotion. In the paper described are theoretical issues about the city promotion. Theemphasis is put on the sales promotion, which is very often neglected by DMO. Introducingcity card, free or discounted public transport and museums fees for tourists especially in theoff season are only most important examples of sales promotion in city’s marketing.Implementation of those promotional tools should however always respect sustainabledevelopment, desired city image and political issues.Translated by Adam Pawlicz8

mgr Marta SidorkiewiczKatedra Zarządzania TurystykąWydział Zarządzania i Ekonomiki UsługUniwersytet SzczecińskiZNACZENIE TURYSTYKI BIZNESOWEJ W ROZWOJU REGIONALNYMWstępTurystykę, jako dziedzinę szczególnego oddziaływania, społeczności lokalneumieszczają na czołowych miejscach programów rozwojowych. Również, jeśli chodzi oprogramy rządowe, odnoszą one turystykę do rozwoju i poprawy jakości podróży iwypoczynku. W polityce międzynarodowej turystyka postrzegana jest jako dziedzinagospodarki, która kreuje nowe miejsca pracy, popyt w regionach o najsłabszym rozwojugospodarczym, co pozwala na wyrównywanie dysproporcji między najbogatszymi inajbiedniejszymi obszarami na świecie oraz wpływa na świadomość gospodarczą lokalnegospołeczeństwa 1 . Specyficznym segmentem rynku turystycznego o dużej dynamice wzrostujest turystyka biznesowa, której odbiorcy mogą znacznie przyczynić się do rozwoju regionu,mającego odpowiednie uwarunkowania.Turystyka biznesowaAktualnie turystykę biznesową określa się ją jako podróż w celach handlowych, atakże w innych szeroko pojętych celach zawodowych. Podczas takiej podróży jej uczestnicypodejmują w czasie wolnym działalność rekreacyjną i turystyczną 2 . Pojęcie turystykibiznesowej wynika z celu, w jakim turysta odbywa podróż. Do turystyki biznesowejzaliczamy wszelkie podróże odbywane przez pracowników i inne osoby w ramach pracy,obejmujące uczestnictwo w takich spotkaniach, jak: konferencje, zjazdy, kongresy, szkolenia,seminaria, targi, wystawy oraz imprezy motywacyjne 3 .Literatura przedmiotu wskazuje wiele podziałów dotyczących tego rodzaju turystki.Jednym z nich jest podział turystyki biznesowej na turystykę motywacyjną, turystykękongresową oraz turystykę handlową.1 Ekonomiczne podstawy turystyki. Red. A. Panasiuk, Fundacja na rzecz Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin2004, s. 1792 T. Łobożewicz, G. Bieńczyk: Podstawy turystyki. Wyższa Szkoła Ekonomiczna, Warszawa 2001, s. 1813 Metodologia badań i badania pilotażowe turystyki biznesowej. Instytut Turystyki, Warszawa 2003, na zlecenieMinisterstwa Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej1

W literaturze amerykańskiej można znaleźć inny podział branży turystyki winteresach. Jako pojęcie ogólne uznaje się podróże służbowe, na które składa się właśniesektor turystyki biznesowej oraz sektor indywidualnych podróży służbowych, co przedstawiatabela 1.Tabela 1: Sektory podróży służbowychINDYWIDUALNE PODRÓŻESŁUŻBOWE:- BRAK DOWOLNOŚCI- RUTYNOWE ZAJĘCIA SŁUŻBOWE- CZĘSTO ODOBYWANE SAMOTNIEprezentacje konsultacje badaniaPODRÓŻE SŁUŻBOWE:spotkania„jeden najeden”TURYSTYKA BIZNESOWA:- DOWOLNOŚĆ- NIERUTYNOWE ZAJĘCIA SŁUŻBOWE- CZĘSTO GRUPOWEspotkaniagrupowe- seminaria- konferencje,- premieryproduktów,etc.podróżemotywacyjne- grupowe- rodzinnewystawy- targi- pokazydlabranży- pokazydlaklientówturystykakorporacyjna- imprezybezaktywnegoudziaługości- imprezyz aktywnymudziałemgościŹródło: R. Davidson, B. Cope: Turystyka biznesowa Konferencje, podróże motywacyjne, wystawy, turystykakorporacyjna. Polska Organizacja Turystyczna, Warszawa 2003, s. 4Omawiając podział branży turystyki biznesowej nie sposób zdefiniować jej częściskładowych.Indywidualne podróże służbowe obejmują podróże osób, których praca wymagazmiany miejsca w którym pracuje się na codziennie. Na omawiane podróże składają sięprezentacje, konsultacje, badanie oraz tzw. spotkania „jeden na jeden”.Spotkania biznesowe obejmują wiele rodzajów imprez, takich jak konferencje,seminaria szkoleniowe, wprowadzanie na rynek nowych produktów czy doroczne walnezgromadzenia. Są one organizowane przez firmy i stowarzyszenia w celu ułatwieniakomunikacji między pracownikami, klientami, udziałowcami i członkami.Podróże motywacyjne to podróże, zazwyczaj luksusowe i do atrakcyjnych miejsc,które są opłacane pracownikom przez pracodawców, w nagrodę za wygraniewspółzawodnictwa związanego z pracą lub za działania w ramach zespołu handlowców.Przemysł wystawienniczy obejmuje zaś imprezy konsumenckie, takie jak wystawy itargi. Jednak nie można tych pojęć używać synonimicznie. Wystawa jest to bowiem tylko iwyłącznie pokaz, zaś targi są to pokazy, w których dodatkowo jest możliwość zawarciatransakcji. Przedstawiciele przedsiębiorstw biorą udział w targach w celu zaprezentowania2

produktów firm. Klienci odwiedzają targi, aby nabyć produkty lub otrzymać od nich fachoweinformacje.Turystyka korporacyjna obejmuje natomiast luksusowe rozrywki oferowane przezfirmy najcenniejszym klientom lub potencjalnym klientom w czasie prestiżowych wydarzeńsportowych i kulturalnych. Firmy prowadza takie działania, aby poprawić swój wizerunek izbudować relacje z VIP-ami, będącymi ich gośćmi oraz z potencjalnymi klientami 4 .Turystykę biznesową charakteryzują następujące cechy:1. Przede wszystkim trudno jest ocenić jej rozmiary w skali międzynarodowej. Statystykibiur podróży obejmują bowiem sprzedane usługi bez uwzględniania typologiiodbiorców. Pewnym źródłem informacji mogą tu być towarzystwa lotnicze, które wswojej ofercie proponują klientom tzw. klasę biznesową oraz hotele.2. Inną cechą podróży biznesowych jest ich nietypowa akwizycja. Nie można bowiemtego rodzaju ruchu turystycznego promować tak, jak się to robi w odniesieniu doinnych form. Biura turystyczne poszukują klienteli biznesowej w drodze kontaktówosobistych w wielkich organizacjach gospodarczych. Duże usługi we wspomnianejakwizycji oddaje technika mikrokomputerowa, pozwalająca na błyskawicznąrezerwację miejsc w hotelach i na pokładach samolotów.3. Motyw handlowy podejmowania podróży w celach biznesowych narzuca określonymodel usługi. Na przykład wymagania hotelowe turysty biznesowego obejmują:wygodne łóżko, sprawny system przekazywania wiadomości, możliwość uzyskaniainformacji ekonomicznych z ostatniej chwili, całodobowy i nienaganny room-serviceoraz program telewizyjny w języku angielskim 5 . Analizując zestaw usłughotelarskich poszukiwanych przez turystę, którego motywem jest biznes, narzuca onodpowiedni standard hotelu oraz zakres usług podstawowych i dodatkowych.4. Turystyka biznesowa jest również tą stroną turystyki, która charakteryzuje siędochodowością i specjalizacją. W promocji i obsłudze konieczne jest sprawnezarządzanie oraz specjalistyczne możliwości usługowe.5. Turystka biznesowa jest również charakterystyczna ze względu na jej występowanie wokreślonych miejscach docelowych. Celem większości bowiem podróży służbowychsą miasta. To właśnie w wielkich miastach ulokowane są główne siedziby firm,fabryki, centra konferencyjne i wystawowe; tam też znajduje się większość4 R. Davidson, B. Cope: Turystyka biznesowa Konferencje, podróże motywacyjne, wystawy, turystykakorporacyjna. Polska Organizacja Turystyczna, Warszawa 2003, s. 35 W. W. Gaworecki: Turystyka. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2003, s. 423

infrastruktury niezbędnej na rynku podróży służbowych, na przykład hotele, węzłykomunikacyjne czy centra rozrywkowe i kulturalne, z których korzysta osobapodróżująca służbowo 6 .Konsumenci turystyki biznesowejWymienione imprezy turystyczne wskazują, iż ten rodzaj ruchu turystycznego będzieobejmował specyficzną grupę turystów, tzw. turystów biznesowych.Turystyka biznesowa obejmuje ruch klientów podróżujących w interesach. Jest togrupa osób charakteryzująca się wysokimi wymaganiami, korzystająca najczęściej z usług owysokim standardzie, której wyjazdy są finansowane przez organy delegujące.Uczestnikami turystyki kongresowej są naukowcy, specjaliście z różnych dziedzin,członkowie organizacji zawodowych, sportowych, gospodarczych, kulturalnych, politycybiorący udział w konferencjach, kongresach, sympozjach, seminariach, targach odbywającychsię na całym świecie. Jest to ruch grupowy, krótkotrwały i elitarny, przynoszący znacznekorzyści ekonomiczne. Dlatego też obsługa tego ruchu turystycznego cieszy się dużymzainteresowaniem, mimo, iż wymaga on określonych form organizacji i obsługi orazinfrastruktury dostosowanej do prowadzenia takich imprez. Do niedawna głównymiośrodkami turystyki kongresowej były duże aglomeracje miejskie, ale w ostatnich latachzaznacza się wyraźna tendencja do organizowania sympozjów i konferencji wmiejscowościach wypoczynkowych lub uzdrowiskowych, a także do wykorzystywaniamiejscowych walorów, czego przykładem są konferencje organizowane na promach lubstatkach 7 .Klienci odwiedzający targi podróżują, aby nabyć produkty lub otrzymać od nichfachowe informacje. W ciągu kilku ostatnich lat pojawiła się nowa kategoria zwiedzających.Są to kompetentni, dobrze przygotowani konsumenci oraz zainteresowani targami w celachzawodowych fachowcy, którzy z bogatego kalendarza imprez targowych na całym świeciewybierają kilka – ich zadaniem – najbardziej wartościowych i wizyty na nich traktują jakodobry sposób na nawiązywanie kontaktów biznesowych. Dla znakomitej większości takichosób nie gra roli odległość, jaką muszą pokonać, by dostać się na targi, bowiem nawiązywanemiędzy nimi kontakty w pełni rekompensują nawet dalekie podróże 8 .6 R. Davidson, B. Cope: Turystyka…, op.cit., s. 107Wybrane aspekty obsługi ruchu turystycznego. Red. B. Meyer. Fundacja na rzecz UniwersytetuSzczecińskiego, Szczecin 2004, s. 508 Ranking targów hotelarskich w 2005 roku. Hotelarz 2006, nr 2, s.134

W sensie socjologicznym, turystykę biznesową uprawiają przede wszystkim osoby owysokim statusie społecznym (kadra kierownicza przedsiębiorstw), z wyższymwykształceniem (ludzie świata nauki). Spotkania biznesowe odbywają się przede wszystkimw tzw. okresach turystycznie martwych, czyli jesienią i zimą. Taki stan rzeczy pozawalaorganizatorom takich spotkań, czyli przede wszystkim hotelom, zmierzyć się z problememsezonowości turystycznej. Spotkania konferencyjne trwają zwykle od 1 do 3 dni, natomiast wprzypadku targów termin ten jest dostosowany do potrzeb odbiorców i jest generalnie dłuższyod tego, określającego spotkania konferencyjne. Turystyka ta uprawiana jest raczej samotnielub w małych grupach. Ta usługowa gałąź należy do turystyki kwalifikowanej, inaczejspecjalistycznej, gdyż aby osiągnąć wyznaczony cel, należy wykazać pewną kondycjępsychiczną, czyli mieć rozeznanie w problematyce poruszanej na spotkaniach biznesowych.Problem organizacji turystyki biznesowej jest bardzo rozległy. Z punktu widzeniausługodawcy, turystyka ta jest organizowana instytucjonalnie, natomiast z punktu widzeniaadresata imprezy chęć wzięcia udziału w danej imprezie wynika z pobudek najczęściejindywidualnych, natomiast biorąc pod uwagę finansowanie, przede wszystkim odnosi się todo sfery instytucjonalnej. Turystyka ta jest turystyką pobytową, czyli odbywa się w jednymmiejscu, jednak możliwe jest odstępstwo w przypadku organizowania w czasie programuimprezy wycieczek fakultatywnych. Sposób zakwaterowania należy raczej do luksusowych,czego przykładem może być hotel. Ze względu na cel wyjazdu, w turystyce biznesowej mówisię o celu pozazarobkowym. Środki transportu adekwatne do turystki biznesowej sądowolne 9 .Motywy uprawiania tej turystyki są bardzo zróżnicowane, może to być motywzwiązany z zaspokojeniem potrzeb twórczych (konferencje), motywy związane zzaspokajaniem potrzeb emocjonalnych i estetycznych (targi branżowe) czy wreszcie motywyzwiązane z pragnieniem zawarcia nowych znajomości (uczestnicy konferencji) 10 .Turystyka biznesowa a rozwój regionalnyRegion to historycznie ukształtowana przestrzeń geograficzna i społecznogospodarcza11 . Natomiast rozwój regionalny jest pojęciem bardzo szerokim i opisywanym w9 Opracowanie własne na podstawie: K. Przecławski: Człowiek a turystyka. Zarys socjologii turystyki.Wydawnictwo Albis, Kraków 199610 Ibidem11 S. Flejterski: Rozwój regionalny z pozycji finansów: interesariusze i beneficjenci. (W:) materiały zkonferencji: I Forum Samorządowe „Polska Samorządność w Integrującej się Europie.”, Fundacja na rzeczUniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2004, s.1155

literaturze w odniesieniu do wielu kryteriów. Niemniej jednak, w sensie ekonomicznymmożna go zdefiniować m.in. jako wzrost gospodarczy regionu.Rozwój, jako zjawisko pozytywne, w dobie szybkich zmian gospodarczych, powinienbyć stabilny. W tym też aspekcie można wskazać, iż taki rozwój jest procesem zmian, wktórym eksploatacja zasobów, kierunki inwestowania, kierunki postępu technicznego izmiany instytucjonalne pozostają w harmonii i zachowują bieżąco i na przyszłość możliwościzaspokojenia ludzkich potrzeb i aspiracji 12 .Wpływ konsumentów na rynku produktów turystyki biznesowej na rozwój regionalnyjest związany z pozostającym i uzależnionym od korzystających z tej formy ruchuturystycznego strumieniem finansowym.Zaspokojenie znacznego i zróżnicowanego zapotrzebowania na wszelkiego rodzajuspotkania wiąże się ściśle z odpowiednią infrastrukturą i zapewnieniem rozmaitych usług wsposób skuteczny i sprawny. Dostawcy na tym rynku to ci, którzy wynajmują miejsca izapewniają usługi konieczne do odbycia spotkania 13 . Takie niezbędne usługi dostarczająfirmy oferujące noclegi i sale konferencyjne (m.in. obiekty hotelarskie), firmy wynajmującesprzęt audiowizualny, firmy telekomunikacyjne oferujące usługi konferencji wideo, tele- isatelitarnych, usługi translatorskie, firmy cateringowe, kwiaciarnie, organizatorzy wystaw.Pośrednikami – organizatorami spotkań mogą być albo pracownicy instytucji, narzecz, której planuje się konferencje, albo pracownicy agencji wyspecjalizowanych worganizowaniu imprez na zlecenie klientów.Pośredników możemy podzielić na:⎯ tych pracujących w imieniu nabywców,⎯ tych pracujących w imieniu dostawców.Do pierwszej grupy pośredników zaliczamy profesjonalnych organizatorówkonferencji, tworzących Komitet Organizacyjny, któremu zleca się organizowanienarodowych i międzynarodowych spotkań konferencyjnych.Organizatorzy, zajmujący się profesjonalnie organizowaniem konferencji sąmenedżerami produktu, czyli m.in. konsultantami doradzającymi w takich kwestiach, jak:techniki komunikacji, marketing i public relations, podatki i ubezpieczenia. Służą oni takżeradą na temat dodatkowych, skomplikowanych potrzeb rządowych spotkań wysokiegoszczebla, jak na przykład zasady protokołu i obsługi VIP-ów, zasady bezpieczeństwa i sprawyzwiązane z obsługą medialną. Planujących spotkania uważa się z reguły za osoby z12 S. Flejterski: Rozwój regionalny…, op.cit., s.11613 R. Davidson, B. Cope: Turystyka biznesowa…, op.cit., s. 87 - 886

umiejętnościami logistycznymi: negocjowania stawek za pokoje, organizowania cateringu,itd. 14 .Do zakres usług oferowanych przez profesjonalnych organizatorów należą:⎯ pomoc przy składaniu ofert na organizację konferencji,⎯ pomoc przy ustalaniu celów,⎯ doradztwo w kwestiach podatkowych,⎯ tworzenie wstępnego planu,⎯ szkic zestawienia wpływów i wydatków,⎯ doradztwo finansowe, kwestie wstępne, sponsorowanie, stypendia, pożyczki, opłatyrejestracyjne,⎯ księgowość,⎯ kontrola rachunków bankowych, rejestrów wpływów i wydatków,⎯ negocjacje z centrami, hotelami i innymi miejscami,⎯ struktura organizacyjna,⎯ spotkania z komitetami organizacyjnymi,⎯ systemy rejestracji,⎯ prowadzenie sekretariatu i biura, także udostępnianie adresów,⎯ współpraca ze spółkami producenckimi,⎯ programy wsparcia naukowego lub technicznego,⎯ przygotowywanie streszczeń,⎯ wystawy i plakaty,⎯ łączność z mówcami,⎯ marketing i public relations,⎯ biuro prasowe,⎯ personel na miejscu,⎯ wydarzenia towarzyszące,⎯ współpraca z liniami lotniczymi,⎯ transport gości,⎯ rozliczenie rachunku konferencji,⎯ ocena wydarzenia 15 .14 Ibidem, s. 13015 Ibidem, s. 1137

Powyższa, pokaźna lista pokazuje tylko jak różnorodne i trudne zadania stoją przedosobami zaangażowanymi w organizację dużego spotkania i tłumaczy, dlaczego wieluklientów organizując imprezę, korzysta z usług pośredników.Do pośredników występujących w imieniu nabywców zaliczamy jeszcze agencjezajmujące się wyszukiwaniem miejsc oraz firmy zajmujące się konferencjami. Ci pierwsimają za zadanie wskazać miejsce, odpowiadające potrzebom klienta, co do lokalizacji,rozmiarów, kosztów itd. Natomiast ci drudzy zajmują się wykonaniem określonejspecjalistycznej usługi, jak na przykład zapewnienie sprzętu audiowizualnego, efektówspecjalnych, przygotowanie strony wizualnej spotkania.Drugą grupę pośredników stanowią pośrednicy występujący w imieniu dostawców.Chodzi tu przede wszystkim o firmy odpowiedzialne za marketing miejsca. Instytucje takiezwane są często „biurami kongresów” i ich obowiązkiem jest reprezentowanie danego miasta(w tym hoteli oraz dostawców centrów konferencyjnych) w konfrontacji z potencjalnymklientem oraz dostarczanie mu niezbędnych informacji.Przedstawiona różnorodność zadań oraz wielość podmiotów gospodarczych jerealizujących, określa beneficjentów przychodów danego obszaru, które mogą być źródłemwzrostu gospodarczego w przedsiębiorstwach danego obszaru na poziomie mikro. Danakorzyść finansowa będzie zależna od ceny wyznaczonej przez organizatorów turystykibiznesowej za dany produkt turystyczny. Nabywca usługi konferencyjnej ponosi koszt opłatyza udział w imprezie, związanej z noclegiem, gastronomią, kosztem transportu, materiałówkonferencyjnych i wszelkich elementów wizualizacyjnych organizowanego spotkania orazinnych imprez towarzyszących gwarantowanych w programie konferencji. W przypadkuwystaw czy targów, największy dopływ pieniądza odczuwają m.in. firmy noclegowe,gastronomiczne, odnajmujące powierzchnie wystawowe oraz firmy transportowe. Strumieńfinansowy konsumentów turystki biznesowej, może przełożyć się na inwestycje, któreprzyszłościowo powinny przełożyć się na jakość świadczonych usług. Wzrostkonkurencyjności spowodowany rywalizacją zewnętrzną i wewnętrzną zmusi usługodawcówi pośredników do obniżki kosztów i podniesienia i rozwoju poziomu usług dla klienta 16 .Innym pozytywem jest szeroko rozumiana promocja regionu, której wyniki będą zależeć odilości osób odwiedzających teren danej recepcji turystycznej. Osiągnięty efekt marketingowyw postaci wypromowanego regionu może sprzyjać rozbudowie infrastruktury noclegowej(nowe obiekty hotelarskie), która jest podstawą rozwoju turystyki.16 Współczesna ekonomika usług. Red. S. Flejterski, A. Panasiuk, J. Perenc, G. Rosa. PWN, Warszawa 2005, s.668

PodsumowanieW regionach atrakcyjnych turystycznie pod względem uwarunkowań ekonomicznych,które wpływają na turystykę biznesową, można wskazać na zależność pomiędzykorzystającymi z tej formy ruchu turystycznego a rozwojem regionalnym. Zgłaszanezapotrzebowanie na tego rodzaju produkty turystyczne, powinno wpływać na chęćpodejmowanej działalności gospodarczej w tym zakresie.Grupa interesu, jaką reprezentują turyści biznesowi, charakteryzuje sięzróżnicowanymi i stosunkowo drogimi potrzebami (np. luksusowe hotele zaspokajającepotrzebę noclegową, określona gastronomia zaspokajająca potrzebę żywieniową, programpoza konferencyjny), których zaspokojenie, staje się realną możliwością rozwoju dla stronydostawców produktów turystycznych. W aspekcie określonego regionu, przekłada się tozatem na jego wzrost gospodarczy. Im większy popyt na produkty turystyki biznesowej, tymtworzy się konieczność zatrudnienia dodatkowego personelu, który w konsekwencji wpływana koniunkturę gospodarczą. Natomiast większa ilość podmiotów działających na rynkuzmusza firmy do działań konkurencyjnych, które w efekcie przekładają się na jakośćwytwarzanych produktów.DIE BEDEUTUNG VOM GESCHÄFTSTOURISMUS IN DERREGIONALENTWICKLUNGDer Beitrag erzählt von der Rolle, die der Geschäftstourismus in der Regionalentwicklungerfüllt. In dem ersten Teil des Referats beschreibt die Autorin die Hauptinformationen, diesich den Geschäftstourismus betreffen (die Begriffsdefinitionen, die Unterteilungen, dieEigenschaften). Dann führt sie die Analyse von die Personen, die diese Touristik betreiben.Ein Teil des Referats zeigt auch die konkreten Beispielen der Relation zwischen der derGeschäftstourismus und der Regionalentwicklung. Zu dem Schluss kommt die Autorin, dassdieser Entwicklung zwei Richtungen haben kann. Es geht um die Wirtschaft und die Qualität.Für die Regionen, die gute Bedingungen für die Entwicklung vom Geschäftstourismus haben,diese Touristik das Wirtschaftswachstum als die Zunahme der Aktivität vonRegionaleinwohnern bedeuten kann.Übersetzt von Marta Sidorkiewicz9

Anna BeraDOBROWOLNE UBEZPIECZENIA TURYSTYCZNE W OFERCIEBIUR PODRÓŻY1. WPROWADZENIEUbezpieczenie jest nieodzownym elementem działalności turystycznej. Ryzykotowarzyszy bowiem każdej, nawet najlepiej zorganizowanej imprezie turystycznej. Wturystyce znajdują zastosowanie ubezpieczenia obowiązkowe oraz dobrowolne. Do wykupuubezpieczeń obowiązkowych zobligowani są zarówno organizatorzy turystyki (przykładowo:gwarancji ubezpieczeniowej wymaganej w związku z działalnością wykonywaną przezorganizatorów turystyki i pośredników turystycznych), jak również turyści (przykładowo: OCposiadaczy pojazdów mechanicznych). Liczne ryzyka związane z podróżami, częstopołączonymi z uprawianiem różnego rodzaju ekstremalnych sportów, zwiedzaniem odległychmiejsc o odmiennej kulturze itp. wymuszają na odpowiedzialnym turyście posiadanie takżeodpowiedniej asekuracji w postaci odpowiednio dobranych dobrowolnych produktówubezpieczeń turystycznych.Celem artykułu jest analiza rynku ubezpieczeń dobrowolnych w turystyce. Omówionezostaną podstawowe rodzaje ubezpieczeń dobrowolnych kierowanych do turystówplanujących wyjazdy krajowe i zagraniczne. Wskazana zostanie rola biur podróży jakopośredników w sprzedaży ubezpieczeń. Dość oczywiste, ale warte przypomnienia jest to, żeznajdujące się w ofercie biur podróży ubezpieczenia turystyczne to produktyubezpieczeniowe oferowane przez zakłady ubezpieczeń (rynek usług ubezpieczeniowych),biura podróży pośredniczą jedynie w sprzedaży ubezpieczeń (ochrony ubezpieczeniowej).Tak, więc ubezpieczenia dobrowolne mogą stanowić dodatkowe źródło zarobkowania biurpodróży. Mogą również zwiększać ich konkurencyjność na rynku przez oferowanie usługiturystycznej poszerzonej o odpowiednio dobraną asekurację ubezpieczyciela.2. PRODUKTY DOBROWOLNYCH UBEZPIECZEŃ W TURYSTYCEPrzy wyborze ubezpieczeń dobrowolnych ważna jest analiza potrzebubezpieczeniowych dotyczących zarówno życia i zdrowia turysty, jak również jegoosobistego majątku.1

Katalog ubezpieczeń dobrowolnych zawieranych w związku z ruchem turystycznymjest dość obszerny i obejmuje wiele produktów ubezpieczeniowych oferowanych klientomczęsto w pakietach ubezpieczeniowych. Podstawowe z nich to:- ubezpieczenie następstw nieszczęśliwych wypadków i kosztów leczenia,- ubezpieczenie kosztów akcji ratowniczej i poszukiwawczej,- ubezpieczenie assistance w podróży,- ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej (np. OC żeglarzy, rowerzystów),- ubezpieczenie bagażu podróżnego,- ubezpieczenie kosztów rezygnacji z uczestnictwa w wyjeździe i wcześniejszegopowrotu;- ubezpieczenie ryzyka związanego z uprawianiem jazdy konnej, myślistwa,nurkowania z aparatem tlenowym;- ubezpieczenie ryzyka związanego z uprawnianiem narciarstwa, narciarstwa wodnego,snowboardu, windsurfingu,- ubezpieczenie następstw chorób przewlekłych,- ubezpieczenie autocasco i assistance samochodowe,- inne, przykładowo ubezpieczenie pomocy prawnej.Najpopularniejszym ubezpieczeniem kierowanym do osób aktywnie spędzających czas wokresie wyjazdu urlopowego jest ubezpieczenie następstw nieszczęśliwych wypadków(NNW) 1 . Przedmiotem tego ubezpieczenia są następstwa nieszczęśliwych wypadkówpolegające na uszkodzeniu ciała lub rozstroju zdrowia, powodujące trwały uszczerbek nazdrowiu lub śmierć ubezpieczonego. Podstawowymi świadczeniami wypłacanymi z tytułutrwałego uszczerbku na zdrowiu są w wypadku śmierci – pełna suma ubezpieczenia, a wprzypadku częściowego uszczerbku – określony procent sumy ubezpieczenia odpowiadającprocentowi trwałego uszczerbku na zdrowiu. Z kolei ubezpieczenie kosztów leczeniazapewnia, w przypadku nagłego zachorowania lub nieszczęśliwego wypadku: 2- zwrot kosztów poniesionych na badania i zabiegi lekarskie;- zakup lekarstw;- pobyt w szpitalu;- transport ubezpieczonego do ambulatorium lub szpitala oraz transport do kraju;1 A.Daszewski, A.Dąbrowska, T.Wróblewski.: Turystyczny poradnik ubezpieczeniowy. Branta, Bydgoszcz –Warszawa 2005, s. 9.2 Wymienione zdarzenia losowe są najczęściej wymieniane w ogólnych warunkach ubezpieczenia kosztówleczenia dostępnych w zakładach ubezpieczeniowych działających na rynku w Polsce.2

- zwrot dodatkowo poniesionych kosztów podróży i pobytu osoby towarzyszącejniezbędnej dla załatwienia spraw związanych z powrotem ubezpieczonego do kraju;- zwrot kosztów zakupu trumny i transportu zwłok do miejsca pochówku w Polsce lubkosztów pochówku za granicą;- zwrot kosztów wizyty osoby wskazanej przez ubezpieczonego- zwrot kosztów wyżywienia i zakwaterowania za granicą w celu rekonwalescencji;- zwrot dodatkowych kosztów transportu ubezpieczonego po zakończeniu leczenia zmiejsca hospitalizacji za granicą do miejsca umożliwiającego kontynuowanie podróży.Istotnym elementem w tym ubezpieczeniu jest wysokość sumy gwarancyjnej zwanej inaczejmaksymalnym limitem (kwotą), do której ponosi odpowiedzialność ubezpieczyciel.Ubezpieczenie kosztów ratownictwa ma na celu pokrycie wydatków związanych zprowadzeniem akcji ratowniczej w celu ratowania życia i zdrowia ubezpieczonego.Przykładem zwiększonych wydatków w tym zakresie może być koszt akcji ratowniczej, któraprowadzona jest przy pomocy znacznej liczby wykwalifikowanych ratowników, dodatkowo zużyciem specjalistycznego sprzętu (jednostki ratownictwa morskiego, czy górskiego). Tegorodzaju ubezpieczenie obejmuje zazwyczaj swym zakresem zwrot kosztów transportuubezpieczonego z miejsca wypadku po zakończeniu akcji ratowniczej do najbliższegoszpitala. Koszty akcji ratowniczej mogą opiewać na wysokie kwoty, stąd szczególnie w tymubezpieczeniu należy zwrócić uwagę na ustalany z ubezpieczycielm limit sumy ubezpieczeniana etapie podpisywania umowy.Popularnym produktem ubezpieczeniowym związanym z turystyką jest assistance.Usługi assistance w podróży zagranicznej obejmują w szczególności pomoc medycznąudzielaną w przypadku nieszczęśliwego wypadku, bądź nagłego zachorowania zaistniałego wtrakcie trwania umowy ubezpieczenia, a także transportu ubezpieczonego do miejscazamieszkania, a w razie jego śmierci – transport zwłok ubezpieczonego do miejsca pogrzebu.W ramach assistance ubezpieczyciel może objąć zakresem ochrony ubezpieczeniowej takżezorganizowanie koniecznych usług medycznych i pokrycie związanych z nim niezbędnychkosztów leczenia ambulatoryjnego oraz szpitalnego. W podróży krajowej zakład ubezpieczeńmoże także zorganizować i pokryć koszty transportu chorego do domu. Rozszerzony warianttego ubezpieczenia może obejmować ponadto transport członków rodziny lub innej osobytowarzyszącej w podróży, zwrot kosztów hotelowych, pomoc prawną itp..Ubezpieczenie rzeczy osobistych i bagażu podróżnego ma na celu umożliwienieubezpieczonemu kontynuacji podróży w przypadku utraty rzeczy osobistego użytku,3

niezbędnych na czas tej podróży. 3 Odpowiedzialność ubezpieczyciela zwykle obejmuje utratęlub ubytek ubezpieczonych rzeczy w wypadku zaginięcia, zniszczenia czy uszkodzenia.Ważną kwestią dla podróżnego jest dochowanie należytej staranności w strzeżeniuposiadanego mienia a w przypadku utraty bagażu podstawą do wszczęcia procesulikwidacyjnego przez ubezpieczyciela jest posiadanie pisemnej noty o zaginięciu czykradzieży rzeczy zabranych w podróż (oświadczenia sporządzonego przez Policję, hotelarza,przewoźnika itp.).Dość popularnym ubezpieczeniem szczególnie na rozwiniętych rynkach UniiEuropejskiej, ale również coraz częściej w Polsce jest ubezpieczenie kosztów rezygnacji zuczestnictwa w wyjeździe i wcześniejszego powrotu Tego typu ubezpieczenie gwarantujezwrot poniesionych kosztów związanych z wyjazdem (pierwsza rata wpłaty, zaliczka, zadatekitp.) przez uczestnika, gdy jest on zmuszony do rezygnacji z wyjazdu z powodu określonychzdarzeń jak: poważna choroba, ciężki wypadek, śmierć najbliższego członka rodziny,kradzież lub utrata dokumentów uprawniających do wyjazdu za granicę czy też innegowypadku losowego stwarzającego po stronie ubezpieczającego konieczność pozostania wmiejscu zamieszkania. Ubezpieczenie takie może również obejmować zwrot kosztów zaniewykorzystany okres wyjazdu związany z koniecznością wcześniejszego powrotu zewskazanych wyżej powodów.Dość nowym na rynku ubezpieczeń turystycznych w Polsce jest ubezpieczenienastępstw chorób przewlekłych. Za chorobę przewlekłą uważa się chorobę mającądługotrwały przebieg, trwającą zwykle miesiącami lub latami, leczoną w sposób stały lubokresowy, zaś za następstwo choroby przewlekłej uważa się powstałe w sposób nagły, poprzekroczeniu granicy RP, nasilenie (zaostrzenie) choroby przewlekłej o ostrym przebiegu,wymagające natychmiastowej pomocy lekarskiej, w związku, z którym nastąpiła koniecznośćpoddania się leczeniu przed zakończeniem podróży zagranicznej.Warto także, choć jednym zdaniem wspomnieć o dość ważnym ubezpieczeniuodpowiedzialności cywilnej, które w turystyce występuje w wielu formach, chroniączarówno organizatorów turystyki, przewodników i pilotów wycieczek oraz poszczególnychusługodawców, jak i samych turystów. Zakres ochrony ubezpieczeniowej obejmuje przejęcieprzez zakład ubezpieczeń obowiązku naprawienia szkody, którą ubezpieczony wyrządziłswoim zachowaniem.3 Obsługa ruchu turystycznego. Red. Z. Kruczek, Krakowska Szkoła Hotelarstwa, Kraków 2004, s. 123.4

Reasumując, na rynku ubezpieczeń w Polsce oferta dobrowolnych ubezpieczeńturystycznych jest dość zróżnicowana zarówno pod względem zakresu przedmiotuubezpieczenia, zakresu udzielanej ochrony oraz wysokości składki. Niektóre z oferowanychubezpieczeń ograniczają zakres udzielanej ochrony do podstawowych zagrożeń, inne zaśzawierają rozszerzony o szereg dodatkowych wariantowych możliwości ubezpieczenia innychryzyk. Najczęściej oferty ubezpieczeń turystycznych konstruowane są w formie pakietowejtzn. różne ubezpieczenia powiązane z letnim wypoczynkiem zamieszczane są w ramachjednego nazwanego produktu ubezpieczeniowego. Przy analizie warunków ubezpieczeńturystycznych należy zwrócić uwagę w szczególności przesłanki uruchamiające ochronęubezpieczeniową, wysokość limitów odpowiedzialności w poszczególnych ubezpieczeniach atakże czasami bardzo szeroki katalog wyłączeń ochrony ubezpieczeniowej. 43. BIURO PODRÓŻY JAKO POŚREDNIK W SPRZEDAŻY UBEZPIECZEŃBiuro podróży jak już wspomniano może pełnić rolę pośrednika ubezpieczeniowego.Pośrednictwo ubezpieczeniowe polega na wykonywaniu przez pośrednika zawynagrodzeniem czynności faktycznych lub czynności prawnych związanych z zawarciemlub wykonywaniem umów ubezpieczenia. Biuro podróży pośredniczy w podpisaniu umowypomiędzy ubezpieczającym a ubezpieczycielem najczęściej na podstawie podpisanej umowyagencyjnej. Zdefiniowane w umowie czynności agencyjne wykonywane w imieniu lub narzecz zakładu ubezpieczeń polegają na: pozyskiwaniu klientów, wykonywaniu czynnościprzygotowawczych zmierzających do zawierania umów ubezpieczenia, zawieraniu takichumów oraz uczestniczeniu w ich administrowaniu i wykonywaniu (łącznie w sprawachdotyczących odszkodowań), jak również na organizowaniu i nadzorowaniu czynnościagencyjnych (art. 4 pkt. 1 ustawa o pośrednictwie ubezpieczeniowym) 5Przedmiotowy zakres pośrednictwa ubezpieczeniowego polega w szczególności na:- wykonywaniu czynności związanych z fazą przygotowawczą umowy. Biuro podróżyjako pośrednik powinno w szczególności dokonać właściwej identyfikacji ryzykzwiązanych z daną podróżą w celu przygotowania, dostosowanego do potrzeb klientaprogramu ubezpieczeniowego;4 http://www.rzu.gov.pl/vademecum/pytania/pytania_ubezp_turystyczne.htm z dnia 24.08.2006r.5 E.Kowalewski: Prawo ubezpieczeń gospodarczych. Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz – Toruń 2006, s.416.5

- czynności związane z zawieraniem umowy ubezpieczenia (biuro podróży występuje tuw charakterze pełnomocnika albo pośrednika sensu stricto), włącznie z inkasemnależnej od ubezpieczającego składki; 6- czynności po zawarciu umowy (związane z tzw. opieką nad polisą);- czynności po nastąpieniu wypadku ubezpieczeniowego, tu w szczególności pomocbiura podróży w zgłaszaniu i dochodzeniu roszczeń, regulacji niektórych szkód;- czynności samoistne (nie związane ściśle z zawieraniem lub wykonywaniemkonkretnej umowy ubezpieczenia) Należy tu zaliczyć przede wszystkim czynnościszeroko pojętego doradztwa ubezpieczeniowego.4. UBEZPIECZENIA W OFERCIE WYBRANYCH BIUR PODRÓŻYBadania na temat dostępności produktów ubezpieczeniowych przeprowadzono wdziesięciu wybranych losowo biurach podróży mających swój punkt sprzedaży w Szczecinie.Badając dostępność ubezpieczeń pierwszym krokiem była próba znalezienia informacji natemat ubezpieczeń na stronach internetowych. Na dziesięć, aż trzy biura podróży nieposiadały własnej strony internetowej, tak, więc informacje na temat interesujących nasimprez turystycznych, czy oferty w zakresie ubezpieczeń można było uzyskać jedynietelefonicznie lub osobiście. Pozostałe siedem posiadały dość jasno sprecyzowaną ofertę wzakresie ubezpieczeń turystycznych, trzy biura podróży zamieściły także informacje na tematwysokości składki ubezpieczeniowej. W sześciu biurach podróży na miejscu można dokonaćzakupu interesujących nas produktów ubezpieczeń turystycznych, natomiast w pozostałychczterech uzyskano jedynie informację o ubezpieczeniach związanych z daną impreząturystyczną, natomiast zakup polisy na miejscu nie był możliwy. W takim przypadku z reguływskazywano agenta lub podawano adres biura pośrednictwa ubezpieczeniowego, w którymmożna zakupić odpowiednie polisy. Duże i znane biura podróży takie jak Itaka, TUI CentrumPodróży lub Orbis udzieliło wyczerpującej informacji na temat ubezpieczeń i tu równieżmożna było wykupić na miejscu interesujący nas pakiet ubezpieczeniowy.6 Jest to także uregulowane zapisem w art. 6a pkt 1 ustawy o pośrednictwie ubezpieczeniowym.6

Tabela 1. Zestawienie informacji o ubezpieczeniach z wybranych biur podróżyBiuropodróżyStronainternetowaInformacje nastronieinternetowej oubezpieczeniachInformacja nastronieinternetowej owysokościskładkiubezpieczeniowejMożliwośćzakupuubezpieczeńbezpośrednio wbiurze podróżyBiuro 1 + + + +Biuro 2 + + - +Biuro 3 + + - +Biuro 4 - - - -Biuro 5 + + + +Biuro 6 + + - -Biuro 7 - - - -Biuro 8 + + - +Biuro 9 - - - -Biuro 10 + + + +- brak+ występujeŹródło: opracowanie własneBiura podróży współpracują z różnymi ubezpieczycielami. Itaka oraz TUI CentrumPodróży współpracuje z Europäische Reiseversicherung AG, pozostałe badane biura podróżywspółpracują z: Warta S.A., Allianz, Polskie Towarzystwo Ubezpieczeń S.A., PZU, HestiaInsurance. Zakres dobrowolnych produktów ubezpieczeń turystycznych jest bardzo szeroki,biura podróży udzielają z reguły wyczerpujących informacji na temat interesujących klientówproduktów ubezpieczeniowych, przedstawiają zakres ochrony ubezpieczeniowej, wyłączeniaoraz deklarują pomoc w przypadku wystąpienia wypadku ubezpieczeniowego.Reasumując rośnie świadomość ubezpieczeniowa na rynku ubezpieczeńturystycznych, często jednak przeciętny turysta nie potrafi dokonać właściwej identyfikacjiryzyk związanych z daną podróżą. Ważną rolę odgrywa, zatem profesjonalny organizatorimprez turystycznych, który uczestniczy w doborze właściwych produktówubezpieczeniowych a w przypadku zdarzeń losowych ubezpieczenie pozostaje często jedynągwarancją zadowolenia turysty.5. PODSUMOWANIERynek ubezpieczeń turystycznych w Polsce rozwija się dość dynamiczne. Praktyczniekażdy ubezpieczyciel działający na rynku krajowym, czy to w formie spółki akcyjnej, czytowarzystwa ubezpieczeń wzajemnych oferuje produkty ubezpieczeniowe przeznaczone dla7

turystki. Dominującą pozycję na rynku produktów mają najwięksi na rynku ubezpieczycieletj. PZU SA, Warta SA, Hestia Insurance, Allianz itp. Należy także wskazać na to, żeubezpieczenia turystyczne cieszą się w Polsce coraz większą popularnością, a to wynika m.in.z coraz bardziej elastycznego dostosowywania się zakładów ubezpieczeń do oczekiwań ipotrzeb rynku, zróżnicowanych standardów służby zdrowia w odwiedzanych krajach orazobaw podróżnych, co do własnych możliwości radzenia sobie w ekstremalnych sytuacjach.Istotna jest także pomoc biur podróży w odpowiednim doborze programu ubezpieczeniowegodostosowanego do danej imprezy turystycznej.Warto także wymienić argumenty przemawiające za rozwojem rynku dobrowolnychubezpieczeń turystycznych. Niesłuszna okazała się bowiem teza, że wejście Polski do UniiEuropejskiej spowoduje spadek zainteresowania turystów dobrowolnymi ubezpieczeniamiturystycznym. Po pierwsze, zakres ochrony w państwach unijnych jest oferowany w bardzozróżnicowanym standardzie, a polski obywatel za granicą otrzymuje jedynie zakres świadczeńmedycznych, taki, jaki jest przewidywany dla obywatela państwa gdzie miało miejscezdarzenie losowe. Po drugie należy zwrócić uwagę na to, że prawo unijne mówi o prawie doopieki zdrowotnej i udzielaniu tzw. świadczeń koniecznych w natychmiastowych sytuacjach,co powoduje, że nie wszystkie sytuacje zagrożenia zdrowia będą objęte ochroną w ramachpomocy publicznej. Po trzecie w ramach zabezpieczenia społecznego nie wszystkie usługimedyczne są pokrywane przez ubezpieczenie zdrowotne - w większości krajów unijnych sąpobierane dodatkowe koszty nierefundowane z kasy publicznej. Są to zazwyczaj częścioweopłaty za usługi medyczne, czy inne opłaty pośrednio związane z leczeniem np. kosztyzwiązane z przewozem karetką pogotowia ratunkowego w niektórych przypadkach, kosztlekarstw, czy koszt żywienia szpitalnego. Po czwarte, co jest z punktu widzenia potencjalnegoposzkodowanego wyjątkowo istotne to fakt, iż prawo unijne pozostawia istotną lukę wkwestii transportu poszkodowanego do miejsca zamieszkania lub miejsca dalszego leczenia,co może poszkodowanym turystom przysporzyć daleko idących trudności finansowych. Popiąte trzeba także zaznaczyć, iż na niektóre usługi w publicznej służbie zdrowia okresoczekiwania pozostaje wyjątkowo długi. Służba zdrowia niektórych państw unijnych nie jestw pełni wydolna i oczekiwanie na jej reakcje są podobne do polskich realiów. Szczególniedotyczy to bloku najnowszych członków Unii Europejskiej. Po szóste również należy mieć nauwadze, że wspomniane rozwiązania dotyczą leczenia w placówkach publicznych, natomiastznaczna część przypadków leczenia przebiega w placówkach prywatnych, które są w pełnilub znacznej części odpłatne.8

SummaryTOURIST VOLUNTARY INSURANCES AS AN OFFER OF TRAVELAGENCIESTravel insurance is one of the indispensable element of tourist activity. Compulsoryand voluntary insurance exist in the tourist market. In the article a market analysis ofvoluntary tourist insurance was described. The author presented basic kinds ofvoluntary travel insurance for tourists planning national and foreign trips. A role oftravel agencies as intermediaries in the sale of insurance policies wasrecommended. In the final conclusions some arguments for the development oftourist voluntary insurances market.Translated by Sławomir Zarębski9

Stefan BosiackiMarcin KrukAkademia Wychowania FizycznegoPoznańKONIUNKTURA NA REGIONALNYM RYNKU USŁUG TURYSTYCZNYCH1. WSTĘPZmiany zachodzące we współczesnej turystyce pod wpływem procesów globalizacji,a także swego rodzaju powrót do tradycyjnego, sentymentalnego modelu wypoczynkusprawiają, że na międzynarodowym i krajowym rynku usług turystycznych corazistotniejszego znaczenia nabiera tzw. regionalny produkt turystyczny.Jak słusznie podkreśla G.Gołembski, to właśnie w regionie kształtowany jest produktturystyczny i jego jakość, a sukces rynkowy tak stworzonego produktu turystycznego zależyod skuteczności zintegrowanego zarządzania jakością w regionie 1 .Na rosnące znaczenie produktu turystycznego – obszaru (regionu) zwracają coraz częściejuwagę specjaliści od marketingu. W wielu krajach idea regionalnego produktu turystycznegostaje się coraz popularniejsza, także w Polsce, gdzie do niedawna regiony pozostawałyzapomniane. Ocenia się, że „centralne sterowanie w sztuczny sposób ustaliło określonepowiązania strukturalne i funkcjonalne. Od lat dziewięćdziesiątych XX wieku nastąpiłokształtowanie się naturalnych więzi regionalnych, jednak jest jeszcze zdecydowanie zawcześnie, aby oceniać efekty tego procesu”. 2Coraz jednak wyraźniej zarówno teoretycy turyzmu, jak przedstawiciele sektora turystykipodkreślają, że współczesna turystyka jest i będzie czynnikiem stymulującym rozwójposzczególnych regionów i społeczności lokalnych. Warto przy tym podkreślić, iż turystykajako dziedzina interdyscyplinarna angażuje w praktyce bardzo różne podmioty i bardzoróżnorodny zakres instrumentów i środków, dzięki którym możliwy jest jej rozwój w sposóbharmonijny i zgodny z oczekiwaniami społeczności lokalnych.Jak słusznie zauważa to W.W.Gaworecki „dialog partnerów społecznych gospodarkiturystycznej, stron zainteresowanych, władz publicznych jest niezbędny dla zrównoważonego1 Por. Kompendium wiedzy o turystyce (praca zbior. pod red. G.Gołembskiego). Wyd.Naukowe PWN, Warszawa – Poznań2002, s. 323-333 oraz 368-371.2 Por. J.Kaczmarek, A.Stasiak, B.Włodarczyk: Produkt turystyczny. PWE, Warszawa 2005, s. 119.1

ozwoju turystyki, natomiast partnerstwo należy traktować jako centralny składnik działańproturystycznych...”. 3W przygotowywanym przez Ministerstwo Gospodarki projekcie strategii rozwojupolskiej turystyki na lata 2007-2013 wielokrotnie podkreśla się, że właśnie w regionachi miejscowościach turystycznych kształtowane winny być nie tylko konkretne produktyturystyczne, ale także realizowana regionalna polityka turystyczna, zgodna z założeniamipolityki rządowej dla tego sektora gospodarki.Trudno jednak wyobrazić sobie skuteczną, regionalną politykę turystyczną bezwspółdziałania wszystkich uczestników regionalnego rynku turystycznego oraz społecznościlokalnej, a także bez wiarygodnych informacji o tym, co dzieje się na tym rynku w danymmomencie. Systematyczne, wiarygodne informacje rynkowe stają się dla podmiotówgospodarczych (i nie tylko) działających w regionach turystycznych niezbędne dla tworzeniaofert turystycznych adekwatnych do potrzeb konsumentów, a także dla kreowania strategiirozwojowych dla poszczególnych firm oraz regionów jako całości.Wśród wielu metod i technik badania regionalnego rynku turystycznego, szczególnietych opartych na powtarzalnych, systematycznych obserwacjach bezpośrednich, na istotnąuwagę zasługuje technika testu koniunktury.1. ZAŁOŻENIA METODOLOGICZNE BADAŃ TECHNIKĄ TESTUKONIUNKTURY DLA REGIONALNEGO RYNKU USŁUG TURYSTYCZNYCHBadania rynku prowadzone z wykorzystaniem techniki testu koniunktury maja swojądługą historię, zapoczątkowaną regularnymi badaniami koniunktury gospodarczej wśródwytwórców, usługodawców i konsumentów w latach dwudziestych XX wieku w StanachZjednoczonych, a później w Europie Zachodniej.W Polsce badania koniunktury gospodarczej zyskały na popularności w latachosiemdziesiątych ubiegłego stulecia, ale dopiero teraz w warunkach gospodarki rynkowejtego typu badania prowadzone są przez różne ośrodki naukowe w Polsce, a także przezGłówny Urząd Statystyczny.W 1986 roku technikę testu koniunktury wykorzystano po raz pierwszy do badańsytuacji na rynku usług turystycznych w Polsce. Powyższe badania realizowano do końca3 W.W.Gaworecki: Turystyka jako czynnik kształtowania gospodarki regionalnej (możliwości i uwarunkowania [w] Strategiarozwoju turystyki w Polsce na lata 2007-2013 – założenia teoretyczne jako inspiracja dla praktyki (red. A.Dąbrowski,R.Rowiński), Wyd. AWF, Warszawa 2006, s. 16.2

2002 roku przez poznańską jednostkę Instytutu Turystyki w Warszawie. Badania wśród około1200 losowo dobranych zakładów hotelarskich, biur podróży, ośrodków i domówwczasowych, realizowano w odstępach kwartalnych z wykorzystaniem specjalnychkwestionariuszy ankietowych, a wyniki badań opracowane w formie raportów byłyudostępniane wszystkim uczestnikom badań oraz instytucjom zainteresowanym tymiwynikami. Ocenom poddawano: aktualny stan i wielkość sprzedaży, popytu, cen, ofertyusługowej, jakości oferowanych usług, sytuacji ekonomicznej firm w porównaniu dopoprzedniego kwartału. W kolejnej części ankiety pytania odnosiły się do przewidywanejkoniunktury rynkowej w najbliższym kwartale.Odpowiedzi zebrane od respondentów były podstawą do obliczenia tzw. saldkoniunktury, ilustrujących kierunek zmian sytuacji rynkowej. Obliczano także syntetyczne,kwartalne indeksy koniunktury dla całego rynku turystycznego oraz dla podstawowych jegosegmentów, czyli rynku: usług hotelarskich, biur podróży oraz rynku usług ośrodkówwczasowych. 4 Opisywane badania, realizowane do końca 2002 roku, były pionierskimiw warunkach polskich i dostarczyły unikatowych informacji o zmianach sytuacji na polskimrynku usług turystycznych.Od 2003 roku badania koniunktury na polskim rynku usług turystycznych prowadzonesą przez Główny Urząd Statystyczny, ale badania te nie uwzględniają układu regionalnego,stąd też pojawiła się potrzeba uruchomienia badań w takim właśnie układzie.Pod koniec 2005 roku w Katedrze Ekonomiki i Organizacji Turystyki przystąpiono doopracowania metodologii badań koniunktury na wielkopolskim rynku usług turystycznych,wzorując się na metodologii wypracowanej w latach 1986-2002 we wspomnianych badaniachInstytutu Turystyki.Badania zrealizowano wśród 200 firm turystycznych działających na tereniewojewództwa wielkopolskiego (100 zakładów hotelarskich oraz 100 biur podróży),wg standaryzowanego kwestionariusz ankietowego. Na podstawie pytań zawartychw ankiecie obliczono indeksy koniunktury rynkowej, które są miarami syntetycznymi,pozwalającymi na ocenę zmian sytuacji na rynku turystycznym województwa w I półroczu2006 roku. Indeksy są średnią arytmetyczną ważoną sald koniunktury dotyczących:− przeszłej, aktualnej i przyszłej ogólnej sytuacji ekonomicznej badanychpodmiotów turystycznych,− przeszłej, obecnej oraz przyszłej wielkości sprzedaży,4 Por. S.Bosiacki: Test koniunktury jako technika badań rynku turystycznego [w] Gospodarka turystyczna w XXI wieku – stanobecny i perspektywy rozwoju. Wyd. AWF, Poznań 2002, s. 277-278.3

− przeszłego oraz przyszłego poziomu cen usług sprzedawanych przez badanefirmy,− aktualnego i spodziewanego popytu na usługi sprzedawane przez badanefirmy.Indeks przyjmuje wartości: od -100 do +100.3. KONIUNKTURA NA RYNKU USŁUG TURYSTYCZNYCH WIELKOPOLSKIW I PÓŁROCZU 2006 ROKUNa podstawie danych uzyskanych w przeprowadzonych badaniach bezpośrednichobliczono tzw. wielkopolski indeks koniunktury dla branży turystycznej (WIKT) oraz indeksydla dwóch podstawowych segmentów usług: biur podróży (WIKT-BP) oraz zakładówhotelarskich (WIKT-HT).Dla analizowanego półrocza wartości indeksu dla branży turystycznej oraz indeksówdla poszczególnych segmentów kształtowały się następująco:Branża (WIKT): +31,6hotele (WIKT-HT): +31,6biura podróży (WIKT-BP): +31,4Wartość indeksów wskazuje na dobrą koniunkturę w branży, przy czym zaskakującajest zbieżność wielkości wskaźnika w wyodrębnionych działach. Zarówno właściciele, jaki kadra kierownicza biur podróży oraz hoteli prawie jednakowo oceniają sytuację swoichsegmentów.3.1. Ogólna koniunktura na rynku turystycznymZdaniem aż 68,8% ankietowanych właścicieli i menedżerów hoteli ogólna sytuacjabranży turystycznej uległa poprawie w minionym półroczu w porównaniu z analogicznymokresem sprzed roku. Nieco bardziej sceptyczni, co do oceny byli zarządzający biuramipodróży, gdzie 45,8% z nich oceniło sytuację jako korzystniejszą. Procent uważających, żesytuacja branży się pogorszyła w obu segmentach kształtował się na poziomie 20%.Badani mniej korzystnie w porównaniu do przeszłości oceniają obecną sytuacjęrynkową. 73,3% przedstawicieli hoteli i 62,5% respondentów z biur podróży oceniło ją jakozadowalającą. Cieszy natomiast niski odsetek uważających bieżącą sytuację za złą, w całejbranży jest to tylko 7,7% ankietowanych.4

48,7% badanych przedsiębiorców w najbliższym półroczu spodziewa się poprawyw zakresie prowadzonej działalności. Dużo lepiej oceniają swoją przyszłość biura podróży(58,3% oczekuje poprawy sytuacji) niż hotele (33,0%). Niewielki odsetek badanychprzedsiębiorców oczekuje pogorszenia swojej sytuacji ekonomicznej w przyszłym półroczu.Badani przedsiębiorcy korzystnie oceniają sytuację branży zarówno w przeszłości, jaki przyszłości. Obiecująca jest również dominująca ocena bieżącej sytuacji jako dobreji zadowalającej. Świadczy to o tym, że badane przedsiębiorstwa spodziewają się poprawykoniunktury w branży turystycznej.Branża55,0 25,0 20,0Biura podróży45,8 33,3 20,8Hotele68,8 12,5 18,80% 20% 40% 60% 80% 100%polepszyła sie pozostała bez zmian pogorszyła sięWyk. 1. Ocena ogólnej sytuacji branży turystycznej w minionym półroczuw porównaniu do analogicznego okresu sprzed rokuŹródło: badania własneBranża25,6 66,7 7,7Biura podróży29,2 62,5 8,3Hotele20,0 73,3 6,70% 20% 40% 60% 80% 100%dobra zadow alająca złaŹródło: badania własneWyk. 2. Ocena aktualnej ogólnej sytuacji firm turystycznychBranża48,7 43,6 7,7Biura podróży58,3 33,3 8,3Hotele33,3 60,0 6,70% 20% 40% 60% 80% 100%poprawi się pozostanie bez zmian pogorszy sieWyk. 3. Przewidywana ogólna sytuacja w zakresie prowadzonej działalności turystycznejna najbliższe półroczeŹródło: badania własne5

3.2. Ocena zmian w sprzedaży usługŁączna sprzedaż usług w pierwszym półroczu 2006 roku w województwiewielkopolskim wzrosła w 35% badanych przedsiębiorstwach, nie zmieniła się w 42,5%,pogorszyła się w 22,5%, w porównaniu do analogicznego okresu sprzed roku. Największywzrost sprzedaży można było zaobserwować w biurach podróży. Ten segment usługodawcówzauważał w czasie badania największą bieżącą zwyżkę (62,5% badanych przedsiębiorstw).Znacząca poprawa bieżącego wzrostu sprzedaży mogła spowodować mniejsze oczekiwania,co do dalszego jej wzrostu w przyszłości. Natomiast sektor hoteli wyraźnie spodziewa sięzwiększenia sprzedaży w II półroczu (54,2%).Branża35,0 42,5 22,5Biura podróży41,2 35,3 23,5Hotele30,4 47,8 21,70% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%wzrosła pozostała bez zmian spadłaWyk. 4. Ocena łącznej sprzedaży usług przez firmę turystyczną w minionym półroczuw porównaniu do analogicznego okresu sprzed rokuŹródło: badania własneBranża53,8 30,8 15,4Biura podróży62,5 25,0 12,5Hotele47,8 34,8 17,40% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%wzrasta pozostaje bez zmian spadaWyk. 5. Ocena bieżącej sprzedaży usług turystycznych przez firmę turystycznąŹródło: badania własne6

Branża43,6 53,8 2,6Biura podróży26,7 73,3 0,0Hotele54,2 41,7 4,20% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%wzrośnie pozostanie bez zmian spadnieWyk. 6. Ocena wielkości przewidywanej sprzedaży usług turystycznychw II połowie 2006 rokuŹródło: badania własne3.3. Ocena zmian cen usług turystycznychWiększość (69,2%) badanych przedsiębiorców nie odnotowało w pierwszym półroczu2006 roku zmiany cen usług, również większość (75,0%) nie spodziewa się, abyw przyszłości nastąpił spadek lub wzrost cen oferowanych przez nie usług. Wzrostu censpodziewa się 33,3% biur podróży, natomiast tylko 12,5% hoteli. Należy odnotować, żewśród badanych biur podróży nie było żadnego, które by spodziewało się spadku cenw II półroczu 2006 roku.pozostał bezzmian3%wzrósł28%nie zmienił się69%Wyk. 7. Ocena poziomu cen usług sprzedawanych przez branżę turystycznąw minionym półroczuŹródło: badania własne7

spadną5%wzrosną20%pozostaną bezzmian75%Wyk.8. Ocena przewidywanych cen usług turystycznych w II półroczu 2006 rokuŹródło: badania własne3.4. Ocena zmian w popycie na usługi turystyczne47% przedsiębiorstw województwa wielkopolskiego spodziewa się wzrostu popytu nausługi turystyczne w drugim półroczu 2006 roku, połowa nie spodziewała się zmian, a tylko3% prognozowało jego spadek. Większymi optymistami są właściciele hoteli, gdzie 56,5%ankietowanych oczekiwało wzrostu popytu na ich usługi. W biurach podróży było ich 33,3%.spadnie3%wzrośnie47%pozostanie bezzmian50%Wyk.9. Przewidywany popyt na usługi turystyczne wielkopolskiego rynku usług turystycznychw II połowie 2006 rokuŹródło: badania własne3.5. Zwierciadła koniunkturyWykres sald koniunktury w badanych kategoriach wskazuje na wyraźne pozytywnąopinię o stanie branży wśród przedsiębiorców. Zwłaszcza należy zwrócić uwagę, żenajwyższe salda dotyczą obecnego i przyszłego popytu (+44,7) oraz przewidywanej ogólnejsytuacji i sprzedaży w branży (+41,0). Po niewielkim wzroście sprzedaży w minionym8

półroczu (+12,5), przedsiębiorstwa województwa wielkopolskiego oczekują dalszego wzrostuobrotów w II półroczu 2006 roku oraz w roku następnym.135,0234567891012,525,617,944,738,541,044,715,041,0-100,0 -50,0 0,0 50,0 100,0gdzie:1. Ogólna ocena sytuacji w branży w minionym półroczu w porównaniu do analogicznego okresu sprzed roku.2. Ocena łącznej sprzedaży usług przez branżę turystyczną w minionym półroczu w porównaniu do analogicznegookresu sprzed roku.3. Ocena poziomu cen usług sprzedawanych przez branżę turystyczną w minionym półroczu.4. Ocena ogólnej sytuacji branży turystycznej.5. Ocena wielkości popytu na usługi w branży turystycznej.6. Ocena wielkości sprzedaży usług turystycznych.7. Przewidywana ogólna sytuacja w zakresie prowadzonej działalności turystycznej na najbliższe półrocze.8. Przewidywany popyt na sprzedawane przez branżę usługi.9. Ocena przewidywanych cen usług turystycznych.10. Ocena wielkości przewidywanej sprzedaży usług turystycznych.Wyk.10. Zwierciadła koniunktury dla wielkopolskiego rynku usług turystycznychŹródło: badania własne4. ZAKOŃCZENIEZaprezentowane w artykule wyniki badań techniką testu koniunktury wśródwłaścicieli i kierowników wielkopolskich firm turystycznych jednoznacznie potwierdzają tezęo konieczności i niezbędności tego typu analiz. Sytuacja na poszczególnych regionalnychrynkach turystycznych kształtuje się bowiem odmiennie, w zależności od wielu czynnikówdeterminujących zarówno aktywność turystyczną mieszkańców, jak i aktywnośćprzedsiębiorców działających w sektorze turystycznym. Regionalne badania koniunktury dajązatem wiarygodne informacje dla kształtowania optymalnych ofert rynkowych oraz dlapodejmowania optymalnych decyzji przez podmioty regionalnej polityki turystycznej.9

ECONOMIC SITUATION AT REGIONAL TOURIST MARKETSUMAMARY:This article presents research methodology by economic situation test techniques,which was used to make an appraisal of the situation at regional tourism market.The most interesting research results has been presented, which were made in the firstperiod of 2006, in 200 tourist companies (hotels, travel agencies) active in Wielkopolskaregion.Translated by Stefan Bosiacki10

Dr Katarzyna MajchrzakAkademia Wychowania Fizycznego w PoznaniuKONSUMPCJA TURYSTYCZNA POLSKIEJ KLASY ŚREDNIEJWprowadzenieNa początku lat 90-tych ubiegłego stulecia, w prognozach dotyczących zachowańkonsumpcyjnych na rynku turystycznym, szczególną rolę przypisywano przewidywanymprzeobrażeniom struktur społecznych, w szczególności tworzeniu się klasy średniej iwłaściwym jej wzorcom konsumpcji. Warto zatem po kilkunastu latach przyjrzeć się, jakiewzorce konsumpcji reprezentuje polska klasa średnia. Taka analiza jednak musi zostaćpoprzedzona pytaniem o to, czy w Polsce ukształtowała się już ta klasa. Powszechniewiadomo, że przedstawicieli klasy średniej uważa się za podstawową siłę napędową orazczynnik stabilności gospodarki rynkowej. Klasa ta to ludzie wykwalifikowani, inwestujący wswoje wykształcenie i doskonalenie się, wykonujący swój zawód w jak najlepszy sposób, abyosiągnąć sukces. Klasa średnia to również szeroka rzesza konsumentów, którzy kreują popyt 1 .Czy w Polsce istnieje klasa średnia?W badaniach nad procesem tworzenia się nowoczesnej klasy średniej 2 w naszym krajupodkreśla się, że jest to ciągle klasa w fazie „stawania się”, żeby powstała, muszą zaistniećstrukturalne warunki dla jej kształtowania się – czyli pozycje zawodowe ze specyficznymi dlakapitalistycznego rynku pracy mechanizmami rekrutacji, awansu i wynagrodzeń. Jak twierdziH. Domański, te pozycje powoli zaczynają się kształtować. Trudniejszym etapem tworzeniasię tej klasy jest ukształtowanie się nowej mentalności, stylu życia i postaw. Ich podstawą jestindywidualizm, skłonność do polegania na sobie, wiara we własne możliwości wynikające zpoziomu wykształcenia, kwalifikacji zawodowych. W Polsce jednak, na co wskazują badaniaH. Domańskiego, ten etap dopiero się rozpoczyna, co więcej, lata dziewięćdziesiąteprzyniosły nawet pewien spadek np. pożądanych orientacji indywidualistycznych w stosunku1 H. Domański: Polska klasa średnia, Monografie Fundacji na rzecz Nauki Polskiej, Uniwersytet Wrocławski,Wrocław 2002.2 Za prekursora popularnego podziału klasy średniej na „starą” i „nową” uznawany jest Gustaw Schmoller. Dotzw. „starej” klasy średniej zaliczał on kupców, rzemieślników i właścicieli firm, którzy jako element strukturyzaczęli się wyodrębniać w wiekach średnich. Natomiast „nowa klasa średnia” (...) obejmuje szeroką kategoriępracowników handlu i usług, urzędników, wysoko kwalifikowanych specjalistów oraz kadry kierownicze firm iinstytucji państwowych” - por. H. Domański: op. cit. s. 29.

do lat osiemdziesiątych, czy też raczej negatywne nastawienie w kwestiach dotyczącychtolerancji obyczajowej, liberalizmu i akceptacji praw rynku 3 .Badacze stylu życia klasy średniej podkreślają, że charakteryzuje się onaodpowiednimi preferencjami konsumpcyjnymi i kulturalnymi, które w zakresie sposobuspędzania czasu wolnego przejawiają się m.in. w wyjazdach na weekendy do własnegodomku pod miastem czy na urlopy za granicę. Aby jednak ludzi stać było na tego typu stylżycia, objawiający się manifestowaniem powodzenia osiągniętego własnym wysiłkiem,koniecznym warunkiem kształtowania się klasy średniej w Polsce jest podniesienie się stopyżyciowej. Niestety dystans, jaki Polska ma w tym zakresie do pokonania, można ocenićporównując poziom PKB na głowę mieszkańca, który jest w naszym kraju osiem razymniejszy niż w Stanach Zjednoczonych, a dwa razy mniejszy niż np. w Hiszpanii. Jakpodkreśla H. Domański, trzeba brać pod uwagę fakt, że proces kształtowania się klasyśredniej w Polsce będzie trwał dziesięciolecia, ponieważ warunki strukturalne, które jużpowstały, muszą być wypełnione prawdziwą treścią czyli właśnie określonymi postawami,stylem życia itd.Kryteria przynależności do klasy średniejPodejmując temat klasy średniej, warto zadać pytanie o kryteria przynależności doniej. H. Domański, podkreślając złożoność tej kategorii i dużą trudność w precyzyjnym jejokreśleniu, wskazuje jednocześnie na kilka co najmniej wyznaczników przynależności doklasy średniej. Są nimi:− własność (zarówno firmy, kapitału czy też rzadkich kwalifikacji eksperta),− zamożność i wysoka stopa życiowa pozostające w ścisłym związku z własnością,− pozycja zawodowa, która jest stosunkowo najłatwiej identyfikowalnym i najbardziejczytelnym atrybutem klasy średniej,− wygląd, specyficzny styl w sferze prywatnej i orientacje życiowe 4 .3 Tamże, ss. 48-77 oraz 154-159.4 Tamże, ss. 23-25.

Przeprowadzone przez autorkę badania empiryczne 5 nie pozwalają wprawdzie naprecyzyjne wyodrębnienie elementu struktury społecznej, jaką jest klasa średnia, możnajednak podjąć taką próbę, przyjmując za H. Domańskim dwa dające się zweryfikowaćkryteria. Są nimi: pozycja zawodowa, (tj. wybrane kategorie zawodów, takie jak: wolnezawody, prywatni przedsiębiorcy, wyżsi urzędnicy i kierownicy zakładów, nauczyciele), wpołączeniu z odpowiednią sytuacją materialną (dobrą i bardzo dobrą). W celuprecyzyjniejszego wyodrębnienia pośród badanych gospodarstw domowych reprezentantówtworzącej się w Polsce klasy średniej, przyjęto trzecie kryterium, jakim jest wykształcenie(średnie i wyższe) 6 . Oczywiście przyjęte kryteria i zastosowane rozwiązanie jestrozwiązaniem kompromisowym 7 opierającym się na zaproponowanej przez H. Domańskiegoanalizie fenomenu klasy średniej 8 .Mając zatem na uwadze powyższe ograniczenia, podjęto próbę wyodrębnienia zbadanej zbiorowości reprezentantów klasy średniej. Przy zastosowaniu opisanych kryteriów,spośród badanych gospodarstw domowych województwa wielkopolskiego wyodrębniono 1795 Badania ankietowe pt. "Zachowania i zwyczaje turystyczne Polaków" przeprowadzone na reprezentatywnejpróbie 683 gospodarstw domowych województwa wielkopolskiego. Uwzględniono m.in. aktywność turystycznągospodarstw domowych w latach 2000-2003, ze szczególnym uwzględnieniem roku 2003 co do formwypoczynku, poziom i strukturę wydatków przeznaczonych na wyjazdy turystyczne, wykorzystywane źródłainformacji o miejscach wypoczynku, proces podejmowania decyzji o wyjazdach turystycznych zuwzględnieniem osób podejmujących decyzje, sposobu wyboru miejsc wypoczynku oraz czasu podejmowaniadecyzji, sposób organizowania wyjazdów, (w tym, w przypadku korzystania z usług biur podróży, kryteriawyboru konkretnego biura oraz sposoby wyboru konkretnej oferty), stopień korzystania z kredytów lubpożyczek w celu sfinansowania wyjazdów turystycznych.6 Przyjęcie takiego kryterium nawiązuje do powstałego z inicjatywy obywatelskiej przy nieistniejącym jużtygodniku "Cash" ruchu na rzecz popierania klasy średniej. Z jego inicjatywy w 1995 r. powołano KomisjęRejestracyjną Polska Klasa Średnia, która ogłosiła, że aby otrzymać certyfikat członkostwa trzeba spełnić 3warunki: 1. mieć co najmniej średnie wykształcenie, 2. samochód oraz 3.miesięczne dochody powyżej 1500 zł.,Por. H. Domański: Polska... op. cit., s. 154.7 Dla potrzeb wyodrębnienia klasy średniej z badanej próby gospodarstw domowych województwawielkopolskiego przyjęto generalną zasadę, że jej reprezentanci muszą spełniać co najmniej 2 z 3 kryteriów, jak1. pozycja zawodowa, 2. dobra i bardzo dobra sytuacja materialna oraz 3. co najmniej średnie wykształcenie. Wprzypadku, kiedy pozycja zawodowa oraz sytuacja materialna badanych spełniały przyjęte wymogi,akceptowano wykształcenie zawodowe (taka sytuacja wystąpiła np. wśród prywatnych przedsiębiorców o bardzodobrej sytuacji materialnej), w przypadku odpowiedniej pozycji zawodowej oraz wykształcenia akceptowanoprzeciętną sytuację materialną (np. wśród nauczycieli oraz wyższych urzędników i kierowników zakładów zwyższym wykształceniem). W tych przypadkach, kiedy sytuacja materialna oraz wykształcenie spełniałyprzyjęte wymogi akceptowano inne, poza wymienionymi pozycje zawodowe (stąd wśród reprezentantów klasyśredniej pojawili się przedstawiciele np. uczniów i studentów, emerytów i rencistów, pracownikówadministracyjno-biurowych itp.).8 H. Domański pisze: „Klasa średnia jest zbiorowością złożoną z tak różnych kategorii, że dyskredytuje to jąjako „klasę społeczną”; prosperujący z trudem sklepikarze mają niewiele wspólnego z wziętymi chirurgami czyprofesorami uniwersytetów, nie mówiąc już o właścicielach kancelarii adwokackiej i kadrze menedżerskiejwielkich koncernów . (...) Największą osobliwością klasy średniej jest właśnie to, że nazywana jest klasą, mimo,że obejmuje ludzi o różnym poziomie wykształcenia, niejednakowym standardzie materialnym, uzyskującychniejednakowe dochody, mających różne preferencje w zakresie konsumpcji i obdarzanych niejednakową estymącyt. za H. Domański: Polska ..., op. cit. s. 11.

gospodarstw. Stanowią one 26% całej badanej próby. Wśród wyróżnionych reprezentantówdominują gospodarstwa osób w wieku 30-49 lat, które łącznie stanowią 53% (por. rys.1).13%3%14%17%27%do 24 lat25-2930-3940-4950-5960 i więcej26%Rysunek 1. Gospodarstw domowe reprezentujące klasę średnią, według wieku głowy gospodarstwa [w %]Źródło: badania własnePod względem zawodu głowy gospodarstwa przeważającą grupę stanowią prywatniprzedsiębiorcy (prawie ¼ badanych), za nimi pracownicy administracyjno-biurowi, wyżsiurzędnicy i kierownicy zakładów, nauczyciele oraz emeryci i renciści (por. rys. 2).Największy odsetek badanych zamieszkuje miasta ponad 200 tys. mieszkańców (por. rys. 3).25242015101151161361110wyżsi urzędnicy i kierownicy zakładówwolne zawodynauczycieleprywatni przedsiębiorcyrolnicypracownicy administracyjno-biurowipracownicy usług, sprzedawcypracownicy wojska, policjiemeryci i renciścigospodynie domoweuczniowie i studenciinne zawody51120

Rysunek 2. Gospodarstwa domowe reprezentujące klasę średnią, według zawodu wykonywanego przez głowęgospodarstwa [w %]Źródło: badania własne3%27%24%wieśmiasto do 10 tys.miasto 10-49 tys.miasto 50-99 tys.miasto 100-199 tys.miasto pow. 200 tys.10%16%20%Rysunek 3. Gospodarstwa domowe reprezentujące klasę średnią, według miejsca zamieszkania [w %]Źródło: badania własneLiczba osób w gospodarstwach domowych klasy średniej nie różni się znacząco odrozkładu tej cechy w całej próbie, zauważalny jest nieco większy odsetek gospodarstwjednoosobowych i dwuosobowych, natomiast mniejszy trzy- i czteroosobowych. Odsetekgospodarstw wieloosobowych (5 i więcej osób) jest zbliżony (por. rys. 4).Dominujący odsetek badanych określa swoją sytuację materialną jako dobrą (por.rys.5). Odzwierciedlaniem tej relatywnie lepszej sytuacji materialnej są wyraźne różnice wocenie poziomu zaspokojenia potrzeb w gospodarstwach klasy średniej w odniesieniu dobadanej próby gospodarstw Wielkopolski.

9%9%22%16%1 osoba2 osoby3 osoby4 osoby5 osób6 i więcej osób16%28%Rysunek 4. Gospodarstwa domowe reprezentujące klasę średnią, według liczby osób [w %]Źródło: badania własne22%8%bardzo dobradobraprzeciętna70%Rysunek 5. Sytuacja materialna gospodarstw reprezentujących klasę średnią w ocenie badanych [w %]Źródło: badania własne

Większość potrzeb klasy średniej jest zaspokojona albo na poziomie całkowitym, albow części zadawalającym. Stosunkowo największe braki występują w zakresie wyposażeniaw środki transportu oraz korzystania z rozrywek kulturalnych. Niezadowalający poziomzaspokojenia tych dwóch kategorii potrzeb deklaruje odpowiednio 11% i 10% gospodarstw.W porównaniu z innymi kategoriami, potrzeby uczestniczenia w turystyce sąstosunkowo najmniej zaspokojone. Na największe braki w zakresie turystyki krajowejwskazuje 11% badanych, a w turystyce zagranicznej - 44 %.Trzeba jednak podkreślić, że stopień zaspokojenia każdej z wyszczególnionychkategorii potrzeb jest w gospodarstwach klasy średniej wyraźnie wyższy, jeśli odnieść go docałej badanej próby. Największe różnice są zauważalne właśnie pod względem zaspokojeniapotrzeb turystycznych. W grupie gospodarstw klasy średniej niezadowalające zaspokojeniepotrzeb w zakresie turystyki krajowej deklaruje aż o 26 % mniej gospodarstw niż w badanejpróbie, w przypadku turystyki zagranicznej o 25% mniej gospodarstw.Wobec takiego faktu warto podjąć próbę odpowiedzi na pytanie, czy można już w tejchwili mówić o określonych wzorcach konsumpcji turystycznej rodzącej się w Polsce klasyśredniej. Aby na to pytanie odpowiedzieć, trzeba przyjrzeć się charakteryzującym tę grupęzachowaniom konsumpcyjnym.Konsumpcja turystyczna klasy średniej w świetle własnych badań empirycznychAnaliza aktywności turystycznej gospodarstw klasy średniej wskazuje na znaczneróżnice na tle badanej próby 683 gospodarstw domowych Wielkopolski. W latach 2000-2003zaledwie 5% gospodarstw klasy średniej nie uczestniczyło w wyjazdach długoterminowych,natomiast połowa wyjeżdżała w tym okresie co roku. W roku 2003, poddawanym wbadaniach empirycznych szczegółowej analizie, w długoterminowych wyjazdachuczestniczyło 90% klasy średniej, co jest znaczącą różnicą w odniesieniu do 65%uczestniczących w całej badanej próbie (por. rys. 6).

5%45%50%wyjeżdżający regularniewyjeżdżający nieregularnieniewyjeżdżającyRysunek 6. Uczestnictwo gospodarstw reprezentujących klasę średnią w długoterminowych wyjazdachturystycznych w latach 2000-2003 [w%]Źródło: badania własneAnaliza preferowanych przez klasę średnią form wypoczynku na tle badanej próbywskazuje generalnie na nieco większe jej uczestnictwo w wyjazdach zagranicznych.Najbardziej zauważalne różnice, wynikające z częstszego uczestnictwa klasy średniej wokreślonych formach wyjazdów zarówno krajowych, jak i zagranicznych, dotyczą :• zagranicznych wyjazdów nad morze połączonych z plażowaniem,• krajowych wyjazdów w góry,• podróżowania samochodem, któremu towarzyszy zwiedzanie tak w kraju, jak i za granicą,• krajowych wyjazdów dla poprawy kondycji fizycznej,• krajowych wyjazdów na narty,• krajowych i zagranicznych wyjazdów służbowych,• krajowych i zagranicznych szkoleń i uczestnictwa w kursach.Wydatki ponoszone przez klasę średnią w trakcie wyjazdów turystycznych sązdecydowanie większe, niż gospodarstw badanej próby. 20% gospodarstw klasy średniejprzeznaczyło w 2003 roku na wyjazdy długoterminowe kwotę ponad 4000 zł (dwukrotniewięcej niż odsetek gospodarstw w całej próbie). Z kolei w grupie wydających do 500 zł

znalazło się zaledwie 4% gospodarstw klasy średniej, prawie pięciokrotnie mniej wporównaniu z badaną próbą (por. rys. 7).24%12%3% 5%4%29%do 500 zł501-1000 zł1001-2000 zł2001-4000 zł4001-6000 zł6001-8000 złpowyżej 8000 zł23%Rysunek 7. Gospodarstwa domowe reprezentujące klasę średnią, według wysokości wydatkówponoszonych na długoterminowe wyjazdy turystyczne w 2003 r. [w%]Źródło: badania własneAnalizując zachowania konsumpcyjne właściwe klasie średniej warto równieżwskazać na pozostałe elementy charakteryzujące tę grupę, wyróżniające ją na tle całej badanejzbiorowości. Jak wcześniej wspomniano, klasie przypisuje się specyficzny styl życia 9 orazorientacje życiowe.Przeprowadzone badania empiryczne nie pozwalają wprawdzie na wnikliwą analizęstylu życia, umożliwiają jednak przyjrzenie się niektórym elementom go tworzącym. Są niminp. wyznawane wartości, a także wybrane poglądy przejawiające się np. w stosunku donowych trendów w życiu społecznym.Największe różnice w hierarchii wartości cenionych przez reprezentantów klasyśredniej, na tle hierarchii całej badanej grupy, wystąpiły w zakresie wartości związanych znowoczesnymi formami spędzania czasu wolnego, takimi jak zabawa i przygoda, które klasaśrednia ocenia znacznie wyżej. Duże różnice wystąpiły też w ocenie ważności życia9 Jedna z wielu definicji stylu życia wskazuje na to, że jest to „cały zbiór wartości, zainteresowań, poglądów izachowań konsumenta, które wpływają na jego zachowanie konsumpcyjne. Styl życia jest formą wyrażaniasamego siebie. Pokazuje kim człowiek jest lub kim chce być”. Por. G. Antonides., W. Fred van Raij:Zachowanie konsumenta. Podręcznik akademicki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003, ss. 382-385.

seksualnego, także ocenianego przez reprezentantów klasy średniej wyżej. Różnice w ocenieważności, (choć już nie tak znaczne jak w pierwszym przypadku), dotyczyły następniewartości związanych z osiąganiem celów w życiu społecznym, takich jak: inteligencja, karierazawodowa oraz prestiż. Są one także cenione wyżej przez klasę średnią. Dużą również wagę,na tle całej badanej grupy, klasa średnia przypisuje miłości. Nieznacznie tylko wyższe ocenyprzypisano oryginalności. Na porównywalnym ze średnim dla całej grupy poziomiereprezentanci klasy średniej oceniają modę, stabilizację materialną oraz zdrowie. Nieznacznieniżej natomiast cenione są wartości związane z emocjonalnym bezpieczeństwem, takie jakreligia oraz rodzina.Opisane różnice w hierarchii wartości klasy średniej, w odniesieniu do badanej próby,znajdują swoje odzwierciedlenie w jej stosunku do nowych trendów w życiu społecznym.Różnice występują w stosunku do aktywnych form wypoczynku oraz dbałości o własnąkondycję i zdrowie, do których przynajmniej w deklaracjach klasa średnia przywiązujeznacznie większą wagę (prawie ¾ badanych na pytanie o zainteresowanie tymi sprawamiodpowiedziało tak i raczej tak).W ocenie stosunku do poszukiwania przygody i ryzyka oraz zainteresowania sportamiekstremalnymi na tle całej badanej próby klasa średnia wypada również powyżej przeciętnej(13% więcej badanych wykazało zainteresowanie). Nie zauważono natomiast różnic wprzywiązywaniu wagi do dbałości o środowisko naturalne i przejawianiu zachowańproekologicznych.Wnioski końcowePodsumowując powyższe rozważania dotyczące tworzącej się w Polsce klasy średniejtrzeba podkreślić, że reprezentuje ona znacznie wyższy od przeciętnego wskaźnik aktywnościturystycznej, przeznacza na turystykę więcej środków finansowych, nieco częściej wyjeżdżaza granicę. Można zatem przypuszczać, że potrzeba uczestnictwa w turystyce jest dlawiększości reprezentantów tej grupy potrzebą podstawową, do której zaspokojenia naodpowiednio wysokim poziomie przywiązuje się dużą wagę.Ponadto przypisywanie relatywnie większego znaczenia przygodzie i zabawie, aw szczególności aktywności fizycznej oraz dbałości o własną kondycję i zdrowie, wskazujena kształtowanie się w tej grupie wzorców spędzania czasu wolnego zbliżonych do wzorcówspołeczeństw o wyższym poziomie rozwoju cywilizacyjnego 10 . W odniesieniu do reszty10 H. Domański dowodzi, że dopiero w społeczeństwach, w których dominuje klasa średnia zaczęto cenić sport.Aktywność fizyczna stała się przyjemnością i wypoczynkiem po pracy, natomiast dla spadkobierców etyki

społeczeństwa polskiego reprezentanci klasy średniej mogą zatem spełniać funkcje grupywyznaczającej pożądane wzorce konsumpcji.TOURISM CONSUMPTION OF POLISH MIDDLE CLASSSummaryThe paper is based on the results of researches "Tourist behaviour and customs of Polishcitizens" which were counducted among Polish households. It discusses the problem ofmiddle class in Poland - being still uder construction and the patterns of its tourismconsumption. The results of researches conducted by author prove that participation intourism is for representants of Polish middle class the basic need and patterns of its toursimbehavior resemble these which are common for societies on higer stages of socialdevelopment.Translated by Katarzyna Majchrzakprotestanckiej jest namiastką sukcesu w chwilach wolnych od zajęć. Domański cytuje też wyniki badańA.Ostrowskiej, która analizując style życia związane ze zdrowiem dowiodła, że rekreacyjne uprawianie sportujest atrybutem ludzi, którzy mają odpowiedzialny stosunek do życia i wybiegają w przyszłość przy planowaniukariery. Por. H. Domański, Polska...,op. cit., ss.42-43.

Dr hab. Stanisław Miecznikowski, mgr Piotr LewandowskiKATEDRA RYNKU TRANSPORTOWEGO WYDZIAŁ EKONOMICZNYUNIWERSYTET GDAŃSKIINNOWACJA CZYNNIKIEM POZYCJI KONKURENCYJNEJ RZEDSIĘBIORSTWNA RYNKU USŁUG TURYSTYCZNYCH UNII EUROPEJSKIEJ.1 Startegia Lizbońska dźwignią rozwoju innowacyjności w regionach turystycznych..Powołanie do życia Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej miało na celu stworzenieobszaru gospodarczego, który mógłby konkurować z najbardziej dynamicznie rozwijającymisię gospodarkami świata. Dla państw członkowskich integracja europejska okazałą sięźródłem dobrobytu i sukcesu gospodarczego. Obecnie jednak istnieje koniecznośćponownego przemyślenia zasad, na których opiera się gospodarka Unii Europejskiej. Nowewyzwania związane z globalizacją i rosnącą konkurencyjnością innych gospodarekświatowych, pojawienie się w krajach Unii barier strukturalnych dla wzrostu gospodarczego,spowolnienie jego tempa oraz wysoki poziom bezrobocia doprowadziły do szerokiej dyskusjinad koniecznością określenia nowego programu reform gospodarczych UE. Jej efektem jest,przyjęta podczas posiedzenia Rady Europejskiej w Lizbonie w roku 2000 strategia, która stałasię najważniejszym programem gospodarczo-społecznym Unii Europejskiej. Głównym celemstrategii lizbońskiej było stworzenie na terytorium Europy, do roku 2010, najbardziejkonkurencyjnej gospodarki na świecie. Sama strategia skupiała się na czterech kwestiach:innowacyjności polegającej na gospodarce opartej o wiedzę, liberalizacji (rynkówtelekomunikacji, energii, transportu oraz rynków finansowych), przedsiębiorczości(ułatwienia w zakładaniu i prowadzeniu działalności gospodarczej) oraz spójności społecznej.Ta ostatnia polega na kształtowaniu nowego aktywnego państwa socjalnego.Zdecydowana większość działań podejmowanych w zakresie tej strategii związanabyła z modernizacją polityki zatrudnienia oraz kreowaniem nowych miejsc zatrudnienia.Podstawowym przesłaniem było ułatwienie prowadzenia działalności gospodarczej,szczególnie w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw, a więc tam, gdzie tworzonych jestnajwięcej miejsc pracy. Zgodnie z wytycznymi strategii lizbońskiej, w celu zaspokojeniapotrzeb nowoczesnych gospodarek państw członkowskich konieczne było również1

przemodelowanie systemu kształcenia w taki sposób, aby możliwe było stworzenie modelugospodarczego opartego o wiedzę 1 .Omówione cele należało niestety zrewidować, gdyż już w 2005 r. okazało się, żewyznaczony przedział czasowy jest zbyt krótki. Wynikało to z faktu, że wartość dóbr i usługwyprodukowana w ciągu godziny przez mieszkańca unijnej Piętnastki osiągnęła w 2000 r. aż92 proc. wartości dóbr i usług wyprodukowanych w tym samym czasie przez mieszkańcaUSA. Jednocześnie każdy zatrudniony w UE produkował dobra i usługi o wartości sięgającejprawie 85 proc. dóbr i usług wytworzonych przez jednego zatrudnionego w USA. Tymsamym prawie 3/4 luki rozwojowej pomiędzy krajami dawnej unijnej Piętnastki a StanamiZjednoczonymi wynikało z niższego poziomu wykorzystania zasobów ludzkichw gospodarkach krajów członkowskich Unii. Te zaś były skutkiem niższego średniego czasupracy, niższych stóp zatrudnienia oraz starzenia się społeczeństwa. 2 .Na szczycie UE w Göteborgu, kiedy w Radzie Europy przewodziła Szwecjapostanowiono zrewidować założenia strategii lizbońskiej. Przede wszystkim należało uczynićz niej program reform gospodarczych i ograniczyć liczbę jej celów. Uznano więc, żenajważniejszym celem musi stać się uwolnienie europejskich zasobów ludzkich i kapitału.Najdynamiczniej rozwijającym się sektorem gospodarki początku XXI wieku sąusługi turystyczne. Ich reforma jest kluczem do uwolnienia europejskiego potencjałuprzedsiębiorczości. To z kolei zależy od doprowadzenia do końca procesu liberalizacjitworzenia jednolitego rynku i obniżenia barier w funkcjonowaniu przedsiębiorstw. Niezbędnajest, więc dalsza integracja rynków oraz ich deregulacja. 3 .2 Turystyka jako sektor tworzący nowe miejsca pracy.Europejski sektor turystyczny tworzy około 5% PKB oraz około 5% Unijnych miejscpracy (więcej niż sektor transportu i logistyki). Europa jest głównym regionem turystycznymna świecie, a większość turystów korzysta z transportu drogowego (57,1% turystówprzyjeżdżających do Europy w 2001 r.) 4 , powstaje, więc poważny problem dla zachowaniaśrodowiska naturalnego (hałas, emisja gazów cieplarnianych i substancji szkodliwych).Przewaga transportu drogowego jest wynikiem jego pełnej liberalizacji na rynkach UniiEuropejskich, a co za tym idzie najbardziej elastycznej oferty – od dużych autokarówrejsowych po minibusy i samochody do wynajęcia. Transport drogowy charakteryzuje sięrównież największą dostępnością.2

W 2004 r. w Unii w hotelach i restauracjach zatrudnionych było 4% ogółu czynnychzawodowo osób, wśród nich połowa ma mniej niż 35 lat, 55% zatrudnionych w tym sektorzeto kobiety. Jest to także najdynamiczniej rozwijający się rynek pracy w gospodarce Unii.Polska na tle rozszerzonej Unii Europejskiej ma wciąż wiele do zrobienia pod względemrozwoju sektora turystycznego, jak widać na rys. 1 jesteśmy krajem o najniższym poziomiezatrudnienia w hotelach i restauracjach w Unii.109876543210EU-25BECZDKDEEEELESFRIEITCYLVLTLUHUMTNLATPLPTSISKFISEUKBrak danych dla: Luksemburg.Rys.1 Udział zatrudnionych w hotelach i restauracjach w o poszczególnych krajachrozszerzonej UE w 2004 (w procentach).Źródło: Opracowanie własne na podstawie: François-Carlos BOVAGNET.Employment in hotels and restaurants in the enlarged EU still growing. Eurostat. Statistics infocus. Industry, trade and services. Population and social conditions 32/2005. S. 2.Wymiar czasu pracy w sektorze turystycznym w poszczególnych krajach rozszerzonejUnii Europejskiej zawiera się w przedziale od zaledwie 32,6% pracujących na pełen etatw Holandii do 95% na Słowacji. Najbardziej zrównoważone proporcje istnieją w WielkiejBrytanii i Danii – gdzie 50% zatrudnionych osób pracuje w pełnym wymiarze. Możnawnioskować, że im większy udział zatrudnionych w niepełnym wymiarze godzin tymwiększy wpływ sezonowych wahań popytu na poziom zatrudnienia w sektorze, może to mieć3

także związek z zatrudnianiem w sektorze osób uczących się. Zależności te ukazano narysunku 2.100.075.050.025.00.0EU-25BECZDKDEEEELESFRIEITCYLVLTLUHUMTNLATPLPTSISKFISEUKPełen etatNiepełny wymiar zatrudnieniaBrak danych dla: Estonia; Łotwa, Litwa; LuksemburgRys.2 Udział procentowy zatrudnionych na pełen etat i w niepełnym wymiarze czasuw hotelach i restauracjach w krajach rozszerzonej UE w 2004 roku.Źródło: Opracowanie własne na podstawie: François-Carlos BOVAGNET.Employment in … s. 5Poziom zatrudnienie w hotelach i restauracjach rośnie najdynamiczniej na tle całejgospodarki rozszerzonej Unii Europejskiej. W roku 2004 przyrost zatrudnienia wyniósł 4% natle 0,6% dla całej gospodarki 5 . Jest więc to dynamicznie rozwijający się sektor, któregoznaczenie w krajach UE będzie stale rosnąć, gdyż usługa turystyczna stała się dobrempowszechnie dostępnym.3 Usługi turystyczne jako stymulator wzrostu gospodarczego regionów peryferyjnychWspólnoty.W oparciu o rozwiązania płynące z rewizji strategii lizbońskiej państwa członkowskieUE dążą do deregulacji rynków i budowania przedsiębiorczości opartej o wiedzę. Uwolnienieobywateli od nadmiernego ciężaru państwa (fiskalnego i socjalnego), pozwoliłoby naznacznie szybszy rozwój przedsiębiorstw turystycznych. Wydają się one najbardziejpredestynowane do roli „silnika” napędzającego wzrost gospodarczy terenów małozindustrializowanych, dzięki czemu bardzo atrakcyjnych dla potencjalnych odwiedzających.4

Poprzez zwiększenie bazy wypoczynkowej małego miasteczka czy grupymiejscowości, tworzy się warunki dla intensyfikacji ruchu turystycznego z okolicznychcentrów miejskich. To prowadzi do zwiększenia popytu na towary i usługi całej grupyprzedsiębiorców (handel, gastronomia, sport i rekreacja, rozrywka itp.), co prowadzi dowzrostu ilości, a także jakości ich oferty a zarazem do wzrostu atrakcyjności rodzącego sięośrodka turystycznego. Powstają nowe miejsca pracy, zwiększają się wpływy do budżetówlokalnych, co bardzo ważne zmniejsza się też odpływ młodych ludzi znajdującychzatrudnienie „na miejscu”. Dokonuje się transfer dochodów z wielkich aglomeracji miejskichdo wsi i miasteczek bez ingerencji nakazowo - rozdzielczej struktury aparatu państwowego.Wręcz przeciwnie – transfer ten dokonuje się zgodnie z zasadami wolnej konkurencjigwarantującymi optymalną alokację zasobów, co pozwala na stabilny wzrost gospodarczy(nie hamuje się innych gałęzi przemysłu, z których państwo musiałoby wytransferowaćpieniądz poprzez jakąś formę podatków).Należy rozwiązać problem – jak przedstawić ofertę turystyczną zapracowanymi pędzącym przez codzienność mieszkańcom wielkich miast? Można to osiągnąć poprzezdokładną informację o produkcie turystycznym oferowanym na rynku.4 Przędsiębiorstwo turystyczne jako klient innowacji w wymianie informacji.Odnalezienie właściwej informacji we współczesnym świecie staje się corazważniejszą umiejętnością nie tylko w biznesie, ale także w codziennym życiu. Corazczęstszym źródłem danych staje się największa biblioteka ludzkości – Internet. Jeżeli niemożemy znaleźć informacji w dostępnych nam źródłach drukowanych, uruchamiamyprzeglądarkę internetową i wprowadzamy interesujące nas hasło. I tu pojawia się pierwszyproblem: czy nasze zrozumienie zagadnienia jest właściwe? Czy wprowadziliśmy właściwesłowa kluczowe? Czy też wreszcie czy odpowiedź znajduje się na tyle „blisko” by znaleźć sięw najczęściej przeglądanych wynikach wyszukiwania?Mieszkaniec wielkiego miasta, zabiegany i w związku z tym starający się jaknajintensywniej spędzać swój wolny czas, nie będzie skłonny go tracić na nieefektywneformy poszukiwania ofert turystycznych. Obecnie już wiele osób planuje sobie wypoczynekprzed monitorem komputera, sprawdzając dostępną ofertę w Internecie. Wydaje się, że dziękitej tendencji usługi turystyczne mają największą szansę na zaistnienie poprzez kierowanieswojej oferty do tej właśnie grupy stosunkowo zamożnych klientów. Im wyższy poziomumiejętności obsługi komputera tym większe prawdopodobieństwo wykorzystywania go do5

poszukiwania miejsc wypoczynku, wiedza ta jest zróżnicowana w zależności od wieku i płci,wykształcenia i statusu społecznego, por. rys. 3 i 4.Wśród ogółu mieszkańców Europy najlepiej przygotowane do korzystaniaz nowoczesnych technologii są osoby studiujące (84% posiada co najmniej średni poziombiegłości) oraz osoby w wieku 16-24 lat (77%); osoby pracujące posługujące się komputeramina co najmniej średnim poziomie to 59% ogółu zatrudnionych mieszkańców UniiEuropejskiej. Wśród mieszkających w UE osób z wyższym wykształceniem aż 76%posługuje się komputerem na co najmniej średnim poziomie. Najniższy poziom znajomościtechnik komputerowych notuje się wśród osób w wieku 55-74 lat (21%) oraz osóbz wykształceniem podstawowym (26%), pozostałe grupy społeczne posiadają tę umiejętnośćna co najmniej średnim poziomie w przynajmniej 42% (bezrobotni).0%5%10%15%20%25%30%35%40%45%50%55%60%65%70%75%80%85%90%95%100%OgółemMężczyźniKobiety16-24 lat25 - 54 lat55 - 74 latWykształcenie podstawoweWykształcenie średnieWykształcenie wyższeSt udenciBezrobotniZatrudnieniBrak umiejętności Niski poziom Średni poziom Wysoki poziomRys.3 Podstawowa znajomość obsługi komputera w krajach EU-25 w 2005 roku.Udział procentowy w grupie osób w wieku 16-74 lat.Źródło: Opracowanie własne na podst.: Christophe Demunter. How skilled areEuropeans in using computers and the Internet. Statistics in focus 17/2006. Eurostat 2006,s.5.Znajomość obsługi komputera w Polsce jest zbliżona do średniej europejskiej. Wśródstudentów udział osób posiadających co najmniej średni poziom zaawansowania sięga 81%,zaś wśród najmłodszych osób objętych badaniem 74%. Osoby pracujące, które opanowałytechnikę obsługi komputera na co najmniej średnim poziomie stanowią 40% wszystkich6

zatrudnionych. Osoby z wyższym wykształceniem opanowały umiejętność na co najmniejśrednim poziomie w 72%. Analogicznie do średniej unijnej i w Polsce najsłabiej opanowałyobsługę komputerów i internetu osoby w wieku 55 - 74 lat (co najmniej średni poziom - 9%).Odmiennie niż w Unii, w Polsce wśród osób bezrobotnych udział ten jest niższy niż wśródosób z wykształceniem podstawowym (odpowiednio 23% i 29%).0%5%10%15%20%25%30%35%40%45%50%55%60%65%70%75%80%85%90%95%100%OgółemMężczyźniKobiety16-24 lat25 - 54 lat55 - 74 latWykształcenie podstawoweWykształcenie średnieWykształcenie wyższeStudenciBezrobotniZatrudnieniBrak umiejętności Niski poziom Średni poziom Wysoki poziomRys.4 Podstawowa znajomość obsługi komputera w Polsce w 2005 roku. Udziałprocentowy w grupie osób w wieku 16-74 lat.Źródło: Opracowanie własne na podst.: Christophe Demunter. How skilled… Statisticsin focus 17/2006. Eurostat 2006, s.5.Wysoki poziom opanowania technik komputerowych jest udziałem najzamożniejszych(wykształcenie wyższe, osoby zatrudnione) oraz najbardziej mobilnych grup społecznych (16-24 lat, studenci). O ile potencjał dwóch pierwszych grup jest oczywisty, to w przypadku osóbnajmłodszych i studentów należy pamiętać, że zazwyczaj korzystają one ze środków swoichrodziców na pokrycie kosztów związanych z turystyką. Wniosek dla przedsiębiorcy sektoraturystycznego jest taki, iż najbardziej bezpośrednią drogą do zaistnienia na rynku jest Internet,zaś dla podniesienia swojej konkurencyjności konieczne staje się inwestowanie w nowinkiz branży ICT. Potencjału rynku krajowego i możliwości jego wykorzystania dowodzą daneo wykorzystaniu komputerów w pracy zawodowej na tle rozszerzonej Unii Europejskiej (por.rys. 5). Dane te świadczą o ilości Polaków, posiadających stały dochód, a jednocześniemających codzienną styczność z techniką komputerową.7

706050403023 25 29 33 36 36 37 38 3843 45 45 48 48 48 49 51 53 53 575963 64 65 666920100LVLTHUPTELCZSKITPLEECYMTLUESSIUKEU-25IEATDENLDKBESEFRFIRys.5 Wykorzystanie komputerów w pracy zawodowej przez mieszkańców UE - 25(udział procentowy w ogóle zatrudnionych) stan na rok 2005.Źródło: Opracowanie własne na podst.: Christophe Demunter. How skilled…. Statisticsin focus 17/2006. Eurostat 2006., s. 6.Wśród krajów byłego bloku komunistycznego Polska jest na drugiej pozycji (pierwszajest Estonia) zostawiając z tyłu niektóre kraje piętnastki – Portugalię i Grecję oraz zrównującsię z Włochami. Daje to zainteresowanym wykorzystaniem nowoczesnych technologii ICTpewność, że właściwie przygotowana oferta spotka się z szerokim odzewem ze strony osóbzainteresowanych zakupem usługi turystycznej.5 Zastosowanie innowacji branży ICT w turystyce.Odpowiednie przygotowanie oraz serwisowanie witryny internetowej, wyposażenie jejwe wszystkie niezbędne w dzisiejszych czasach narzędzia (możliwość rezerwacji przezInternet, mapka okolicy z zaznaczonymi szlakami turystycznymi, informacje o aktualnejpogodzie, możliwość dokonywania opłat przez Internet – kartą kredytową, przelewembankowym etc.) to zadanie nierzadko przekraczające umiejętności osób prowadzących małeprzedsięwzięcie turystyczne. Jednakże rodzący się popyt na tego typu usługi może byćjednym z czynników powstrzymujących „drenaż mózgów” z terenów peryferyjnych.Odmienny kwestią jest rozpoznanie i umiejętne pozycjonowanie właściwych słówkluczowych. Jak wynika z badań 6 sposób konstrukcji zapytań w wyszukiwarkach, oraz8

sposób zamieszczania słów kluczowych na stronach WWW to potężne zagadnienie, któremoże stać się polem dla rozwoju całkiem nowego sektora usług i szkoleń informatycznychopartych o badania tak socjologiczne jak i marketingowe. Dostępność dla użytkownikówwyszukiwarek internetowych konkretnej oferty jest, bowiem ściśle uzależniona odwłaściwego tworzenia stron internetowych w oparciu o wiedzę dotyczącą najczęściejstosowanych kryteriów wyszukiwania. Istotna jest też umiejętność właściwegopozycjonowania swojej strony poprzez zamieszczanie słów kluczowych w wybranychprzeglądarkach.1007550250EU-25BECZDKDEEEELESFRIEITCYLVLTLUHUMTNLATPLPTSISKFISEUKWszystkie przedsiębiorstwaSektor turystycznyBrak danych dla: Francja; Malta.Rys.6 Procentowy udział przedsiębiorstw posiadających stronę internetową lub stronędomową w Unii Europejskiej stan na rok 2005.Źródło: opracowanie własne na podst.: Bettina Knauth. Tourism and the Internet in theEuropean Union. Statistics in focus. 20/2006. Eurostat 2006, s. 2W Europie sektor turystyczny przoduje w zastosowaniu nowoczesnych technologiiICT. Obecnie z dostępu do internetu korzysta większość przedsiębiorstw sektora (por. rys. 7).W Wielkiej Brytanii liczba ta sięga 100%, w Finlandii i Belgii jest to ok. 97%. Na tychrynkach przyszedł czas na uatrakcyjnienie oferty witryn internetowych i poprawę ichfunkcjonalności. Polska oraz kraje Bałtyckie i kraje Europy południowej mają najsłabiej9

eprezentowaną w sieci ofertę turystyczną. Tu nadal zaistnienie w Internecie wiąże się zestosunkowo niskimi kosztami.9080706050403020100EU-25BECZDKDEEEELESFRIEITCYLVLTLUHUMTNLATPLPTSISKFISEUKSektor turystycznyCała gospodarkaBrak danych dla: Węgry; Malta; Słowenia oraz Wielka Brytania - brak danych dla sektoraturystycznego.Rys.7 Udział szerokopasmowych łączy internetowych w przemyśle turystycznym na tlecałej gospodarki w krajach rozszerzonej UE w roku 2004 w procentach.Źródło: opracowanie własne na podst.: François-Carlos BOVAGNET. ICT in thetourism sector. Statistics in focus. 34/2005. Eurostat 2005, s. 2Zastosowanie ICT w turystyce to oczywiście nie tylko Internet jako kanał dystrybucjiusług. Bardzo ważne jest również zaoferowanie, osobom planującym pobyt, dostępu dointernetu. Wiele osób może uzależnić swój wybór miejsca wypoczynku od dostępu do sieci.Mimo, iż wydaje się to mało atrakcyjnym sposobem spędzenia urlopu, dla wielu osóbwarunkiem „spokojnego” wypoczynku może być kontrolowanie na bieżąco pocztyelektronicznej lub np. wskaźników giełdowych. Istotną może być też możliwośćprzeprowadzenia telekonferencji przy użyciu technologii VOIP (voice over internet protocol),która jest obecnie znacznie tańszą alternatywą klasycznych połączeń telefonicznych10

(szczególnie w przypadku połączeń międzykrajowych i międzykontynentalnych). Abyzapewnić dobrą jakość głosu i płynność rozmowy niezbędne jest zastosowanie łączaszerokopasmowego o obustronnej przepustowości około 256kb/s (kilobitów na sekundę = 32kilobajty na sekundę; 8 bitów = 1 bajt) 7 . Obecnie łącza szerokopasmowe stają się corazbardziej dostępne i co za tym idzie coraz popularniejsze. Najszybciej rozwijającą siętechnologią jest wykorzystanie standardowej infrastruktury telefonii stacjonarnej (kablimiedzianych) do przesyłu sygnału cyfrowego – DSL 8 . W wersji najpopularniejszej stosuje sięasynchroniczne połączenie internetowe ADSL, w którym prędkość pobierania danych(download) jest kilkukrotnie większa niż prędkość wysyłania (upload) - np. 512/128kb/s.Stopień penetracji łączy szerokopasmowych w sektorze turystycznym na tle całej gospodarki– zob. rys. 7.0.00% 10.00% 20.00% 30.00% 40.00%BECZDKDEEEELESFRIEITCYLVLTLUHUMNLATPLPTSISKFISEUK3.19%1.76%1.60%0.06%0.30%1.69%1.39%4.48%0.27%0.21%0.43%0.34%0.56%2.41%1.89%0.58%0.49%0.91%0.99%2.10%6.84%6.72%21.52%39.27%Brak danych dla: Malta.Rys.8 Noce spędzone przez mieszkańców unii poza własnym krajem wewnątrz UniiEuropejskiej. Udział procentowy w całości co najmniej czterodniowych pobytówwakacyjnych w 2004r.Źródło: opracowanie własne na podst.: François-Carlos BOVAGNET. Inbound andoutbound tourism in the European Union. Statistics in focus. 5/2006. Eurostat 2006, s. 4Przy szerokim zastosowaniu nowoczesnych technologii w sektorze turystycznymzwiększa się dostępność oferty strony podażowej dla potencjalnych klientów. Wzrasta11

turystyka wyjazdowa i przyjazdowa wewnątrz krajów wspólnoty. W roku 2004 spośródwszystkich nocy spędzonych przez mieszkańców unii na wakacjach poza własnym krajem(ale w innym kraju unii) największy popyt wytworzyli mieszkańcy Niemiec (39% pobytów conajmniej 4 - dniowych) oraz Wielkiej Brytanii (22%), mieszkańcy Francji i Holandii znaleźlisię na odpowiednio 3 i 4 miejscu, z daleko mniejszą ilością nocy spędzonych na wyjazdach –por. rys. 8. Ilość nocy spędzonych na wyjazdach zagranicznych jest przede wszystkimzwiązana z zamożnością turystów, oraz dostępnością oferty. Wydaje się więc, że stronyinternetowe firm turystycznych powinny być dostępne w przynajmniej angielskieji niemieckiej wersji językowej.0.00% 10.00% 20.00%BECZDKDEEEELESFRIEITCYLVLTLUHUMTNLATPLPTSISKFISEUK1.85%1.11%0.32%2.20%2.32%1.58%0.11%0.14%0.29%1.16%0.87%2.95%1.08%2.89%0.49%0.53%0.51%1.13%5.26%4.69%7.92%7.79%12.09%16.38%24.36%Rys.9 Noce spędzone w krajach unii przez mieszkańców innych krajów UniiEuropejskiej. Udział procentowy we wszystkich wewnątrz wspólnotowych wakacyjnychwyjazdach zagranicznych w 2004r.Źródło:opracowanie własne na podst.: François-Carlos BOVAGNET. Inbound andoutbound… Statistics in focus. 5/2006. Eurostat 2006, s. 212

Wśród krajów Unii Europejskiej najwięcej pobytów wystąpiło w Hiszpanii (24%ogółu nocy spędzonych przez turystów z pozostałych krajów wspólnoty), kolejnym podwzględem odwiedzin krajem są Włochy (16%) oraz Francja (12%) - porównaj rys. 9. Ilośćspędzonych w danym kraju dni pobytowych przekłada się w prosty sposób na ilość wydanychw tych krajach pieniędzy. O ile kraje takie jak Francja, Wielka Brytania czy Austria sąodwiedzane w ramach turystyki kulturowej, która wiąże się z ciągłym przemieszczaniemwewnątrz docelowego kraju i stosunkowo krótkimi pobytami. To kraje taki jak Hiszpania czyWłochy, obok niewątpliwych atrakcji kulturowych zdają się zachęcać do dłuższych pobytówwypoczynkowych, w czasie których turyści zostawiają więcej pieniędzy w kasachprzedsiębiorców związanych z turystyką. Wpływy uzyskiwane z turystyki wypoczynkowej sąznacznie wyższe niż te przynoszone przez turystykę kulturową, czyni to tę pierwszą formęturystyki bardziej atrakcyjną z punktu widzenia poziomu PKB krajów takich jak Hiszpaniai Włochy.6 PodsumowaniePoziom rozwoju usług decyduje o poziomie życia w danym kraju. Do najcenniejszychcech turystyki sportu i rekreacji, z punktu widzenia liberalnej i zderegulowanej gospodarki,jest ich zdolność do redystrybucji dochodu w gospodarce narodowej. Mieszkańcy silniezurbanizowanych rejonów gotowi są wydać część zarobków w rejonachnieuprzemysłowionych zmniejszając w ten sposób dysproporcje w poziomie zamożności bezinterwencji aparatu państwowego i w warunkach zdrowej, rynkowej konkurencji, cogwarantuje optymalne wykorzystanie zasobów.Sektor turystyczny obejmuje najszerszy zakres świadczonych dla ludności usług. Wzwiązku z tym w XXI wieku, wieku usług, należy zwróci uwagę na rozwój turystykiszczególnie w nowo przyjętych krajach UE. Kraje te zgodnie z narodowymi strategiamispójności dążą do „tworzenia warunków dla wzrostu konkurencyjności gospodarki (...)opartej na wiedzy i przedsiębiorczości, zapewniającej wzrost zatrudnienia oraz wzrostpoziomu spójności społecznej, gospodarczej i przestrzennej 9 ”. Wykorzystując funduszeunijne należy zapewnić rozwój infrastruktury społeczno – gospodarczej regionów nowej UEco pozwoli podnieś ich atrakcyjność jako obszarów recepcji turystycznej dla mieszkańcówUE - 15.Wymienione przesłanki skłaniają do przekonania, że najlepszym sposobemprzyciągnięcia turystów jest zastosowanie innowacyjnych rozwiązań w przedsiębiorstwie13

turystycznym. Szczególne znaczenie mają tu innowacje w środki bezpośredniej komunikacjiz klientem, dające mu wygodny wgląd w aktualną ofertę przedsiębiorstwa z rozproszonychprzestrzennie miejsc popytu na produkt turystyczny na jednolitym rynku Unii Europejskiej.Przedsiębiorcy z nowych krajów unii powinni brać przykład z Brytyjczyków, Finów czyBelgów, jeśli chodzi o poziom wykorzystania możliwości technologii informatycznych dlapotrzeb firmy turystycznej (porównaj rys. 7). Zamieszczając swoją ofertę w internecie orazkorzystając z innych innowacji w dziedzinie ICT (VoIP, WAP etc.) zaistnieją w świadomościturystów z UE-15 zapewniając sobie tym samym napływ klientów i rozwój przedsiębiorstw.Wykaz źródeł danych statystycznych dla zamieszczonych rysunków:1. François-Carlos BOVAGNET. Employment in hotels and restaurants in theenlarged EU still growing. Eurostat. Statistics in focus. Industry, trade andservices. Population and social conditions 32/20052. Christophe Demunter. How skilled are Europeans in using computers and theInternet. Statistics in focus 17/2006. Eurostat 20063. Bettina Knauth. Tourism and the Internet in the European Union. Statistics infocus. 20/2006. Eurostat 20064. François-Carlos BOVAGNET. ICT in the tourism sector. Statistics in focus.34/2005. Eurostat 20055. François-Carlos BOVAGNET. Inbound and outbound tourism in the EuropeanUnion. Statistics in focus. 5/2006. Eurostat 200614

Innovations – as a factor in shaping of competitive capacity of enterprisesin tourism market of European Union.SummaryThe authors try to find an answer on how to expand tourism sector’s enterprises innew member states of EU by acknowledging sources of outstanding development ofnowadays economies in innovation-wise entrepreneurship. Authors focus on level ofimplementation of ICT in EU-15 tourist sector and compare its development towards EU-25new states. Considering reformed Lisbon strategy oriented politics as a way of liberalizationof EU economies (by taking off some of government’s fiscal and over formalization weightout of industry shoulders) authors are trying to find the specifics of tourism’s sectorinnovations that make it the biggest and still expanding employer in Europe. By the end ofarticle authors conclude that in new member states there is a lot of room for innovationoriented entrepreneurs to flourish as they may seek new customers in EU-15 union via theinternet and other ICT means of communication.Translated by Piotr Lewandowski1 Strategia lizbońska. Droga do sukcesu zjednoczonej europy. Departament Analiz Ekonomicznych iSpołecznych Urząd Komitetu Integracji Europejskiej. Dokument w wersji elektronicznej dostępny pod adresem:http://www.silesia-region.pl/dokument.php?id=9946&kat=0_07_02_04&katrodzic=0_07_02; 03.09.2006.2 Mariusz-Jan Radło. Strategia lizbońska – dokąd zmierzamy. Archiwum Puls Biznesu wyd. 1806 s.12.Dokument w wersji elektronicznej dostępny pod adresem: http://www.pfsl.pl/news.php?id=261&page=1;03.09.20063 Tamże.4 Jan Burnewicz. Sektor samochodowy Unii Europejskiej. Wydawnicta Komunikacji i Łączności.Warszawa 2005r, s.52-55.5 François-Carlos BOVAGNET. Employment in hotels and restaurants in the enlarged EU stillgrowing. Eurostat. Statistics in focus. Industry, trade and services. Population and social conditions 32/2005. s. 16 Jadwiga Antoszek, Bogusław Sawicki. Wykorzystanie Internetu w turystyce na przykładzie organizacjiwypoczynku nad jeziorami. Informacja Turystyczna. Zeszyty naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego nr 429.Szczecin 2006, s.39-42.7 http://pl.wikipedia.org/wiki/Voip; 23.09.20068 http://pl.wikipedia.org/wiki/Specjalna:Search?search=DSL; 23.09.20069 http://www.funduszestrukturalne.gov.pl/NSS/INFORMACJE+PODSTAWOWE; 12.08.200715

Aleksander PanasiukUniwersytet SzczecińskiWydział Zarządzania i Ekonomiki UsługKatedra Zarządzania TurystykąMAKROEKONOMICZNE PLANOWANIE STRATEGICZNE NA LATA 2007- 2013W ZAKRESIE POLITYKI WSPIERANIA PODMIOTÓW TURYSTYCZNYCHMiejsce turystyki w systemie gospodarczymTurystyka nie jest homogeniczną częścią gospodarki narodowej. Zgodnie z zaleceniamiŚwiatowej Organizacji Turystyki (WTO) w szeroki zakres działalności gospodarkiturystycznej wchodzi 10 spośród 17 sektorów gospodarki. Wyróżnić należy sektorycałkowicie lub częściowo związane z turystyką, tj.: budownictwo; handel hurtowy idetaliczny; hotele i restauracje; transport, gospodarka magazynowa i łączność; pośrednictwofinansowe; obsługa nieruchomości; wynajem i inna działalność związana z prowadzenieminteresów; administracja publiczna; edukacja; pozostała działalność usługowa (komunalna,socjalna i indywidualna); organizacje i instytucje międzynarodowe 1 . Poza wymienionymipowyżej sektorami gospodarki, w których wprost znajdują się elementy gospodarkiturystycznej, miejsce turystyki można odnaleźć pośrednio także w innych sektorach, coilustruje Polska Klasyfikacja Działalności (PKD) 2 .Poza dwoma podstawowymi sekcjami, w których sklasyfikowano gospodarkę turystyczną(hotele i restauracje oraz transport, gospodarka magazynowa i łączność), działalnośćzwiązana z turystyką znajduje się pośrednio w innych sekcjach gospodarki, poprzez zasilanietego sektora gospodarki działalnością produkcyjną lub poprzez świadczenia mające charakterusług paraturystycznych. Do tego typu form działalności można zaliczyć przykładowo:rolnictwo (agroturystyka), działalność stricte produkcyjną (produkcja sprzętu na potrzebyruchu turystycznego), handel (spożywczy, sprzedaż artykułów trwałych, w tym upominków ipamiątek dla turystów). Turystyka zatem przenika przez większość dziedzin społeczno –1 Terminologia turystyczna. Zalecenia WTO, Instytut Turystyki, Warszawa 1995, s. 51-63.2 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 20 stycznia 2004 roku w sprawie Polskiej Klasyfikacji Działalności(PKD). Dz. U nr 33, poz. 289 z późniejszymi zmianami.

gospodarczych i jako sektor gospodarczy tworzy nowe wartości ekonomiczne, mierzalneudziałem w tworzeniu produktu krajowego brutto, a także wpływa na pobudzanie poprzeztzw. efekty mnożnikowe innych dziedzin gospodarki narodowej.Decydujący zakres działalności gospodarczej podmiotów świadczących usługibezpośrednio turystyczne, jak również w obszarach sąsiadujących z turystyką, prowadzonyjest przez sektor małych i średnich przedsiębiorstw, w których zatrudnienie:• często ogranicza się do pojedynczych osób (właściciel),• ma charakter sezonowy, liczba pracowników waha się w ciągu roku od jednego dokilku,• kształtowane jest na podstawie umów okresowych (dorywczych),• wiąże się z pracą członków rodziny 3 .Biorąc jako podstawę wyjściową do określenia pojęcia MSP, kryteria ilościowe oparte nazatrudnieniu, wskazać należy, że w Polsce w tym sektorze działają przede wszystkimprzedsiębiorstwa reprezentujące ten sektor, a reprezentują je: biura podróży (organizatorzy ipośrednicy turystyczni), hotelarze i restauratorzy, przewoźnicy turystyczni, komercyjneplacówki informacji turystycznej, a także osoby prowadzące działalność gospodarczą jakoosoby fizyczne, tj. przewodnicy turystyczni i piloci wycieczek.Obok podmiotów sektora MSP wskazać należy ponadto na grupę tzw. dużychprzedsiębiorstw, które warunkach polskiej gospodarki turystycznej reprezentowane są przeznieliczne przedsiębiorstwa z grupy biur podróży oraz firmy hotelarskie. Firmy te z regułydziałają w aliansach kapitałowych z podmiotami zagranicznymi.Dodatkowo należy zaznaczyć, że obok podmiotów prowadzących działalnośćgospodarczą w sektorze turystycznym, istotną rolę ogrywają także podmioty samorząduterytorialnego, które poprzez spełniane funkcje zabezpieczają funkcjonowanie tej gospodarki,odpowiednio na poziomie lokalnym (gmina, powiat) i regionalnym (województwosamorządowe). Działania jednostek samorządu terytorialnego są decydujące w tworzeniulokalnych i regionalnych produktów turystycznych, łączących w sobie świadczeniaposzczególnych oferentów bezpośredniej gospodarki turystycznej oraz usługparaturystycznych w miejscu docelowym turystyki (tzw. destynacji). Poprzez określeniemiejsca turystyki w strukturze gospodarki lokalnej i regionalnej, a zawłaszcza poprzeztworzenie strategii rozwoju turystyki, współpracę i integrację podmiotów branży turystycznej,3 P. Dominiak, Sektor MSP we współczesnej gospodarce. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, s. 29.

istnieją możliwości aktywizowania gospodarki na szczeblu lokalnym lub regionalnym oraztworzenie nowych miejsc pracy.Sektor turystyczny w Narodowym Planie Rozwoju 2007-2013Zgodnie z założeniami tekstu Projektu Narodowego Planu Rozwoju 2007 – 2013 4podstawą rozwoju społeczno – gospodarczego przyjęta w NPR jest triada: wzrost –konkurencyjność – spójność. Osiągniecie celów rozwojowych uwarunkowane jestharmonizacją działań podejmowanych równocześnie w wymiarach:• strukturalnym,• przestrzennym,• regionalnym.Wymienione ujęcia bezpośrednio korespondują z układem działań, które podejmowane byćpowinny w obszarze sektora małych i średnich przedsiębiorstw.Tło społeczno – gospodarcze charakteryzuje i ocenia wskaźniki makroekonomiczneosiągnięte i prognozowane. Na tym tle pośrednio rysuje się struktura sektorowa polskiejgospodarki. Wskazuje się przy tym m.in., że pozytywnym czynnikiem kształtującym rynekpracy, będzie wzrost liczby miejsc pracy w sektorze usług, co należy traktować także jakomiejsca pracy w sektorze MSP. NPR przyjmuje następujące priorytety strategiczne:• wiedza i kompetencje,• zatrudnienie, aktywizacja i mobilność,• przedsiębiorczość i innowacyjność,• integracja społeczna,• inwestycje i gospodarowanie przestrzenią,• dobre rządzenie.Wymienione priorytety odnoszą się do całego systemu społeczno – gospodarczego i ich układtrudno przełożyć na poszczególne programy i strategie sektorowe. Uznać należy, żepraktycznie wszystkie przyjęte priorytety NPR, mimo braku jednoznacznych i analogicznychsformułowań dotyczą sektora MSP.Wśród działań służących realizacji priorytetów strategicznych, wymieniono m. in.następujące obszary: wspieranie tworzenia nowych miejsc pracy, podnoszenie4 Projekt Narodowego Planu Rozwoju 2007 – 2013. Ministerstwo Gospodarki i Pracy, Warszawa 2005.

innowacyjności, rozwój i modernizacja infrastruktury transportowej, racjonalna gospodarkazasobami naturalnymi.Zapisy NPR bezpośrednio odniesione do sektora MSP dotyczą tylko wąskiego zakresuzagadnień i generalnie ujmowane są w wymiarze makroekonomicznym, jako elementskładowy programów operacyjnych, w tym szczególnie regionalnych. W programachregionalnych zwraca się uwagę na zwiększanie poziomu inwestycji w szczególności wsektorze MSP, a jednocześnie w sektorze turystycznymZakres problematyki dotyczącej turystyki w zapisach NPR jest ograniczony i praktycznienie ujmuje funkcjonowania przedsiębiorstw turystycznych, które zatrudniają ok. 250 tys.pracowników i wypracowują w zależności od metody pomiaru ok. 3-5% PKB, a wraz zpośrednią gospodarka turystyczną nawet ponad 8% PKB w warunkach Polski.Priorytety i działania NPR jeżeli odnoszą się do problematyki turystycznej, to traktują jąw ujęciu przestrzennym, tj. głównie poprzez funkcjonowanie samorządu terytorialnego,działania organizacji i stowarzyszeń branżowych w turystyce, pomijając problematykęfunkcjonowania przedsiębiorstw turystycznych na rynku.Generalnie wydaje się, że turystyka nie została wystarczająco mocno wpisana w zakresNPR. Przyjmując jednak, że NPR jest dokumentem zbiorczym, dotyczącym całej strukturyspołeczno – gospodarczej Polski, a ponadto fakt przygotowania odrębnego dokumentudotyczącego turystyki, jakim jest Strategia Rozwoju Turystyki - wpisana w systemdokumentów strategicznych na lata 2007-2013, domniemywać należy, że turystyka uzyskałaswoje własne miejsce w systemie programowania gospodarczego w Polsce, a ponadto w tymdokumencie zwrócono szczególną uwagę na bezpośrednich świadczeniodawcówturystycznych.W toku prac na projektem NPR resort gospodarki zlecił szereg ekspertyz związanych zopracowaniem programu jak i dokumentów towarzyszących. Spośród okołoa 90 dokumentówi opracowań dotyczących przygotowań do projektu NPR, żaden nie dotyczy bezpośredniosektora MSP. Ocenić zatem należy, że struktura polskiej gospodarki coraz bardziej zbliża siędo struktur gospodarek tzw. starych krajów Unii Europejskiej i problem ten nie zasługuje naszczególną uwagę.

Przedsiębiorstwa turystyczne w Strategii Rozwoju Turystyki na lata 2007-2013W wstępie Projektu Strategii Rozwoju Turystyki na lata 2007-2013 5 podkreślono, żeistnieje potrzeba przyjęcia i koordynacji działań zapisanych w dokumentach strategicznychprzez Radę Ministrów, wskazując na jasny podział kompetencji pomiędzy ministremwłaściwym ds. turystyki a innymi ministrami. Zapis ten niejako podkreśla fakt, że turystykajest tym sektorem gospodarki, który mimo przypisania do jednego resortu, wymagakoordynacji działań w ujęciu międzyresortowym.Strategia podkreśla interdyscyplinarny i regionalny charakter turystyki oraz określapriorytetowe obszary wzmacniania dynamiki i harmonijnego rozwoju turystyki, tj.:1. Rozwój produktów turystycznych.2. Rozwój zasobów ludzkich.3. Wsparcie marketingowe.4. Kształtowanie przestrzeni turystycznej.5. Wsparcie instytucjonalne.Przedstawiony podział nie nawiązuje bezpośrednio do zadań związanych z funkcjonowaniemprzedsiębiorstw sektora turystycznego. Turystykę traktuje się przede wszystkim w sposóbobszarowy (przestrzenny), wskazując na zadania które powinny być podejmowane przedewszystkim przez podmioty polityki gospodarczej (turystycznej) na szczeblach państwowym,regionalnym i lokalnymW zakresie uwarunkowań formalno – prawnych Strategię umiejscowiono w systemiedokumentów decydujących o rozwoju społeczno – gospodarczym kraju. Określono działaniadotyczące turystyki, począwszy od rozwoju regionalnych produktów turystycznych iwspierania zatrudnienia, do innych bardziej szczegółowych wynikających z ogólnychzapisów NPR. Istotną kwestią jest wskazanie konieczności wdrożenia rachunku satelitarnegoturystyki, który dawałby szansę na identyfikowanie efektów gospodarczych powstających winnych sektorach gospodarki dzięki turystyce.Analiza uwarunkowań rozwoju turystyki opiera się na ocenie danychcharakteryzujących gospodarkę turystyczną w Polsce i odniesieniach do wskaźnikówmakroekonomicznych, jak m.in.: udział turystki w PKB, w eksporcie, bilansie płatniczym.Wskazuje się także m.in. na zagadnienia: wydatków turystycznych, rynku pracy, kształcenia,marketingu turystycznego, infrastruktury turystycznej, wsparcia instytucjonalnego, tendencji5 Projekt Strategii Rozwoju Turystyki na lata 2007 – 2013. Ministerstwo Gospodarki i Pracy, MinisterstwoGospodarki i Pracy, Warszawa 2005.

wzrostu konsumpcji. Na podstawie przeprowadzonej analizy określono bezpośredni związekpomiędzy rozwojem społeczno – gospodarczym a realizacją Strategii. Realizacja jej założeńma przenieść utrzymanie tempa wzrostu spożycia turystycznego oraz zagwarantowanieutrzymania udziału gospodarki turystycznej w PKB.Dokonana analiza SWOT polskiej gospodarki turystycznej prowadzi do stwierdzenia,że realizacja Strategii może przyczynić się do rozwoju polskiej oferty turystycznej. Jednakżepomijany jest udział przedsiębiorców tworzących ta ofertę, a problem ten pozostawia siędziałaniom jednostkom samorządowym.Istotną częścią dokumentu jest sformułowanie misji polskiej turystyki oraz celów idziałań służących jej realizacji. Misja została określona w następujący sposób:„Wykorzystanie dziedzictwa kultury, tradycyjnej gościnności i bogactwa przyrody do wzrostuznaczenia turystyki w tworzeniu dochodu narodowego oraz zbudowania pozytywnego obrazuPolski w kraju i na świecie. Turystyka daje możliwość dynamicznego rozwoju gospodarczegoi społecznego kraju, przyczyniając się do generowania nowych miejsc pracy, podnoszeniapoziomu życia społeczeństwa i zwiększania konkurencyjności regionów przy zachowaniutradycyjnych wartości polskiego społeczeństwa i w zgodzie z zasadą zrównoważanegorozwoju.”Obok misji został sformułowany cel nadrzędny polskiej turystyki: „Tworzeniewarunków prawnych, instytucjonalnych, finansowych i kadrowych rozwoju turystyki,sprzyjających rozwojowi społeczno – gospodarczemu Polski oraz podniesieniukonkurencyjności regionów i kraju, przy jednoczesnym zachowaniu walorów kulturowych iprzyrodniczych.”Tak sformułowane misja i cel nadrzędny nie nawiązują bezpośrednio do funkcjonowaniaprzedsiębiorstw sektora turystycznego. Wskazane zapisy pośrednio odnoszą się do tworzeniaprzez te podmioty nowych miejsc pracy oraz warunków funkcjonowania tych podmiotów narynku.W dalszej części Strategii zostały szczegółowo zaprezentowane obszary priorytetowewraz z ich celami i działaniami. Wśród zagadnień, które bezpośrednio nawiązują dofunkcjonowania małych i średnich przedsiębiorstw turystycznych zaliczyć należy m.in.następujące:• tworzenie procedur partnerstwa publiczno – prywatnego,• rozwój infrastruktury turystycznej,• tworzenie zachęt inwestycyjnych,

• stymulowanie innowacyjności w kreowaniu produktu turystycznego,• przygotowanie kadr dla sektora turystycznego (szkolenia, staże, efektywnośćkształcenia),• wprowadzanie nowoczesnych technologii informacyjnych do gospodarki turystycznej,• międzynarodowa współpraca w zakresie turystyki,• wspieranie przedsiębiorczości w sektorze turystycznym, w tym podmiotówgospodarczych MSP,• programy doradztwa dla przedsiębiorstw turystycznych,• rynku pracy,• rozwój prac badawczych (B+R).Tylko w jednym z pięciu obszarów priorytetowych – Wsparcie instytucjonalne, znajdująsię bezpośrednie odniesienia do przedsiębiorców turystycznych. W omawianym zakresienależy zwrócić uwagę na dwa kolejne cele operacyjne, dedykowane wprost do MSP. Celoperacyjny – Wsparcie przedsiębiorstw turystycznych, przewiduje instytucjonalne wsparcieprzedsiębiorstw turystycznych, zwłaszcza na inwestycje dla mikroprzedsiębiorstw w celuzwiększenia ich potencjału i zdolności konkurencyjnej. Polska Agencja Przedsiębiorczościbędzie odpowiedzialna za adaptację systemu doradczo - konsultacyjnego, wspierającegorozwój przedsiębiorstw turystycznych. Dla małych i mikroprzedsiębiorstw turystycznychplanowane jest uruchomienie funduszy ubezpieczeniowych i poręczeniowych, co ułatwi imdostęp do kapitału. W celu poprawy warunków funkcjonowania przedsiębiorstwturystycznych, przygotowane zostaną rozwiązania organizacyjno – prawne, ułatwiającewspółpracę przedsiębiorców przy tworzeniu zintegrowanych produktów turystycznych. Wcelu operacyjnym – Wspieranie innowacyjności w turystyce, innowacyjność jest traktowanajako niezbędny warunek funkcjonowania przedsiębiorstw turystycznych w zmieniającym sięotoczeniu. Kreowanie i wdrażanie innowacji ma sprzyjać podnoszeniu efektywności, a wkonsekwencji podnoszeniu konkurencyjności sektora MSP oraz mikroprzedsiębiorstw wregionach. Wprowadzane będą nowe technologie w turystyce a także metody zarządzania,systemy sprzedaży i rozwoju infrastruktury turystycznej. Wskazuje się tu m.in. na integracjęturystyki w ramach wielofunkcyjnego zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich (eko- iagroturystyka).Podsumowując zapisy projektu Strategii zaznaczyć należy, że proponowanerozwiązania dotyczą generalnie problematyki przestrzennej oraz kompleksowego kreowaniaproduktu turystycznego. W zapisach marginalizuje się bezpośrednich oferentów usług

turystycznych, których działalność decyduje o zaspokojeniu potrzeb konsumentów(turystów). Mając na względzie fakt, że obszar recepcji turystycznej, który kształtowany jestprzez walory turystyczne, stan infrastruktury turystycznej oraz działania samorządów, należypamiętać, ze decydującą rolę o satysfakcji turystów, przybywających do miejsca recepcjizapewnią usługodawcy, tj. podmioty sektora MSP świadczące usługi turystyczne.Całościowa ocena Strategii skłania do stwierdzenia, że jest to dokumentkompleksowy, aczkolwiek przygotowany na zbyt wysokim poziomie ogólności. Z zapisówStrategii wynika generalny brak możliwości preliminowania środków na konkretne cele idziałania określone w Strategii oraz brak bardziej konkretnego przypisania cezur czasowychna ich realizację. Nie pozwala to zatem na jednoznaczne uznanie, że gospodarka turystycznaprzyczyni się do realizacji celów makroekonomicznych określonych NPR i Strategii. Mającna względzie rolę małych i średnich przedsiębiorstw turystycznych w tworzeniu lokalnejoferty turystycznej, a jednoczesny brak instrumentów administracyjnych i finansowych na ichrozwój, problem ten stanowi istotną słabość Strategii, jednoznacznie osłabiając realnośćosiągnięcia zamierzeń wynikających z efektów związanych z rozwojem turystyki w ujęciuobszarowym.PodsumowanieDokonując zbiorczej oceny miejsca turystyki, a przede wszystkim małych i średnichprzedsiębiorstw turystycznych w obu analizowanych projektach należy podkreślić istotnydysonans w podejściu do sektora turystycznego. W ramach celów i działań strategicznych, aco będzie także efektem przyznanych środków finansowych na ich realizację, stanowczouprzywilejowaną pozycję posiadają jednostki samorządu terytorialnego (wszystkich szczebli).Ich zadaniem powinno być głównie tworzenie warunków funkcjonowania sektora, w tymprzede wszystkim podmiotów branży turystycznej. Dotychczasowa praktyka wskazuje, żeśrodki finansowe na rozwój turystyki konsumowane są przez samorząd terytorialny oraztworzone przy współudziale samorządu i branży organizacje turystyczne. Tylko w wąskimzakresie środki budżetowe i unijne trafiają do bezpośredniej gospodarki turystycznej.Mimo, że w lokalnych i regionalnych obszarach turystycznych tworzone sązinstytucjonalizowane formy współpracy pomiędzy samorządem a branżą, sam faktuczestnictwa tych podmiotów w organizacjach turystycznych nie zapewni wystarczającejwięzi w sferze tworzenia kompleksowych obszarowych ofert turystycznych. Należyprowadzić do jednoczesnego i równoprawnego uwzględnienia obu uczestników strony

podażowej w działaniach rynkowych i zasadach ich finansowania. W tym kształcie Strategiistanowczo uprzywilejowaną rolę posiadają obszary turystyczne, a tym samym jednostkisamorządu terytorialnego. Problem potraktowania małych i średnich przedsiębiorstwturystycznych w Strategii jest o tyle ważny, że w NPR także brak jednoznacznych narzędziwspomagających ten sektor.STRATEGIC MACROECONOMIC PLANNING IN THE FIELD OF TOURISTICENTITIES SUPPORT POLICY FOR THE 2007-2013 PERIODEU’s planning for the 2007-2013 period is connected with preparation of a number ofstrategic documents related to the whole economy and its sectors in the particular EuropeanUnion countries. A special place in the socio-economic structure takes tourism. This sectorcould be a significant beneficiary of the European funds. In Poland, besides the NationalDevelopment Plan for the 2007-20013 period, there was prepared a macroeconomic Strategyfor Tourism Development. In the article were presented potential possibilities of EuropeanUnion funds utilization towards touristic companies development. At the beginning there waspresented a position of the tourism in the economy and subsequently outlined a number ofstrategic documents. There were pointed out the possibilities of support towards small andmedium touristic companies resulting from the National Development Plan and Strategy forTourism Development for the years 2007-2013.Translated by Aleksander Panasiuk

Daniel SzostakKatedra Zarządzania TurystykąWydział Zarządzania i Ekonomiki UsługUniwersytet SzczecińskiCharakterystyka i klasyfikacja ważniejszych obiektówbazy noclegowej (na przykładzie Polski)Turystyka i hotelarstwo to współcześnie dwie dziedziny współczesnego życiaspołecznego i gospodarczego, które są ściśle ze sobą związane. Cele i motywy ruchuturystycznego są natury niematerialnej. Jednakże z chwili przystąpienia do realizacji tychcelów przez turystów istotne stają się zagadnienia gospodarcze o charakterze materialnym, aprzede wszystkim konieczność zapewnienia odpowiednich warunków podróżowania wpostaci miejsca do spania, kupna i spożycia posiłków, skorzystania z urządzeń sanitarnohigienicznych.Tak więc podstawowym warunkiem rozwoju współczesnej turystyki jestutworzenie odpowiedniej struktury bazy turystycznej (w tym noclegowej). Turystyka niemoże się rozwijać bez dostępu do różnorodnej (np. zróżnicowanej pod względem cenowym,zakresu usług, standardu oferty itp.) bazy noclegowej, w tym hotelarskiej. Hotelarstwo jestintegralną częścią współczesnej turystyki. Hotelarstwo jako działalność gospodarcza ze swojąróżnorodnością i pogłębioną specjalizacją obiektów, które świadczą usługi hotelarskie możefunkcjonować bez zorganizowanej turystyki, natomiast współczesny ruch turystyczny byłbyznacznie ograniczony, gdy z turystyki wyłączono hotelarstwo, a usługi hotelarskie nie byłybyusługami turystycznymi. Potrzeba noclegu jest jedną z ważniejszych potrzeb bytowych, którezgłaszają turyści, a którą należy zaspokoić w ramach oferowanych usług turystycznych.Odpowiednia dostępność do bazy noclegowej jest jednym z ważniejszych czynnikówkierujących i intensyfikujących ruch turystycznym na danym obszarze. Inwestowanie irozwijanie turystyki to przede wszystkim tworzenie infrastruktury odpowiedzialnej zazaspokojenie podstawowych potrzeb bytowych turysty (nocleg, wyżywienie, odpoczynek,zabiegi higieniczno-sanitarne). Jednakże można wskazać wyraźną zależność międzyrozwojem bazy noclegowej a rozwojem i intensyfikacją ruchu turystycznego. Rozwój ruchuturystycznego przyczynia się do rozwoju bazy noclegowej i wzrostu zapotrzebowania naróżnorodne obiektu noclegowe, które świadczą usługi hotelarskie. Z kolei istnienie bazynoclegowej przyczynia się do intensyfikacji ruchu turystycznego. Należy zaznaczyć, żepoważnym ogranicznikiem rozwoju ruchu turystycznego i chłonności turystycznej danego1

obszaru jest ograniczona wielkość bazy noclegowej. Turyści bardzo często zwracają wpierwszej kolejności przy planowaniu podróży uwagę na wielkość i strukturę (odpowiedniądostępność ilościowo-jakościową) bazy noclegowej w miejscowości lub regionie, który jestcelem ich podróży. Planowanie i przygotowanie podróży najczęściej zaczyna się odrezerwacji usług noclegowych 1 .Baza noclegowa jest istotnym elementem zagospodarowania turystycznego, którawarunkuje funkcję turystycznego oraz zdolność recepcyjną danego obszaru (regionu). Podażusług hotelarskich jest sztywna w przekroju przestrzennym i względnie stała w ujęciuczasowym. Ma charakter umiejscowiony, lokalny. Szczególne znaczenie posiada dostępnośćdo bazy noclegowej hotelowej, która jest określana jako główny czynnik kierujący ruchturystyczny do krajów cechujących się wysokim wskaźnikiem zagospodarowaniaturystycznego (np. USA czy krajów Europy Zachodniej). Tymczasem popyt jest wysocezmienny w czasie i przestrzeni, jest podatny na działanie wielu, nieraz trudnych doprzewidzenia, czasami nieracjonalnych motywów i czynników o charakterze społecznym,ekonomicznym i politycznym. Różnorodność bazy noclegowej jest szczególnie widoczna wmiejscowościach charakteryzujących się posiadaniem atrakcyjnych turystycznie walorównaturalnych. Bardzo często w takich miejscowościach podstawowymi obiektami bazynoclegowej są hotele wypoczynkowe, pensjonaty, ośrodki wczasowe oraz kwatery prywatne,przy czym hoteli jest zdecydowanie mniej niż innych obiektów noclegowych. Zróżnicowaniebazy noclegowej w miejscowości turystycznej wynika z reguły ze zróżnicowanych potrzebpotencjalnego turysty, jego zamożności oraz rodzaju uprawianej turystyki. Bardzo często teżrodzaj bazy noclegowej determinuje dostępność do konkretnego waloru turystycznego np. wgórach dominują schroniska oraz hotele górskie, a w miejscowościach uzdrowiskowych –hotele uzdrowiskowe, sanatoria, zakłady uzdrowiskowe.Baza noclegowa powinna zapewniać potencjalnemu turyście noclegi wraz zniezbędnymi usługami i urządzeniami uzupełniającymi i towarzyszącymi, takimi jak dostępdo węzłów sanitarno-higienicznych, wyżywienia, możliwość wypoczynku dziennego inocnego, dostęp do informacji turystycznej itp. Zakres usług i urządzeń uzupełniających itowarzyszących uzależniony jest od wielu czynników, takich jak lokalizacja, rodzajobsługiwanego ruchu turystycznego, typ obiektu, czas użytkowania, wymogikategoryzacyjne, specyfika obiektu, wymagania indywidualne klientów, oczekiwaniajakościowe klientów, oferowany standard usług.1D. Szostak: Usługi telekomunikacyjne w marketingowej koncepcji funkcjonowania przedsiębiorstwahotelarskiego. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2004, s. 97-98.2

Turystyczną bazę noclegową można podzielić na:- tereny noclegowe (obiekty noclegowe otwarte, obiekty noclegowe terenowe) – kempingi,pola namiotowe, pola biwakowe); są to obszary i miejsca wyznaczone do korzystania znoclegów w namiotach lub mieszkalnych przyczepach samochodowych;- obiekty noclegowe (kubaturowe) – usługi hotelarskie są świadczone w różnego rodzajupokojach, pomieszczeniach oraz budynkach, które są przystosowane do turystycznych celównoclegowych; obiektami takimi są domy noclegowe, schroniska, schroniska młodzieżowe,domy wycieczkowe, ośrodki wypoczynkowe i wczasowe, ośrodki kolonijne, pokoje gościnne,kwatery prywatne, domy do wynajęcia, miejsca noclegowe w środkach transportu;- obiekty hotelarskie – hotele, motele, pensjonaty 2 .W literaturze przedmiotu można spotkać się z wieloma klasyfikacjami obiektówzaliczanych to turystycznej bazy noclegowej. Takie zróżnicowanie wynika z partykularnychpotrzeb naukowych i statystycznych podmiotów klasyfikujących. Dla przykładu InstytutTurystyki w Warszawie do turystycznej bazy noclegowej zalicza następujące obiekty(statystyki dokonuje m.in. według liczby obiektów i miejsc noclegowych na podstawiedanych GUS) (tab.1):- hotele i obiekty typu hotelowego- hotele (według pięciu kategorii), hotele w trakciekategoryzacji, inne obiekty hotelowe, motele, pensjonaty;- obiekty wyspecjalizowane - ośrodki szkoleniowo-wypoczynkowe, zakłady uzdrowiskowe,schroniska;- pozostałe obiekty zakwaterowania zbiorowego – zespół ogólnodostępnych domkówturystycznych, campingi, pola biwakowe, schroniska młodzieżowe, szkolne schroniskamłodzieżowe, domy wycieczkowe, ośrodki wczasowe, ośrodki kolonijne, domy pracytwórczej, obiekty wypoczynku sobotnio-niedzielnego, inne niesklasyfikowane;- prywatna baza noclegowa - kwatery prywatne, kwatery agroturystyczne 3 .Tab. 1. Rodzaje i liczba obiektów noclegowych w Polsce w latach 1996 – 20051996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005OGÓŁEM 11 075 12 000 13 437 13 546 8 626 8 686 7 948 7 116 6 972 6 723Obiekty zakwaterowania zbiorowego ogółem 7 763 7 779 7 886 8 301 7 818 7 613 7 050 7 116 6 972 6 723Hotele i obiekty typu hotelowego 1 247 1 397 1 576 1 535 1 449 1 391 1 478 1 547 2 139 2 200Hotele 773 844 909 906 924 966 1 071 1 155 1 202 1 231***** 3 1 . 1 6 6 6 8 13 16**** 21 25 31 35 40 39 44 51 63 662 D. Szostak: Podstawy hotelarstwa. Materiały do ćwiczeń i wykładów. Wydawnictwo Naukowe UniwersytetuSzczecińskiego, Szczecin 2004, s. 118.3 www.intur.com.pl3

*** 236 283 305 331 333 343 355 380 425 458** 256 240 247 263 285 315 310 367 388 421* 257 295 326 276 260 263 197 177 165 151Hotele w trakcie kategoryzacji . . . . . . 159 172 148 119Motele 102 120 135 130 116 118 120 132 116 116Pensjonaty 372 433 532 499 409 307 287 260 241 238Inne hotelowe . . . . . . . . 580 615Obiekty wyspecjalizowane 522 556 720 716 720 710 701 718 693 678Zakłady uzdrowiskowe . . 140 146 140 130 125 127 132 137Schroniska 94 96 102 89 83 80 66 66 59 49Ośrodki szkoleniowo-wypoczynkowe 428 460 478 481 497 500 510 525 502 492Pozostałe obiekty zakwaterowania zbiorowego 5 994 5 826 5 590 6 050 5 649 5 512 4 871 4 851 4 140 3 845Zesp. ogólnodostępnych domków turystycznych 419 430 491 539 514 439 394 367 349 315Campingi 232 228 250 224 171 175 149 139 138 136Pola biwakowe 433 432 421 427 339 300 267 280 259 247Schroniska młodzieżowe 552 547 546 510 457 427 415 388 75 74Szkolne schroniska młodzieżowe . . . . . . . . 331 329Domy wycieczkowe 239 234 233 201 179 146 123 103 84 78Domy pracy twórczej 58 59 57 50 56 52 48 48 48 47Ośrodki wczasowe 3 004 2 881 2 617 2 293 2 079 1 886 1 701 1 625 1 510 1 391Ośrodki kolonijne 245 266 289 266 245 218 194 191 179 143Obiekty wypoczynku sob.-niedz. 145 144 129 99 90 79 72 67 57 47Inne niesklasyfikowane 667 605 557 1 441 1 519 1 790 1 508 1 643 1 110 1 038Prywatna baza noclegowa 3 312 4 221 5 551 5 245 808 1 073 898 . . .Kwatery prywatne 3 312 4 221 4 943 4 490 . . . . . .Kwatery agroturystyczne . . 608 755 808 1 073 898 . . .Źródło: www.intur.com.plZ tab. 1. wynika, że od lat 90. XX wieku następuje spadek ogólnej liczba obiektównoclegowych w Polsce. Taka sytuacja jest wynikiem zaistnienia wielu czynników, takich jakintensyfikacja budowy jednych rodzajów obiektów (np. hoteli i obiektów typu hotelowego),przekwalifikowania się jednych rodzajów obiektów w inny rodzaj w inny (schroniskamłodzieżowe w szkolne schroniska młodzieżowe), lub następuje likwidacja konkretnychrodzajów obiektów w związku z niską jakością oferowanych usług lub tez spadkuzainteresowania ich usługami ze strony klientów (ośrodki wczasowe, campingi, schroniskamłodzieżowe, ośrodki kolonijne). Największy spadek liczby obiektów noclegowych możnazaobserwować przypadku ośrodków wczasowych, a największy - w przypadku hoteli. Wiążesię to z faktem, że ośrodki wczasowe były podstawą funkcjonowania turystykiwypoczynkowej socjalnej przez 1989 r. Po tym roku działalność hotelarska zostałaurynkowiona, co spowodowało, że funkcjonowanie obiektów noclegowych zaczęło sięopierać na kalkulacji ekonomicznej tj. nierentowne obiekty nie miały i nie mają racji bytu wwolnokonkurencyjnej gospodarce. Z kolei hotele to obiekty, które gwarantują ichwłaścicielom większą zyskowność oraz w mniejszym stopniu uzależnione są od zjawiska4

sezonowości, w szczególności jeśli łączy się udzielanie gościny z wykorzystanie konkretnejatrakcji turystycznej lub funkcjonalności obiektu noclegowego np. hotele w obiektachzabytkowych.Ustawa o usługach turystycznych z 29 sierpnia 1997 roku 4 oraz Rozporządzenie 5Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 19 sierpnia 2004 r. w sprawie obiektów hotelarskich iinnych obiektów, w których są świadczone usługi hotelarskie określa następujące rodzajeobiektów hotelarskich:• hotele – obiekty posiadające co najmniej 10 pokoi, w tym większość miejsc w pokojachjedno- i dwuosobowych, świadczące szeroki zakres usług związanych z pobytemklientów;• motele – hotele położone przy drogach, zapewniające możliwość korzystania z usługmotoryzacyjnych, dysponujące parkingiem; rozszerzając to pojęcie można stwierdzić, żemotel powinien przede wszystkim zapewnić nocleg, możliwość zaparkowania pojazdu(względnie garażowania) w bezpośrednim sąsiedztwie pomieszczania noclegowego; wofercie obsługowej motelu powinien znajdować się bar samoobsługowy lub restauracja,stacja paliw, stacja obsługi technicznej, sklep lub sklepy; im szerszy zakres obsługowypotencjalnego turysty, tym pełniejsza jego obsługa oraz wzrost opłacalności prowadzeniatakiego biznesu;• pensjonaty – obiekty posiadające co najmniej 7 pokoi, świadczące dla swoich klientówcałodzienne wyżywienie;• kempingi – obiekty strzeżone, umożliwiające nocleg w namiotach i przyczepachsamochodowych, domkach turystycznych lub innych obiektach stałych oraz przyrządzanieposiłków i parkowanie samochodów;• domy wycieczkowe – obiekty posiadające co najmniej 30 miejsc noclegowych,dostosowane do samoobsługi klientów oraz świadczące minimalny zakres usługzwiązanych z pobytem klientów;• schroniska młodzieżowe – obiekty przeznaczone do indywidualnej i grupowej turystykimłodzieżowej, dostosowane do samoobsługi klientów;• schroniska – obiekty zlokalizowane poza obszarami zabudowanymi, przy szlakachturystycznych, świadczące minimalny zakres usług związanych z pobytem klientów;4 Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 roku o usługach turystycznych. Dz. U. z 2004 r. Nr 223, poz. 2268, Nr 273 poz.2703, z 2005 r. Nr 175, poz. 1462.5 Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 19 sierpnia 2004 r. w sprawie obiektów hotelarskich iinnych obiektów, w których są świadczone usługi hotelarskie. Dz. U. z 2004 r. Nr 188, poz. 1945.5

• pola biwakowe – obiekty niestrzeżone, umożliwiające nocleg w namiotach.Dziewiątym rodzajem obiektów według wspomnianej Ustawy są inne obiekty, wktórych są świadczone usługi hotelarskie o ile spełniają one minimalne wymagania co dowyposażenia, a także wymagania sanitarne, przeciwpożarowe oraz inne określone odrębnymiprzepisami. Definicja ustawowa określa usługi hotelarskie jako krótkotrwałe, ogólniedostępne wynajmowanie domów, mieszkań, pokoi, miejsc noclegowych, a także miejsc naustawienie namiotów lub przyczep samochodowych oraz świadczenie, w obrębie obiektu,usług z tym związanych. Takie podejście do badanego problemu wskazuje, że usługamihotelarskimi są nie tylko usługi zapewnienia noclegu, ale także inne usługi, które sąświadczone w ramach obiektów hotelarskich takie, jak usługi gastronomiczne, kulturalnorozrywkowe,parkingowe itp. Należy jednak odnieść się krytycznie do powyższej definicji,która do usług hotelarskich niesłusznie zaliczyła wynajmowanie domów i miejscnoclegowych. Jest to sprzeczne z późniejszymi zapisami tejże ustawy, która wyraźnie określarodzaje obiektów hotelarskich. Wynajmowanie domów oraz mieszkań jest domeną właścicielikwater prywatnych oraz agroturystycznych, którzy bardzo często stanowią skład bazyuzupełniające (parahotelarskiej), a niekiedy nawet konkurencyjnej wobec oferty usługowejprzedsiębiorstw hotelarskich. Pośrednią formą wynajmowania miejsc noclegowych whotelach i kwaterach prywatnych, a nie ujęte w powyższej ustawie, jest tzw. timesharing 6 ,który polega na wykupywaniu przez zainteresowane osoby praw do użytkowania domów iapartamentów, które mogą być wykorzystywane w celach turystycznych przez nabywców wciągu następnych kilkunastu lat. Zgodnie z tą ustawą, która w polskim prawodawstwieturystycznym jest najważniejszym aktem normatywnych regulującym stosunki zachodzące napolskim rynku turystycznym, usługi hotelarskie są jednym z elementów składowych usługiturystycznej, obok usług przewodnickich oraz wszystkich innych świadczonych turystomkrajowym i zagranicznym przez podmioty turystyczne.Terminologicznie hotelarstwo wywodzi się od hotelu, jako najbardziej uniwersalnegoobiektu świadczącego usługi hotelarskie. Terminem hotel, który wszedł do języka polskiego zjęzyka francuskiego, początkowo określano rezydencje szlachty i wybitnych osobistości,urzędy pocztowe oraz siedziby władz miejskich, gdzie m.in. goszczono przyjezdnych.6 Timesharing jest umową zawieraną między nabywcą a wynajmującym i nie dotyczy konkretnego obiektu, tylko większejliczby domów wakacyjnych i apartamentów. Pozwala ona osobom zainteresowanym tą formą spędzania urlopów na wybórróżnych miejsc wypoczynku. Timesharing jako sposób wynajmowania miejsc noclegowych pojawił się po raz pierwszy weFrancji pod koniec lat sześćdziesiątych XX wieku, a szczególny wzrost popularności nastąpił w latach dziewięćdziesiątychXX wieku. W teorii ekonomiki hotelarstwa timesharing jest określany również jako swoista formę hoteli apartementowych,które są formą pośrednią między typowym hotelem a budynkiem z wynajmowanymi mieszkaniami. D. Ambrożuk: Umowatimesharingu. Zeszyt Naukowy Uniwersytetu Szczecińskiego nr 332, Szczecin 2002, s. 159-169.6

Dopiero kiedy podróże, powodowane różnymi celami, stawały się powszechne – tj. w XIXwieku – pojęciem hotel objęto zajazdy o wyższym poziomie komfortu, usytuowane wcentrum miasta 7 .Międzynarodowy słownik turystyczny podaje, że hotel to zakład, w którym podróżnimogą w zamian za wynagrodzenie skorzystać z noclegu i zazwyczaj także z wyżywienia.Hotele są sklasyfikowane w różnych kategoriach, odpowiednio do stopnia luksusu i wygody 8 .C. Witkowski zauważa, że niezależnie od zapisów ustawodawcy hotel jestpowszechnie definiowany jako budynek mieszkalny przeznaczony i przygotowany doczasowego pobytu gości. Definicję tę można rozbudowywać, uzupełniać, rozszerzać, tak jakrozszerza się zakres usług oferowanych przez hotele o gastronomię, rekreację, wypoczynek,sport, usługi osobiste (kosmetyczne, fryzjerskie), handel, obsługę ruchu turystycznego,organizację narad, szkoleń, obsługę zjazdów itd 9 .Współcześnie w Polsce przyjęto, że hotel to ogólnodostępny zakład, w którympodróżni za z góry określoną opłatą mogą otrzymać nocleg i wyżywienie, a co najmniejnocleg i śniadanie. Omawiany termin jest niejednoznaczny zarówno w rozumieniu XIXwiecznym,jak i aktualnym, co w dużej mierze jest spowodowane ciągłością zmian. Ostatniedziesięciolecia XX wieku to okres szczególnie dynamicznego rozwoju hotelarstwa na całymświecie, przejawiającego się m.in. w powstawaniu nowych typów obiektów noclegowychoraz większej specjalizacji hoteli tj. przejście od uniwersalnych w kierunku obsługikonkretnych grup odbiorców usług hotelarskich (np. hotele uzdrowiskowe, biznesowe,konferencyjne, wypoczynkowe, przy portach lotniczych) 10 . Hotele z pośród współczesnejbazy noclegowej można uznać za najbardziej uniwersalne obiekty noclegowe z powodu ich:• lokalizacji tj. brak wyraźnego ograniczenia lokalizacyjnego w przypadku działalnościhoteli w porównaniu z innymi obiektami noclegowymi, których specyfikę działalnościhotelarskiej determinuje właśnie lokalizacja np. motele, ośrodki wczasowe, boatele;• wszechstronności świadczenia usług tj. hotele zaspokajają praktycznie wszystkie potrzebynoclegowe swoich klientów; inne rodzaje obiektów noclegowych z różnych przyczynograniczają zakres usług hotelarskich najczęściej do tych podstawowych np. tylkozapewnienie noclegu czy też noclegu wraz z wyżywienie;7 J. Witulska: Zarys ekonomiki i organizacji hotelarstwa. Gdańsk 1992, s. 9.8 Dictionnaire Touristique International. Edition Francaise. Monte Carlo 1969, za M. Turkowski: Marketing usłughotelarskich. PWE, Warszawa 1997, s. 13.9 C. Witkowski: Kierowanie przedsiębiorstwem hotelarskim. Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w WarszawieWarszawa 1998, s. 5.10 J. Witulska: Zarys…, op. cit., s. 9.7

• znaczenia i wzrastającym udziale w całym potencjale usługowym ogólnodostępnejturystycznej bazy noclegowej; hotele jako obiekty turystyczne stanowią najatrakcyjniejsząpod względem standardu oraz ewentualnych przychodów formę działalności noclegowej;mimo dużych kosztów budowy hoteli, tego typu obiektów najwięcej się buduje;• dominująca rola w obsłudze gości zagranicznych tj. szczególnie ze względu na oferowanystandard obsługi oraz zakres świadczonych usług, a niekiedy dogodną lokalizację,szczególnie w miastach;• wywieranie wpływu na standard usług hotelarskich; to hotele najczęściej są tymipodmiotami, które wypracowują i wprowadzają określone standardy obsługi, na którychswoje funkcjonowanie wzorują inne rodzaje obiektów noclegowych i hotelarskich 11 .W literaturze przedmiotu można się spotkać z różnymi klasyfikacjami hoteli. A.Kowalczyk 12 klasyfikuje hotele według ich przeznaczenia (cel pobytu) oraz typu klienta.Podział hoteli według ich przeznaczenia pozwala wyróżnić następujące ich rodzaje:• hotele biznesowe (zwane również miejskimi), lokalizacja - duże i średnie miasta; zobiektów tych korzystają głównie osoby podróżujące w celach służbowo-handlowych;mają wyższy wskaźnik wykorzystania pokoi oraz całoroczne wykorzystanie brakwyraźnych sezonów w skali rocznej);• hotele rezydencyjce (inaczej wypoczynkowe) – lokalizacja – tereny o wysokich walorachturystycznych (wysoka atrakcyjność turystyczna); z obiektów tego typu korzystają przedewszystkim podróżujący w celach wypoczynkowych (często z rodzinami;• hotele uzdrowiskowe – lokalizacja – najczęściej w miejscowościach o wysokich walorachturystycznych, w pobliżu miejsc występowania wód mineralnych i leczniczych, wrejonach o leczniczych właściwościach mikroklimatu, w strefach nadmorskich iuzdrowiskowych,• hotele tranzytowe – są przygotowane do przyjmowania m.in. gości zmotoryzowanych;lokalizacja – wzdłuż ciągów komunikacyjnych (autostrad, dróg szybkiego ruchu), wpobliżu lotnisk, portów, dworców kolejowych itp.; zbliżona formą funkcjonalną są motelei zajazdy;• hotele kongresowe (konferencyjne) – specjalizują się w organizacji konferencji,kongresów zjazdów, posiadają odpowiednio przygotowane sale konferencyjne, zapleczerekreacyjno-rozrywkowe, gastronomiczne; najczęściej zlokalizowane w dogodnych11 M. Grabiszewski: Wstęp do hotelarstwa. Wyższa Pomorska Szkoła Turystyki i Hotelarstwa w Bydgoszczy,Bydgoszcz 1988, s. 8.12 A. Kowalczyk: Geografia hotelarstwa. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2001, s. 71-96.8

punktach komunikacyjnych; specyficznym rodzaje tego typu hoteli są hotele biznesowokonferencyjne,bardzo często zlokalizowane w centrach miast oraz w pobliżu lotnisk;• hotele-kasyna – są to obiekty hotelowo-konferencyjno-hazardowe, które główny kierunekdziałania opierają na funkcjonowaniu na ich terenie kasyn (najczęściej jest to główneźródło ich dochodu); obiekty te są lokalizowane w miejscowościach słynących zuprawiania hazardu; usługi noclegowe i gastronomiczne stanowią najczęściejuzupełnienie oferty hazardowej takiego hotelu;• hotele apartamentowi – jest to forma pośrednia między typowym hotelem a budynkiem zwynajmowanymi mieszkaniami; w obiektach tych występuje rotacja klientów, częstonależą do jakiegoś systemu hotelowego, natomiast występuje brak wyraźnego zapleczagastronomicznego oraz jest ograniczona liczba personelu obsługującego.Podział hoteli według typu klienta pozwala wyróżnić następujące obiekty:• hotele dla odwiedzających aglomeracje miejskie i duże miasta – hotele miejskie;• hotele tranzytowe;• hotele turystyczne (wypoczynkowe, rezedencyjne);• hotele kongresowe;• hotele uzdrowiskowe.Inne kryteria podziału, które można zidentyfikować to np. przyznana kategoria (wPolsce można wyróżnić pięć rodzajów hoteli od 1 do 5 gwiazdek), wielkość - od obiektówliczących kilka pokoi (w Polsce to min. 10 pokoi) do obiektów liczących kilkaset i więcejpokoi (rekordzista ma ponad 6 tys. pokoi), zakres świadczonych usług (np. typu B&B, zkompleksową obsługą) cena w stosunku do oferowanego komfortu obsługi, okresfunkcjonowania (czyli te, które funkcjonują tylko w sezonie turystycznym oraz te, którefunkcjonują przez cały rok – stałe i sezonowe).Innymi stałymi i sezonowymi obiektami noclegowymi wykorzystywanymi do celównoclegowych we współczesnej turystyki, a jednocześnie nie podlegające oficjalnej ustawowejklasyfikacji są boatele, flytele, rotele, domy wczasowe i ośrodki wypoczynkowe, kwateryprywatne i pokoje gościnne, specjalne obiekty typu hotelarskiego (baza parahotelarska),obiekty zakwaterowania indywidualnego, obiekty wykorzystywane na cele hotelarskieturystyki.Boatel to domek turystyczny na jednostce pływającej (np. łodzi, barce, tratwie, statku)mogący poruszać się za pomocą wioseł, żagli, motoru. Boatele zapewniają zazwyczaj nocleg,żywienie oraz dostęp do urządzeń sanitarno-higienicznych. We współczesnym9

zagospodarowaniu turystycznym można spotkać różnego rodzaju sposoby zagospodarowaniajednostek pływających na cele noclegowe turystyki. Występuje w tym przypadku tzw.zjawisko autonomizacji celów, które polega na tym, że statek lub inna jednostka pływającajest wykorzystywana co innych celów niż cel podstawowy, to jest transport ludzi lub towarówdrogą wodną. Niektóre jednostki pływające są tak budowane lub przerabiane, aby mogłysłużyć jako pierwsze lub drugie domy. Jednostki pływające wykorzystywane do celównoclegowych turystyki z reguły są na stałe przytwierdzone do nabrzeża i rzadkowykorzystywane do przemieszczania się. W wielu miejscowościach nadmorskich i tych, któremają dostęp do wody (rzeki, jeziora) boatele są dodatkowym sposobem rozszerzaniamożliwości noclegowych danej miejscowości oraz same w sobie stanowią atrakcję pobytową(turystyczną) np. nocleg w namiocie na łodzi lub tratwie.Flytel jest odmianą motelu usytuowanego przy lub w pobliżu lądowisk turystycznychw raz z niezbędnymi urządzeniami, taki jak hangary lotnicze, warsztaty itp. Odmianą flyteli obardziej rozbudowanej formule funkcjonowania, będące najczęściej hotelami są hotele przylotniskach zlokalizowane w portach lotniczych, przy czym obiekty te służą jako najczęściejjako uzupełnienie oferty przewozowej towarzystw lotniczych oraz zwiększają funkcjonalnośćprzewozową portów lotniczych.Rotel jest albo wieloosobowa przyczepa z miejscami noclegowymi w kabinach oukładzie zbliżonym do wagonów sypialnych, doczepiana do autokarów (jako zestaw autobusuz przyczepą noclegową służącą do obsługi dalekobieżnego ruchu turystycznego), albo jest tojedno lub dwuosobowy autobus, który jest tak skonstruowany, że posiada specjalne miejscanoclegowe lub też fotele, które można rozkładać i robić z nich docelowo miejsca do leżenialub spania. Rotel oprócz funkcji transportowej oraz noclegowej powinien zapewniaćodpowiednie oświetlenie elektryczne, wentylację, izolację termiczną i akustyczna orazpomieszczenie sanitarno-higieniczne.Domy wczasowe i ośrodki wypoczynkowe są obiektami noclegowymizlokalizowanymi w atrakcyjnych miejscowościach turystyczno-wypoczynkowych. Domywczasowe są domami wypoczynkowymi, które umożliwiają spędzanie urlopu rodzinnego.Ośrodek wypoczynkowy jest zespołem obiektów przeznaczony do wypoczynku pobytowego(spędzania urlopu) i może być przeznaczony do rodzin z dziećmi. W wielu przypadkach są tojedne z podstawowych rodzajów obiektów noclegowych, z których korzystają turyści docelów noclegowych w trakcie spędzania urlopu, najczęściej w sezonie turystycznym. Obiektyte nie podlegają klasyfikacji i kategoryzacji, zaliczane są do grupy tzw. innych obiektównoclegowych. Do końca lat 80. XX wieku obiekty te podlegały nadzorowi lub były10

własnością organizacji związkowych, zakładów pracy, urzędów centralnych. Przyspieszeniebudownictwa wczasowego nastąpiło w Polsce w latach 60. XX wieku, kiedy tozalegalizowano dopłaty do wczasów ze środków własnych zakładów pracy (wcześniejKonstytucja z 1952 roku dawała prawo obywatelom do zorganizowanego wypoczynku jakoświadczenia socjalnego). W latach 90. XX wieku wiele domów wczasowych oraz ośrodkówwypoczynkowych w wyniku przekształceń prywatyzacyjnych stały się własnością osóbprywatnych lub firm. Wynikało to bardzo często z faktu, że baza wczasowa ośrodkówzakładowych była zarządzana bardzo nieefektywnie, obarczając ekonomikę macierzystychzakładów. Restrukturyzacja tego obszaru polskiego hotelarstwa trwa nadal.Tego typu działalność hotelarska jest mało skomplikowana, zapewniająca turystompodstawowy standard wyposażenia i funkcjonalności. Usługowy charakter tychże obiektówogranicza się zazwyczaj do zapewniania noclegu (w pokojach 1-, 2- lub 3-osobowych),pełnego wyżywienia oraz możliwości spędzania czasu w świetlicy lub klubie. Niektóre tegotypu obiekty w celu podniesienia atrakcyjności pobytu turystów rozszerzają ofertę obsługowąpoprzez udostępnianie basenu, terenów sportowych oraz rekreacyjnych. Koreluje towypracowanym przez 1989 r. pewnego rodzaju wzorcem jakościowym wypoczynku, którystworzył Fundusz Wczasów Pracowniczych. Według tego wzorca standard pakietuwczasowego miał być skromny i całkowicie zunifikowany. Na cały sezon znana była z góryreceptura gastronomiczna, organizacja dnia wczasowego, oferta kulturalno-oświatowa,standard wyposażenia pokoi 13 .Kwatery prywatne i pokoje gościnne stanowią uzupełnienie bazy noclegowej wmiejscowościach o nasilonym ruchu turystycznym i wypoczynkowym, niekiedy stanowiącistotną jej cześć. Wynajmem kwater i pokoi zajmują się najczęściej osoby prywatne, które naczas sezonu turystycznego udostępniają turystom swoje mieszkania w części lub w całości.Dla wielu osób jest to sposób zarobienie dodatkowych pieniędzy, a dla turystów możliwośćskorzystania z taniego zakwaterowania. W większości przypadków tego typu obiektyzapewniają podstawową ofertę usługową ograniczającą się do zapewniania miejsca lubpomieszczenia do spania, pomieszczenia sanitarnego oraz miejsca do przygotowaniasamodzielnego posiłków. Wyposażenie pokoju oraz przygotowanie pomieszczeń dla turystówprzed i trakcie sezonu turystycznego należy do obowiązków właściciela mieszkania lubkwatery. Najczęściej tego typu obiekty nie podlegają żadnej klasyfikacji a liczba kwater ipokoi gościnnych w danej miejscowości jest określana tylko w przybliżeniu. Przychody z13 Organizacja pracy w hotelarstwie. Urząd Kultury Fizycznej i Turystyki, Polskie Zrzeszenie Hoteli, Warszawa1999, s. 74-89.11

tego typu działalności turystycznej są zazwyczaj nie ewidencjonowane, a co za tym idzie nieewidencjonowani są tez sami turyści. Niski koszt wynajęcia kwatery lub pokoju jestzdeterminowany podstawowym standardem wyposażenia i obsługi turysty. Wzrost wymagańwspółczesnego turysty powoduje, że wielu kwaterodawców w standard pokoju wlicza dostępdo telewizora, radia oraz urządzeń umożliwiających przygotowanie posiłków. Zbliżonąformułę funkcjonowania do kwater prywatnych mają kwatery agroturystyczne.Specjalne obiekty typu hotelarskiego (baza parahotelarska) nie są klasycznymiobiektami hotelarskimi, mimo że świadczą usługi typu hotelarskiego. Specyfiką ichfunkcjonowania jest to, że nie prowadzą one działalności, której głównym celem jest odpłatneudzielanie gościny. Obiekty parahotelarskie dzielą się na stałe i ruchome. Przykładami stałychobiektów parahotelarskich, których formuła jest bardzo zbliżona do funkcjonowaniawspółczesnego turystycznego obiektu noclegowego mogą być hotele pracownicze, robotniczei asystenckie, internaty, bursy, domy studenckie, noclegownie kolejowe. Dalszą grupąobiektów parahotelarskich, których funkcjonowanie opiera się na zapewnieniu noclegu orazinnych usług lub świadczeń uzupełniających są domy emerytów i rencistów, domy dziecka,szpitale, hospicja, noclegownie dla bezdomnych, koszary wojskowe, więzienia i areszty, izbywytrzeźwień. Ruchomymi obiektami parahotelarskimi są promy, statki pasażerskie, pociągikolejowe oraz pociągi, w skład których wchodzą kuszetki i wagony sypialne, samolotydalekiego zasięgu, autobusy dalekobieżne przystosowane do korzystania z noclegu,wyżywienia oraz urządzeń sanitarno-higienicznych, rekreacyjne łodzie osobowe.Podstawowym celem obiektów ruchomych jest przemieszczanie, a więc transport osób irzeczy, natomiast usługi hotelarskie stanowią uzupełnienie celu pierwotnego i funkcjitransportowej. Specyficznymi rodzajami obiektów ruchomych, który funkcjonują wewspółczesnej turystyce jako obiekty hotelarskie są wycieczkowce, które można określić jakopływające hotele. W przypadku wycieczkowców przemieszczanie i transport jestuzupełnieniem oferty wypoczynkowej, z której korzystają klienci. Tak więc przemieszczaniesię w określonej przestrzeni staje się pewnego rodzaju atrakcją turystyczną urozmaicającąwypoczynek, najczęściej w luksusowych warunkach z dostępem do szerokiego wachlarzausług hotelarskich i towarzyszących. Obiekty takie są zazwyczaj samowystarczalne podwzględem turystycznym.Obiekty zakwaterowania indywidualnego zaliczane są do tego typu obiektów, któremogą być wykorzystywane na cele noclegowe współczesnej turystyki. Do nich możnazaliczyć: własne domy i obiekty mieszkalne, drugie domy (np. domki letniskowe i dacze),12

pokoje wynajęte przy rodzinie, mieszkania wynajmowane prywatnie, pokoje udostępnianenieodpłatnie krewnym lub znajomym, inne kwatery prywatne.Obiektami wykorzystywanymi na cele hotelarskie turystyki są spełniające dodatkowąrolę obiektu hotelarskiego dla potrzeb turystycznych w czasie nie wykorzystywaniapomieszczeń (w części lub całości) zgodnie z pierwotnym i podstawowym przeznaczaniem.Do takich obiektów zaliczyć należy m.in. szkoły i inne placówki oświatowe, niektóre obiektyz grupy parahotelarskie takie jak bursy, internaty, akademiki. W tego typu obiektach wokresie sezonu turystycznego organizowane są kolonie letnie, schroniska młodzieżowe, hotelestudenckie itp.Podsumowując można stwierdzić, że współczesna turystyka opiera swojefunkcjonowanie przede wszystkim na dostępie do zróżnicowanej turystycznej bazynoclegowej w miejscu docelowym wyjazdów turystów. Baza hotelarska systematycznie siępowiększa, w szczególności widoczne to jest w przypadku aglomeracji miejskich orazmiejscowości turystycznych. Statystyki międzynarodowe w zakresie turystyki i hotelarstwawskazują na systematyczny rozwój ruchu turystycznego oraz ilościowo-jakościowy rozwójbazy noclegowej. Te dwa zjawiska są ze sobą ściśle skorelowane. Mimo dużej różnorodnościobiektów noclegowych, w tym hotelarskich we współczesnej turystyce, zasadniczą treścią ichfunkcjonowania pozostaje wspólny „mianownik”, a mianowicie udzielanie gościny orazzaspokajanie potrzeb osób podróżujących (przede wszystkim turystów) pod względemzapewnienia wygody oferowanych urządzeń noclegowych (zwłaszcza łóżka jakonajważniejszego wyposażenia każdego pokoju obiektu noclegowego), komfortu pobytu (np.akustycznego, sanitarno-higienicznego), wysokiej jakości spożywanych posiłków,odpowiednio przygotowanego personelu. Współczesne hotelarstwo stale dostosowuje sięnowych potrzeb turystycznych swoich potencjalnych klientów, tworząc nowe formyudzielania gościny, czego przykładem są boatele, flytele, rotele, obiekty wykorzystywane nacele hotelarskie turystyki w czasie sezonu turystycznego itp.Profile and classification of more important accommodation compounds(Polish conditioning)SummaryThe paper presents problems connected with the profile and classification ofaccommodation buildings and facilities in the tourism market. More countries have their ownhotel classification systems. Today’s travellers, in many parts of the world, are offered a13

variety of accommodation alternatives ranging from luxury internationals hotels to small Bedand Breakfasts or basic youth hostels. Hotel industry is one of the basic element of tourismservices. It is important to create practical system of classifying hotels and other types ofaccommodations into different levels of quality. Basic conditions of the development ofcontemporary tourism is creations a suitable structure of hotel base. There are a lot ofdifferent type of accommodation in the contemporary tourism market: airports hotels, city andcommercial hotels, congress hotels, health spa, motels, resorts hotels, holiday villages,boarding houses, youth hostels, Bed and Breakfasts, campsites, boatels, flytels. Other types ofmoderately priced accommodation are: guest houses, inns, farmhouses.Translated by Daniel Szostak14

Anna TokarzKatedra Zarządzania TurystykąWydział Zarządzania i Ekonomiki UsługUniwersytet SzczecińskiWYKORZYSTANIE INTERNETU W PROCESIE REKRUTACJIPRZEZ PRZEDSIĘBIORSTWA TURYSTYCZNE1. WstępTurystyka należy do tych gałęzi gospodarki, których efektywne funkcjonowanieopiera się przede wszystkim na pracujących w niej ludziach. Przedsiębiorstwa turystycznew coraz większym stopniu uświadamiają sobie fakt, że o ich sukcesie rynkowym decydujeodpowiednie zarządzanie zatrudnionymi pracownikami. Jednym z najważniejszych etapówimplementacyjnych zarządzania personelem w przedsiębiorstwie turystycznym jestrekrutacja. Prawidłowo przeprowadzona rekrutacja pozwala bowiem na wstępne pozyskanienajlepszych kandydatów z punktu widzenia przedsiębiorstwa, spośród których dokonuje sięwyboru osób o największym potencjale intelektualnym i emocjonalnym.Dzięki postępowi technicznemu, który umożliwił powszechne zastosowanienowoczesnych technik pozyskiwania i przetwarzania danych, na niespotykaną dotąd skalęrozszerzyły się sposoby kontaktu przedsiębiorstw turystycznych z otoczeniem, takżew zakresie pozyskiwania kandydatów do pracy. Wśród instrumentów rekrutacji zyskują naznaczeniu media interaktywne, zwłaszcza Internet (zob. tabela 1).Tabela 1. Wykorzystanie technik informatycznych w procesie rekrutacji przezprzedsiębiorstwa w Polsce w latach 2001-2005Nazwa metody 2001 2002 2003 2004 2005Intranet - 46,9 45,2 66,6 52,4Internet 61,0 84,4 71,0 85,7 80,9Źródło: B. Urbaniak, P. Bohdziewicz: Zarządzanie zasobami ludzkimi – kreowanienowoczesności. Raport 2005. Instytut Pracy i Spraw Socjalnych. Warszawa 2005, s. 44.Jak wynika z badań przeprowadzonych na zlecenie Instytutu Pracy i Spraw Socjalnyche-rekrutację stosuje już ponad 80% przedsiębiorstw w Polsce.1

2. Istota i rodzaje rekrutacjiRekrutacja jest procesem, w którym przedsiębiorstwo w aktywny sposób podejmujedziałania mające na celu wyszukanie kandydatów do pracy. Celem rekrutacji jest zebraniedostatecznej grupy kandydatów, spośród których kierownicy będą mogli wybrać potrzebnychim wykwalifikowanych pracowników.Proces rekrutacji obejmuje:• przygotowane oferty pracy, która zostanie zaprezentowana potencjalnym kandydatom;• wstępną analizą rynku pracy (wewnętrznego lub zewnętrznego) w celu ustaleniazakresu rekrutacji tj. czy ma ona być nieograniczona (szeroka), czy też ograniczonado jednego segmentu rynku pracy (wąska);• skierowanie oferty pracy na dany rynek pracy (plasowanie oferty pracy);• przyjmowanie zgłoszeń od osób zainteresowanych ofertą (kandydatów). 1Przedsiębiorcy turystyczni, poszukując pracowników, wykorzystują wewnętrzny orazzewnętrzny rynek pracy. Wewnętrzny rynek pracy stanowią osoby zatrudnionew przedsiębiorstwie turystycznym, które pragną awansować, zmienić stanowisko lubprzekwalifikować się. Zaletą rekrutacji wewnętrznej jest wzajemna znajomość pracodawcyoraz kandydata. Rekrutacja taka stanowi element motywacyjny dla pracowników, którzydzięki właściwej pracy, mają realną szansę na awans, pracodawcom zaś stwarza możliwośćlepszego wykorzystania kwalifikacji pracowników. Rekrutacja wewnętrzna wprowadzaw firmie element pozytywnej rywalizacji.Rekrutacja zewnętrzna oznacza pozyskiwanie pracowników z zewnętrznego rynkupracy (tj. poza przedsiębiorstwem turystycznym). W zależności od specyfiki stanowiskapracy, na które poszukiwany jest pracownik rekrutacja może być adresowana do szerokiegokręgu odbiorców w ramach tzw. rekrutacji szerokiej lub wąskiego grona specjalistóww ramach tzw. rekrutacji segmentowej (wyspecjalizowanej). Każde z wymienionychrozwiązań ma swoje wady i zalety 2 .Z jednej strony poszukiwanie pracowników w całym marketingowym otoczeniuprzedsiębiorstwa turystycznego jest droższa, gdyż większa liczba osób, które zetknęły sięz informacją o naborze pracowników oznacza również większą liczbę kandydatów, jacypozytywnie odpowiadają na komunikat rekrutacyjny firmy. Z reguły w praktyce okazuje się,1 Z. Pawlak: Personalna funkcja firmy. Poltext, Warszawa 2003, s. 140-1412 A. Baruk: Marketing personalny jako instrument kreowania wizerunku firmy. Difin, Warszawa 2006, s. 80.2

że znaczna część spośród nich nie spełnia jednak wymagań stawianych przed poszukiwanąosobą, co zmusza przedsiębiorstwo do rozpatrzenia znacznie większej liczby podań.Z drugiej strony coraz większego znaczenia nabierają szeroko rozumiane zdolnościpotencjalnego pracownika, jego kreatywność, chęć i umiejętność ciągłego uczenia się, profilpsychologiczny. Są one często wyżej cenione niż zdobyte wykształcenie. W wieluprzypadkach jednak określone predyspozycje i zdolności pozostają nieuświadomionei dopiero profesjonalnie przeprowadzona rekrutacja pozwala na odkrycie najwartościowszychkandydatów posiadających największy potencjał twórczy i intelektualny. Nie byłobyto możliwe w trakcie rekrutacji segmentowej, która skierowana jest do ściśle wybranegosegmentu rynku pracy, co zawęża krąg poszukiwań potencjalnych członków organizacji.Bez względu na to, jaką formę rekrutacji wybierze przedsiębiorstwo turystyczne, w jejprocesie może zastosować Internet, za pośrednictwem którego może docierać z ofertązatrudnienia do potencjalnych kandydatów na zewnętrznym lub wewnętrznym rynku pracy.Znaczenie Internetu w działaniach rekrutacyjnych przedsiębiorstwa jest tym większe,w im większym stopniu społeczeństwo dysponuje dostępem do sieci. Internet jako mediumpromocyjne charakteryzuje się szerokimi perspektywami. W 2000 roku było w Polsce(według badań TNS OBOP) 5,2 mln internautów 3 . Liczba ta szybko wzrasta i w 2005 rokusięgnęła 9,2 miliona użytkowników 4 . Tworzy się więc ogromne uniwersum ludzi aktywniekorzystających z informacji dostępnych w Internecie, a więc będących potencjalnymiodbiorcami treści internetowych ogłoszeń rekrutacyjnych.3. Internetowe formy rekrutacji i ich zaletySieć www daje pracodawcy wiele możliwości, których nie mogą zapewnić inne media.Pierwszą z nich jest szybkość - ofertę pracy można umieścić w ciągu kilku, kilkunastugodzin. Dzięki portalom współpracującym z danym serwisem, w jednej chwili różnorodnegrupy użytkowników mogą przeglądać te same oferty nawet na kilkudziesięciu różnychstronach www. Wyszukiwarki ofert umieszczone na stronach tematycznych zapewniająprecyzję dotarcia do właściwego odbiorcy. W e-ogłoszeniu - oprócz podstawowychinformacji teleadresowych - umieszcza się link do strony pracodawcy. Sprawia to, że aplikant3 R. Nowacki, M. Strużycki: Reklama w przedsiębiorstwie. Difin, Warszawa 2002, s.237.4 Raport z badania NetTrack, realizowanego przez MillwardBrown SMG/KRC w okresie listopad 2005- styczeń2006 za: http://www.internetstandard.pl/news/ .3

może natychmiast zapoznać się ze specyfiką firmy - a to z kolei wpływa także narozpoznawalność marki.Kiedy przedsiębiorstwo turystyczne poszukuje pracownika, może swoją ofertęumieścić w jednym z wiodących portali rekrutacyjnych. Najpopularniejsze portale prezentujetabela 2.Tabela 2. Wykaz największych w Polsce portali rekrutacyjnychNazwa portalu Liczba użytkowników(real users)Odsłony Zasięgw %1. Pracuj.pl 653 567 15 336231 6,212. Gazeta.pl- Praca 597 314 5 273 62 5,673. Wirtualna Polska -Praca 401 086 7 745 619 3,814. Onet. pl - Praca 318 609 3 456 467 3,035. Gratka.pl /praca 297 492 7 859 149 2,836. Jobpilot.pl 170 052 2 856 490 1,617. Interi.pl- Praca 156 059 1 830 684 1,488. Praca.money.pl 138 827 1 191 099 1,329. Hrk.pl 137 266 1 436 136 1,3010. Wakaty.com.pl 105 693 1 416 735 1,00Źródło: http://www.internetstandard.pl/news/Zainteresowanie pracodawców rekrutacją internetową rośnie nie bez powodu. Badaniafirmy ACNielsen wskazują, że obecnie aż 85% korzystających z Internetu Polaków w wieku25-40 lat szuka w sieci pracy 5 . Badania konsultantów Communication Partners (właścicielaportalu „pracuj.pl”) wykazały, że – w 2004 roku o jeden wakat za pomocą internetu ubiegałosię średnio 108 osób (dla porównania w 2002 roku było ich tylko 31) 6 . Wszystko to sprawia,że liczba ogłoszeń rekrutacyjnych, dostępnych w Internecie, rośnie bardzo szybko.Przykładowo, w serwisie Pracuj.pl w I kwartale 2005 roku pojawiło się 8 344 internetowychogłoszeń rekrutacyjnych, a w II kwartale aż o połowę więcej (tj. 12 476 ofert).Przykład ogłoszenia rekrutacyjnego zamieszczonego przez przedsiębiorstwoturystyczne w Internecie przedstawia rysunek 1.5 http://www.pracuj.pl/MojPracuj6 http://www.praca.egospodarka.pl/4

Jesteśmy czołowym organizatorem turystyki w Europie. Również w Polsce nasza pozycja stale rośnie. Nasz nadrzędny cel tonajwyższa jakość, dotyczy to również naszych pracowników. W związku z dynamicznym rozwojem naszej firmy,poszukujemy pracownika, który mógłby podjąć pracę w centrali TUI Poland Sp. z o.o. w Warszawie na stanowisku:Specjalista ds. Obsługi Klienta(dział reklamacji)Od kandydatów oczekujemy:• doświadczenia w dziale obsługi klienta (warunek konieczny)• bardzo dobrej znajomości języka niemieckiego• doświadczenia w branży turystycznej (mile widziane)• odporności na stres• samodzielności w działaniuOferujemy: ciekawą i odpowiedzialną pracę oraz możliwości rozwoju zawodowego w stabilnej międzynarodowej firmieZainteresowane osoby prosimy o przesłanie CV oraz listu motywacyjnego z zaznaczeniem stanowiska na nasz adres:rekrutacja@tui.pl lub „TUI Poland Sp. z o. o., Dział Personalny, ul. Domaniewska 41 02-672 WarszawaProsimy o dopisanie następującej klauzuli „wyrażam zgodę na przetwarzanie moich danych osobowych dla potrzebniezbędnych dla realizacji procesu rekrutacji (zgodnie z ustawą z dn. 29.08.97 roku o Ochronie Danych Osobowych Dz. UstNr 133 poz. 883)”.Rys. 1. Przykład zamieszczonego w Internecie ogłoszenia rekrutacyjnego dla pracownikabiura podróżyŹródło: http://www.pracuj.pl/OfertyPracy/Średnio na każde zamieszczone w Internecie ogłoszenie przedsiębiorca otrzymujeponad 100 kompletów dokumentów od potencjalnych kandydatów. Liczba aplikacjizgłaszanych na każde ogłoszenie publikowane w portalu rekrutacyjnym jest tylko jednymz powodów, dla których coraz więcej przedsiębiorstw, w tym także turystycznych korzystaz takiej formy poszukiwania personelu.Ważny jest również niski koszt e-rekrutacji. Jak szacuje portal Pracuj.pl, pozyskaniepracownika przez Internet jest średnio o 83% tańsze od ogłoszeń w prasie. Z raportu firmyStepstone, która przebadała efektywność różnych form rekrutacji, wynika, że umieszczeniew prasie ogłoszenia o analogicznej skuteczności kosztowałoby 8–10 razy więcej. Koszt takiejrekrutacji w Polsce wynosi od 200 zł do 700 zł, a na przykład średniej wielkości ogłoszenierekrutacyjne zamieszczone w gazecie z ofertami pracy trzeba wydać od 4 do 8 tys. zł(w zależności od wielkości ogłoszenia i udzielonych rabatów) 7 .Oprócz liczby nadesłanych CV i niskiego kosztu rekrutacji ważna jest również jakośćprzychodzących aplikacji, czyli stopień dopasowania do danej oferty pracy.7 http://www.pracuj.pl/MojPracuj5

Praca w turystyce wymaga odpowiedniego wykształcenia i starannego przygotowania.Konieczna jest znajomość języków obcych, programów komputerowych, przepisówprawnych, geografii oraz szerokiej wiedzy z socjologii i psychologii. Na uwagę zasługujefakt, że poziom wykształcenia osób poszukujących pracy przez Internet jest zdecydowaniewyższy niż przeciętna krajowa. Najwięcej kandydatów ma wykształcenie wyższe– prawie 40proc. a najmniej podstawowe. Wiele osób przysyłających swoje aplikacje deklarujeukończenie więcej niż jednej szkoły wyższej lub studiów podyplomowych. Aż 73% osóbszukających pracy w Internecie deklaruje znajomość przynajmniej jednego języka obcego.Do znajomości angielskiego przyznaje się 63% kandydatów. Na drugim miejscu jest językrosyjski – zna go jeden na czterech kandydatów. Znajomość niemieckiego deklaruje 15%kandydatów. Ponad jedna czwarta kandydatów potwierdza znajomość dwóch języków 8 .Liczba i jakość aplikacji, niski koszt dotarcia do osób poszukujących pracy i jasnosprecyzowana grupa docelowa to nie jedyne powody, by stosować e-rekrutację. Ważna jestrównież szybkość pozyskania nowego pracownika. Cały proces rekrutacyjny prowadzonyprzez Internet trwa około miesiąca, podczas gdy na szukanie pracowników w tradycyjnysposób trzeba przeznaczyć zwykle od 6 do 8 tygodni (por. tabela 3).Tabela 3 Szybkość odpowiedzi na zamieszczone w Internecie ogłoszenieTermin odpowiedzi na ogłoszenie rekrutacyjne Przeciętnazamieszczone w Internecieliczbaaplikacjiw dniu zamieszczenia ogłoszenia w Internecie 2w pierwszym tygodniu po ogłoszeniu 17w drugim tygodniu po ogłoszeniu 50-60w trzecim tygodniu po ogłoszeniu 20Źródło: opracowanie własne na podstawie http://www.praca.egospodarka.pl/Jak wynika z tabeli 3 pierwsze dwie osoby chętne do pracy odpowiedzą jeszcze tegosamego dnia, w którym zostanie opublikowane ogłoszenie internetowe. W pierwszymtygodniu zgłasza się przeciętnie siedemnastu kandydatów. Kluczowy jest natomiast drugitydzień: wtedy przedsiębiorstwa otrzymują przeciętnie od 50 do 60 % aplikacji.Współpraca z firmą e-rekrutacyjną nie polega tylko na umieszczeniu swojegoogłoszenia w Internecie, istnieje także możliwość dostępu do bazy CV portalurekrutacyjnego. W tym drugim przypadku po uzyskaniu kodu dostępu do bazy danychmożna zadać komputerowi przeszukanie jej według kombinacji określonych kryteriów.8 Raport SMG/KRC listopad 2005- styczeń 2006 za: http://www.internetstandard.pl/6

Najczęściej jest ich kilkadziesiąt, włącznie z tak precyzyjnymi, jak znajomośćposzczególnych programów komputerowych czy nazwa ukończonej uczelni. W efekcietakiego wyszukiwania pracodawca otrzymuje niewiele życiorysów, ale wszystkie spełniająjego wymagania. Może oczywiście zwiększyć liczbę wyszukanych aplikacji – jednak kosztemich precyzji. Wszystko to nie trwa dłużej niż kilkanaście minut.Serwisy rekrutacyjne oferują również możliwość wykupienia – na kilka miesięcy lubrok – stałej prezentacji firmy. Tę formę pozyskiwania chętnych do pracy wykorzystuje sięw przypadku programów menedżerskich, programów praktyk wakacyjnych czy dużej akcjirekrutacyjnej na tzw. stanowiska wejściowe. W ten sposób aplikacje np. na stanowiskoaudytora w wielkich firmach doradczych albo podania o praktykę wakacyjnąprzedsiębiorstwa gromadzą bez przerwy. Raz w roku przeprowadzają ze wszystkimi chętnymirozmowy kwalifikacyjne lub assessment center i wszyscy zakwalifikowani kandydacirozpoczynają pracę w tym samym momencie roku. W prezentacji można szczegółowoprzedstawić ofertę programu menedżerskiego czy stażowego znacznie obszerniej niżw prasowym ogłoszeniu. Prezentacja może mieć formę filmu, wywiadu z dyrektorempersonalnym czy praktykantem z lat ubiegłych, artykułu prezentującego firmę, może zawieraćwykresy czy tabele. Koszt rocznej prezentacji to zwykle od kilkunastu do trzydziestu tysięcyzłotych 9 .Innym sposobem wykorzystania e-rekrutacji przez firmy jest wykupienie adresówe-mail do kandydatów zarejestrowanych w bazie portalu rekrutacyjnego i jednocześniemogących spełniać wymagania pracodawcy. Największe serwisy rekrutacyjne mają w swoichbazach nawet po kilkaset tysięcy e-maili kandydatów. Zwykle istnieje możliwość skierowaniae-maila do osób mieszkających w określonym województwie, mających preferowane przezpracodawcę doświadczenie lub wykształcenie oraz będących w interesującej nas grupiewiekowej. Taka forma e-rekrutacji znacznie podnosi jakość przychodzących w odpowiedziaplikacji. Jej cena zależy od liczby zakupionych adresów e-mail (płaci się zwykle za każdy1000 osób) oraz precyzji doboru grupy docelowej (im więcej kryteriów doboru, tym drożej).Zwykle koszt takiej usługi waha się od dwóch do pięciu tysięcy złotych.4. PodsumowanieZa pośrednictwem Internetu przedsiębiorstwa turystyczne mogą docierać z ofertązatrudnienia do potencjalnych kandydatów na zewnętrznym rynku pracy. Z tempa, w jakim9 http://www.praca.egospodarka.pl/7

e-rekrutacja przejmuje część klientów tradycyjnych firm rekrutacyjnych, można wnioskować,że będzie to w najbliższych latach jedno z najszybciej rozwijających się narzędzi zarządzaniazasobami ludzkimi. Szacuje się, że w roku 2006 wydatki firm na prowadzone kampanierekrutacyjne w ten sposób przekroczą na świecie 4 mld dolarów. Oznacza topięćdziesięciokrotny wzrost rynku w ciągu ostatnich sześciu lat, a więc wielkie możliwościznalezienia adekwatnych kandydatów przez przedsiębiorstwa turystyczne.Internet może bardzo ułatwić przedsiębiorstwu turystycznemu wybór najlepszegokandydata spośród dziesiątek lub setek, którzy przysłali aplikację. Portale rekrutacyjne budującoraz bardziej skomplikowane mechanizmy, które automatycznie oceniają wybrane elementyaplikacji: długość doświadczenia, znajomość wymaganego oprogramowania, języków obcychitp. Na podstawie zadanych kryteriów – wybierają kilkunastu najlepszych kandydatów, którepracodawca zaprasza na rozmowę kwalifikacyjną. Menedżer personalny przedsiębiorstwaturystycznego nie będzie więc tracić czasu na czytanie wszystkich CV. Te odrzucone trafiajądo bazy, być może będą wykorzystane w przyszłości 10 .E-rekrutacja ma wiele zalet, przede wszystkim szybkość, efektywność oraz mniejszekoszty dlatego powinna być coraz częściej wykorzystywana przez przedsiębiorstwa, w tymtakże turystyczne.THE USAGE OF INTERNET IN RECRUITMENT PROCESSIN TOURISM ENTERPRISESSummaryRecruitment in personnel management is of a great significance in tourismenterprises. Among recruitment instruments Internet and other interactive tools are ofgrowing importance. E-recruitment (getting new staff via Internet) has virtues galore towhich belong velocity, efficacy, and lower costs. Therefore it should be more intenselyput in practice in all enterprises also in tourism ones.Translated by Anna Tokarz10 Gazeta Prawna 2005, nr 78, s. 4.8

Jadwiga AntoszekZakład AgroturystykiAkademia Rolnicza w LublinieTURYSTYKA W ZRÓWNOWAŻONYM ROZWOJUOBSZARÓW WIEJSKICH WOJEWÓDZTWA LUBELSKIEGOWstępZrównoważony rozwój oznacza trwały, zdolny do przetrwania rozwój gospodarczy, któryumożliwiając zaspokojenie potrzeb obecnych nie ogranicza możliwości zaspokajania potrzebprzyszłych pokoleń. Wartości moralne, estetyczne i emocjonalne związane z poszanowaniemprzyrody ożywionej i nieożywionej, stały się już istotnym elementem współczesnej kultury.Uwzględnianie w działalności gospodarczej kosztów dóbr środowiskowych oraz skutkównegatywnego oddziaływania na środowisko przyrodnicze jest uznanym warunkiem przetrwaniagospodarki. Stan środowiska staje się jednym z podstawowych komponentów jakości życia. Zależąod niego w coraz większym stopniu procesy gospodarcze. Lokalne i regionalne warunkiśrodowiskowe stają się coraz bardziej istotnym, a w niektórych dziedzinach decydującymczynnikiem działalności gospodarczej. 1Problem nabiera szczególnego znaczenia w regionach o charakterze rolniczym, o pewnejutrwalonej tradycji w dziedzinie uprawy roślin i hodowli zwierząt. Ich przyszłość zależeć będzie odzachowania i umiejętnego wykorzystania walorów środowiska przyrodniczego. Regiony rolnicze,ze względu na swój charakter są słabe ekonomicznie i wymagają wsparcia finansowego wszelkichprzedsięwzięć warunkujących realizację rozwoju zrównoważonego i kształtowanie funkcjiobszarów wiejskich, a zwłaszcza rolnictwa w kierunku nadania im charakteru wielofunkcyjnego.Region lubelski włączając się w procesy przemian społeczno-gospodarczych kraju i Europystaje wobec konieczności podporządkowania priorytetowych celów zrównoważonemu rozwojowiobszarów wiejskich europejskiej rzeczywistości. Szczególne znaczenie w regionie lubelskim marolnictwo i z tego względu możliwości zrównoważonego rozwoju tych obszarów zależne są w1 M. Dudkowski: Polityka przestrzennego zagospodarowania Polski wobec globalnych megatrendów. W: Cywilizacjainformacyjna a przekształcenia przestrzeni. Zmiany strukturalne metropolii polskich. J. Kołodziejski, T. Parteka (red.),Biuletyn KPZK PAN, z.186, Warszawa 1999, s. 77-90.1

dużym stopniu od procesów zachodzących w tym dziale gospodarki. Rozdrobnienie gospodarstwrolnych i znaczne jeszcze zasoby siły roboczej na wsi wskazują na potrzebę poszukiwaniarozwiązań wymagających małej skali produkcji i znacznych nakładów pracy, a do takich należyświadczenie usług agroturystycznych. Zachowanie atrakcyjności wsi, jej specyficznego krajobrazu,tradycyjnego systemu gospodarowania i czystego środowiska pozwalają wskazać na zrównoważonąturystykę jako na możliwy kierunek aktywizacji gospodarczej wsi. 2Celem artykułu jest analiza potencjału przyrodniczego i społeczno-gospodarczegoumożliwiającego rozwój turystyki na obszarach wiejskich województwa lubelskiego. Podjętorównież próbę ukazania roli turystyki w działalności pozarolniczej gospodarstw rolnych naobszarach wiejskich województwa lubelskiego. Ważnym celem niniejszego opracowania będzierównież ukazanie agroturystyki w kontekście zrównoważonego rozwoju analizowanych obszarówwiejskich.Materiał empiryczny pracy stanowią dane Powszechnego Spisu Rolnego w 2002r.,statystyka województwa lubelskiego oraz dane uzyskane w drodze badań ankietowychprzeprowadzonych wśród ludności wiejskiej i obserwacji zagród wiejskich na terenie losowowybranych gmin.1. Atrakcyjność turystyczna obszarów wiejskichAtrakcyjność turystyczna obszarów wiejskich zależy w znacznej mierze od uwarunkowańprzyrodniczych, społeczno-ekonomicznych i kulturowych. W klasyfikacji turystycznej obszarówwiejskich S. Iwicki uznał potencjał walorów wypoczynkowych, stan zagospodarowaniaturystycznego, stopień przekształceń antropogenicznych i jakość rolniczej przestrzeni produkcyjnejza najważniejsze cechy, które mogą mieć znaczenie dla gospodarki turystycznej w warunkachwdrażania zasad zrównoważonego rozwoju. 3Obszary wiejskie województwa lubelskiego obejmują 96,2% jego ogólnej powierzchni.Należą do stosunkowo mało zdegradowanych rejonów Polski. Są atrakcyjne pod względem rzeźbyterenu, klimatu, wody, lasów, walorów krajobrazowych i kulturowych, które przyciągają turystów.Dowodem na wysokie wartości środowiska przyrodniczego jest objęcie 22,7% jego powierzchniochroną prawną. Istniejące 2 parki narodowe, 17 krajobrazowych, 17 obszarów chronionego2 J. Majewski: Turystyka wiejska – między rozwojem a ochroną dziedzictwa. W: Rozwój obszarów wiejskich wperspektywie integracji z Unią Europejską. A. Kaleta (red.), Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń 1998, s. 136.3 S. Iwicki: Turystyka w zrównoważonym rozwoju obszarów pojeziernych. ATR, Bydgoszcz 1998, s. 11.2

krajobrazu i 82 rezerwaty tworzą regionalny system obszarów chronionych, stanowiący częśćsystemu krajowego. Funkcjonują 2 rezerwaty biosfery: Międzynarodowy Rezerwat Biosfery PolesieZachodnie i Międzynarodowy Rezerwat Biosfery Roztocze, a także leśny kompleks promocyjnyLasy Janowskie.Na obszarach wiejskich w województwie lubelskim mieszka 1mln 198 tys. osób, tj.53,6%ogółu ludności województwa. Średnia gęstość zaludnienia obszarów wiejskich jest niska i wynositylko 49 osób na 1 km².Omawiane obszary wiejskie charakteryzują się rozdrobnioną siecią osadniczą. Występujądość powszechnie układy przestrzenne z rozproszoną zabudową, koloniami i przysiółkami. Biorącpod uwagę udział procentowy ludności zamieszkałej we wsiach o dominującym typie zabudowyrozproszonym, 4 w ludności ogółem, w układzie przestrzennym, można wyróżnić 5 grup gmin.Grupa o bardzo wysokim udziale, powyżej 35% obejmuje 16 gmin (8,3% ogółu gmin). Są to:Goraj, Jabłonna, Kąkolewnica Wschodnia, Kock, Kurów, Nałęczów, Ostrów Lubelski, Poniatowa,Puławy, Rossosz, Sawin, Siedliszcze, Spiczyn, Stanin, Wąwolnica, Wohyń; przy czym w gminieKock wskaźnik jest najwyższy – 64%. Wysoki udział (25,1%-35%) cechuje 10 gmin (5,1% ogółu).Skupiają się one w sąsiedztwie wyżej wymienionych i łączą się z kolejną grupą jednostek (31 gminczyli 16% ogółu) o udziałach procentowych 15,1-25%. A więc te gminy, w których najwięcejludności mieszka we wsiach o typie zabudowy rozproszonym stanowią prawie 30% ogólnej liczbybadanych jednostek. Dość dużą grupę, bo liczącą 54 gminy, tj. 27,9% ogółu, tworzą jednostki wktórych odsetek ludności wsi typu rozproszonego w ludności ogółem wynosi od 5,1 do 15%.Występują one zarówno w północnej jak i południowej części województwa. Najliczniejszą grupę(82 gminy czyli 42,5% ogółu) wyróżnia odsetek poniżej 5%; przy czym więcej takich gminznajduje się w południowej aniżeli w północnej części województwa.Występowanie zabudowy rozproszonej wskazuje na potrzebę oparcia gospodarki wodnokanalizacyjnejna systemach lokalnych. W kontekście rozwoju turystyki i ochrony środowiskaproblem ten nabiera szczególnego znaczenia. Zaopatrzenie mieszkańców wsi i turystów w dobrejjakości wodę oraz zorganizowanie systemu odprowadzania i oczyszczania ścieków jest istotnymelementem rozwoju gospodarczego obszarów wiejskich, a także odpowiedniej jakości życia ipodstawowym warunkiem ochrony środowiska naturalnego. Należy podkreślić, iż dla prowadzeniadziałalności turystycznej typ zabudowy rozproszony jest korzystny. Według M. Drzewieckiego dla4 Typ zabudowy wg opracowania: M. Stelmach, R. Malina, J. Tkocz, B. Żukowski: Obszary wiejskie i grunty rolniczew Polsce. Instytut Planowania i Urządzania Terenów Wiejskich, Akademia Rolnicza we Wrocławiu, 2, Wrocław 1990.3

potrzeb agroturystyki korzystna jest zarówno działka w zabudowie osiedlowej luźnej, jak i wzabudowie kolonijnej. 5Istotny wpływ na rozwój turystyki na obszarach wiejskich ma charakter rolnictwa, a wkontekście rozwoju zrównoważonego zwłaszcza intensywność organizacji produkcji rolnej.Analizowane obszary wiejskie charakteryzują się średnim poziomem intensywności organizacjiprodukcji rolnej. Wyniki otrzymane przy zastosowaniu metody B. Kopcia 6 polegającej na ocenieintensywności organizacji produkcji rolniczej przy pomocy punktowych wyznacznikówpracochłonności produkcji roślinnej i zwierzęcej, z uwzględnieniem struktury użytków rolnych iobsady zwierząt hodowlanych pozwalają stwierdzić, że wskaźniki poziomu intensywnościprodukcji rolnej wykazują duże zróżnicowanie przestrzenne. Wśród gmin największą grupęstanowią te, dla których rolnictwo oceniono jako średnio intensywne (250-300 punktów) i wysokointensywne (300-350 punktów). Liczy ona aż 113 jednostek na 193 przebadanych, co stanowi58,5%. Występują one w zachodniej, środkowej i południowo-wschodniej części województwa.Jednostki, w których rolnictwo oceniono jako mało intensywne (200-250 punktów) i ekstensywne(poniżej 200 punktów) znajdują się w północno-wschodniej, środkowo-wschodniej i południowozachodniejczęści województwa, posiadającej niskie wskaźniki jakości rolniczej przestrzeniprodukcyjnej.Ocena organizacji produkcji rolnictwa w oparciu o strukturę zasiewów i natężenie chowuzwierząt gospodarskich i określenie przestrzenne rozkładu intensywności organizacji rolnictwa dajesolidne podstawy do opracowania zróżnicowanych kierunków nie tylko rozwoju rolnictwa, aleprzede wszystkim obszarów wiejskich. 7Elementy infrastruktury społecznej i technicznej, zagospodarowanie turystyczne,dostępność komunikacyjna, system obsługi turystów na badanych obszarach wiejskichwojewództwa lubelskiego nie przedstawiają się tak korzystnie jak walory środowiskaprzyrodniczego. 8 Szczególnym problemem jest tu niska jakość dróg, która jest jednym zwyznaczników poziomu gospodarczego obszarów wiejskich. Ona decyduje także w dużym stopniu5 M. Drzewiecki: Agroturystyka. Założenia-uwarunkowania-działania. Instytut Wydawniczy „Świadectwo”, Bydgoszcz1995, s. 27-29.6 B. Kopeć: Metoda wskaźników i dat granicznych w określaniu systemu gospodarczego (nowa wersja). ZagadnieniaEkonomiki Rolnej, nr.1, 1964, s. 29-61.7 B. Głębocki: Intensywność organizacji polskiego rolnictwa w 1996r. W: Szanse rozwoju rolnictwa i obszarówwiejskich ze szczególnym uwzględnieniem pogranicza polsko-ukraińskiego. B. Górz (red.), XVI OgólnopolskieSeminarium Gepgraficzno-Rolnicze, ZGE UMCS KGRiGŻ PTG, Lublin 2000, s. 101-111.8 B. Sawicki, J. Antoszek: Czynniki rozwoju agroturystyki w województwie lubelskim. Problemy Turystyki iHotelarstwa, z 1 (10), Wydawnictwo Akademii Morskiej w Gdyni, Gdynia 2006, s. 10-16.4

o możliwościach ich dalszych przemian. Na obszarach wiejskich województwa lubelskiego, gdziestruktura sieci osadniczej jest rozproszona, dobrze ukształtowana sieć dróg kołowych warunkujerozwój inicjatyw gospodarczych. Duże znaczenie dla rozwoju przedsiębiorczości na wsi mająszczególnie drogi gminne, lokalne, dobrze utwardzone.Zagospodarowanie turystyczne, mierzone liczbą miejsc noclegowych w obiektachturystyczno-wypoczynkowych na 1000 ludności, występowało na obszarach wiejskich zaledwie 54gmin, czyli 28% ogółu. Spośród nich, aż 37 posiada mniej niż 10 miejsc noclegowych na 1000ludności. Tylko 10 gmin cechuje większe, bo przekraczające 10 miejsc noclegowych,zainwestowanie turystyczno-wypoczynkowe. Gminy te położone są na terenach turystycznienajbardziej atrakcyjnych, a więc Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego i Roztocza. Poza tymiobszarami większe zagospodarowanie turystyczne wyróżnia tylko trzy gminy: Krasnystaw,Dubienkę i Firlej. Najwięcej, bo 854 miejsc noclegowych w przeliczeniu na 1000 ludności,posiadała gmina Włodawa.2. Estetyka zagrodyW krajobrazie wiejskim zasadniczym elementem osiedla wiejskiego jest zagroda wiejska. 9Zagroda jest najmniejszym, budowlanym terytorium wsi oddziałującym na jej ogólny wygląd irozplanowanie. W całości przestrzeni osadniczej jest jednym z czynników kształtujących krajobrazwiejski i otoczenie wsi. 10Zagrodę stanowi obszar przeznaczony funkcjonalnie pod dom oraz związany z nim zespółprodukcyjny, składający się z wielu budynków potrzebnych do prowadzenia gospodarstwa rolnego.Kształt, wielkość zagrody i rozmieszczenie budynków na działce zagrodowej są ściśle powiązane zwarunkami przyrodniczymi, wielkością rozłogu, kierunkiem produkcji i organizacją pracy. Stanzagospodarowania zagród jest wizytówką wsi. 11Zagroda wiejska pełni dwie podstawowe funkcje – jest miejscem zamieszkania rolnika ijego rodziny jak również jest dla nich miejscem pracy. W przypadku świadczenia usług9 M. Chowaniec: Siedlisko i zagroda w planowaniu wsi. Arkady, Warszawa 1964.10 J. Lenard: Kształtowanie systemu funkcjonalno-przestrzennego zabudowy w gospodarstwach zagrodowych. ZeszytyNaukowe Akademii Rolniczej w Warszawie, Rozprawy Naukowe, 52, Warszawa 1975.11 E. Kowerzanow-Luto, A. Senetra: Turystyka jako alternatywna forma dochodu i odnowy gospodarstw rolnych naterenie Warmii i Mazur. Studia Obszarów Wiejskich, 5, PTG, IGiPZ PAN, Warszawa 2004, s.170-171.5

agroturystycznych zagroda jest ponadto terenem realizacji oferty turystycznej. 12 Dlatego należy wodpowiedni sposób przygotować zagrody wiejskie do działalności agroturystycznej. Niezwykleważne jest utrzymanie porządku w zagrodzie i w jej sąsiedztwie.Uznając problem estetyki siedlisk za bardzo istotny z punktu widzenia zrównoważonegorozwoju obszarów wiejskich i możliwości prowadzenia działalności agroturystycznej, podjęto próbęoceny wyglądu zagrody wiejskiej. W 2001r. przeprowadzono badania terenowe obejmujące swymzasięgiem różne obszary województwa lubelskiego. Miały one na celu określenie zachowańludności wiejskiej w odniesieniu do problematyki ochrony środowiska. Podstawę ich stanowiływywiady i ankiety, z którymi zwrócono się do ponad 300 osób i obserwacja zagród należących dotych osób. Kwestionariusz ankietowy zawierał 20 pytań, z których pięć dotyczyło charakterystykizagrody wiejskiej. Ocena estetyki zagrody wyrażona liczbą punktów w skali 0-5 obejmowaławygląd domu mieszkalnego, budynków gospodarskich, podwórka, trawnika, ogródka kwiatowego.Wyniki oceny punktowej zagrody wskazują na znaczne różnice pod względem dbałości o swojemiejsce zamieszkania.Na podstawie przeprowadzonych badań wykazano, że duży wpływ na zachowaniamieszkańców wobec środowiska na terenie swojego gospodarstwa ma status społecznoekonomicznyi wykształcenie ludności wiejskiej. Z tymi cechami ludności wiąże się bowiem ichzamożność kapitałowa, ograniczająca proekologiczne zachowania, a także percepcjapopularyzowanych idei zrównoważonego rozwoju. 13 W środowiskach wiejskich rozwarstwienieekonomiczne gospodarstw domowych jest bardzo duże. Grupami o największych dochodach sąniewątpliwie rodziny pracownicze, a następnie mieszane pracowniczo-rolnicze. Natomiastnajsłabsze pod względem dochodów są gospodarstwa drobnych rolników.Wysoko, bo na 4 i 5 punktów zostało ocenione ponad 55% siedlisk rodzin pracowniczych irodzin utrzymujących się z dwu lub kilku źródeł (tab.1). Zagrody rolników uzyskały w większości3 i 2 punkty (ponad 60% zagród), a emerytów i rencistów 3 i 4 punkty (ponad 70% zagród).12 B. Kożuchowska: Zagroda wiejska jako miejsce realizacji działalności agroturystycznej. W: Agroturystyka.U. Świetlikowska (red.), Fundacja Programów Pomocy dla Rolników ( FAPA), Warszawa 2000, s. 106.13 J. Antoszek: Koncepcja zrównoważonego rozwoju i szanse jej realizacji na obszarach wiejskich Lubelszczyzny (wświetle badań ankietowych). Annales UMCS, vol.LVII,11, Lublin 2002, s. 191-208.6

Tabela 1. Estetyka siedliska a status społeczno-ekonomiczny ludności (%)Gospodarstwa domowe wg źródła utrzymaniaWyszczególnienieemerytów irolnicze pracowniczemieszanerencistów1 punkt 1,3 - 11,4 2,1Ocena wygląduzagrody wpunktach2 punkty 29,4 18,0 8.6 10,83 punkty 37,3 25,0 45,7 31,54 punkty 21,8 31,2 25,7 33,95 punktów 10,2 25,0 8,6 21,7Źródło: Opracowano na podstawie wyników badań własnych wykonanych w 2001r.O swoje siedlisko bardziej też dbają mieszkańcy lepiej wykształceni. Aż 83,4% siedlisknależących do osób legitymujących się wykształceniem wyższym otrzymało 5 punktów. Sytuacjapogarsza się już wyraźnie w zagrodach ludności o średnim wykształceniu, z których 5 punktówuzyskało tylko 43,9%. Gdy idzie o zagrody osób posiadających wykształcenie zasadniczezawodowe i podstawowe to zdecydowana ich większość została oceniona na 3 i 4 punkty (tab.2).Tabela 2. Estetyka siedliska a poziom wykształcenia ludności (%)WykształcenieWyszczególnieniezasadniczewyższe średniepodstawowezawodowe1 punkt - - 2,4 3,9Ocena wygląduzagrody wpunktach2 punkty - 4,5 9,7 18,73 punkty - 27,3 27,6 28,94 punkty 16,6 24,3 38,4 30,65 punktów 83,4 43,9 21,9 17,9Źródło: Opracowano na podstawie wyników badań własnych wykonanych w 2001r.Na podstawie przeprowadzonych badań można także stwierdzić, iż wśród ocenianychzagród przeważają te, które uzyskały 4 i 5 punktów, co wskazuje na znaczną już dbałośćmieszkańców o estetykę zagrody i dobrze rokuje dla działalności agroturystycznej.7

3. Gospodarstwa rolne a rozwój turystykiPozarolnicza działalność gospodarcza w kontekście gospodarstwa rolnego jest towykorzystanie zasobów, którymi dysponuje gospodarstwo rolne, do prowadzenia dodatkowejdziałalności bezpośrednio nie związanej z rolnictwem. Ma to istotne znaczenie w przypadkupogarszającej się sytuacji ekonomicznej gospodarstw rolnych, pozwala bowiem na uzyskiwaniedodatkowych dochodów i zasilanie kapitałowe gospodarstwa. 14Pozarolnicza aktywność gospodarstw rolnych ma szczególną rolę w realizacji koncepcjiwielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich. Wiąże się bowiem z jednej strony ze spadkiemliczby osób pracujących w rolnictwie, a z drugiej z umacnianiem pozarolniczych działówgospodarki. 15Według Spisu Rolnego w 2002r. na obszarach wiejskich województwa lubelskiegofunkcjonowało 280,7 tys., indywidualnych gospodarstw rolnych, z czego aż 221,7 tys. tj. 79%ogółu prowadziło wyłącznie działalność rolniczą. Natomiast 24,1 tys. gospodarstw, tj. 8,6% ogólnejliczby, prowadziło zarówno działalność rolniczą jak i pozarolniczą. Zaledwie 3,6 tys. gospodarstw,tj. 1,3% ogółu prowadziło działalność wyłącznie pozarolniczą. Dość liczna grupa, bo 31,2 tys.gospodarstw (11,1% ogółu), nie prowadziła żadnej działalności gospodarczej. 16Działalność agroturystyczna prowadzona jest w gospodarstwach rolnych znajdujących się naterenie 79 gmin, tj. 36,5% ogółu gmin województwa lubelskiego. Oznacza to, że aż w 114gminnych jednostkach wiejskich brak jest chociażby jednego gospodarstwa rolnego świadczącegousługi agroturystyczne. Ogólna liczba gospodarstw agroturystycznych, zarejestrowanych tu wramach Spisu Powszechnego w 2002r. wyniosła 146. Porównując liczbę gospodarstwagroturystycznych z ogólną liczbą gospodarstw rolnych, czy też liczbą gospodarstw prowadzącychdziałalność pozarolniczą należy stwierdzić, że agroturystyka ma jeszcze marginalne znaczenie wstrukturze dochodów gospodarstw i zatrudnieniu ludności wiejskiej. Potwierdza to fakt, iż zaledwieco dwusetne gospodarstwo prowadzące działalność pozarolniczą zajmuje się agroturystyką.14 D. Kołodziejczyk: Pozarolnicza działalność gospodarcza w indywidualnych gospodarstwach rolnych w skali gmin.Studia Obszarów Wiejskich, 5, PTG, IGiPZ PAN, Warszawa 2004, s. 23.15 R. Rudnicki: Zróżnicowanie przestrzenne i uwarunkowania pozarolniczej działalności gospodarstw rolnych wwojewództwie kujawsko-pomorskim. Studia Obszarów Wiejskich, 5, PTG, IGiPZ PAN, Warszawa 2004, s. 103.16 J. Antoszek, W. Sobczyk: Pozarolnicza działalność na obszarach wiejskich województwa lubelskiego. StudiaObszarów Wiejskich, 5, PTG, IGiPZ PAN, Warszawa 2004, s. 75-91.8

4. Agroturystyka w kontekście zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskichSpośród wielu form turystyki szczególnie zgodna z zasadami zrównoważonego rozwoju jestagroturystyka, opierająca się na walorach przyrodniczych i kulturowych oraz wykluczającaintensywny ruch turystyczny, co nie powoduje nadmiernej presji na środowisko naturalne. Stanowijeden ze sposobów zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich, w którym ochrona środowiskanaturalnego traktowana jest priorytetowo. Jest formą wypoczynku odbywającego się na terenachrolniczych. Oparta jest na bazie noclegowej i aktywności rekreacyjnej związanych zgospodarstwem rolnym i jego otoczeniem przyrodniczym, produkcyjnym i usługowym. 17Agroturystykę traktować można jako istotny czynnik pobudzający rozwój gospodarczyobszarów wiejskich. 18 Rozwijanie agroturystyki jest jednocześnie kreowaniem przedsiębiorczościna terenach wiejskich oraz stwarzaniem warunków do innego sposobu życia i pracy. 19 Podstawowajej funkcja polega na uzyskiwaniu przez rolników dodatkowych dochodów, ale agroturystykaprzyczynia się także do:- wykorzystania nadwyżek siły roboczej, poprzez tworzenie nowych miejsc pracy w obsłudzeruchu turystycznego,- pełniejszego wykorzystania budynków mieszkalnych, na ogół piętrowych i wielopokojowych, abędących poważną rezerwą przydatną w turystyce,- przeciwdziałania procesom depopulacji obszarów wiejskich,- zmiany sposobów i warunków życia oraz kształtowania nowego modelu konsumpcji ludnościmiejscowej,- rozwoju infrastruktury technicznej, a w szczególności dróg i urządzeń komunalnych,- aktywizacji rozwoju gospodarczego na zasadzie sprzężenia zwrotnego.Według M. Drzewieckiego agroturystyka należy do tych działalności, które nie mająszczególnych wymagań lokalizacyjnych i mogą rozwijać się na wielu obszarach. 20 Istnieją jednakżepewne niezbędne warunki lokalizacji, do których zaliczyć należy:17 M. Drzewiecki, op.cit., s. 27.18 S. Grykień: Turystyka wiejska w ekologicznych gospodarstwach rolnych w Polsce. W: Gospodarka przestrzennaobszarów wiejskich Polski. H. Sasinowski, R. Rudnicki (red.), XV Ogólnopolskie Seminarium Geograficzno-Rolnicze,PB WZiM, UMK w Toruniu, PTG KGRiGŻ, Białystok 1998, s. 87-91.19 A.P. Wiatrak: Agroturystyka jako forma zagospodarowania obszarów wiejskich. W: Restrukturyzacja funkcjonalnoprzestrzennaobszarów wiejskich. J. Falkowski, M. Kluba (red.), Materiały XII Ogólnopolskiego SeminariumGeograficzno-Rolniczego oraz 44 Zjazdu PTG, UMK, KGRiGŻ, PTG, Toruń 1995, s. 206-216.20 M. Drzewiecki, op. cit., s. 27-29.9

- czyste środowisko przyrodnicze,- niski poziom urbanizacji i uprzemysłowienia,- niska gęstość zaludnienia,- ograniczona intensywność produkcji rolnej,- sprzyjająca struktura agrarna, o przewadze gospodarstw średnich, prowadzących zróżnicowanąprodukcję rolną,- harmonijny krajobraz kulturowy,- niewykorzystane zasoby mieszkaniowe.Prowadzenie działalności turystycznej w zgodzie z ekologią jest jednym z podstawowychwymogów agroturystyki. Do najważniejszych cech ekologicznych jej rozwoju można zaliczyć:- ochronę środowiska przyrodniczego, poprzez promocję takich form turystyki, które są przyjaznedla środowiska, ekonomicznie produktywne i społecznie odpowiedzialne,- podejmowanie działalności turystycznej i rolniczej w dostosowaniu do środowiska i krajobrazu,- produkcja ekologicznej żywności,- rozwój infrastruktury technicznej chroniącej środowisko,- zachowanie wartości kulturowych i krajobrazowych. 21Agroturystyka opiera się na lokalnych inicjatywach, w zakresie tworzenia małychprzedsiębiorstw, daje zatrudnienie przede wszystkim ludności związanej z rolnictwem i jest szansąpomocy lokalnym społecznościom w uzyskiwaniu alternatywnych źródeł dochodów. Działalnośćagroturystyczna przynosi bowiem ekonomiczne efekty w postaci dochodu, który łącznie ześrodkami uzyskanymi z działalności rolniczej tworzy kapitał własny właściciela gospodarstwaagroturystycznego. Z prowadzenia tej aktywności wynika także inna korzyść polegająca naskróceniu odległości między producentem żywności a konsumentem. Na ten aspekt zwraca uwagęM. Dębniewska. 22 Zbyt produktów rolniczych jest tu bardzo ważny. Zwiększona sprzedażartykułów rolniczych powoduje przepływ gotówki niezbędnej w prowadzeniu gospodarstwadomowego. Dodatkowym źródłem dopływu środków pieniężnych jest sprzedaż wyrobówregionalnych, produktów środowiska naturalnego itp.Ekonomiczna korzyść jest tylko jedną z wielu jakie przynosi ta działalność. Agroturystyka nietylko zwiększa liczbę miejsc pracy, ale także polepsza jakość pracy i warunki życia mieszkańców21 A.P. Wiatrak: Wpływ agroturystyki na zagospodarowanie obszarów wiejskich. Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, nr 1,1996, s. 34-46.22 M. Dębniewska: Ekonomiczne aspekty rozwoju turystyki. Roczniki Naukowe, Stowarzyszenie EkonomistówRolnictwa i Agrobiznesu, T.II, z. 2, Warszawa-Poznań-Zamość 2000, s. 16-20.10

wsi. Wpływa na zmianę standardu życia, motywuje do podnoszenia wykształcenia i kwalifikacji,kształtuje osobowość człowieka otwartą na innowacje. Szczególnie istotny jest jej wpływ nastabilizację ludności i zahamowanie migracji z obszarów wiejskich.Rozwój agroturystyki powoduje także konieczność podejmowania wielu przedsięwzięć iinwestowania w infrastrukturę techniczną, a zwłaszcza w budowę wodociągów, kanalizacji ioczyszczalni ścieków, w porządkowanie wysypisk, kształtowanie krajobrazu oraz dbałość oestetykę zagrody wiejskiej.Niestety ta forma turystyki, niezwykle pożądania w województwie lubelskim, nie znajdujeszerokiego zainteresowania. Inicjatywy w tym zakresie są rozwijane, ale w stopniuniewystarczającym. Jak wykazano wyżej działalność agroturystyczną prowadzą tylko nielicznegospodarstwa rolne.PodsumowaniePomimo zachodzących w ostatnich latach w Polsce przekształceń nie zaszły istotne zmianyw strukturze obszarów wiejskich województwa lubelskiego i rolniczy charakter regionu zostałutrzymany. Jednak w kontekście wzrastającej presji konkurencyjnej, która nasiliła się zwłaszcza poprzystąpieniu do UE, a także w związku z koniecznością dostosowania się do unijnych wymogówzwiązanych np. z bezpieczeństwem i jakością żywności oraz jej produkcji, będą nasilać siętendencje do uwalniania nadwyżek siły roboczej. Taka sytuacja może w konsekwencji prowadzićdo wzrostu bezrobocia, a przez to nastąpi dalsza marginalizacja obszarów wiejskich. Dlatego istotnejest stymulowanie działalności pozarolniczej i tworzenie warunków do jej podejmowania.Walory turystyczne środowiska przyrodniczego i potencjał społeczno-gospodarczy jakimidysponują obszary wiejskie województwa lubelskiego predestynują je do intensywniejszegorozwoju turystyki jako ważnej dziedziny gospodarki, która mogłaby przyczynić się do ichaktywizacji społecznej i ekonomicznej. Aby rozwój turystyki na obszarach wiejskich odbywał sięprawidłowo i efektywnie należy skierować uwagę na popieranie przede wszystkim agroturystyki,która spośród wielu form turystyki jest szczególnie zgodna z zasadami zrównoważonego rozwoju.Opiera się ona na potencjale przyrodniczym i społeczno-ekonomicznym obszarów wiejskich orazwyklucza intensywny ruch turystyczny, co nie powoduje przekraczania ustalonych normpojemności i chłonności turystycznej terenu.Ważnym czynnikiem sprzyjającym dalszemu rozwojowi agroturystyki jest jej promocja ipomoc finansowa świadczona na rzecz osób pragnących utworzyć gospodarstwo agroturystycznealbo modernizować już istniejące. Nie należy jednak zapominać przy tym, że dynamika i zakres11

ozwoju agroturystyki będzie uzależniony od umiejętności zachęcenia potencjalnych turystów doskorzystania z oferowanych usług. W tym kontekście istotne będą szczegóły tej oferty, pozwalającena pokazanie specyfiki, różnorodności i przewagi względem ofert z innych regionów kraju. Dążyćprzy tym należy do stworzenia coraz bardziej wyrafinowanego produktu turystycznego, mogącegozainteresować najbardziej wymagających turystów.TOURISM IN SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF RURAL AREAS OF THE LUBLINVOIVODESHIPSummaryThe paper concerns tourism and sustainable development of rural areas of the Lublinvoivodeship. The analysis comprised natural and socioeconomic potential of rural areas in terms ofthe development of tourism. The main focus of interest was on the importance of tourism in thenon-agricultural activity of agricultural households. The paper also approaches the idea ofagrotourism in the context of the sustainable development of rural areas.The tourist virtues of the natural environment and the socioeconomic potential of the ruralareas of the Lublin voivodeship greatly predestine them to more intensive development of tourismas an important branch of the economy, which in turn could activate them socially andeconomically. In order that tourism develops effectively and in the right direction, the main focus ofinterest should be directed at the support to agrotourism, which – from among a number forms oftourism – is consistent with the rules of sustainable development. Agrotourism is also based on thenatural and socioeconomic potential of the area and excludes intensive tourist movement, whichdoes not cause too much pressure on the environment. According to the research analysis, theconducted agrotourist activity is developed only to a small extent.An important factor facilitating the further development of agrotourism is its promotion andfinancial help aimed at those interested in opening an agrotourist activity or modernizing theexisting one. However, it is essential to remember that that the dynamics and the extent of thedevelopment of agrotourism will depend on the ability to encourage potential tourists to make useof the offered services. In this respect, it is crucial that the details of the offer present its specifics,diversity and advantage over the offers from other parts of the country. It is important to pursue amore and more refined tourist product which could interest the most demanding tourists.Translated by Beata Gruszczyńska12

mgr Anna DołowyKatedra Zarządzania TurystykąWydział zarządzania i Ekonomiki UsługUniwersytet SzczecińskiSTAN ŚRODOWISKA JAKO DETERMINANTA ROZWOJU TURYSTYKIWYPOCZYNKOWEJ W GMINIE REWALWstępTurystyka wypoczynkowa jest najczęściej wybieraną przez turystów formą spędzaniaczasu wolnego. W celu regeneracji sił fizycznych i psychicznych turyści udają się do miejscatrakcyjnych pod względem wypoczynkowym, charakteryzujących się przede wszystkimczystym środowiskiem naturalnym, ciszą, niskim stopniem urbanizacji oraz korzystnymiwarunkami klimatycznymi. Jakość warunków, w których turyści wypoczywają, madecydujący wpływ na jakość wypoczynku dlatego też samorząd lokalny powinienpodejmować wszelkie działania w zakresie ochrony i utrzymania czystości środowiska.Celem niniejszego artykułu jest wskazanie znaczenia stanu środowiskaprzyrodniczego dla rozwoju funkcji wypoczynkowej w gminie Rewal oraz ocena działańpodejmowanych przez lokalny samorząd w zakresie ochrony środowiska.1. Determinanty rozwoju turystyki wypoczynkowej w gminie RewalGmina Rewal położona jest w pasie wybrzeża województwa zachodniopomorskiego ijest jedną z najmniejszych- ludnościowo (3200 mieszkańców) i powierzchniowo (41 km 2 )-wśród 114 gmin województwa, z których jedynie 13 ma położenie nadmorskie 1 . Na tereniegminy znajduje się 7 miejscowości: 6 kąpielisk nadmorskich o znaczeniu krajowym -Pobierowo, Pustkowo, Trzęsacz, Rewal, Niechorze, Pogorzelica i wieś Śliwin. Funkcjawypoczynkowa odgrywa w gminie istotną rolę ze względu na walory przyrodnicze (międzyinnymi stan środowiska przyrodniczego) niezbędne dla prawidłowego wypoczynku turystów.Jednym z czynników decydującym o atrakcyjności wypoczynkowej gminy Rewal jest jejlokalizacja. Położenie gminy w pasie nadmorskim Bałtyku, a tym samym dostęp gminy do1 Rocznik statystyczny województwa zachodniopomorskiego 2002. Tom II, Szczecin 2002, s.303.1

morza na długości około 18 kilometrów oraz korzystny klimat wzbogacony w mikroelementyw postaci aerozolu morskiego i jodu są głównymi walorami wpływającymi na rozwójturystyki wypoczynkowej na tym obszarze. Ciepłe lato, podczas którego liczba dni gorących(z temperaturą powyżej 25 C) waha się pomiędzy 10 a 14, trwa 95 dni 2 i wpływabezpośrednio na długość sezonu letniego w gminie. Optymalne dla wypoczynku warunkitermiczne wyznaczają sezon kąpielowy w okresie od II dekady czerwca do II dekadywrześnia. Sezon ogólnorekreacyjny jest dłuższy i może trwać od II dekady kwietnia do IIIdekady października. Klimat obszaru ma charakter bodźcowy, wywołujący reakcje obronneorganizmu; wpływa hartująco na organizm człowieka, pogłębiając lecznicze oddziaływaniemorza. Tego typu warunki umożliwiają funkcjonowanie sanatoriów oraz ubieganie się ostatus gminy uzdrowiskowej.Kolejnym czynnikiem umożliwiającym turystom optymalny wypoczynek jestzalesienie terenu gminy, które plasuje się na poziomie 34,1% 3 . Na terenie gminy występująlasy państwowe administrowane przez Nadleśnictwo Gryfice oraz lasy nie stanowiącewłasności Skarbu Państwa. Lasy pełnią, obok funkcji wypoczynkowej, głównie funkcjęochronną strefy brzegowej.Na wartość wypoczynkową gminy Rewal wpływa również atrakcyjny krajobraz iwystępowanie ekosystemów o unikatowych walorach. Krajobraz gminy Rewal ma charakterpasmowy, co w części wynika z jej nadmorskiego położenia i kształtu (długość granicymorskiej gminy ok.20 km, średnia szerokość ok.2km). Od północy występują: morski pasprzybrzeżny z piaszczystymi plażami, wałami mierzejowo-wydmowymi i brzegamiklifowymi, wysoczyzny morenowe, oraz równina torfowiskowa pradoliny przymorskiej.Najważniejszym elementem krajobrazu jest akwen Morza Bałtyckiego wraz z piaszczystąplażą, nad którą dominuje stromy brzeg klifowy wysoczyzny rewalskiej. Nad klifem i na jegozapleczu występują wydmy nadmorskie. Dodatkowym atutem są przyrodnicze walorykrajoznawcze, związane z interesującymi zespołami przyrodniczo-krajobrazowymi, takimijak: fragmenty intensywnie abradowanego brzegu klifowego, którego korona wznosi sięponad 20 m nad poziomem plaży, oraz zabytkowy park dworski z XVIII wieku (Trzęsacz),Kanał Liwia Łuża (łączący jezioro Liwia Łuża z morzem), „Bielikowe wydmy” obejmującepagóry wydm śródlądowych, osiągające wysokość 35 mnpm, rezerwat przyrody „JezioroLiwia Łuża” (ścisły rezerwat ornitologiczny utworzony w celu zachowania naturalnego2 Z.Kruczek, S.Sacha: Geografia atrakcji turystycznych Polski. Kraków 1999, s.74.3 B. Meyer: Turystyka jako ekonomiczny czynnik kształtowania przestrzeni. Wydawnictwo NaukoweUniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2004, s. 242.2

środowiska lęgowego łabędzia dzikiego). W gminie Rewal występują również interesujące icenne zbiorowiska starodrzewu na cmentarzach (Trzęsacz), oraz aleje drzew: kasztanowcóww Trzęsaczu oraz aleja lipowa i klonowa w Rewalu. Dodatkową atrakcją krajoznawczą jest 15południk, przebiegający przez wschodni kraniec Trzęsacza, wyznaczający czas dla strefyśrodkowoeuropejskiej 4 .2. Jakość środowiska przyrodniczego w gminie RewalGłównym czynnikiem zapewniającym możliwość pełnego i efektywnego wypoczynkujest dobry stan środowiska przyrodniczego. Na atrakcyjność wypoczynkową gminy Rewalwpływa przede wszystkim czysta woda Bałtyku na odcinku Wybrzeża Rewalskiego. Wodyprzybrzeżne w gminie Rewal są badane od kwietnia do września w laboratorium PowiatowejStacji Sanitarno – Epidemiologicznej w Gryficach. Badaniom podlegają wody pobierane w 18punktach pomiarowych, a jakość wody w badanych punktach odpowiada w 100%wymaganiom sanitarnym i uległa zdecydowanej poprawie po uruchomieniu oczyszczalniścieków w Pobierowie 5 . O dobrej jakości wody decyduje również znaczna odległość odportów morskich.Na jakość środowiska przyrodniczego wpływa także ilość zanieczyszczeń powietrza,która na terenie gminy Rewal jest niewielka. Na tym obszarze nie występują przekroczeniadopuszczalnych wartości określonych w Rozporządzeniu Ministra Ochrony Środowiska zdnia 6 czerwca 2002 roku w sprawie dopuszczalnych poziomów niektórych substancji wpowietrzu, alarmowych poziomów niektórych substancji w powietrzu oraz marginesówtolerancji dla dopuszczalnych poziomów niektórych substancji 6 . Ogólna ilość zanieczyszczeńpowietrza szacowana jest na 1 ‰ (promil) ilości zanieczyszczeń emitowanych z terenuPowiatu Gryfickiego 7 . Nie ma wprawdzie zanieczyszczeń przemysłowych na tym obszarze,jednak coraz większego znaczenia nabierają zanieczyszczenia powietrza pochodzące z sektorakomunalnego czyli z lokalnych kotłowni oraz z transportu samochodowego. Jest toszczególnie zauważalne w czasie sezonu letniego i dużego napływu turystów. Bardzo częstozanieczyszczenia powietrza wywołane są również spalaniem w nieodpowiednich warunkachodpadów komunalnych, a zwłaszcza opakowań z tworzyw sztucznych.4 Ibidem, s. 243 – 244.5 Program Ochrony Środowiska Gminy Rewal, czerwiec 2004, s. 60.6 Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska z dnia 6 czerwca 2002 w sprawie dopuszczalnych poziomówniektórych substancji w powietrzu, alarmowych poziomów niektórych substancji w powietrzu oraz marginesówtolerancji dla dopuszczalnych poziomów niektórych substancji. Dz. U. z 2002 r., nr 87, poz. 796.7 Program Ochrony Środowiska..., op. cit., s. 46.3

Zgodnie z artykułem 89 ustawy o prawie ochrony środowiska 8 wojewódzki inspektor ochronyśrodowiska przeprowadza coroczną ocenę poziomu substancji w powietrzu w danej strefiewojewództwa. Uzyskane wyniki pomiarów stężeń substancji w powietrzu, takich jakdwutlenek azotu i dwutlenek siarki, zakwalifikowały gminę Rewal do strefy klasy A, coświadczy o tym, iż poziom badanych substancji nie przekroczył wartości dopuszczalnych 9 .Wśród zanieczyszczeń występujących w środowisku, hałas jest tym, na które narażonajest największa liczba osób. Właściwy klimat akustyczny jest elementem środowiskaniezbędnym do sprawowania przez nie funkcji turystycznej, wypoczynkowej i rekreacyjnej.Na terenie gminy do najbardziej uciążliwych źródeł hałasu należy ruch komunikacyjny,odbywający się przede wszystkim drogą wojewódzką nr 102 (zapewniającą komunikacjępomiędzy miejscowościami pasa nadmorskiego), nasilający się w okresie sezonu letniego.Istotnym elementem ograniczenia emisji hałasu do środowiska, zwłaszcza w porze nocnej,jest właściwa lokalizacja oraz zabezpieczenie obiektów rozrywkowych.3. Działania władz lokalnych w zakresie jakości i ochrony środowiskaZagadnienia ochrony środowiska przyrodniczego w gminie Rewal są szczególnieważne ze względu na wiodącą funkcję turystyczną, wypoczynkową oraz specyficznenadmorskie położenie gminy związane z koniecznością ochrony brzegu morskiego (czystościwody morskiej, wydm, klifu i szaty roślinnej). Jednym z dokumentów regulujących aspektochrony środowiska w gminie jest „Program ochrony środowiska Gminy Rewal” zatwierdzonyuchwałą Rady Gminy Rewal w lipcu 2004 roku 10 . Program ochrony środowiska zostałsporządzony jako realizacja ustaleń ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 roku „Prawo ochronyśrodowiska” 11 , która w artykułach 17 i 18 nakłada na gminę obowiązek wykonania takiegoprogramu, a na radę gminy obowiązek jego uchwalenia. Sporządzony na 4 lata programokreśla cele ekologiczne, harmonogram działań oraz sposób finansowania, a także stanowipodstawę działań samorządu gminy w zakresie polityki ekologicznej i wytycznych dlaprogramów branżowych.Najważniejsze z punktu widzenia rozwoju turystyki wypoczynkowej w gminie Rewalsą cele dotyczące poprawy jakości środowiska, ochrony wybrzeża oraz racjonalnego8 Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 roku „Prawo ochrony środowiska”, Dz. U. nr 62, poz. 627 z późn. zm.9 Program Ochrony Środowiska..., op. cit., s. 49.10 Uchwała w sprawie przyjęcia „Programu Ochrony Środowiska”, nr XXII/200/04, Rada Gminy Rewal z dnia 5lipca 2004 roku.11 Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 roku op. cit.4

użytkowania zasobów przyrodniczych. Wybrane zadania realizowane w ramach tych celówprzedstawiono w tabeli 1.Tabela 1. Wybrane cele i zadania własne Gminy Rewal na lata 2004 – 2011.Cel Zadania Opis przedsięwzięciaOpracowanie gminnego programuochrony powietrza, zakazPoprawa jakości powietrza nalokalizacji obiektów uciążliwych wobrębie miejscowości, utworzenieterenie gminyterenów rekreacyjnych – zieleniparkowej na terenie miejscowościPoprawa jakości środowiskanadmorskich, rozpowszechnieniestosowania paliw ekologicznych wkotłowniach na terenie gminyPoprawa nawierzchni dróg(przebudowa ul. Wojska PolskiegoOgraniczenie emisji hałasu dośrodowiskaw Pogorzelicy, ul. Grunwaldzkiejw Pobierowie, ul. Klifowej wRewalu), zakładanie pasów zieleniochronnej wzdłuż traskomunikacyjnychPoprawa zaplecza parkingowego Budowa parkingów dlasamochodów osobowych,ciężarowychZabezpieczenie przed degradacją i Budowa sanitariatów na dojściachzanieczyszczeniem terenów do plaż nadmorskich (wOchrona powierzchni ziemii ochrona wybrzeżaRacjonalne użytkowanie zasobówprzyrodniczychnadmorskichOchrona lasów nadmorskichAkcja „Sprzątanie Świata” i innecykliczne akcje porządkoweZagospodarowanie jeziora LiwiaŁuża i terenów przyległychPowstanieagroturystycznychPromocja turystyczna gminygospodarstwPoprawa dostępu do parkówwybrzeża morskiegoŹródło: Program Ochrony Środowiska Gminy Rewal, czerwiec 2004, s. 114 – 118.miejscowościach Pobierowo,Pustkowo, Niechorze, Rewal,Trzęsacz, Śliwin), zabezpieczenieodpowiedniej ilości pojemników ikoszy na odpadkiOchrona gatunkowa i siedliskowa,wprowadzenie różnorodnościgatunkowejZakup nagród, koszt środkówtransportu i materiałówOpracowanieprojektuzagospodarowania, urządzenieterenów rekreacyjnychPoradnictwo i pomocorganizacyjno prawnaWydawanie folderów, udział wtargach turystycznych, współpracaregionalna i międzyregionalnaRemont szlaków turystycznych iciągów pieszych parku zdrojowegooraz zejść na plażę miejscowościNiechorzeKolejnym dokumentem prawnym odnoszącym się do ochrony środowiska na tereniegminy Rewal jest „Plan gospodarki odpadami dla Celowego Związku Gmin R – XXI z5

siedzibą w Nowogardzie 12na lata 2004 – 2015” przyjęty uchwałą przez Radę Gminy Rewalwe wrześniu 2004 roku 13 . Plan ten przyjmuje za cel nadrzędny minimalizację ilości odpadówwytwarzanych w sektorze komunalnym oraz wdrożenie nowoczesnego systemu ich odzysku iunieszkodliwiania, spełniającego standardy unijne. Główną inwestycją realizowaną przezCelowy Związek Gmin R – XXI 14 jest budowa Regionalnego Zakładu ZagospodarowaniaOdpadów w Słajsinie (gmina Nowogard), obsługującego gminy wchodzące w skład związku.Zagadnienie ochrony środowiska wyszczególniono również w Strategii RozwojuGminy Rewal na lata 2005 – 2015 15 . Do rozwoju funkcji turystyczno – rekreacyjno –wypoczynkowej odnosi się bezpośrednio trzeci cel strategiczny tego dokumentu, a związekfunkcji wypoczynkowej ze środowiskiem naturalnym podkreśla cel operacyjny pod hasłem:„Kreowanie i rozwój turystyki w zgodzie ze środowiskiem naturalnym”. Działaniarealizowane przez władze lokalne w ramach tego celu to 16 : tworzenie ścieżek dydaktyczno –przyrodniczych po atrakcyjnych pod względem przyrodniczym terenach, wydawaniemateriałów szkoleniowych i informacyjnych dotyczących turystyki i ochrony środowiska wgminie, organizowanie edukacji ekologicznej, współpraca w zakresie ochrony środowiska zlokalnymi, regionalnymi i krajowymi organizacjami turystycznymi.Aspekt dotyczący ochrony środowiska znajduje także swoje odzwierciedlenie wdziałalności Uni Miast i Gmin Dorzecza Regi w której struktury wchodzi między innymigmina Rewal. Unia realizuje swoje zadania poprzez inicjowanie, projektowanie i realizację naterenie gmin członkowskich wspólnych przedsięwzięć w zakresie 17 :• Ochrony srodowiska i gospodarki odpadami, w tym ochrony wód, ziemi i powietrzaoraz krajobrazu będącego bazą dla rekreacji i rozwoju turystycznego gmin,• Rozwoju gospodarczego gmin w oparciu o naturalne walory przyrodnicze,• Gospodarki komunalnej i współpracy samorządowej,• Kultury, sportu i rekreacji,• Promocji gospodarczej i turystycznej.Członkowie Unii Miast i Gmin dorzecza Regi reprezentują interesy gmin, a ponadtopodejmują współpracę z samorządami innych państw oraz wobec administracji rządowej wzakresie wyżej wymienionych przedsięwzięć.12 Celowy Związek Gmin R – XXI z siedzibą w Nowogardzie powstał w 2002 roku. W jego skład wchodzą 22gminy z terenu województwa zachodniopomorskiego usytuowane w jego środkowej części.13 Uchwała w sprawie przyjęcia „Planu Gospodarki Odpadami dla Celowego Związku Gmin R-XXI”, nrXXV/224/04, Rada Gminy Rewal z dnia 30 września 2004 roku.14 Gmina Rewal przystapiła do Celowego Związku Gmin R – XXI w dniu 18.03.200215 Strategia rozwoju gminy Rewal do roku 2015. Urząd Gminy Rewal, październik 2004.16 Ibidem, s. 90 - 9117 Ibidem, s. 107.6

Zagadnienie ochrony środowiska przyrodniczego w gminie Rewal znajduje swójwyraz nie tylko w dokumentach tworzonych na szczeblu lokalnym przez władzesamorządowe, ale również w dokumentach o zasięgu krajowym. Jednym z takich aktówprawnych, który w swoich założeniach odnosi się do ochrony środowiska przyrodniczego wgminie Rewal jest wieloletni „Program ochrony brzegów morskich”, przyjęty przez Sejm RPw dniu 28 marca 2003 roku. W ramach tego programu podejmuje się zadania dotyczącemiędzy innymi 18 : budowy, rozbudowy i utrzymania systemu zabezpieczeniaprzeciwpowodziowego terenów nadmorskich, zapewnienia stabilizacji linii brzegowej izapobiegania zanikowi plaż oraz monitorowania brzegów morskich. W powyższymProgramie ujęte zostały dwa zadania dotyczące Gminy Rewal 19 :1. odcinek brzegu Niechorze – modernizacja umocnień brzegowych, sztuczne zasilanie(kwota 20 000 zł),2. odcinek brzegu Niechorze – Dziwnówek – sztuczne zasilanie w rejonach Śliwina,Rewala, Trzęsacza, Pustkowa i Pobierowa wraz z budową umocnień brzegowych (kwota60 000 zł).Program ten jest realizowany na szczeblu krajowym przez ministra właściwego do sprawgospodarki morskiej, a na szczeblu lokalnym przez dyrektorów Urzędów Morskich.PodsumowanieDeterminanty warunkujące rozwój turystyki wypoczynkowej na terenie gminy Rewalto przede wszystkim położenie w pasie nadmorskim Bałtyku, korzystny klimat, lesistośćterenów, atrakcyjny krajobraz oraz bardzo dobry stan środowiska przyrodniczego spełniającywszystkie normy ekologiczne. Władze gminne, zważając na istotność ochrony środowiska ijego znaczący wpływ na rozwój funkcji wypoczynkowej, podejmują szereg działań w tymzakresie. Do takich działań można zaliczyć: realizację zadań gminnego programu poprawystanu czystości środowiska, wspieranie inwestycji służących ochronie środowiska, ochronawód Bałtyku i brzegu morskiego, tworzenie dokumentów regulujących prawne aspektyochrony środowiska w gminie.18 Ibidem19 Ibidem, s. 108.7

Umfeldzustand als Determinante der Entwicklung des Erholungstourismus in derGemeinde RewalZusammenfassungDie Lage der Rewal Gemeinde beeinflusst vor allem ihre touristische Attraktivität unddie Entwicklung des Erholungstourismus. Der Erholungstourismus ist die am häufigsten aufdiesem Gebiet gewählte Art der Freizeitgestaltung. Die Qualität der Erholung hängtvorwiegend vom Umfeldzustand ab.Ziel der vorliegenden Arbeit ist es darauf hinzuweisen, wie wichtig derUmweltzustand bei der Entwicklung des Erholungstourismus in der Gemeinde Rewal istsowie soll diese auch die Tätigkeiten der Behörden der Selbstverwaltung im BereichUmweltschutz darstellen.Übersetzt von Anna Dołowy8

Mirosław JanuszewskiInwestycje turystyczne realizowane przez samorząd terytorialny gminwojewództwa dolnośląskiego..1. WstępRozwój przedsiębiorstwa czy regionu dokonuje się między innymi poprzez realizacjęokreślonych przedsięwzięć inwestycyjnych. Dlatego też decyzje inwestycyjne są kluczowymczynnikiem kształtującym ich efektywność. Pełniąc szereg niezmiernie ważnych funkcji ocharakterze techniczno – produkcyjnym i ekonomicznym, działalność inwestycyjna staje sięważnym czynnikiem osiągania celów gospodarczych. Dotyczy ona tej sfery działalnościgospodarczej, bez której w długim horyzoncie czasowym nie istniałaby możliwość dokonaniazmian strukturalnych, ani też poprawa efektywności gospodarowania.Celem niniejszego artykułu jest określenie przyczyn, zakresu rzeczowego, źródełfinansowania oraz skutków gminnych inwestycji turystycznych w rozwoju lokalnym gmin.Ze względu na ograniczony zakres artykułu, należy przyjąć, że pewne zagadnienia zostałyprzedstawione wybiórczo i w pewnym uproszczeniu.2. Istota i typologia inwestycji rzeczowych w turystyceJedną z dyskusyjnych kwestii jest rozumienie i interpretowanie pojęcia inwestycji w teoriii praktyce. „Inwestować” pochodzi od łacińskiego investire, co oznacza odziewać,przykrywać, otaczać 1 . Pojęcie „inwestycje” było i jest używane niejednoznacznie. Akcentującczasową cechę zjawiska (opóźnienie efektów w porównaniu z nakładami) eksponuje się dwajego aspekty:• przedmiotowy (inwestycje to oszczędności, przyrost majątku albo środki ookreślonym przeznaczeniu), bądź• czynnościowy (inwestycje to działalność „activity” albo nabywanie).Niejednoznaczność pojęcia „inwestycje” polega właśnie na rozumieniu pod tym terminemzarówno procesu, jak i jego rezultatu 2 .Nakłady inwestycyjne są też definiowane jako nakłady finansowe lub rzeczowe,których celem jest stworzenie nowych środków trwałych lub ulepszenie (przebudowa,rozbudowa, rekonstrukcja, adaptacja lub modernizacja) istniejących obiektów majątku1

trwałego, a także nakłady na tzw. pierwsze wyposażenie inwestycji. Nakłady inwestycyjnedzielą się na nakłady na środki trwałe i pozostałe nakłady 3 .Szerokie podejście do inwestowania przedstawia S. Maciejewski 4 określając, że jest toproces angażowania środków finansowych w różne rodzaje aktywności gospodarczej poprzez:• nabywanie udziałów, akcji, obligacji i innych papierów wartościowych,• zakup wartości o charakterze niematerialnym, czyli ponoszenie nakładów na badania irozwój, kształcenie, patenty, licencje, doskonalenie organizacji itp.,• pozyskanie rzeczowych składników majątkowych drogą zakupu nieruchomości(gruntów, budynków), przedsiębiorstw lub ich części, majątku ruchomego itp.,• nabywanie obiektów sztuki, numizmatów, biżuterii, złota itp.,• tworzenie (kreowanie) majątku rzeczowego w procesie inwestycyjnym (budowa wrazz zakupem dóbr inwestycyjnych) prowadzące do przyrostu lub/i odtworzenia kapitałurzeczowego w celu osiągnięcia określonych korzyści.Najpowszechniejszym pojęciem inwestycji, przedstawianym przez wielu autorów, jestrozumienie inwestycji jako ponoszenie nakładów w teraźniejszości, których efektem powinnybyć zyski w przyszłości. Inwestycja jest w istocie bieżącym wyznacznikiem dla przyszłychkorzyści. Ale teraźniejszość jest względnie dobrze znana, natomiast przyszłość to tajemnica.Zatem inwestycja jest wyrzeczeniem się pewnego dla niepewnej korzyści 5 .Pojęcie inwestycji, ujmujące aspekty materialne, finansowe i funkcjonalne procesu,podaje H. Gawron, pisząc, że inwestycje można zdefiniować jako 6 :• ogół czynności związanych z przygotowaniem i realizacją przedsięwzięćrozwojowych firmy, polegających głównie na tworzeniu nowych oraz odtwarzaniu iunowocześnianiu już eksploatowanych środków trwałych oraz różnych operacjifinansowo-giełdowych, wykonywanych przez wyspecjalizowany zespół pracownikóww ścisłym powiązaniu z innymi sferami działalności gospodarczej przedsiębiorstwa;• całokształt nakładów finansowych związanych z tworzeniem nowych, odtwarzaniem iunowocześnianiem obiektów produkcyjnych i nieprodukcyjnych firmy orazposzerzeniem przez operacje finansowe kapitału firmy (zakupy akcji i udziałów,lokaty itp.);• źródło przyrostu kapitału firmy w postaci nowych lub zmodernizowanych maszyn iurządzeń, środków transportu, obiektów budowlanych itp.Przedstawione powyżej wybrane definicje inwestycji świadczą o dużych różnicach wsposobie ujmowania tego pojęcia. We wszystkich zaprezentowanych przykładach można2

jednak wskazać określone elementy, które decydują o tym, czy dane zdarzenie gospodarczemożna określić mianem inwestycji. Są to: nakład inwestycyjny (alokacja kapitału – własnego iobcego), korzyść – jako efekt poniesienia nakładów, czas, w jakim korzyść ta zostanieuzyskana oraz ryzyko związane z osiągnięciem danej korzyści (możliwość nieosiągnięciaoczekiwanych efektów). Mając na uwadze wskazane elementy W. Rogowski definiujeinwestycję jako długookresowe, obarczone ryzykiem alokowanie zasobów ekonomicznych(nakładów inwestycyjnych) w celu osiągnięcia korzyści w przyszłości, podkreślając wskazanewcześniej, charakterystyczne cechy inwestycji 7 .Niezależnie od akcentowanego wcześniej czasowego charakteru inwestycji iwyodrębnienia na tej podstawie dwóch jej aspektów (przedmiotowy i czynnościowy), wliteraturze przedmiotu wyróżnia się również dwa podstawowe nurty definiowania pojęciainwestycja:• nurt monetarny (finansowy) – rozpatrujący inwestycje z pozycji ruchu pieniądza,• nurt rzeczowy – widzący w inwestycji jedynie ruch dóbr (w podejściu tym zwraca sięszczególna wagę na konieczność uzyskania materialnego efektu w wynikuprzeprowadzenia inwestycji) 8 .Na tej podstawie można wyróżnić dwa podstawowe typy inwestycji: rzeczowe ikapitałowe (monetarne).Dynamiczny rozwój turystyki w ostatnich dziesiątkach lat stał się istotnym czynnikiemrozwoju społeczno – gospodarczego. Działalność inwestycyjna służąca rozwojowi turystykiobejmuje 9 :• inwestycje z zakresu infrastruktury techniczno-ekonomicznej ogólnego przeznaczenia,których funkcją jest głównie udostępnienie (otwarcie) nowych terenów dladziałalności gospodarczej, w tym również dla potrzeb turystyki lub poprawawarunków użytkowania gospodarczego, w tym turystycznego, terenów już otwartych;• inwestycje z zakresu podstawowej bazy materialnej turystyki (bazy noclegowej, bazyżywieniowej i sieci oraz urządzeń turystycznej infrastruktury specjalnegoprzeznaczenia);• inwestycje z zakresu uzupełniającej bazy materialnej turystyki (ochrony zdrowia,bezpieczeństwa publicznego, kultury i rozrywki etc.);• inwestycje ochronne, których funkcją jest zabezpieczenie lub odtworzenie naturalnychbądź kulturowych walorów turystycznych danego terenu.3

Inwestycje turystyczne to ponoszenie wydatków, które mają na celu przyciągnięcieturystów i zaspokojenie ich potrzeb. Jest to zatem pojęcie używane w bardzo szerokimznaczeniu, które obejmuje zarówno inwestowanie w nowe obiekty lub modernizacjęistniejących, jak i w zasoby ludzkie. Inwestycje turystyczne tak jak i pozostałe możemyokreślać jako kapitałowe i pozostałe inwestycje (np. w wiedzę, w pracowników).Według kryterium rodzajowego, wynikającego z definicji produktu turystycznego,wyróżnia się zasadnicze grupy inwestycji - dotyczące tzw. bazy materialnej, inaczejokreślane jako inwestycje stricte turystyczne i inwestycje paraturystyczne.Inwestycje stricte turystyczne dotyczą tych obiektów, dzięki którym zaspokajane sąpotrzeby turysty, tzn. nocleg, wyżywienie, transport i rozrywka, bądź tych, których istnieniestanowi atrakcję kulturalną. Inwestycje te są dzielone na następujące grupy:• budowa nowych obiektów noclegowych i ich modernizacja,• zakup środków transportowych (samoloty, promy, autobusy), a także budowaniezbędnej infrastruktury do ich wykorzystania (lotniska, porty, parkingi),• budowa obiektów, stanowiących tzw. infrastrukturę turystyczną (urządzenia sportowe– wyciągi i trasy narciarskie, baseny itp.),• znakowane szlaki turystyczne itp.,• odnawianie i odrestaurowywanie dóbr kultury narodowej.Inwestycje paraturystyczne dotyczą obiektów i urządzeń stanowiących istotneuzupełnienie usług turystycznych i tym samym wchodzących w skład produktuturystycznego, który może być też określany jako całość przeżytego przez turystędoświadczenia od chwili opuszczenia miejsca zamieszkania do chwili powrotu. Inwestycje temożna podzielić na następujące grupy:• infrastruktura usługowa (sklepy, stacje benzynowe, opieka medyczna),• infrastruktura techniczna (gazociągi, kanalizacja, wodociągi, elektryfikacja),• sieć komunikacyjna,• inwestycje w zakresie ochrony środowiska (oczyszczalnie wód, redukcjazanieczyszczeń pyłowych i gazowych, walka z odpadami itp.),• inwestycje w zakresie gospodarki komunalnej 10 .Niezależnie od inwestycji w bazę materialną (inwestycje stricte turystyczne iparaturystyczne), możemy również wyodrębnić inwestycje niematerialne.W literaturze można spotkać się z kategorią inwestycji proturystycznych, które odnosząsię do tego fragmentu gospodarki narodowej, który bądź to bezpośrednio został przez4

turystykę wykreowany i jest przez nią niemal wyłącznie zdeterminowany, bądź teżkoegzystuje z turystyką, spełniając równolegle swą rolę wobec innych grup odbiorców ibranż 11 .Wśród wielu rodzajów inwestycji, ze względu na cechy i funkcje infrastruktury,ważną rolę odgrywają inwestycje sektora publicznego. Inwestycje te bowiem mają najszerszyzakres i olbrzymie znaczenie dla dobrobytu społecznego 12 .Zadania własne samorządu gminnego w zakresie turystyki dają im pełną podstawę doprzedsięwzięć inwestycyjnych, zwłaszcza zmierzających do modernizacji i rozbudowyobiektów i urządzeń sportowych i turystycznych na terenie gminy.Władze gminne dostrzegając w turystyce szanse na ożywienie gospodarcze, wzrostdochodów budżetowych, pobudzenie lokalnej przedsiębiorczości, rozwiązanie problemówbezrobocia, próbują podejmować szereg działań nakierowanych na rozwój turystycznyswoich gmin. Jednym z czynników determinujących rozwój gospodarczy gminy jest zatemzakres i rodzaj prowadzonych tam inwestycji, dokonywany przez wszystkich inwestorów.Jednak inwestycje gminne w szeroko rozumianą infrastrukturę stwarzają podstawę dladziałalności gospodarczej sektora prywatnego. Inwestycje infrastrukturalne mają największeznaczenie dla rozwoju gminy. Ich brak jest poważną przeszkoda dla wielu innych inwestycji imoże w istotny sposób zahamować rozwój gospodarczy, a także znacznie pogorszyć warunkifunkcjonowania podmiotów gospodarczych. Choć dobry stan infrastruktury jest na pewnojednym z ważniejszych czynników mogących przyciągnąć przedsiębiorców, pragnącychpodjąć działalność gospodarczą i sprzyja jej rozszerzaniu, to budowa i rozbudowainfrastruktury jest równocześnie bezpośrednim działaniem na rzecz wspólnoty samorządowej.Inwestycje dokonywane przez gminę mają znaczenie głównie dla rozwoju gospodarczegooraz pełnienia przez gminę zadań własnych i świadczenia przez nią usług publicznych –najczęściej są to inwestycje w zakresie infrastruktury społecznej.3. Inwestowanie w turystykę przez jednostki samorządu terytorialnego wbadaniach własnychAby zrealizować wskazany we wstępie cel artykułu przeprowadzono badania, którymiobjęto 35 celowo dobranych gmin turystycznych województwa dolnośląskiego. Gminy zostałyuznane za turystyczne na podstawie analizy atrakcyjności turystycznej z wykorzystaniemmiary syntetycznej D. Strahl 13 .Badanie wybranych gmin przeprowadzono za pomocą wywiadu kwestionariuszowego,gdzie przedstawiciele władz gminnych lub wskazani pracownicy odnosili się do pytań i5

poruszanych w ankiecie kwestii, dokonując jednocześnie subiektywnej oceny badanychzjawisk. Przeprowadzona analiza umożliwiła określenie znaczenia gminnych inwestycjiturystycznych dla jej ogólnego rozwoju.O trafności doboru próby świadczy fakt, że respondenci bardzo wysoko oceniliatrakcyjność turystyczną swoich gmin (tabela 1). Przyjmując 6-io stopniową skalę ocen,atrakcyjności przypisano przeciętnie notę 4,79. W percepcji badanych, turystyce nadaje sięważną rolę w rozwoju lokalnym o czym świadczy ocena na poziomie 3,62. Potwierdzono, żew gminach turystycznych władze w wysokim stopniu zainteresowane są stanemzagospodarowania turystycznego swych gmin.Tabela 1.Znaczenie turystyki w rozwoju lokalnym badanych gminLp. Kategoria Ocenaw skali od 0 do 6 *1. Atrakcyjność turystyczna gminy 4,792. Skala zainteresowania gmin stanem zagospodarowania turystycznego 4,233. Ranga turystyki w gminie 3,62Źródło: opracowanie własneObjaśnienia: * Oceny należy interpretować: 6 – bardzo dobra; 5 – średnio dobra; 4 – trochę dobra;3 – brak zdania; 2 – trochę zła; 1- średnio zła; 0 – bardzo złaO ważności turystyki w rozwoju badanych gmin informuje również tabela 2, gdzierespondenci wskazywali umiejscowienie spraw turystyki w strukturach urzędów orazwskazywali częstotliwość poruszania spraw turystyki przez organy gminy. O wysokiej randzeturystyki świadczy fakt, że w prawie 18% gmin istnieją wydziały turystyki i również w 18%gmin sprawy turystyki prowadzi specjalista ds. turystyki. Ponad połowa respondentówwskazała, że sprawami turystyki zajmuje się osoba, która zakres swoich obowiązków dzielina turystykę i inne sprawy, najczęściej promocję gminy.Wysoką rangę turystyki potwierdza również częstotliwość, z jaką sprawy turystykibyły przedmiotem obrad organów gminy. Wprawdzie najwyższy udział (29,41 %) uzyskałaodpowiedź, że sprawy turystyki są przedmiotem obrad raz na pół roku, to jednak w 62%gmin, problematykę turystyki omawiano znacznie częściej. Przedstawiona częstotliwość, zjaką organy gminy zajmowały się sprawami turystyki wymaga jednak dodatkowegowyjaśnienia. Przedstawione wielkości dotyczyły sytuacji, kiedy sprawy turystyki byłyzasadniczym tematem np. sesji rady. Jak wynika jednak z wyjaśnień respondentów, częstosprawy turystyki były omawiane dodatkowo, niejako w kontekście innych spraw, co jednaknie miało swojego odzwierciedlenia w dokonanej ocenie. Stąd też można przyjąć, że sprawyturystyki były częstszym niż wskazano przedmiotem zainteresowania władz gminnych, coniewątpliwie potwierdza ważność tego sektora gospodarki dla badanych gmin turystycznych.Tabela 2.Ranga turystyki w gminach turystycznych6

Umiejscowienie turystyki wstrukturze urzęduUdziałrespondentóww %Udziałrespondentóww %Częstotliwość poruszaniaproblemów turystyki przez radęlub komisjeSprawy turystyki prowadzi 2,94 11,76 Kilka razy w miesiącuburmistrz/ wójtIstnieje wydział ds. turystyki 17,65 8,82 Raz w miesiącuIstnieje samodzielne stanowisko 17,65 20,59 Co drugi miesiącds. turystykiJest osoba, która obok innych 58,82 20,59 Raz na kwartałobowiązków ma sprawyturystykiW zależności od zadania każdy 2,94 29,41 Raz na pół rokupracownik gminySprawami turystyki zajmuje się 0,00 8,82 Raz na rokpodmiot zewnętrznyŹródło: opracowanie własneWażność zagadnień turystyki potwierdzają również przesłanki podejmowania decyzjio inwestycjach turystycznych w badanych gminach, co prezentuje rysunek 1. Najczęściejwskazywaną przyczyną, było dążenie do podniesienia atrakcyjności turystycznej gminy.Dwie kolejno wymieniane motywy wiązały się z właściwym wykorzystaniem posiadanychwalorów oraz podniesieniem pozycji konkurencyjnej gminy.Można stwierdzić, że wymienione przesłanki podejmowania decyzji o inwestycjachturystycznych są w pierwszej kolejności rezultatem własnej inicjatywy gmin, a w dalszejkolejności wynikają z oczekiwań grup interesu tj. turystów, przedsiębiorców, ludnościmiejscowej itp.7

100908070605040302010Podniesienie atrakcyjności turystycznejWłaściwe wykorzystanie walorówturystycznychPodniesienie pozycji konkurencyjnejPrzyciągnięcie zewnętrznego inwestoraPrzyciągnięcie nowych grup turystówPoprawa wizerunkuZaspokojenie oczekiwań turystówZwiększenie dochodów gminyZmniejszenie bezrobocia w gminieOchrona środowiska naturalnegoZagospodarowanie niewykorzystanychterenów0Udział odpowiedzi w % *Źródło: opracowanie własne (* przedstawione wielkości nie sumują się do 100, co wynika z możliwości wyboruwięcej niż 1 odpowiedzi)Rysunek 1. Przyczyny podejmowania decyzji o inwestycjach w gminach turystycznychMówiąc o inwestycjach turystycznych prowadzonych przez gminy, nie możnapominąć istotnego elementu, jakim jest zakres rodzajowy inwestycji. Zagadnienie to zostałoprzedstawione w tabeli 3, gdzie respondenci odnieśli się do ich realizacji w ostatnich latach,jak również do zamierzeń na najbliższy kilkuletni okres. Różnica między inwestycjamidotychczas prowadzonymi, a planowanymi zamierzeniami została ujęta w ostatniej kolumnie.Wielkości ujemne wskazują o spadku skali inwestycji w przyszłości wobec dotychczasowychnakładów, zaś wartości dodatnie obrazują ich wzrost. W zakresie inwestycji dotychczasprowadzonych na pierwszym miejscu znalazły się nakłady na budowę i modernizację dróg.Wskazany zakres inwestycji, pomimo jego mniejszego zakresu w najbliższych latach i takstanowi najważniejszą pozycję planowanych zamierzeń inwestycyjnych. Wśród pierwszychsześciu wymienionych zakresów inwestycji, za którymi opowiedziała się ponad połowaankietowanych, spełniających w pierwszej kolejności bieżące oczekiwania mieszkańców jestrównież znajdująca się na piątej pozycji budowa i modernizacja sieci wodociągowej ikanalizacyjnej. Na podkreślenie zasługuje jednak fakt, że w wymienionej grupie znajdują się8

ównież inwestycje stricte turystyczne, których realizacja ma nie tylko promować gminę, leczrównież ułatwiać turystom poruszanie się po danym obszarze (oznakowanie dróg, tras,obiektów turystycznych czy budowa punków informacji turystycznej), jak równieżumożliwiać im poznanie danego obszaru w formie wycieczek rowerowych (budowa imodernizacja ścieżek rowerowych). Ostatnio wymienione inwestycje służą równieżmieszkańcom, uprawiającym ten zakres czynnego wypoczynku.Szczególnego podkreślenia wymaga również fakt, że najwyższy wzrost nakładów wnajbliższych latach (37,14 %) przypada na wdrożenie innowacji do produktu turystycznego.Świadczy to o dążeniu do stworzeniu atrakcji turystycznej, charakterystycznej wyłącznie dladanego obszaru.Tabela 3. Zakres inwestycji proturystycznych realizowanych przez gminy turystyczneUdział odpowiedzi w %*PrzyrostZakres inwestycjiInwestycjeprowadzone wostatnich latachInwestycje, którebędą prowadzonew najbliższejplanowanychinwestycjiwzględem ich skaliw ostatnich latachprzyszłościBudowa i modernizacja dróg 80,00 74,29 -5,71Wydatki na promocję gminy 65,71 57,14 -8,57Oznakowanie dróg, tras, obiektów60,00 68,57 8,57turystycznychBudowa i modernizacja ścieżek rowerowych 57,14 65,71 8,57Budowa i modernizacja sieci wodociągowej i 51,43 57,14 5,71kanalizacyjnejBudowa punktów informacji turystycznej czy 51,43 48,57 -2,86tworzenia informatycznego systemu informacjiturystycznejWydatki na poprawę estetyki gminy, 48,57 51,43 2,86Budowa i modernizacja hal sportowych,45,71 62,86 17,15kortów tenisowych, boisk i stadionówBudowa i modernizacja infrastruktury34,29 34,29 0,00społecznej (szkoły, szpitale, domy kultury itp.)Budowa i modernizacja parkingów 31,45 51,43 20,00Budowa i modernizacja szlaków narciarskich, 29,57 34,29 4,72wodnych, pieszych i innychBudowa i modernizacja parków, obszarów25,71 37,14 11,43zielonychWydatki na cele edukacji turystycznej i25,71 31,43 5,72znajomość języków obcych pracownikówgminyBudowa i modernizacja punktów widokowych 25,71 51,43 25,72Ochrona walorów turystycznych 22,86 25,71 2,85Budowa i modernizacja basenów 14,29 34,43 20,14Budowy i modernizacji obiektów wyciągów 11,43 37,14 25,71narciarskich i innej infrastruktury narciarskiejBudowa i modernizacji innych obiektów11,43 40,00 28,57sportowo – rekreacyjnychWdrożenie innowacji do produktu11,43 48,57 37,14turystycznegoBudowa i modernizacja infrastrukturyusługowo- gospodarczej8,57 14,29 5,729

Źródło: opracowanie własneObjaśnienia: * przedstawione wielkości nie sumują się do 100, co wynika z możliwości wyboru więcej niż 1odpowiedzi)Zadania inwestycyjne są ściśle powiązane ze źródłami ich finansowania, co obrazujerysunek 2. Według połowy respondentów podstawowym źródłem finansowania inwestycji sądochody własne oraz bezzwrotne dochody zewnętrzne – dotacje, przyjmując, że pod pozycją„dotacje” mieszczą się również środki pochodzące z funduszy i programów UniiEuropejskiej, które są dodatkowym źródłem finansowania projektów samorządowych. Środkite wpływają do sektora publicznego, ale nie wynikają z redystrybucji polskiego PKB.Pomimo przyjęcia założenia, że są formą dotacji, lecz pochodzącą spoza polskiego PKB,zasadne staje się jednak ich wyodrębnienie, co wynika z faktu, że ich otrzymanie nie jestniejako obligatoryjne – na podstawie określonych zasad, lecz wynika ze starańposzczególnych gmin, składających odpowiednie wnioski o ich otrzymanie. Uzyskanieśrodków unijnych uzależnione jest więc nie tylko od celu na jaki mają być przeznaczone, leczrównież od poprawności i rzetelności złożonego opracowania. W znacznie mniejszymzakresie samorządy terytorialne korzystają z funduszy obcych, w tym zwrotnych. Sytuacjataka powoduje, że ciężar inwestycji ponoszą aktualni mieszkańcy z bieżących przychodów.1009080706050403020100Udział odpowiedzi w % *Dochody własneBezzwrotne środki UEDotacjeKredyt bankowyŹródła mieszane w ramach projektówrealizowanych z innymi gminamiPożyczkiFundusze celoweŹródła mieszane w ramach pppSubwencjeObligacje gminneInne źródłaLeasingŹródło: opracowanie własneObjaśnienia: * przedstawione wielkości nie sumują się do 100, co wynika z możliwości wyboru więcej niż 1odpowiedzi)10

Rysunek 2.Źródła finansowania inwestycji turystycznych w gminachPotwierdzeniem tezy o zbyt małym zaangażowaniu zewnętrznych źródeł finansowaniaw realizację gminnych inwestycji turystycznych, są również średnioroczne wielkościzaangażowanych środków, jakie gminy wydatkowały na ten cel, co zostało zaprezentowane wtabeli 4. 50 % respondentów umiejscawia wielkość średniorocznych nakładów na poziomiedo 0,5 mln PLN. Nie są to więc nakłady, które w zasadniczy sposób mogłyby wpłynąć naznaczącą poprawę posiadanej infrastruktury turystycznej. Pozytywnie należy odnieść się dosytuacji, że większość gmin korzysta ze środków unijnych, chociaż patrząc przez pryzmatwydatkowanych kwot, są to środki wykorzystywane w dalszym ciągu w bardzoograniczonym zakresie. Druga połowa respondentów swoje nakłady określa na poziomieponad 0,5 mln PLN. Tylko w 2,94 % gmin średnioroczne nakłady przekraczają kwotę 5,0 mlnPLN. Wytłumaczeniem takiej sytuacji może być stwierdzenie, że ponoszone nakłady sąadekwatne do osiąganych przychodów, nie zaś do istniejących potrzeb i planowanychzamierzeń. Argumentem przemawiającym za zasadnością korzystania ze środków zwrotnychjest również fakt, że powinien istnieć solidaryzm pokoleniowy, a więc koszty korzyści zpoczynionych inwestycji winni ponosić aktualni i przyszli ich beneficjenci (użytkownicy).Tabela 4. Średnioroczna wielkość zaangażowanych środków na realizację inwestycjiturystycznych w okresie ostatnich trzech latWielkość nakładówUdział respondentóww %do 50.000 PLN 8,82od 50.001 do 100.000 PLN 20,59od 100.001 do 250.000 PLN 14,71od 250.001 do 500.000 PLN 5,88od 500.001 do 1.000.000 PLN 20,59od 1.000.001 do 2.500.000 PLN 5,88od 2.500.001 do 5.000.000 PLN 20,59Powyżej 5.000.000 PLN 2,94Źródło: opracowanie własneNa skalę realizowanych przez gminy inwestycji istotny wpływ mają równieżwystępujące bariery, co obrazuje tabela 5. Za najważniejsze ograniczenie procesuinwestycyjnego ankietowani uznali bariery finansowe, na które wskazało 72,86 % badanych.Wprawdzie można zgodzić się i uznać, że środki inwestycyjne będące w dyspozycji gmin sąniewystarczające w porównaniu do planowanych zamierzeń inwestycyjnych, wynikających zpotrzeby nadrobienia dotychczasowych zaniedbań w tym zakresie, to jednak należystwierdzić, że bez zewnętrznych źródeł finansowania nie jest możliwe sprostanieoczekiwaniom i dokonanie znaczącej poprawy w ilości i jakości infrastruktury turystycznej11

zlokalizowanej w danej gminie. Pozostałe wskazane bariery są również istotne i wymagajądziałań zmierzających do ich ograniczenia, to jednak są problemem o znacznie mniejszejskali.Tabela 5.Bariery procesu inwestycyjnego w gminach turystycznychBarieryBariery finansoweW tym:- Ograniczoność własnych środków finansowych- Dostępność do źródeł finansowania inwestycjiBariery informacyjneW tym:- Brak właściwej wiedzyUdział odpowiedzi w% *72,8691,4354,2927,148,5745,71- Brak właściwych badań rynkowych i marketingowychBariery techniczne 25,71Bariery mentalne 25,7Bariery organizacyjne 20,00Bariery polityczno – prawneW tym:- Polityka gminy wobec inwestycji turystycznych- Brak właściwych dokumentów strategicznych- Bariery legislacyjne19,045,7117,1434,29Źródło: opracowanie własneObjaśnienia: * przedstawione wielkości nie sumują się do 100, co wynika z możliwości wyboru więcej niż 1odpowiedzi)Wskazując na dotychczasowe ustalenia w zakresie znaczenia i rangi turystyki wgminie, przyczyn podejmowania decyzji o inwestycjach turystycznych, ich zakresuprzedmiotowego, źródeł finansowania i skali finansowej, oraz barier ograniczających ichrealizację, celowym na pewno będzie pokazanie jak respondenci oceniają skutki ich realizacji.Dokonana ocena ankietowanych została przedstawiona w tabeli 6. W przeważającej ilościwystępowały opinie pozytywne. Za najważniejsze skutki inwestowania w infrastrukturęturystyczną, za którymi opowiedziała się ponad połowa ankietowanych był wzrostzainteresowania turystów, poprawa atrakcyjności turystycznej oraz wzrost zatrudnienia wturystyce. Można chyba przyjąć, że skutki negatywne do jakich zaliczono wzrostzanieczyszczenia środowiska naturalnego oraz wzrost przestępczości (oba uzyskałyjednakową ilość odpowiedzi – 2,86 %), można uznać za mało istotne.Tabela 6. Skutki inwestowania w infrastrukturę turystycznąSkutkiUdział odpowiedziw % *SkutkiUdział odpowiedziw % *Wzrost zainteresowania88,57 Wzrost dochodów gminy 20,00turystówPoprawa atrakcyjności77,14 Wzrost bieżących wydatków17,14turystycznejgminyWzrost zatrudnienia w54,29 Wzrost wydatków17,14turystyceponoszonych przez turystówPojawienie się zewnętrznych 42,86 Poprawa dostępności do 14,2912

inwestorówinformacji turystycznejPoprawa wizerunku gminy 34,29 Budowa produktu8,57turystycznego w oparciu oinnowacjeWzrost dochodów realnych34,29 Wzrost zanieczyszczenia2,86ludności miejscowejśrodowiska naturalnegoPoprawa jakości produktu25,70 Wzrost przestępczości 2,86turystycznegoŹródło: opracowanie własneObjaśnienia: * przedstawione wielkości nie sumują się do 100, co wynika z możliwości wyboru więcej niż 1odpowiedzi)4. PodsumowanieGmin turystyczne posiadające określone walory turystyczne upatrują dalszy swój rozwójgłównie przez turystykę. Stąd też, sprawy turystyki w strukturach administracyjnych gmin sąwyraźnie wyodrębnione, co świadczy o wysokiej randze zagadnień turystyki. Niezależnie odświadomości wysokiej atrakcyjności swoich obszarów, władze gminne przykładają dużąwagę do stanu ich zagospodarowania turystycznego. Można chyba określić, że czynnikiwpływające na inwestowanie są to niejako przyczyny „strategiczne”, wskazujące wnajogólniejszy sposób kierunki dalszego rozwoju. Inwestycje turystyczne to jedno znajważniejszych uwarunkowań wpływających na podniesienia atrakcyjności turystycznejgmin. Gminy widzą również potrzebę realizacji gminnych inwestycji turystycznych w celuzwiększenia ruchu turystycznego. Podejmowane działania mają prowadzić do zwiększeniazainteresowania obszarem przez inwestorów zewnętrznych i przyciągnięcia nowych grupturystów oraz zaspokojenia ich zróżnicowanych oczekiwań. Nie bez znaczenia są teżprzyczyny, które wynikają z bieżących problemów, do jakich możemy zaliczyć występującebezrobocie. Można zatem stwierdzić, że władze gmin turystycznych rozumieją ważnośćpublicznych inwestycji turystycznych - zaspakajających potrzeby mieszkańców i służąceturystom, a jednocześnie będące stymulatorem dla innych inwestycji, dla rozwoju lokalnychfirm oraz dla rozwoju gospodarczego w ogóle.Na podstawie uzyskanych informacji należy również wskazać elementy ograniczająceskalę podejmowanych inwestycji. Samorządy gminne w zbyt wąskim zakresie korzystają zzewnętrznych zwrotnych źródeł finansowania. To, czy gmina będzie inwestować oraz skalatego procesu, może przesądzić o jej szansach na rozwój w przyszłości. Dlatego odpowiedź napytanie: konsumować czy inwestować, ma podstawowe dla rozwoju gospodarczego gminyznaczenie. Działanie w imię wspólnego dobra wymaga, zrozumienia koniecznościograniczania konsumpcji na rzecz inwestycji, ale także umiejętności zrealizowania takichograniczeń w praktyce.13

Commune investments of touism in Lower Silesia ProvinceSummaryThe development of tourist destinations is carried out, among others, by means ofimplementing certain investment projects. Therefore commune investment decisions becomethe key factor which shapes their long term competitiveness. The objective of the herebyarticle is to identify reasons, range and sources of finance for commune investment processes.The purpose of the study was carried out on the basis of author’s own research performedamong local autorities in Lower Silesia Province.Translated by Mirosław Januszewski1A. Sokołowski, Inwestycje niemieckie na Dolnym Śląsku w latach 1990-2000. Instytut StudiówMiędzynarodowych Wydział Nauk Społecznych Uniwersytetu Wrocławskiego. Oficyna WydawniczaArboretum, Wrocław 2001, s.45.2 L. Martan, Wybrane zagadnienia rzeczowych przedsięwzięć inwestycyjnych. Wydawnictwo Leopoldinum,Organizacja – Zarządzanie – Biznes, Wrocław 1994, s.7.3 Inwestycje i środki trwałe w gospodarce narodowej w 2004. GUS Warszawa 2004.4 E. Kucharska – Stasiak (red), Inwestowanie w nieruchomości, Instytut Nieruchomości WALOR, 1999, s.8.5 por. K. Brzozowska, Finansowanie inwestycji infrastrukturalnych przez kapitał prywatny na zasadachPROJECT FINANCE. Wydawnictwo Fachowe CEDEWU.PL, Warszawa 2005, s.61-62.6 H.Gawron, Ocena efektywności inwestycji. Wydawnictwo AE, Poznań 1997, s.13.7 W. Rogowski, Rachunek efektywności przedsięwzięć inwestycyjnych. Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2004,s.13.8 tamże, s.11.9 I. Jędrzejczyk, Partnerstwo publiczno-prywatne w realizacji projektów inwestycyjnych w regionie, [w]Kształtowanie jakości produktu turystycznego regionu z zachowaniem rozwoju zrównoważonego, część IIPartnerstwo publiczno - prywatne w procesie kształtowania oferty turystycznej regionu, pod red. I.Jędrzejczyk,Instytut Turystyki, Warszawa 2004, s.84-85.10 G. Gołembski (red.), Kompendium wiedzy o turystce .Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa - Poznań2002, s.243-244.11 Ł. Nawrot, Uwarunkowania rozwoju inwestycji turystycznych w gminie. W: Turystyka w ujęciu globalnym ilokalnym, pod red. G. Gołembski, Zeszyty Naukowe nr 53, Akademia Ekonomiczna, Poznań 2004, s.170-171.12 S. Słupik, Inwestycje infrastrukturalne jako niezbędny warunek rozwoju gospodarczego gmin, w: Rozwój orazpolityka regionalna i lokalna w Polsce, pod red. J.Kaja i K.Piech, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie,Warszawa 2005, s.263.13 D. Strahl, Metody programowania rozwoju społeczno-gospodarczego, PWE, Warszawa 1990, s.50 i dalsze.14

Magdalena KulbaczewskaRobert KubickiKatedra Metod IlościowychUniwersytet SzczecińskiWykorzystanie bazy uzdrowiskowej w woj. zachodniopomorskimw latach 1998-2003Uzdrowisko, to miejscowość posiadająca status prawny, o naturalnych właściwościachleczniczych, wyposażona w obiekty i urządzenia lecznicze, bazę noclegową i gastronomiczną,urządzenia komunalne 1 . Stąd też uzdrowiska znajdują się w pobliżu źródeł wody mineralnej,w okolicy występowania torfu leczniczego zwanego borowinami, jak również w miejscacho leczniczych właściwościach klimatu. Ważne jest, aby okolica nie była zanieczyszczona,szczególnie odpadami przemysłowymi, a posiadała dogodne warunki do spacerówi wypoczynku. Nowe uzdrowiska europejskie powstają na dziewiczych nizinach lub płaskichterenach u stóp wzgórz, z dala od miast i miasteczek, bez motoryzacyjnych uciążliwości 2 .Przeważająca część uzdrowisk w Polsce zlokalizowana jest na obszarach górskich,bogatych w różnego rodzaju wody mineralne i występujące na Śląsku i Podkarpaciu złożaborowinowe. Kilka uzdrowisk występuje w pasie nadmorskim, gdzie oprócz wódmineralnych i borowin wykorzystywane są specyficzne właściwości klimatu morskiego.Pozostałe rozsiane są w nizinnych rejonach Polski, w pobliżu źródeł mineralnych orazobszarów leśnych.Zakłady opieki zdrowotnej położone na ternie uzdrowiska i wykorzystujące przyudzielaniu świadczeń zdrowotnych naturalne zasoby lecznicze uzdrowiska oraz świadcząceusługi noclegowe nazywane są zakładami uzdrowiskowymi 3 . W ostatnich latach w zakładachuzdrowiskowych udzielanych jest coraz więcej zabiegów leczniczych i rehabilitacyjnych, jakrównież profilaktycznych wykorzystujących nie tylko zasoby naturalne okolicy, ale równieżnowoczesne urządzenia służące m.in. do kąpieli solankowych, wirowych, kwasowęglowych1 Kruczek Z., Polska Geografia atrakcji turystycznych, Proksenia, Kraków 2005, s.278.2 Krasiński Z., Rynek usług uzdrowiskowych w Polsce, Wyższa Szkoła Zarządzania i Bankowości,Poznań 2001, s.34.3 Turystyka w województwie zachodniopomorskim w latach 2002-2003, US Szczecin, Szczecin 2004 s.7.1

i perełkowych, ćwiczeń kinezyterapeutycznych, krioterapii oraz zabiegów z zakresufizykoterapii.W 2003 roku w województwie zachodniopomorskim było 49 zakładówuzdrowiskowych, z czego 24 w samym Kołobrzegu, a 13 w Świnoujściu. W porównaniuz 1998 rokiem liczba uzdrowisk zmniejszyła się o 13, czyli prawie o 21% i dalej spadałaprzez kolejne dwa lata (tabela 1). Mogło to być związane z procesem prywatyzacyjnymobiektów państwowych i zmianą ich profilu działalności, bądź likwidacją budynków nienadających się już do użytkowania. Ze względu na brak szczegółowych danych trudnostwierdzić, czy na 49 zakładów uzdrowiskowych w latach 2001-2003 składają się te sameobiekty, czy też w badanym okresie powstały nowe, a równocześnie zlikwidowano kilkaobiektów istniejących (o czym może świadczyć zmieniająca się liczba miejsc noclegowychprzy tej samej liczbie obiektów).Tabela 1.Liczba obiektów turystycznych ogółem i zakładów uzdrowiskowych w województwiezachodniopomorskim w latach 1998-2003.LataObiekty turystyczneogółemMiejsca noclegoweogółemZakładyuzdrowiskoweMiejsca noclegowe w zakładachuzdrowiskowych1998 1841 151554 62 114071999 1932 144610 61 112582000 1183 130389 55 101612001 1051 116676 49 92622002 1011 117342 49 95292003 1011 121325 49 9082Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Baza noclegowa turystyki w województwie zachodniopomorskimw latach 1998 – 2000, US Szczecin, Szczecin 2001, Turystyka w województwie zachodniopomorskim w latach2002-2003, US Szczecin, Szczecin 2004.W latach 2001-2003 zakłady uzdrowiskowe stanowiły około 5% wszystkich obiektówturystycznych na terenie województwa zachodniopomorskiego (rys. 1). W stosunku do dwóchpoprzednich lat nastąpił wzrost tej wielkości, co oznacza, że w 2000r. w stosunku do 1998r.nastąpił znacznie większy spadek liczby wszystkich obiektów turystycznych, niż liczbyzakładów uzdrowiskowych, odpowiednio o 36% i 11%. Natomiast udział liczby miejscnoclegowych w zakładach uzdrowiskowych do miejsc we wszystkich obiektachturystycznych w latach 1998-2003 oscyluje około 8% nie podlegając znaczącym zmianom(rys. 2).2

6,0%9,0%5,0%8,0%7,0%4,0%6,0%3,0%5,0%4,0%2,0%3,0%1,0%2,0%1,0%0,0%1998 1999 2000 2001 2002 20030,0%1998 1999 2000 2001 2002 2003Rys. 1. Udział zakładów uzdrowiskowych Rys. 2. Udział miejsc noclegowychw obiektach turystycznych ogółemw zakładach uzdrowiskowych w miejscachw województwie zachodniopomorskim noclegowych w województwiew latach 1998 – 2003.zachodniopomorskim w latach 1998 – 2003.Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Baza noclegowa turystyki w województwie zachodniopomorskimw latach 1998 – 2000, US Szczecin, Szczecin 2001, Turystyka w województwie zachodniopomorskim w latach2002-2003, US Szczecin, Szczecin 2004.Można więc wnioskować, że dużemu spadkowi liczby wszystkich obiektówturystycznych towarzyszy relatywnie mały spadek liczby miejsc noclegowych. Taka sytuacjamoże być wynikiem dążenia do maksymalnego wykorzystywania przestrzeni w obiektachistniejących i tworzenia w nich dodatkowych miejsc noclegowych. Może również wynikać,przy ogólnym spadku ilości obiektów turystycznych, z powstania w badanym okresie kilkuobiektów z dużą liczbą miejsc noclegowych.Miejsca w obiektach turystycznych nie są wykorzystywane równomiernie w ciągucałego roku. Na rys. 3 i 4 przedstawiono liczbę udzielonych noclegów w województwiezachodniopomorskim w latach 1998-2003.3

300000300000025000025000002000002000000150000150000010000010000005000050000000sty-98maj-98wrz-98sty-99maj-99wrz-99sty-00maj-00wrz-00sty-01maj-01wrz-01sty-02maj-02wrz-02sty-03maj-03wrz-03sty-98maj-98wrz-98sty-99maj-99wrz-99sty-00maj-00wrz-00sty-01maj-01wrz-01sty-02maj-02wrz-02sty-03maj-03wrz-03Rys. 3. Udzielone noclegi w zakładach Rys. 4. Udzielone noclegi w obiektachuzdrowiskowych według miesięcy w turystycznych bez zakładów uzdrowiskowychwojewództwie zachodniopomorskim w według miesięcy w województwielatach 1998 – 2003.zachodniopomorskim w latach 1998 – 2003.Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Baza noclegowa turystyki w województwie zachodniopomorskimw latach 1998 – 2000, US Szczecin, Szczecin 2001, Turystyka w województwie zachodniopomorskim w latach2002-2003, US Szczecin, Szczecin 2004.Wykorzystanie miejsc noclegowych charakteryzuje się wyraźną sezonowościązarówno w obiektach turystycznych ogółem, jak i w zakładach uzdrowiskowych. Natężenieruchu turystycznego przypada na miesiące „ciepłe” z tą różnicą, że w zakładachuzdrowiskowych sezon trwa od miesiąca maja do września, natomiast w innych obiektachturystycznych jest znacznie krótszy, gdyż obejmuje głównie dwa miesiące: lipiec i sierpień.Z przedstawionych wykresów wynika, że dla obiektów turystycznych ogółem bez zakładówuzdrowiskowych miesiące zimowe to tzw. miesiące martwe, w których liczba udzielanychnoclegów jest minimalna (np. w styczniu 2003r. liczba udzielonych noclegów wyniosła150189, co stanowiło 6,2% liczby noclegów udzielonych w lipcu tego roku). Jest to specyfikarejonu nadmorskiego, gdzie najwięcej atrakcji można zaproponować turystom w miesiącachletnich. Nieco inaczej jest w zakładach uzdrowiskowych. Liczba udzielanych noclegóww okresie zimowym również spada, ale wciąż utrzymuje się na stosunkowo wysokimpoziomie. (np. w styczniu 2003r. liczba udzielonych noclegów stanowiła 31,3% liczbynoclegów udzielonych w sierpniu - miesiącu o najwyższej udzielonej liczbie noclegów).4

70,0%60,0%50,0%40,0%30,0%20,0%10,0%0,0%sty-98maj-98wrz-98sty-99maj-99wrz-99sty-00maj-00wrz-00sty-01maj-01wrz-01sty-02maj-02wrz-02sty-03maj-03wrz-03Rys. 5. Udział noclegów udzielonych w zakładach uzdrowiskowych w noclegach udzielonychogółem w obiektach turystycznych w województwie zachodniopomorskim według miesięcyw latach 1998 – 2003.Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Baza noclegowa turystyki w województwie zachodniopomorskimw latach 1998 – 2000, US Szczecin, Szczecin 2001, Turystyka w województwie zachodniopomorskim w latach2002-2003, US Szczecin, Szczecin 2004.Liczba noclegów udzielonych w zakładach uzdrowiskowych poza sezonem w latach2000-2003 stanowiła około 50% liczby wszystkich noclegów (rys. 5). Stąd wniosek, żepołowa turystów w województwie zachodniopomorskim w okresie zimowym, to turyściprzyjeżdżający na wypoczynek z powodów zdrowotnych. Co się z tym wiąże, miejscanoclegowe w zakładach uzdrowiskowych wykorzystywane są w ciągu całego roku, podczasgdy wiele innych obiektów turystycznych poza sezonem jest zamkniętych. Należy tuzaznaczyć, że wiele osób było, jest i będzie kierowanych do zakładów uzdrowiskowych naleczenie, bądź rehabilitację z funduszów państwowej opieki zdrowotnej.Kolejną ważną cechą obrazującą atrakcyjność obiektu turystycznego jest stopieńwykorzystania miejsc noclegowych (rys. 6).5

1009080706050403020100sty-98mar-98maj-98lip-98wrz-98lis-98sty-99mar-99maj-99lip-99wrz-99lis-99sty-00mar-00maj-00lip-00wrz-00lis-00sty-01mar-01maj-01lip-01wrz-01lis-01sty-02mar-02maj-02lip-02wrz-02lis-02sty-03mar-03maj-03lip-03wrz-03lis-03obiekty ogółemzakłady uzdrowiskoweRys. 6. Wykorzystanie miejsc noclegowych w zakładach uzdrowiskowych i obiektachturystycznych ogółem wg miesięcy w województwie zachodniopomorskim w latach1998 – 2003Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Baza noclegowa turystyki w województwie zachodniopomorskimw latach 1998 – 2000, US Szczecin, Szczecin 2001, Turystyka w województwie zachodniopomorskim w latach2002-2003, US Szczecin, Szczecin 2004.Z przedstawionego rys. 6 wynika, że w badanym okresie w województwiezachodniopomorskim miejsca noclegowe w zakładach uzdrowiskowych były w większymstopniu wykorzystane, niż miejsca we wszystkich obiektach turystycznych ogółem. Nawetw „najgorszych” miesiącach zimowych roku 2002 i 2003 stopień wykorzystania miejscw zakładach uzdrowiskowych wynosił około 50%, podczas gdy dla obiektów ogółem około20%. Dodatkowo na wykresie widoczne są również mniejsze wahania sezonowe stopniawykorzystania miejsc noclegowych w obiektach uzdrowiskowych, co na pewno ułatwia ichutrzymanie i planowanie budżetu na kolejne okresy. Tam gdzie niższy stopień wykorzystaniamiejsc noclegowych i większe wahania sezonowe, tam większa niepewność co do przyszłościfinansowej obiektu.Inwestowanie w zakłady uzdrowiskowe może więc być bardziej opłacalne niż w inneobiekty turystyczne, ale wymaga też więcej nakładów w związku z oferowaniem różnychzabiegów leczniczych.6

Dodatkowo analizując tzw. wskaźnik rozwoju bazy noclegowej wyznaczany jakostosunek liczby turystów do liczby miejsc noclegowych 4 (tabela 2), widać, że jego poziomjest wyższy dla zakładów uzdrowiskowych, niż dla obiektów turystycznych ogółem.Równocześnie dla zakładów uzdrowiskowych badany wskaźnik podlegał większej dynamicewzrostu, gdyż w 2003r. w stosunku do 1998r. jego wartość wzrosła prawie o 27%, podczasgdy dla obiektów turystycznych ogółem o niecałe 21%. Powyższe wyniki potwierdzajątendencje rozwojowe w turystyce uzdrowiskowej.Tabela 2.Wskaźniki rozwoju bazy noclegowej obiektów turystycznych ogółem i zakładówuzdrowiskowych w województwie zachodniopomorskim w latach1998 – 2003.Lata 1998 1999 2000 2001 2002 2003Wskaźnik rozwoju bazy noclegowej obiektówturystycznych ogółemWskaźnik rozwoju bazy noclegowej zakładówuzdrowiskowych10,11 10,83 11,31 11,77 11,62 12,214,33 14,78 15,99 15,57 15,33 18,16Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Baza noclegowa turystyki w województwie zachodniopomorskimw latach 1998 – 2000, US Szczecin, Szczecin 2001, Turystyka w województwie zachodniopomorskim w latach2002-2003, US Szczecin, Szczecin 2004.Ważnym aspektem turystyki uzdrowiskowej jest liczny udział turystówzagranicznych. W rejonie województwa zachodniopomorskiego ze względu na bliskiesąsiedztwo Niemiec są to głównie turyści niemieccy, dla których Polska była i wciąż jestatrakcyjna cenowo. Średni udział noclegów udzielonych w zakładach uzdrowiskowychturystom zagranicznym w 2003 roku wynosił 33,34% (odchylenie standardowe na poziomie5,3%) i w porównaniu z 1998 rokiem wzrósł o ponad 12 punktów procentowych.Na rys. 7 widać również, że od 2000 roku znacznie zmniejszyły się wahania sezonowe,a udział noclegów udzielonych turystom zagranicznym utrzymywał się na podobnymwysokim poziomie, z lekką tendencją wzrostową w 2003 roku.4 Kruczek Z., Polska..., op. cit. s.280.7

45,0%40,0%35,0%30,0%25,0%20,0%15,0%10,0%5,0%0,0%sty-98maj-98wrz-98sty-99maj-99wrz-99sty-00maj-00wrz-00sty-01maj-01wrz-01sty-02maj-02wrz-02sty-03maj-03wrz-03Rys. 7. Udział noclegów udzielonych turystom zagranicznym w zakładach uzdrowiskowychwedług miesięcy w województwie zachodniopomorskim w latach 1998 – 2003.Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Baza noclegowa turystyki w województwie zachodniopomorskimw latach 1998 – 2000, US Szczecin, Szczecin 2001, Turystyka w województwie zachodniopomorskim w latach2002-2003, US Szczecin, Szczecin 2004.Analizując kształtowanie się liczby udzielonych noclegów w zakładachuzdrowiskowych turystom krajowym i zagranicznym w województwie zachodniopomorskimw latach 1998-2003 (rys. 8 i 9) widać wyraźny wzrost w całym badanym okresiew przypadku turystów z zagranicy. Jest to dobry sygnał świadczący o fakcie, że ofertaturystyki uzdrowiskowej w województwie zachodniopomorskim jest coraz bardziejatrakcyjna dla tej grupy turystów mimo, że koszty pobytu w całości ponoszą sami turyści.Liczba udzielonych noclegów polskim turystom charakteryzowała się spadkiemw latach 1998-2001, a od 2001 ustabilizowała się na podobnym poziomie nie wykazującznaczących odchyleń in plus oraz in minus. Na pewno duży wpływ na kształtowanie siępoziomu tej cechy wywarło dofinansowywanie z funduszów pochodzących z obowiązkowegoubezpieczenia zdrowotnego i wynikające stąd ograniczenia co do ilości skierowań.8

70000300000600002500005000040000200000300001500002000010000100000050000sty-98maj-98wrz-98sty-99maj-99wrz-99sty-00maj-00wrz-00sty-01maj-01wrz-01sty-02maj-02wrz-02sty-03maj-03wrz-03sty-98maj-98wrz-98sty-99maj-99wrz-99sty-00maj-00wrz-00sty-01maj-01wrz-01sty-02maj-02wrz-02sty-03maj-03wrz-03Rys. 8. Udzielone noclegi w turystom Rys. 9. Udzielone noclegi w turystomzagranicznym zakładach uzdrowiskowych krajowym zakładach uzdrowiskowychwedług miesięcy w województwiewedług miesięcy w województwiezachodniopomorskim w latach 1998 – 2003. zachodniopomorskim w latach 1998 – 2003.Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Baza noclegowa turystyki w województwie zachodniopomorskimw latach 1998 – 2000, US Szczecin, Szczecin 2001, Turystyka w województwie zachodniopomorskim w latach2002-2003, US Szczecin, Szczecin 2004.Z różnych źródeł finansowania wyjazdów turystów krajowych i zagranicznych wynikatakże różnica w długości pobytu w zakładach uzdrowiskowych (rys. 10 i 11).2020181816141210161412810684sty-98kwi-98lip-98paź-98sty-99kwi-99lip-99paź-99sty-00kwi-00lip-00paź-00sty-01kwi-01lip-01paź-01sty-02kwi-02lip-02paź-02sty-03kwi-03lip-03paź-036sty-98maj-98wrz-98sty-99maj-99wrz-99sty-00maj-00wrz-00sty-01maj-01wrz-01sty-02maj-02wrz-02sty-03maj-03wrz-03Wykres 10. Średni pobyt w zakładach Wykres 11. Średni pobyt w zakładachuzdrowiskowych turystów zagranicznych wg uzdrowiskowych turystów krajowych wgmiesięcy w województwiemiesięcy w województwiezachodniopomorskim w latach 1998 – 2003 zachodniopomorskim w latach 1998 – 2003Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Baza noclegowa turystyki w województwie zachodniopomorskimw latach 1998 – 2000, US Szczecin, Szczecin 2001, Turystyka w województwie zachodniopomorskim w latach2002-2003, US Szczecin, Szczecin 2004.9

Długość pobytu samofinansujących się turystów zagranicznych w całym badanymokresie wynosiła średnio 10 dni i charakteryzowała się stałym trendem, bez widocznychtendencji wzrostowych, czy spadkowych. Warto zaznaczyć, że od 2000 roku znaczniezmniejszyły się wahania sezonowe.W przypadku polskich turystów, częściowo dofinansowywanych, średnia długośćpobytu w zakładach uzdrowiskowych była dużo wyższa, lecz charakteryzowała się wyraźnątendencją spadkową (spadek z 16,5 dnia w 1998 roku do 12,6 dnia w roku 2003). Przy stałejdługości dofinansowywanych turnusów sanatoryjnych spadek średniej długości pobytuw zakładach uzdrowiskowych świadczy o coraz większym udziale turystów komercyjnych,„bez skierowań”, przebywających w zakładach krócej i niekoniecznie korzystającychz zabiegów leczniczych.WNIOSKI1) Udział liczby miejsc noclegowych w zakładach uzdrowiskowych w stosunku do liczbymiejsc we wszystkich obiektach turystycznych w województwie zachodniopomorskimw latach 1998-2003 oscylował około 8%, nie podlegając znaczącym zmianom, mimozmian w liczbie obiektów.2) Miejsca w zakładach uzdrowiskowych były wykorzystywane całorocznie z natężeniemprzypadającym na okres letni. Może z tego wynikać większa opłacalność inwestowaniaw zakłady uzdrowiskowe, gdyż nie występuje tzw. okres martwy.3) Z roku na rok wzrastała liczba udzielanych noclegów w zakładach uzdrowiskowychturystom zagranicznym, co świadczy o coraz większej atrakcyjności oferty turystykiuzdrowiskowej w województwie zachodniopomorskim.4) W latach 1998-2003 zauważalny jest proces skracania długości średniego pobytu turystówpolskich w zakładach uzdrowiskowych województwa zachodniopomorskiegoi przewidywane dążenie do zrównania się ze znacznie krótszą średnią długością pobytuturystów zagranicznych.Literatura:1. Krasiński Z., Rynek usług uzdrowiskowych w Polsce, Wyższa Szkoła Zarządzania i Bankowości,Poznań 2001.2. Kruczek Z., Polska Geografia atrakcji turystycznych, Proksenia, Kraków 2005.3. Baza noclegowa turystyki w województwie zachodniopomorskim w latach 1998 – 2000, US Szczecin,Szczecin 2001.4. Turystyka w województwie zachodniopomorskim w latach 2002-2003, US Szczecin, Szczecin 2004.10

Using of the health resort base in zachodniopomorskie district from 1998 year to 2003.summaryThe authors try to analyse state and development of the health resort base inzachodniopomorskie district. The area of research includes: number and using ofaccommodation places generally in the district and in spas, number of national and foreigntourists. The research shows the differences between general and health tourisms. It indicatesthat spas are in strong progress and that they are good touristical objects to investition.Translated byMagdalena Kulbaczewska11

Agnieszka LewandowskaKatedra Zarządzania TurystykąAnaliza atrakcyjności Kołobrzegu dla rozwoju turystyki uzdrowiskowejWstępW obliczu tendencji panujących na rynku turystycznym, a zwłaszcza dzięki rosnącemuzainteresowaniu wyjazdami w szeroko rozumianych celach zdrowotnych, turystykauzdrowiskowa stanowi szansę rozwoju miejscowości uzdrowiskowych. Wśród zmian narynku turystyki uzdrowiskowej widoczna jest także zmiana struktury osób odwiedzającychpolskie uzdrowiska. Wzrastający udział tzw. kuracjuszy pełnopłatnych, tj. samodzielniewybierających uzdrowiska sprawia, iż szczególnego znaczenia odgrywa szeroko rozumianaatrakcyjność 1 uzdrowisk i ich zdolności do zaspokojenia zróżnicowanych i wciążzmieniających się potrzeb turystów uzdrowiskowych. W związku z tym w trakciemarketingowego kształtowania produktu turystyki uzdrowiskowej należy brać pod uwagę, teelementy produktu, które stanowić będą o wyróżnieniu uzdrowiska na konkurencyjnymrynku.Celem niniejszego artykułu jest dokonanie charakterystyki podstawowych elementówwpływających na atrakcyjność turystyczną produktu turystyki uzdrowiskowej, rozumianegow ujęciu obszarowym oraz wskazanie głównych wyróżników na podstawie, których należytworzyć konkurencyjną ofertę, na przykładzie wiodącego uzdrowiska w Polsce, jakim jestKołobrzeg.1 Atrakcyjność turystyczna jest zjawiskiem złożonym i w dużym stopniu subiektywnym. Definiowana jest jako siła, z jakądane miejsce, obiekt lub zjawisko przyciąga odwiedzających lub jako stopień nasycenia wydzielonych układówprzestrzennych czynnikami, które zgrupowano w cztery układy zmiennych. Są to:- wielkość i jakość walorów przyrodniczych, będących pierwotną siłą warunkującą powstanie i rozwój turystyki nadanym obszarze,- stopień zagospodarowania turystycznego,- dostępność komunikacyjna do regionu (gminy) oraz zapewnienie turyście odpowiedniej mobilnościw regionie,- poziom zanieczyszczenia środowiska przyrodniczego.M. Jedlińska, U. Szubert- Zarzeczny: Gospodarka turystyczna. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu,Wrocław 1994, za: M. Januszewska, R. Przeorek- Smyka: Atrakcyjność turystyczna obszaru Euroregionu „Neisse- Nisa-Nysa”, w: Turystyka i gospodarka turystyczna w Polsce na tle procesów integracji europejskiej, praca zb. pod red.A. Rapacza. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław 2003, s. 22.1

Dla potrzeb niniejszego referatu wybrano następujące elementy określająceatrakcyjność uzdrowiska Kołobrzeg. Są to:1. Walory turystyki uzdrowiskowej:a. naturalne walory uzdrowiskowe (wody lecznicze, gazy lecznicze, peloidy,klimat leczniczy, parki zdrojowe, ścieżki spacerowe, obszary prawniechronione).b. walory turystyczne:- udział powierzchni leśnej w powierzchni gminy uzdrowiskowej,- udział powierzchni wód w powierzchni gminy uzdrowiskowej,- zabytki, muzea, i atrakcje znajdujące się na terenie gminy uzdrowiskowej,- imprezy kulturalno-rozrywkowe odbywające się w miejscowościuzdrowiskowej,- szlaki turystyczne (piesze, rowerowe, wodne).2. Infrastruktura uzdrowiskowa.3. Infrastruktura turystyczna i para turystyczna:a. liczba obiektów noclegowych,b. urządzenia sportowo- rekreacyjne (baseny, siłownie, korty),c. instytucje kulturalne (kina, teatry, muzea).4. Stan środowiska naturalnego, jego czystość, rezultaty z zakresu działań ochronyśrodowiska.5. Dostępność komunikacyjna:a. drogi krajowe,b. połączenia kolejowe,c. inne możliwości transportu w regionie (np. transport morski, lotniczy),d. turystyczne środki transportu w regionie,e. odległość od miejsc granicznych. 2Charakterystyka produktu turystyki uzdrowiskowej KołobrzeguZaistnienie turystyki uzdrowiskowej jest możliwe jedynie przy występowaniuokreślonych walorów naturalnych predysponujących dane miejscowości do funkcjonowania2 Na podstawie: Metody określania mierników syntetycznych atrakcyjności turystycznej regionu szerzej zostałyopisane, w: Regionalne aspekty rozwoju turystyki, praca zb. pod red. G. Gołembskiego, Wydawnictwo NaukowePWN, Warszawa – Poznań 1999, s. 42-58.2

jako uzdrowisko. Walory naturalne należy zatem określić jako podstawowe dobrauzdrowiskowe, bez których turystyka uzdrowiskowa nie miałaby miejsca. Bardzo ważnymskładnikiem walorów przyrodniczych, które wpływają na specyfikę miejscowościuzdrowiskowych i wyróżniają je spośród innych miejscowości turystycznych, są występującena ich terenie naturalne tworzywa lecznicze, klimat, na który składają się w szczególności:położenie nad poziomem morza, wilgotność, wietrzność i nasłonecznienie oraz takie czynnikijak rzeźba terenu, krajobraz. 3 Właściwości lecznicze determinują profile leczniczeposzczególnych uzdrowisk, wyznaczając w ten sposób zainteresowanie pobytem w danymuzdrowisku osób, u których występują konkretne schorzenia.Walory uzdrowiska Kołobrzeg determinujące jego profile lecznicze i rozwójuzdrowiska to lecznicze działanie klimatu oraz bogate zasoby złóż borowiny i solanek.Kołobrzeg leży w krainie klimatycznej zwanej Pobrzeżem Kołobrzeskim w obrębie klimatówbałtyckich. Klimat Kołobrzegu kształtowany jest pod wpływem morza i to właśnie podszczególnym jego silnym działaniem znajdują się tereny uzdrowiskowe. Ponad 55% wiatróww skali rocznej wieje od morza lub wzdłuż morza. 4 Wiatry od morza są szczególnie korzystnedla terapii, powodują bowiem one zmniejszenie amplitud termicznych, wzrost i wyrównanieprzebiegu wilgotności powietrza, wzrost prędkości wiatru, napływ czystego bezalergenowegopowietrza, zwiększenie ilości ozonu, który w meteorologii jest uważany za wskaźnikczystości powietrza i występowanie aerozolu morskiego. Aerozol morski występuje naprzestrzeni 200 m w głąb lądu, a największe jego stężenie jest na plaży. Ma on zdolnośćprzenikania do najdalszych odcinków dróg oddechowych, czym tłumaczy się jego korzystnedziałanie w schorzeniach tych dróg. Aerozol Kołobrzegu reprezentuje szczególną wartość,wzbogacają go bowiem cząsteczki chlorków, bromu, jodu i innych pierwiastków o walorachleczniczych, pochodzące z różnych źródeł i wysięków solankowych. Można więc wKołobrzegu mówić o aerozolu morskim i solankowym. 5Bogactwem uzdrowiska są również wody mineralne ujmowane w Kołobrzegu,zawierające niezbędne do życia pierwiastki śladowe. 6 Na potrzeby lecznicze uzdrowiskawoda jest dostarczana przez 4 otwory wiertnicze. Ujęcia znajdujące się na terenie dzielnicyuzdrowiskowej, od Parsęty do parku wschodniego, są w dobrym stanie technicznym,3 Zob. Program budowy krajowego produktu markowego. Stowarzyszenie Gmin Uzdrowiskowych RP. Instytut Turystykiw Krakowie Sp. z o.o., Krynica - Kraków 2003, s. 43.4 Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Kołobrzeg, www.kolobrzeg.pl.5 Tamże.6 Na terenie Kołobrzegu znajdowało się 40 studni wód mineralnych o różnej wydajności. Ze względu na zły stantechniczny część z nich została zlikwidowana i obecnie istnieje 14 studni.3

przystosowane do ciągłej eksploatacji noszą nazwy: „Barnim”, „Bogusław”, „Parkowa”,„Emilia” i „Warcisław”.Solanka kołobrzeska stanowi podstawowe tworzywo wykorzystywane do zabiegówleczniczych, przede wszystkim do kąpieli solankowych w basenach leczniczych istniejącychna terenie uzdrowiska, kąpieli solankowych w wannie oraz do leczenia wziewnego. Obecniezasoby solankowe w zakresie wydajności źródeł zabezpieczają w zupełności istniejącepotrzeby.Drugim podstawowym tworzywem leczniczym Kołobrzegu są borowiny. Uzdrowiskodysponuje własnym, dużym złożem „Mirocice” znajdującym się przy drodze Kołobrzeg-Koszalin. Zasoby złoża są duże. Jego eksploatacja jest przewidziana na ponad 150 lat.Borowina kołobrzeska pochodzi ze złoża torfu typu niskiego, o dużym rozkładziei charakteryzuje się bogatym składem botanicznym oraz niedużym zanieczyszczeniemzwiązkami nieorganicznymi. Leczenie borowinowe jest prowadzone z wyboru w większościwskazań zawartych w grupie stanów zapalnych (choroby reumatyczne i zwyrodnienie układuruchu, choroby nerwów obwodowych, choroby kobiece). W ostatnich latach oprócztradycyjnych zabiegów borowinowych stasuje się również preparaty borowinowe w postacipast. 7 Podstawowe profile lecznicze uzdrowiska Kołobrzeg to choroby narządów ruchu ireumatyczne, choroby neurologiczne, choroby układu krążenia, w tym wczesna rehabilitacjakardiologiczna, choroby dróg oddechowych, skóry oraz choroby endokrynologiczne(cukrzyca, otyłość). W ramach wymienionych profili leczniczych oferowana jest szerokagama usług leczniczych.Należy również zaznaczyć, iż naturalne walory uzdrowiskowe są głównym atutemuzdrowiska Kołobrzeg, a ich korzystny wpływ na zdrowie i samopoczucie człowieka stanowiważną determinantę podczas podejmowania decyzji o wyborze miejsca docelowego pobytuprzez turystów uzdrowiskowych. Jak wykazują wyniki badań przeprowadzonych w sierpniu2006 roku przez Uniwersytet Szczeciński i Zachodniopomorską Regionalną OrganizacjęTurystyczną w zachodniopomorskich uzdrowiskach, właściwości i walory lecznicze podczaspodejmowania decyzji o wyjeździe do uzdrowiska były ważne dla 75% respondentów (31%-odpowiedzi „bardzo ważne” i 44% odpowiedzi „ważne”). Dlatego też, właściwości i walorylecznicze uzdrowiska powinny stanowić rdzeń oferowanego produktu, a wszelkichmateriałach informacyjnych (promocyjnych) należy kłaść nacisk na zaprezentowanie tychżewalorów.7 Studium zagospodarowania i kierunków...,op. cit.4

czarne. 8 Również, walory antropogeniczne, zwane też kulturowymi, stanowią przedmiotNaturalne walory turystyki uzdrowiskowej Kołobrzegu, położenie nad MorzemBałtyckim to nie wszystkie walory uzdrowiska. Wzbogaca je zieleń miejska wraz z licznymipomnikami przyrody. Region kołobrzeski-miasto wraz z pobliskimi miejscowościamiwypoczynkowymi znajduje się w strefie chronionego krajobrazu - Koszalińskiego PasaNadmorskiego. Na terenie miasta parki stanowią łącznie 90 hektarów powierzchni. Łącznapowierzchnia parków, zieleńców i zieleni miejskiej wynosi 120 hektarów co daje średnio najednego mieszkańca 34,5 m 2 jest to o 15,4m 2 więcej niż przewiduje Polska Norma. Jednym znajbardziej znanych parków jest zdrojowy- Park im. Stefana Żeromskiego o powierzchni 31,1hektara, który należy do obiektów szczególnie chronionych, z licznymi okazami starych irzadko spotykanych drzew. Znajdują się tu aleje wysadzane jaworami, topolami i jarząbami.W części wschodniej park przechodzi w bujny las, w którym rosną stare dęby, potężne jodły ibluszcz. Osobliwością tak zwanego Kołobrzeskiego Lasu są hektary bagien, ale i równieżwystępujące rzadkie gatunki ptaków, w tym tak rzadkich jak perkoz rdzawoszyi, bąk czyżuraw. Objęte ochroną są również pozostałe osobliwe parki, jak Park im. 3 Dywizji Piechoty,Park im. Aleksandra Fredry czy Park im. Jedności Narodowej. Również obszary leśnezarówno przymorskie jak i położone przy szosie kołobrzeskiej należą do lasów ochronnych.W Kołobrzegu znajdują się również rezerwat florystyczny „Solnisko w Kołobrzegu”, użytekekologiczny „Ekopark wschodni” w Podczelu, stanowiący zbiorowisko łąkowe i szuwarowe.Kołobrzeskie pomniki przyrody, to grupa dębów (5 sztuk) przy amfiteatrze, zespół buków idaglezji w parku leśnym w Podczelu oraz kwitnąca odmiana bluszczu na olszy czarnej, 150letni buk, jodła kalifornijska, korkowiec amurski, aleja platanów, aleja grabowa i dwie topolepowszechnego zainteresowania turystów uzdrowiskowych, i to nie tylko już w trakcie pobytuw uzdrowisku, ale i również na etapie podejmowania decyzji o wyjeździe. Potwierdzają towyniki wspomnianych wcześniej badań, które wykazały, iż zabytki i historia regionu branajest pod uwagę przez 64% respondentów. Turyści i kuracjusze w uzdrowiskach interesują sięgłównie kulturą materialną, sztuką plastyczną, folklorem i obrzędami. Zabytki dzielone sązwykle na takie grupy, jak: obiekty archeologiczne, dzieła architektury, dzieła sztukplastycznych, pamiątki historyczne, materiały biblioteczne, obiekty techniki i kulturymaterialnej, pracownie i warsztaty, dokumenty i pamiątki po wybitnych twórcach itd. Wmiejscowościach uzdrowiskowych występuje szereg różnego rodzaju walorów związanych z8 Na podstawie: Studium zagospodarowania i kierunków..., op. cit., www.kolobrzeg.pl.5

historią regionu lub miejscowości. Spośród tych najważniejszych można wymienić pomniki,cmentarze, forty i miejsca kultu. 9 Ważnym walorem kulturowym jest architektura zabytkowa,jak na przykład zamki, pałace, zabytkowe obiekty drewniane, kamienice zabytkowe, kościoły,klasztory, kaplice, muzea. 10Wśród licznych walorów antropogenicznych uzdrowiska Kołobrzeg wymienić należygotycką Kolegiatę Niepokalanego Poczęcia NMP z XIV wieku, wewnątrz której znajdują sięmiędzy innymi chrzcielnica brązowa gotycka z 1355 roku i tryptyki późnogotyckie, Kościółśw. Jana Chrzciciela, Ratusz neogotycki według projektu słynnego architekta K.F. Schinklapostawiony na szczątkach autentycznej XIV- wiecznej budowli oraz Fragmenty murówobronnych z ruinami baszt późnogotyckich – Prochowej i Więziennej. W Kołobrzeguznajduje się także Zespół fortyfikacji ziemnych, Latarnia morska z 1770 roku, trzy pomniki(Pomnik Zaślubin z Morzem, Pomnik Sanitariuszki i Pomnik Biskupa Dunina) oraz MuzeumOręża Polskiego. Do walorów turystycznych uzdrowiska należy również zaliczyć otwarte w2000 roku Lapidaria Niemieckie i Lapidaria Żydowskie, będące zbiorami nagrobkówpozostałych po zlikwidowanych po II wojnie światowej cmentarzach niemieckich iżydowskich.Ważnym elementem uzdrowiskowego produktu turystycznego są wszelkiego rodzajuatrakcje i wydarzenia, imprezy, zawody sportowe, kulturalne, koncerty, które wypełniającczas wolny od zabiegów, urozmaicają pobyt w uzdrowisku.W Kołobrzegu odbywają się liczne imprezy o charakterze kulturalnym, rozrywkowymi sportowym. Najbardziej popularne to „Interfolk- Międzynarodowe Spotkanie z Folklorem”,„Kołobrzeskie Spotkanie z Piosenką Różną –Wodnikus”, „Kołobrzeskie WieczoryKameralne”, „Dni Kołobrzegu” czy cykle koncertów – „Muzyka w Katedrze”. Turyściuzdrowiskowi mogą również odwiedzić otwarte przez cały rok wystawy (np. w Galerii Artis,Galerii Sztuki Współczesnej), czy pójść na często organizowane koncerty i recitale. Raz wroku odbywa się tu „Jarmark solny” trwający przez miesiąc. Turyści przebywający wKołobrzegu mają również możliwość skorzystania z rejsów żaglowcem, kutrami po morzuczy lotów na paralotni. Dla dzieci interesującą atrakcją turystyczną jest Piracka Przygoda„Reduta Solna”.Należy jednak dodać, iż większość wydarzeń kulturalnych, które mogą mieć wpływ naatrakcyjność turystyczną a zatem i na wielkość ruchu turystycznego w Kołobrzegu, odbywasię w sezonie letnim, w przypadku pozostałych miesięcy oferta ta jest znacznie bardziej uboga9 Program budowy krajowego produktu markowego..., op. cit., s. 43.10 Tamże, s. 48.6

i nie wywiera wpływu na wielkość tego ruchu. Konieczne staje się zatem wykreowaniewydarzeń kulturalnych poza sezonem, by mogły mieć one jednak wpływ na wielkość ruchuturystycznego ich promocja musi być intensywna i skuteczna. Warto również dodać, iższansą, którą powinny wykorzystać miejscowości uzdrowiskowe są również znane imprezyturystyczne i inne atrakcje mające miejsce na terenie województwa zachodniopomorskiego,jak na przykład Festiwal Wikingów w Wolinie, Wakacyjny Festiwal Gwiazd wMiędzyzdrojach czy Dni Morza w Szczecinie. Walory antropogeniczne stanowią zatemistotny element atrakcyjności produktu turystyki uzdrowiskowej i powinny stanowić cenneuzupełnienie oferty uzdrowisk. W pakietach uzdrowiskowych obok zabiegów leczniczychpowinny znaleźć się konkretne produkty cząstkowe, wypełniające czas wolny kuracjuszy ioparte na wykorzystaniu walorów kulturowych.Na atrakcyjność produktu turystyki uzdrowiskowej w dużym stopniu ma wpływ takżejakość i rodzaj infrastruktury zarówno typowo uzdrowiskowej, jak i turystycznej iparaturystycznej.Infrastrukturę turystyki uzdrowiskowej należy rozumieć jako dobra i urządzenia,dzięki którym możliwe jest korzystanie z walorów uzdrowiskowych Ma ona charakterkomplementarny w stosunku do walorów uzdrowiskowych. Infrastruktura uzdrowiskowa itypowo turystyczna jest podstawą świadczenia usług. Niezagospodarowane waloryuzdrowiskowe nie przedstawiają z punktu widzenia rozwoju turystyki uzdrowiskowej żadnejwartości. Ze względu na swoją specyfikę, miejscowości uzdrowiskowe, w tym Kołobrzegposiadają bardzo rozbudowaną gamę usług, a co za tym idzie, szereg urządzeń i obiektów,dzięki którym możliwe jest wykorzystanie walorów. Infrastruktura turystyki uzdrowiskowejjest również elementem, który decyduje o atrakcyjności poszczególnych uzdrowisk. W składinfrastruktury tej wchodzą również elementy związane z poprawą estetyki miejsca, inwestycjew małą architekturę- ławeczki, latarenki itp., a także istniejące obiekty sportowo-rekreacyjne,uzdrowiskowe. 11Na zasoby bazy (infrastruktury) leczniczej składają się szpitale, sanatoriauzdrowiskowe, zakłady przyrodolecznicze, przychodnie uzdrowiskowe, sanatoriarehabilitacyjne i prewentoria, z których cztery pierwsze są zaliczane do tzw. zakładówuzdrowiskowych. W tabeli 1 przedstawiono liczbę zakładów uzdrowiskowych oraz liczbę11 Program budowy krajowego..., op. cit., s. 61.7

posiadanych w nich łóżek w Kołobrzegu, na tle pozostałych uzdrowisk statutowychwojewództwa zachodniopomorskiego. 12Tabela 1. Zakłady uzdrowiskowe wraz z liczbą posiadanych łóżek w uzdrowiskach statutowychwojewództwa zachodniopomorskiego w 2006 rokuMiejscowości uzdrowiskowe Liczba zakładów Liczba łóżekKamień Pomorski * 3 491Kołobrzeg 24 5 675Połczyn Zdrój 1 99Świnoujście 13 1 172Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Urzędu Statystycznego w Szczecinie.* dane dotyczące Kamienia Pomorskiego obejmują cały powiat kamieńskiNależy dodać, że uzdrowisko statutowe Kołobrzeg nie tylko posiada najwięcejobiektów i łóżek spośród uzdrowisk województwa zachodniopomorskiego, ale i równieżznajduje się na pierwszym miejscu w Polsce.Do podstawowych urządzeń lecznictwa uzdrowiskowego zalicza się rozlewnie wód,baseny geotermalne, pijalnie wód, tężnie, inhalatoria ogólnodostępne i baseny lecznicze. 13 Wuzdrowisku Kołobrzeg czynne są baseny lecznicze, nie ma jednakże rozlewni wód, brakujeteż inhalatoriów ogólnodostępnych i tężni, poza mini tężnią wchodzącą w skład tzw. zespołusolankowego w Kołobrzegu, składającego się również z fontanny solankowej, pijalni wodymineralnej i studni.Wielkość bazy noclegowej uznawana jest za podstawowy wskaźnik zdolnościrecepcyjnej danej miejscowości, a więc liczby turystów jaką można jednocześnie obsłużyć. Wtabeli 2 przedstawiono bazę noclegową w Kołobrzegu na tle pozostałychzachodniopomorskich uzdrowisk.Tabela 2. Baza noclegowa w uzdrowiskach statutowych województwa zachodniopomorskiego w 2006 rokuMiejscowości uzdrowiskowe Liczba obiektów * Miejsca noclegoweKamień Pomorski 6 325Kołobrzeg 53 10 285Połczyn Zdrój 5 501Świnoujście 76 8017*W tym: hotele, ośrodki wczasowe, ośrodki kolonijne, zespoły ogólnodostępnych domków turystycznych,zakłady uzdrowiskowe i pozostałe niesklasyfikowane.Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Urzędu Statystycznego w Szczecinie.12 Należy podkreślić, iż zakłady uzdrowiskowe stanowią jedynie część infrastruktury leczniczej i noclegowejuzdrowisk, a liczba placówek lecznictwa uzdrowiskowego jest wyższa, niż przedstawiają to dane urzędustatystycznego.13 Zob. J. Golba: Ustawa o uzdrowiskach, gminach uzdrowiskowych i lecznictwie uzdrowiskowym-dalsze losy.Biuletyn informacyjny Stowarzyszenia Gmin Uzdrowiskowych RP „Jedziemy do wód...” 2001, nr 1-2, s. 25.www.sgurp.pl.8

Warto również dodać, iż rozpatrując atrakcyjność uzdrowiska Kołobrzeg podwzględem turystycznej bazy noclegowej, należy zwrócić uwagę nie tylko na liczbę miejscnoclegowych i obiektów, ale przede wszystkim na ich standard. Większość obiektównoclegowych, istotnych z punktu widzenia turystyki uzdrowiskowej, nie jestskategoryzowana, co utrudnia właściwą ocenę bazy noclegowej. Dodatkowo istnieje bardzoduże zróżnicowanie obiektów noclegowych pod względem jakościowym. Zauważa sięrównież nierówne wyposażenie w ramach tych samych obiektów, co w praktyce oznacza, iżobok bogato wyposażonych apartamentów znajdują się pokoje o bardzo niskim standardzie.Baza gastronomiczna jest trzecim, po bazie uzdrowiskowej i noclegowej,podstawowym elementem zagospodarowania turystycznego. Podstawowe znaczenie mają tuusługi świadczone przez gestorów bazy sanatoryjnej i hotelowej, którzy świadcząc usługikompleksowe, łączą nocleg z całodniowym wyżywieniem. 14 W przypadku kołobrzeskichzakładów lecznictwa uzdrowiskowego w większości z nich znajdują stołówki, bary ikawiarnie. Turyści uzdrowiskowi mogą również skorzystać z bazy gastronomicznej dostępnejna terenie miejscowości uzdrowiskowej. W Kołobrzegu, ze względu na bardziej rozwiniętąfunkcję turystyczną miasta, znajduje się wiele restauracji i kawiarni. Bardzo popularne sątakże liczne punkty gastronomiczne i smażalnie rybne na promenadzie, które pozaoferowaniem smacznych potraw, swoją formą i architekturą wpływają negatywnie napostrzeganie miasta jako kurortu. 15 Należy jednak wspomnieć, iż większość obiektów bazygastronomicznej jest czynna tylko w sezonie letnim, co należy ocenić jako słabośćuzdrowiska. Konieczne wydaje się stworzenie obiektów gastronomicznych takich jakkarczmy regionalne czy restauracje i kawiarnie, podkreślających nie tylko wystrojem, ale iofertą regionalny klimat uzdrowiska.Infrastruktura, która stanowi uzupełnienie urządzeń lecznictwa uzdrowiskowego wKołobrzegu jest bardzo zróżnicowana. Zalicza się do niej deptaki, ścieżki zdrowia, klubyfitness, siłownie, sauny, solaria.Szczególnie istotne z punktu widzenia atrakcyjności uzdrowiska są równieżwystępujące tam urządzenia sportowo- rekreacyjne, co zostało przedstawione w tabeli 3 16 .14 Program rozwoju produktu turystycznego oraz kreacji marki ..., op. cit., s. 58.15 Na podstawie: Program rozwoju produktu turystycznego oraz kreacji marki miasta Świnoujście. PART S.A., Warszawa2002, s. 59.16 Ze względu na brak aktualnych statystyk dotyczących urządzeń sportowo-rekreacyjnych przedstawiono dane z2002 roku.9

Tabela 3. Urządzenia sportowo- rekreacyjne w uzdrowiskach statutowych województwazachodniopomorskiego w 2002 rokuKamieńPomorskiKołobrzeg Połczyn Zdrój Świnoujściebaseny 1 5 3 8korty tenisowe 2 5 2 1boiska 3 19 5 10siłownie 2 15 1 11sauny - 14 1 18solaria 2 13 3 15bilard - 20 - 15wypożyczalniesprzętu∨ - - 3pływającegowypożyczalnierowerów- 14 ∨ 22∨ -usługi są świadczoneŹródło: Opracowanie własne na podstawie: Program budowy krajowego produktu markowego..., op. cit., s.66-70; Turystyka polska w 2002 roku. Wielkie miasta i centra turystyczne, Warszawa 2003, s. 82, 114.Jak wynika z danych zawartych w tabeli 3 największa baza sportowo- rekreacyjnaznajduje się w dwóch największych uzdrowiskach województwa zachodniopomorskiego, tj. wKołobrzegu i Świnoujściu. Należy jednak podkreślić, iż liczba tych urządzeń i obiektówwzrasta z roku na rok, 17 co zwiększa konkurencyjność uzdrowisk. Mankamentem wciążjednak zostaje nierównomierne rozmieszczenie tych urządzeń i ich niewielkie urozmaicenie.O atrakcyjności uzdrowiska i wielkości ruchu turystycznego mogą decydować wistotny sposób także urządzenia umożliwiające korzystanie z walorów, jak na przykład szlakiturystyczne piesze, szlaki turystyczne rowerowe, czy też urządzenia rozrywkowe, usługowe.Przez Kołobrzeg biegną trzy szlaki piesze, znajdują się również dobrze oznakowaneturystyczne trasy rowerowe. Istotnym typem urządzeń, mających za zadanie ułatwienieuprawiania turystyki, są również biura podróży turystyki przyjazdowej i biura obsługi ruchuturystycznego i kuracyjnego. Do urządzeń obsługi turystycznej zalicza się również ośrodkiinformacji turystycznej. 18 W wielu przedsiębiorstwach uzdrowiskowych działają punktymarketingowe, w których błędnie rozumiana działalność marketingowa, sprowadza się przedewszystkim do sprzedaży i rezerwacji miejsc.17 Świadczą o tym dane GUS z roku 2001 i 2002. Zob. Turystyka w województwie zachodniopomorskim…, op.cit., s. 12-13.18Kierunki aktywizacji gospodarki uzdrowisk polskich, Stowarzyszenie Gmin Uzdrowiskowych RP,Przedsiębiorstwo Usługowo-Consultingowe „GEA” Sp. z.o.o., Krynica- Kraków 2002, s. 38.10

Zadaniem bazy paraturystycznej jest umożliwienie turystom zaspokojenie tychpotrzeb, które w sposób stały i powierzchowny występują u kuracjuszy i turystówprzebywających w miejscowościach uzdrowiskowych. W pierwszej kolejności zalicza się donich urządzenia związane z koniecznością zapewnienia porządku i bezpieczeństwa. Wuzdrowisku Kołobrzeg infrastrukturę tą należy uznać za wystarczającą.Stan jakościowy środowiska jest również jednym z ważniejszych czynnikówokreślających atrakcyjność miejscowości uzdrowiskowych. Specyfika miejscowościuzdrowiskowych wymaga szczególnych zasad ochrony środowiska. Niezniszczone krajobrazywraz z kulturowym zróżnicowaniem są bowiem źródłem pobudzania aktywności turystycznej.Badania wskazują, iż poziom zadowolenia turystów z wyjazdów turystycznych wiąże się zestopniem zanieczyszczenia środowiska w miejscu docelowym. 19 Zurbanizowany obszarmiasta stwarza wiele ognisk zanieczyszczeń atmosfery, hydrosfery i litosfery. Wiąże się to zdziałalnością przemysłową (port, tereny składowe, bazy paliw) i komunalną orazkomunikacyjną. 20 Uciążliwe dla turystów uzdrowiskowych przebywających w Kołobrzegu sąprzede wszystkim wysoki poziom hałasu, pylenie podczas przeładunku w portach, czy teżnadmierna koncentracja ruchu turystycznego w sezonie, wraz z jej negatywnymi skutkami dlastanu środowiska.Kolejnym warunkiem rozwoju turystyki w miejscowościach turystycznych jestdostępność transportowa walorów uzdrowiskowych Generalnie, dostępność komunikacyjnato wszelkie możliwości dojazdu do uzdrowiska i możliwość poruszania się po danejmiejscowości. O stopniu dostępności gmin uzdrowiskowych decyduje system komunikacji, naktóry składa się:- sieć oraz stan techniczny urządzeń transportowych,- wyposażenie urządzeń transportowych,- organizacja ruchu komunikacyjnego,- stan zaplecza techniczno- usługowego 21Dostęp do Kołobrzegu jest łatwy zarówno dla osób zmotoryzowanych, jak ipodróżujących pociągiem. Kołobrzeg usytuowany jest przy przelotowej drodze głównej nr 11(wschód- zachód) i dochodzi do niego droga główna nr 163 z południa. Stacja kolejowaznajduje się w pobliżu dzielnicy uzdrowiskowej, co należy uznać za atut. Oceniającdostępność komunikacyjną Kołobrzegu, należy zwrócić uwagę na wzmożony ruch19 Program budowy krajowego produktu markowego..., op. cit., s. 11.20 na podstawie: Studium zagospodarowania i kierunków ..., op. cit.21 Program budowy krajowego ..., op. cit., s. 72.11

samochodowy w okresie sezonu letniego, jak również na zbyt małą liczbę miejscparkingowych i utrudniony dostęp do obiektów noclegowych znajdujących się w dzielnicyuzdrowiskowej, co słusznie podyktowane jest ochroną środowiska. Kołobrzeg ma bardzodobrze rozwiniętą sieć komunikacji miejskiej. Należy również dodać, iż nie tylko kuracjusze,ale i gestorzy uzdrowisk wśród mankamentów uzdrowisk, które zmniejszają satysfakcję zpobytu w uzdrowisku wymieniają zły stan dróg.PodsumowaniePodsumowując, należy podkreślić, iż wielkość ruchu turystycznego w Kołobrzeguwiąże się przede wszystkim z atrakcyjnością szeroko rozumianego produktu turystykiuzdrowiskowej. Atrakcyjność ta może być oceniana pod kątem wielu elementów. Koniecznejest jednak zwrócenie uwagi, iż różne grupy turystów (segmenty), będą oceniać atrakcyjnośćjednej i tej samej miejscowości w różny sposób, dlatego konieczne jest ciągłe badanie opinii ipreferencji turystów, w celu jak najlepszego dostosowania oferty do potrzeb turystówuzdrowiskowych. Konieczne jest zatem tworzenie zróżnicowanej oferty w oparciu ooczekiwania nabywców i posiadanych możliwości.Wśród głównych wyróżników na których powinno opierać się kształtowaniewizerunku uzdrowiska Kołobrzeg oraz kreowanie produktu należy wymienić elementy takiejak położenie nad morzem, walory przyrodnicze (klimat, bogate zasoby złóż borowiny isolanek, zieleń miejska ) oraz atrakcje turystyczne jak na przykład „Jarmark Solny”.W celu zbudowania konkurencyjnej oferty turystyki uzdrowiskowej Kołobrzegu,należy więc wykorzystać te elementy atrakcyjności produktu, które stanowić mogą owyróżnieniu uzdrowiska. Podstawę produktu stanowić powinny przede wszystkim waloryuzdrowiskowe oraz szeroka gama zabiegów świadczonych w ramach ustalonych profilileczniczych, wzbogacone ofertą prozdrowotną, jak również atrakcjami kulturowymi i innymimożliwościami spędzania wolnego czasu. Niezbędne jest także niwelowanie mankamentówzwiązanych ze stanem jakościowym środowiska i stanem dróg.Eine Attraktivitätsuntersuchung von Kolberg für die Entwicklung der KurtouristikAngesichts der an dem Touristikmarkt sichtbaren Tendenzen ist für die Kurorte dieKurtouristik eine große Chance. Möglicherweise dank der wachsenden Interessen neuen12

Zielreisen, d.h. Gesundheitlichenzielen. Der wachsende Anteil der selbst bezahlendenKurgäste wird verursacht, dass die besondere Bedeutung für sie die Kurattraktivität hat. Einegroße Rolle spielen auch der immer änderten Bedürfen den Kurgästen und die Möglichkeitender Kurorten um diese Bedürfnissen zu decken.Ein Ziel dieser Artikel ist die Charakterisierung den grundsätzlichen Elementen, die andie Touristikattraktivität der Kur Kolberg beeinflussen. Es ist auch wichtig, die Merkmale dieeinen Einfluss haben, zu zeigen, um ein Wettbewerbsangebot zu schaffen und präsentieren.Übersetzt von Agnieszka Lewandowska13

Tomasz MańkowskiKatedra Zarządzania TurystykąWydziału Zarządzania i Ekonomiki UsługUniwersytetu SzczecińskiegoMożliwości rozwoju morskiej turystyki wycieczkowej w Polsce1. WstępSystematyczny rozwój polskiej gospodarki w tym także turystyki, niesie za sobąkonieczność poszukiwania nowych sfer pozwalających na skuteczne inwestowanie. Mając tona względzie oraz biorąc pod uwagę liczne walory polski, a w szczególności: położeniegeograficzne (z linią brzegową o długości powyżej 500km), ciekawą pod względemhistorycznym zabudowę miast portowych, podstawową infrastrukturę portową pozwalającą naprzyjmowanie dużych jednostek pasażerskich okazuje się, iż Polska może stanowić doskonałemiejsce dla rozwoju morskiej turystyki wycieczkowej.Biorąc pod uwagę atrakcyjność turystyczną polski oraz potencjał takich portów jakGdynia, Gdańsk, Szczecin i Świnoujście, przy odpowiednim wsparciu ze strony władzcentralnych oraz lokalnych, Polska w perspektywie kilku lat może stać się jednym znajciekawszych miejsc na trasie statków wycieczkowych pływających po Bałtyku.Celem niniejszego opracowania jest wskazanie możliwości oraz barier rozwoju morskiejturystyki wycieczkowej w Polsce.2. Region Morza Bałtyckiego na tle światowej morskiej turystyki wycieczkowejKażdego roku na pokładzie statków wycieczkowych pływających po Bałtyku przewozi sięok. 200 000 pasażerów. Wśród nich najliczniejszą grupę stanowią: Szwedzi, Duńczycy,Finowie, Norwegowie, Łotysze oraz Niemcy. Z roku na rok zwiększa się także liczbapasażerów pochodzących z krajów pozaeuropejskich takich jak Stany Zjednoczone, Kanadaczy Australia.W ciągu ostatniej dekady globalny rynek morskich rejsów wycieczkowychcharakteryzował się większym wzrostem rocznym (7,7%) niż turystyka w ogóle (4,2%). Owzroście zainteresowania rejsami świadczy także wzrost liczby pasażerów podróżujących napokładzie „wycieczkowców” z 4,8 mln pasażerów w 1996 roku do ok. 9,7 mln pasażerów w

oku 2000. Przewiduje się, że jeżeli dynamika wzrostu nie ulegnie zmianie to do roku 2010liczba pasażerów przekroczy 13 mln. 1Największy udział w rynku rejsów wycieczkowych odnotowuje rynekpółnocnoamerykański z udziałem na poziomie ok. 68%. Tak wysoki wskaźnik związany jestprzede wszystkim z wysokim stopniem rozwoju gospodarczego Stanów Zjednoczonych orazz korzystnym położeniem geograficznym. Pokonanie trasy z Miami na Karaiby zajmujewspółczesnym statkom wycieczkowym ok. jeden dzień. Również średni czas rejsu wprzypadku statków pływających w rejonie kontynentu północnoamerykańskiego z reguły nieprzekracza 9 dni.Na drugim miejscu pod względem liczby przewożonych pasażerów, plasuje się rynekeuropejski. Jego udział w światowym rynku morskich rejsów wycieczkowych wynosi ok.23%. Strukturę rynku tworzą trzy główne akweny:1. akwen morza śródziemnego – ze względu na korzystny klimat stanowi podstawowemiejsce działalności firm-operatorów statków wycieczkowych w Europie. Rejon tenjest przede wszystkim miejscem rozwoju morskiej turystyki wypoczynkowej.2. akwen morza północnego – stanowi obszar działalności operatorów oferującychwyprawy dla turystów chcących odbyć podróż w rejony dziewicze.3. akwen morza bałtyckiego – ze względu na położenie geograficzne rejon ten jestatrakcyjny ze względów poznawczych. Mnogość krajów o zróżnicowanej historii ikulturze z licznymi zabytkami oraz czystą przyrodą powoduje, iż rejon ten stanowidoskonałe miejsce podróży zarówno dla mieszkańców „starego kontynentu” jak i dlaposzukujących nowych miejsc podróży mieszkańców innych kontynentów.Według UN WTO (ang. World Tourism Organization) z pośród wszystkich akwenóweuropejskich, na których odbywają rejsy statki wycieczkowe, najszybciej rozwijającym siębędzie akwen Morza Bałtyckiego. Twierdzenie takie zdają się potwierdzać daneopublikowane przez CRT (ang. Centre for Regional and Tourism Research). Według CRTrynek bałtycki w ciągu ostatnich 5 lat (lata 2000 – 2005) charakteryzował się rocznądynamiką wzrostu na poziomie 15%, przy czym roczna dynamika wzrostu dla całego rynkueuropejskiego wyniosła 6%. Szczegółowe dane dotyczące liczby pasażerów przypływającychna statkach wycieczkowych do największych portów Bałtyckich przedstawia tabela1.1 M. Łomżynski, A. Szczeblewska: „Polska Morska”, Wiadomości Turystyczne 2006/111, Wyd. Eurosystem, 1-15 maja 2006, s.9

Tabela 1: Dynamika wzrostu liczby pasażerów statków wycieczkowych w wybranych portach MorzaBałtyckiegoPortLiczba pasażerów2000 2005WzrostKarlskrona 0 1.350 B.D.Ryga 18.843 94.267 38%Kłajpeda 3.575 24.107 46%Malmö B.D. 523 B.D.Kopenhaga 166.000 362.477 17%Turku 5.654 9.700 11%Sztokholm 157.000 228.000 8%Tallinn 109.415 292.000 22%Rostock 52.622 124.500 19%St. Petersburg 149.252 299.703 15%Visby 48.000 113.387 19%Helsinki 140.000 240.000 11%Oslo 108.813 183.726 11%Gdynia 57.610 88.723 9%Elsinore/Helsingborg 7.862 9.829 5%Mariehamn 1.678 3.764 18%Kalmar 4.145 2.134 -12%Razem 1.028.791 2.074.425 15%Źródło: Portal Internetowy Centre for Regional and Tourism Research. www.crt.dkWśród portów bałtyckich zdecydowanie największą rolę odgrywa port w Kopenhadze(Dania), który w roku 2005 przyjął 282 statki wycieczkowe z łączną liczbą 362477 pasażerówna pokładzie. Kopenhaga jest obecnie liderem wśród portów Bałtyckich zarówno podwzględem liczby jednostek zawijających do nabrzeży tego miasta jak i pod względemnowoczesności infrastruktury portowej niezbędnej do przyjmowania dużych statkówpasażerskich. Port ten jest głównym miejscem rozpoczęcia i zakończenia większości podróżystatkami pasażerskimi po Bałtyku.Największy wzrost w 2005 roku w porównaniu do roku 2000 odnotowały porty wKłajpedzie i Rydze (patrz tabela 1). Przyczyną takiego wzrostu zainteresowania turystów orazarmatorów statków pasażerskich tymi miastami portowymi jest znaczna atrakcyjnośćturystyczna wschodnich rejonów Bałtyku, terenów do niedawna leżących za „żelaznąkurtyną”.

Rysunek 1: Największe porty bałtyckieŹródło: Portal Internetowy Centre for Regional and Tourism Research. www.crt.dkWedług prognoz, w ciągu najbliższych kilku lat, duże porty takie jak Kopenhaga,Sztokholm czy Helsinki utracą część ruchu statków pasażerskich na rzecz mniejszychlokalnych portów w innych miejscach Bałtyku. Wskazuje się tutaj głównie na porty, miasta,zlokalizowane w ciekawych pod względem historycznym i kulturowym zakątkach MorzaBałtyckiego. Potwierdzeniem tej tezy jest fakt, iż port w Tallinie, który do roku 2002 pełniłgłównie funkcję portu towarowego, przyjmując na nabrzeża ok. 50 jednostek pasażerskichrocznie, już w 2005 roku przyjął 912 jednostek z 292000 pasażerami na pokładzie.3. Główne przesłanki rozwoju morskiej turystyki wycieczkowej w małych portachBałtyckichLiczne organizacje zrzeszające armatorów statków wycieczkowych oraz zarządy portówBałtyckich wskazują na 5 głównych czynników, które w przyszłości przyczynią się dodynamicznego rozwoju morskiej turystyki wycieczkowej w małych portach Morza

Bałtyckiego.Należą do nich: 2• bogactwo historyczne i kulturowe miejsc destynacji turystycznej,• czysta przyroda,• dogodna lokalizacja geograficzna pozwalająca na organizowanie krótkich nawet 4-7dniowych rejsów,• postępująca integracja Unii Europejskiej ograniczająca formalności związane zprzemieszczaniem się pomiędzy państwami,• bliskość portów względem miejsc – atrakcji turystycznych.Uwzględniając powyższe należy przewidywać, iż w najbliższych latach zwiększy sięzainteresowanie mniejszymi portami odpowiadającymi przedstawionym kryteriom. Przyjętezałożenie zdają się również potwierdzać armatorzy statków wycieczkowych. Po raz pierwszyw 2000 roku niewielki port Elsinore w Szwecji stał się miejscem, w którym rozpoczynają się ikończą Bałtyckie rejsy tematyczne organizowane przez jednego z największych armatorów wEuropie.Kolejną przyczyną, dla której turyści z różnych stron świata coraz częściej rezygnują zrejsów w rejonach o dogodnym, ciepłym klimacie na rzecz tych organizowanych w obrębiechłodnego Morza Bałtyckiego, jest potrzeba odpoczynku od zgiełku panującego w dużychmiastach portowych jak np. Miami.4. Miejsce polski na mapie morskich rejsów wycieczkowychObecnie na polskim wybrzeżu Morza Bałtyckiego, liczącym ponad 500 km.zlokalizowane są jedynie 4 porty, których budowa (szerokość i głębokość torów wodnychoraz odpowiednia długość nabrzeży) pozwala na przyjmowanie dużych statków pasażerskich.Należą do nich porty:• Gdańsk – posiada on terminal promowy Westerplatte oraz reprezentacyjne nabrzeżakpt. Ziółkowskiego oraz Oliwskie, które doraźnie wykorzystywane są dlaprzyjmowania jednostek pasażerskich. Nabrzeża te jednak nie są zaopatrzone wodpowiednią infrastrukturę (terminale pasażerskie) pozwalającą na odbieranie dużychgrup turystów.2 www.cruiseeurope.com

• Gdynia – cieszy się obecnie największym zainteresowaniem armatorów statkówwycieczkowych, którzy kierują do niego swoje jednostki podczas rejsów po Bałtyku.Port ten również nie posiada odpowiedniej infrastruktury niezbędnej dla odbioru ruchupasażerskiego.• Szczecin – działalność portu ogranicza się do funkcji przeładunkowych, składowaniaoraz stoczniowych. Nabrzeża Bulwar Chrobrego oraz Pasażerskie doraźnie pełniąfunkcję miejsc cumowania jednostek pasażerskich. Podobnie jak w przypadku Gdyni iGdańska również port w Szczecinie nie posiada odpowiedniej infrastrukturypasażerskiej.• Świnoujście – port ten pełni obecnie głównie funkcję przeładunku oraz składowaniatowarów. Świnoujście posiada jednak jeden z największych i najnowocześniejszych wEuropie terminali pasażerskich, który obecnie jest wykorzystywany przez operatorówpromowych Unity Line oraz Polferries.W 2005 roku do portu w Gdyni wpłynęły 94 statki wycieczkowe, na których pokładzieprzypłynęło łącznie 88 723 pasażerów. Wśród wszystkich jednostek, które zawinęły do portuw Gdyni był także jeden z największych statków pasażerskich na świecie statek Star Princess.Wynik osiągnięty przez ten port jest najwyższym w Polsce i pozwala stwierdzić, iż portgdyński cieszy się największym zainteresowaniem armatorów. Dla porównania do portu wSzczecinie w 2005 roku wpłynęły jedynie dwie niewielkie jednostki, statek ChristopherColumbus oraz Dolphin Renissance.

Rysunek 2: Liczba zawinięć statków wycieczkowych do portu w Gdyni w latach 1995-2005.10090807060504030201001995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005lata 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005liczba zawinięć 64 34 50 64 62 72 74 53 95 82 94Źródło: www.port.gdynia.pl.Rysunekw latach 1995-2005.3: Liczba pasażerów przypływających na statkach wycieczkowych do portu w Gdyni90 00080 00070 00060 00050 00040 00030 00020 00010 00001995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005lata 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005liczba pasażerów 26 991 13 293 27 151 42 342 46 941 57 610 56 460 26 666 58 411 72 977 88 723Źródło: www.port.gdynia.pl.Można więc stwierdzić, iż morska turystyka (przyjazdowa) na statkach wycieczkowych wPolsce ogranicza się praktycznie do odwiedzin portu gdyńskiego podczas okrężnych rejsówpo Bałtyku. Dynamika wzrostu liczby pasażerów zawijających na statkach wycieczkowych do

portu gdyńskiego (patrz rys. 3) wskazuje na znaczną atrakcyjność turystyczną owejdestynacji. Korzystając z doświadczenia największego polskiego portu pasażerskiego możnaby w przyszłości doprowadzić do zwiększenia liczby miejsc postoju statków pasażerskich napolskim wybrzeżu Bałtyku.W chwili obecnej wskazuje się jednak na dwa główne problemy stanowiące barieręrozwoju morskiej turystyki wycieczkowej w Polsce. Pierwszym z nich jest bagatelizowanieznaczenia turystyki morskiej. Zarządy dużych portów niechętnie zgadzają się napodejmowanie inwestycji związanych z budową infrastruktury pasażerskiej. Większezainteresowanie wzbudza w nich rozbudowa infrastruktury umożliwiającej zwiększeniemożliwości przeładunkowych oraz magazynowych portu. Z drugiej zaś strony mniejsze portymorskie takie jak Kołobrzeg, Ustka, Łeba czy inne nie są w stanie sfinansować dużychinwestycji portowych, które pozwoliłyby na przyjmowanie dużych jednostek pasażerskich.Drugim z powodów jest brak współpracy władz centralnych, lokalnych oraz zarządówposzczególnych portów w celu stworzenia jednorodnej polityki rozwoju i promocji turystykimorskiej w Polsce. Strategia taka poparta odpowiednimi działaniami ze strony władzlokalnych mogła by doprowadzić do pozyskania strategicznych inwestorów.5. WnioskiKorzystając z dogodnej koniunktury na rynku oraz bazując na doświadczeniach takichportów jak Tallin, Polska mogła by w niedługim czasie stać się jednym z bardziejatrakcyjnych punktów na mapie morskich rejsów wycieczkowych po Bałtyku. Ciekawe podwzględem historycznym miasta, bogactwo kulturowe oraz czysta przyroda to atuty, któremogłyby w przyszłości pozwolić na znaczne zwiększenie ruchu turystycznego. Jednak aby dotego doprowadzić należy przede wszystkim:• Określić regiony (miejsca, porty) najbardziej atrakcyjne turystycznie z punktuwidzenia rozwoju morskiej turystyki wycieczkowej;• Stworzyć spójną strategię działania w zakresie modernizacji i rozbudowyinfrastruktury portowej, niezbędnej dla przyjmowania dużych jednostek pasażerskich;• Pozyskać inwestorów dla rozbudowy oraz modernizacji infrastruktury turystycznej(hotele, restauracje itp.).Jednak aby przedstawione cele mogły zostać zrealizowane niezbędna jest ścisławspółpraca wielu podmiotów: zarówno władz na szczeblu lokalnym jak i centralnym,organizacji turystycznych, przedsiębiorców oraz zarządów portów.

The opportunities of sea tourism development in PolandSummarySystematic development of Polish economy, including tourism, brings the necessity oflooking for the new areas for effective investments. Minding above and various Polish virtues,especially: geographical position (with the coast line over 500 kilometers long), interestingfrom the historical point of view housing and architecture of port cities, the basic portinfrastructure, which is able to serve big passenger units, it occurs that Poland is a perfectplace for sea tourism development.Taking into consideration Polish touristic attractiveness and the potential of ports likeGdynia, Gdańsk, Szczecin and Świnoujście, with the local and central government support,Poland might become one of the most interesting touristic places among the other Balticcountries.The article indicates the opportunities and hurdles of sea tourism development in Poland.Translated by Tomasz Mańkowski

Dawid MilewskiKatedra Zarządzania TurystykąWydział Zarządzania i Ekonomiki UsługAnaliza strategiczna rozwoju turystyki w gminach Police i Nowe WarpnoWstępWażnym działaniem identyfikującym potencjał turystyczny danego obszaruadministracyjnego (np. gminy) oraz wyznaczającym kierunki jego rozwoju jestprzeprowadzenie analizy silnych i słabych stron oraz szans i zagrożeń (SWOT). Celemniniejszego opracowania jest przeprowadzenie analizy SWOT w odniesieniu do turystyki wsąsiadujących ze sobą gminach Police i Nowe Warpno, położonych nad ZalewemSzczecińskim a zarazem w obszarze przygranicznym.1. Analiza SWOT jako technika analizy strategicznejAnaliza SWOT jest techniką analizy strategicznej, która pozwala poznać ogólnąsytuację danej organizacji (np. przedsiębiorstwa czy też jednostki obszarowej) oraz stanowipodstawę dla ustalania jej celów i sformułowania strategii, dzięki wcześniejszej ocenieotoczenia marketingowego, sytuacji konkurencyjnej oraz zasobów posiadanych przez danąorganizację 1 . Analiza SWOT polega na badaniu silnych (S – strengths) i słabych (W –weakness) stron organizacji oraz występujących w jej otoczeniu szans (O – opportunities) izagrożeń (T – threats). Analiza ta ma przede wszystkim na celu ocenę pozycji organizacjipoprzez jej silne i słabe strony na tle szans i zagrożeń wynikających z funkcjonowania tejżeorganizacji w określonym otoczeniu. Analiza SWOT może dotyczyć przedsiębiorstw,stowarzyszeń, jednostek terytorialnych różnej wielkości i szczebla itp.Analiza SWOT jest jedną z metod zarządzania strategicznego daną organizacją.Analiza SWOT składa się z analizy wewnętrznej (której celem jest określenie i ocenamaterialnych i niematerialnych czynników sprzyjających rozwojowi organizacji lubutrudniających jej obecne i przyszłe funkcjonowanie w relacji do konsumentów) izewnętrznej (mającej na celu określenie oraz ocenę materialnych i niematerialnych1 E. Michalski, Marketing, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004, s. 455.1

czynników i zjawisk występujących na zewnątrz organizacji, które wpływają na jejfunkcjonowanie, lecz organizacja nie ma na nie wpływu ani możliwości ich kontroli).Silne strony organizacji to przede wszystkim jej unikalne zasoby, umiejętności orazinne walory odróżniające ją od organizacji konkurencyjnych. Silne strony organizacjipowinny tworzyć pozytywny wizerunek rynkowy tejże organizacji. Do silnych stron możnazaliczyć m.in. nowoczesne produkty i technologię, sprawny marketing, pracowników owysokich kwalifikacjach, dobrą lokalizację, przewagę kosztową, a w przypadku jednostekterytorialnych posiadane cenne i unikalne zasoby naturalne, rozwiniętą infrastrukturę,sprawnie funkcjonujące władze, opracowaną i realizowaną strategię rozwoju społecznogospodarczego.Słabe strony organizacji są wewnętrznymi czynnikami negatywnymi, czyli są to tewszystkie aspekty funkcjonowania, które ograniczają sprawność i mogą blokować rozwójorganizacji. Słabymi stronami może być np. niewłaściwe rozpoznanie potrzeb rynku, brakwizji funkcjonowania, brak lub niewłaściwie skonstruowana strategia działań długofalowych,niemodernizowana infrastruktura, brak kompetentnych i wizjonerskich osóbodpowiedzialnych za rozwój.Szanse to przede wszystkim zewnętrzne czynniki pozytywne (wydarzenia i procesy wotoczeniu), które tworzą sprzyjającą dla organizacji sytuację w otoczeniu. Są to te kierunkidziałań, które mogą w przyszłości przynieść korzyści materialne i niematerialne dla danejorganizacji, pod warunkiem jednak, gdy organizacja wykorzysta swoje silne strony iograniczy słabości.Zagrożenia to przede wszystkim zewnętrzne czynniki negatywne (wydarzenia iprocesy w otoczeniu), które tworzą niesprzyjającą dla organizacji sytuację w otoczeniu.Zagrożenia te są postrzegane przez dana organizację jako bariery, utrudnienia iniebezpieczeństwa. Do zagrożeń, które mogą wpłynąć na funkcjonowanie organizacji wdanym otoczeniu można zaliczyć wzrost wymagań konsumentów, wejście na rynek nowego,silnego konkurenta itp.Ocena silnych i słabych stron (w zakresie turystyki) organizacji jaką może być danagmina jest przede wszystkim oceną jej potencjału turystycznego. Ocenę tychże zasobówmożna dokonać w przekroju funkcjonalnym poprzez rozpatrywanie różnych zakresówdziałalności gminy, a mianowicie:– efektywność podejmowanych działań w obszarze marketingu turystycznego przezwładze gminy; wielkość sprzedaży i udział w rynku; znajomość marki lokalnegoproduktu turystycznego wśród potencjalnych klientów; sprawność kanałów2

dystrybucji; jakość i innowacyjność produktów turystycznych w stosunku dokonkurencyjnych produktów innych gmin;– oferowane produkty turystyczne i proces ich produkcji; jakość infrastrukturyturystycznej i paraturystycznej, dostępność do tej infrastruktury ze strony turystów;– wydatki i dochody budżetowe gminy wynikające z rozwoju turystyki; ponoszonekoszty wynikające z inwestycji turystycznych i paraturystycznych;– posiadany wykwalifikowany w obszarze turystyki personel (szczebla kierowniczego iwykonawczego) – zarówno ten zatrudniony w podmiotach świadczących usługiturystyczne, jak podlegający władzom gminy, odpowiedzialny za rozwój turystyki;charakterystyka stylu zarządzania turystyką w gminie (funkcje i zakres zadańturystycznej jednostki organizacyjnej lub menedżera turystyki);– podejmowane działania w obszarze badań i rozwoju lokalnej turystyki.Szanse i zagrożenia występujące w otoczeniu gminy można rozpatrywać na dwasposoby – poprzez rozpatrywanie elementów otoczenia w ujęciu przedmiotowym ipodmiotowym. W ujęciu przedmiotowym bada się przede wszystkim czynniki ekonomiczne,prawne, demograficzne, społeczne, kulturowe, techniczne i ekologiczne. W ujęciupodmiotowym bada się konsumentów, dostawców, konkurentów istniejących i potencjalnych,agendy rządowe i inne ośrodki władzy, organizacje społeczne, stowarzyszenia branżowe,społeczności lokalne, media.Uwzględniając, iż konkurencja i zasoby są typowymi obszarami badań w analizieSWOT, jej metodyka może być wykorzystana do oceny potencjału turystycznego gmin Policei Nowe Warpno na konkurencyjnym rynku turystycznym. Analiza SWOT pozwoliodpowiedzieć na pytanie, czy badane gminy ze swoim potencjałem turystycznym będą wstanie osiągnąć cel gospodarczy w postaci stworzenia atrakcyjnej oferty turystycznej dlapotencjalnych turystów.W ramach prowadzonej analizy SWOT należy określić czynniki kształtujące słabe imocne strony oraz szanse i zagrożenia. Działania takie są pomocne w przypadkuporównywania dwóch odpowiadających sobie elementów analizy np. szans z zagrożeniamioraz słabych stron z silnymi. Poszczególnym elementom należy przypisać przy użyciumetody eksperckiej wartość względną (rangi od 1 do 5). W zależności od ważności ichwpływu na analizowaną jednostkę, poszczególnym elementom przypisuje się właściwą imocenę (od 1 do 10). Kolejnym działaniem będzie określenie oceny końcowej adekwatnej dlakażdej części analizy SWOT (określanej wynikiem lub też oceną częściową), która jest sumąiloczynów wartości względnych i ocen. Na podstawie tego można określić, która ze stron3

analizy SWOT jest ważniejsza, oraz jaka jest siła oddziaływania tychże elementów analizy nafunkcjonowania badanej jednostki. Wyniki przeprowadzonych badań pomogą wskazaćkierunki rozwoju i podjąć właściwe działania w kolejnym okresie.2. Charakterystyka gmin Police i Nowe WarpnoNowe Warpno położone jest nad Zalewem Szczecińskim w pobliżu granicy poskoniemieckiej.Położenie gminy jest wyjątkowe. Dwa półwyspy wcinają się tutaj głęboko wjezioro Nowowarpieńskie, łączące się z Zalewem Szczecińskim. Miasto Nowe Warpno leżyna cyplu południowym, gdzie Puszcza Wkrzańska dochodzi do jeziora i zalewu. Północnypółwysep obejmuje Podgrodzie, gdzie najprawdopodobniej istniała pierwsza lokalizacjaNowego Warpna.Miasto posiada charakterystyczny średniowieczny układ urbanistyczny w kształcieprostokąta z jedną główną drogą dojazdową. Od północnej strony linia brzegowa wyznaczonajest portem komunalnym oraz Morskim Przejściem Granicznym, które funkcjonuje przez całyrok. Pływające tutaj promy w niewielkich odstępach czasu przewożą turystów do odległego o1800 metrów Altwarp oraz do innych miejscowości położonych nad Zalewem Szczecińskim.Gmina Police należy do jednej z większych w województwie zachodniopomorskim.Położona na Nizinie Szczecińskiej zajmuje obszar 25142 ha. Na jej terenie, oprócz miastaPolice funkcjonuje także 12 sołectw. Od północy Police graniczą z gminą Nowe Warpno, odpołudnia – ze Szczecinem i Dobrą, od wschodu – z gminą Goleniów, którą oddziela od Policrzeka Odra, a od zachodu z powiatem niemieckim Uecker-Randow, położonym na terenieMeklemburgii Pomorza Przedniego.Pod względem inwestycji ekologicznych Police należą do wiodących gmin w kraju.Pasy zadrzewień wokół ZCH "Police S.A.” oraz zabezpieczenia techniczne chronią gminęprzed niekorzystnym wpływem kombinatu. W ramach realizowanego od 1994 r. programuekorozwoju zmodernizowano wszystkie kotłownie komunalne i systematycznie unowocześniasię indywidualne systemy grzewcze. W Policach śmieci są selekcjonowane, a następnieprzerabiane w nowoczesnym Zakładzie Odzysku i Składowania Odpadów Komunalnych wLeśnie Górnym. Lasy stanowią ważny walor przyrodniczy i turystyczny gminy Police.Zajmują one 12 tys. ha powierzchni, tj. około 50% powierzchni gminy.4

Obie gminy położone są nad Zalewem Szczecińskim – jest to basen ujściowy Odry,położony w Polsce i Niemczech 2 . Od północy zamykają go wyspy Uznam i Wolin. Z MorzemBałtyckim Zalew Szczeciński łączy się cieśninami: Pianą (na zachodzie), Świną (międzywyspami Uznam i Wolin) i Dziwną (na wschodzie). Powierzchnia Zalewu Szczecińskiegowynosi 687 km 2 , jego głębokość dochodzi do 9 m (średnia 4 m). Zalew powstał przezwtargnięcie na ląd morza w czasie transgresji litorynowej. Słaba wymiana wód doprowadziłado nieznacznego zasolenia (0,5-2‰). Dzieli się na część wschodnią – Wielki Zalew izachodnią – Mały Zalew. Przez zalew prowadzi pogłębiony tor wodny ze Szczecina doŚwinoujścia, stanowiący ważną drogę żeglugi. W wodach zalewu występują rybysłodkowodne przystosowane do wody słonawej (płoć, leszcz, sandacz, szczupak, węgorz,okoń). Główne porty rybackie to Wolin, Stepnica i Nowe Warpno.3. Aktywność władz lokalnych gmin Police i Nowe Warpno w zakresie turystykiWyniki przeprowadzonych w 2004-2005 roku badań aktywności władz lokalnych wzakresie turystyki wskazują, że badane jednostki samorządowe nie posiadają opracowanejstrategii rozwoju turystyki. Podejmują natomiast różnorodne działania ukierunkowane naaktywizację turystyczną, tj. system zachęt i preferencji dla inwestorów turystycznych,promocję, inwestycje infrastrukturalne, oznakowanie dróg, tras i obiektów turystycznych,przygotowywanie miejsc do uprawiania sportu i rekreacji oraz dbałość o czystość i estetykęgminy. Wśród stosowanych preferencji i zachęt dla podmiotów gospodarczychzamierzających inwestować w sektorze turystycznym obie gminy stosują przyspieszenieprocedury administracyjnej oraz oferują pod inwestycje tereny atrakcyjne turystycznie 3 .Gmina Police dodatkowo stosuje preferencje podatkowe.W zakresie działań ukierunkowanych na wydłużenie sezonu turystycznego badanejednostki organizują imprezy sportowe poza sezonem, a gmina Police również imprezyartystyczne.Wśród form promocji turystycznej wykorzystywanych przez badane gminywymieniono udział w targach krajowych, wydawanie katalogów, informatorów oraz stronęinternetową. Gmina Nowe Warpno współpracuje również z organizacjami turystycznymi.2 www.zagle.onet.pl oraz www.poland-tourism.pl3 Tereny atrakcyjne turystycznie to tereny, będące w bliskości walorów lub atrakcji turystycznych, mogące poodpowiednim zagospodarowaniu służyć do realizacji turystycznych celów gospodarczych.5

Badane gminy oceniają zaangażowanie władz powiatowych i regionalnych w rozwójturystyki jako zbyt mały. Deklarują jednocześnie chęć wstąpienia do ZachodniopomorskiejRegionalnej Organizacji Turystycznej oraz utworzenia lokalnej organizacji turystycznej naobszarze Powiatu Polickiego.Gmina Police od lat pozyskuje środki finansowe z Unii Europejskiej naprzedsięwzięcia turystyczne i paraturystyczne, natomiast gmina Nowe Warpno dotychczas niekorzystała z takich możliwości finansowania projektów inwestycyjnych. Obie jednostkiplanują inwestycje bezpośrednio bądź pośrednio związane z turystyką, co może być okazją dobliższej współpracy w tym zakresie (gmina Nowe Warpno może wykorzystać doświadczeniegminy Police w pozyskiwaniu tego rodzaju środków finansowych).W badanych gminach nie ma wydzielonej komórki organizacyjnej, która zajmowałabysię sprawami związanymi z turystyką. W Policach częściowo zadania te pełni WydziałPromocji i Informacji.Gmina Nowe Warpno w przeciwieństwie do Polic nie była w stanie określićwysokości środków budżetowych przeznaczonych na promocję turystyczną oraz inwestycjeturystyczne. Żadna z jednostek również nie oszacowała przychodów z turystyki, jak i nieprowadziła jakichkolwiek badań rynku turystycznego.Reasumując przeprowadzone badania należy podkreślić, że mimo brakuopracowanych programów czy strategii rozwoju turystyki, badane gminy prowadzą szeregdziałań związanych z aktywizacją turystyki. Bardziej aktywna jest gmina Police, z koleigmina Nowe Warpno, co warto zaznaczyć, traktuje turystykę jako istotny czynnik rozwojugminy. W tabeli 1 zaprezentowano dane dotyczące wybranych działań w zakresie turystyki,jakie podejmują gminy Police i Nowe Warpno.Tabela 1. Aktywność władz lokalnych gmin Police i Nowe Warpno w zakresie turystykiWyszczególnienie Nowe Warpno PoliceStrategia rozwoju turystyki nie nieSystem zachęt i preferencji dla inwestujących w sektorzeturystycznymw tym:– preferencje podatkowe– przyspieszenie procedury administracyjnej– uzbrajanie terenów przeznaczonych pod inwestycjeturystyczneFormy promocji turystycznejw tym:– udział w targach krajowych– udział w targach zagranicznych– wydawanie katalogów, folderów itp.– reklama prasowa– reklama radiowataknietaknietaktaknietaknienietaktaktaknietaktaknietaknienie6

– Internet tak takInwestycje gminne o charakterze infrastrukturalnym tak takWspółpraca z organizacjami turystycznymi tak nieOznakowanie dróg, tras, obiektów turystycznych tak takOrganizacja imprez sportowych poza sezonem tak takOrganizacja imprez artystycznych poza sezonem nie takPlanowane inwestycje turystyczne tak takPozyskiwanie środków finansowych z Unii Europejskiej naprzedsięwzięcia w obszarze turystykinietakŹródło: badania ankietowe gmin Police i Nowe Warpno.4. Identyfikacja silnych i słabych stron oraz szans i zagrożeń w odniesieniu do turystyki wgminach Police i Nowe WarpnoRangowanie i szacowanie silnych i słabych stron oraz szans i zagrożeń w odniesieniudo turystyki w gminach Police i Nowe Warpno zostało przeprowadzone w oparciu o metodęekspercką. Poszczególnym elementom przypisano wartość względną (rangi od 1 do 5), anastępnie w zależności od ważności ich wpływu na analizowaną jednostkę przypisanowłaściwą im ocenę (od 1 do 10). Do rangowania i szacowania wybrano po 18najistotniejszych słabych i silnych stron oraz po 10 najważniejszych z punktu widzeniarozwoju turystycznego szans i zagrożeń występujących w otoczeniu rynkowym. Wynikidokonanej analizy przedstawia tabela 2.Lp.Tabela 2. Analiza SWOT rozwoju turystyki w gminach Police i Nowe WarpnoSILNE STRONYWartośćKryteria oceny względna(ranga)Ocena1. Przygraniczne położenie 5 72.3.4.Położenie nad ZalewemSzczecińskimBliskie położenieSzczecina i BerlinaDuża powierzchniaobszarów wiejskich5 95 83 5Kryteria ocenySŁABE STRONYNiedostatecznierozwinięta sieć drogowaco wskazuje na słabądostępnośćkomunikacyjnąNierównomiernerozłożenie walorówturystycznychBrak kompleksowejoferty dlanajważniejszychsegmentów rynkuzagranicznej turystykiprzyjazdowej (np.segmentu niemieckiegoczy skandynawskiego)Słabe przygotowaniegminy Nowe Warpno dokorzystania ze wsparciafinansowego UniiWartośćwzględna(ranga)Ocena4 84 63 74 87

5.6.7.8.9.10.11.12.13.14.15.Duża powierzchniaobszarów leśnych oznacznym potencjaleturystycznym iprzyrodniczym (dużalesistość – duży potencjałturystyczny PuszczyWkrzańskiej)Korzystne warunkirozwoju turystykizarówno w sensieprzestrzennym jak ijakościowymDuża różnorodnośćprzyrodniczokrajobrazowaWzrastająca aktywnośćgospodarcza i społecznamieszkańcówSprzyjające warunkirozwoju żeglarstwa iturystyki wodnejSprzyjające warunki dorozwoju gospodarczegoIstniejący plan sieciścieżek rowerowych i trasturystycznychRóżnorodność formobszarów prawniechronionych z powoduich ekologicznychwartościRóżnorodność formkrajobrazu kulturowegoPoprawiający się stanśrodowiska naturalnegoPodejmowanie przezwładze lokalne działańukierunkowanych naaktywizację turystyczną4 84 74 64 65 84 73 53 53 44 53 5EuropejskiejNiewielka aktywnośćwładz lokalnych wzakresie stosowaniaróżnego rodzaju zachęt ipreferencji dlainwestujących w sektorturystyczny, takich jakpreferencje podatkowe,uzbrajanie terenówNienależytewyeksponowanie ipromowanie posiadanychwalorów turystycznychBrak kompleksowegozagospodarowaniaZalewu Szczecińskiegodla potrzeb uprawianiażeglarstwa morskiegoBrak infrastrukturyturystycznej (wszczególności hotelarskieji gastronomicznej) omiędzynarodowymstandardzieBrak odpowiedniejinformacji turystycznej wjęzykach obcych,szczególnie najbliższychsąsiadówNiska świadomość władzsamorządowych ispołeczności lokalnej natemat korzyści płynącychz rozwoju turystykiNiedostatecznakoordynacja działańpomiędzyposzczególnymipodmiotami gospodarkiturystycznej orazwładzamisamorządowymiBrak wystarczającegobezpieczeństwa turystów,zwłaszcza zagranicznychWysoka sezonowośćpopytuNierównomiernerozmieszczenie bazynoclegowejSłabo rozwiniętainfrastruktura turystycznaumożliwiającawypoczynek turystomniezależnie od wahańpogody3 63 54 94 83 43 64 74 65 74 64 78

16.17.18.Lp.1.2.3.4.5.6.7.8.9.Oferowanie inwestoromterenów atrakcyjnychturystycznieStosowanieprzyspieszonej proceduryadministracyjnej dlainwestorów turystycznychWykorzystywanie przezwładze lokalne Internetuoraz katalogówturystycznych dopromocji turystycznej3 53 53 4Niewielka oferta dlaodwiedzającychjednodniowych orazprzejeżdżającychtranzytemSłabo rozwinięta siećpunktów informacjiturystycznejBrak opracowanychlokalnych strategiirozwoju turystyki4 73 63 6RAZEM 430 RAZEM 443-13SZANSEZAGROŻENIAWartośćWartośćKryteria oceny względna Ocena Kryteria oceny względna(ranga)(ranga)Rozwój współpracygospodarczej i społecznejw obszarzeprzygranicznym i waspekcie transgranicznymDostępność funduszyfinansowych, w tymstrukturalnych UniiEuropejskiejPostępujący rozwójekonomiczny regionówtransgranicznychStały rozwój małej iśredniejprzedsiębiorczości wusługachRozwój alternatywnychpozarolniczych źródełutrzymania mieszkańcówwsi (np. agroturystyka,ekoturystyka)Rozwój różnorodnychform turystykiRozwój infrastrukturyturystycznej z szerokąofertą dla różnych grupzainteresowańOpracowanie i realizacjaregionalnej turystycznejstrategii marketingowejTurystyka nad ZalewemSzczecińskim jakoalternatywa dla turystyki5 74 83 74 84 64 84 63 74 8Brak napływu do gminwystarczającego kapitału,w tym zagranicznegoSilna konkurencja wobszarze turystyki zestrony polskich gmin iościennych regionówturystycznychZbyt powolnamodernizacja irestrukturyzacja wsiDuży wpływ nafunkcjonowanie rynkuturystycznegosezonowości turystycznejKonkurencyjnośćregionów turystycznych:skandynawskich iniemieckichNiestabilność rynkuturystyki przygranicznej(wyrównywanie się cenpo obu stronach granicy)Niska koncentracjadziałań marketingowych iśrodków finansowych napromocję turystycznąNiewypracowanywizerunek gminnadzalewowych jako celupodróży turystycznych narynku krajowym imiędzynarodowymProblemy zzapewnieniemwystarczającegoOcena4 94 83 64 93 64 63 63 82 59

10.nadmorskiejwojewództwazachodniopomorskiegoObszar gmin miejscemdestynacji turystycznejdla mieszkańców m.in.Szczecina i Berlina5 7bezpieczeństwa turystomprzyjeżdżającym doPolskiBrak polityki finansowej,w tym kredytowej,odpowiadającejpotrzebom w zakresie3 7turystykiRAZEM 288 RAZEM 237+51Źródło: opracowanie własne.PodsumowaniePrzedstawiona analiza SWOT wskazuje na duże możliwości rozwoju turystyki wbadanych gminach. Słabe strony w niewielkim stopniu przeważają nad silnymi stronami,natomiast szanse w znacznym stopniu przeważają nad zagrożeniami. Oznacza to, że gminyPolice i Nowe Warpno są obszarem posiadającym pewien potencjał turystyczny, przy czymwidoczny jest znaczny niedorozwój turystyczny. Problem ten, nie rozwiązany w najbliższymczasie, może doprowadzić do pogłębienia się różnic między silnymi i słabymi stronami,wpływając na przewagę tych drugich. Wiele słabych stron wynika z braku przygotowaniagmin do działań proturystycznych. Widoczna jest szczególnie różnica oczekiwań międzyróżnymi beneficjentami rozwoju turystycznego w analizowanych jednostkach. Brakwspółpracy na różnych szczeblach systemu zarządzania gminą oraz widoczny brak struktursystemu zarządzania turystyką przyczynia się do uaktywniania się punktów krytycznych(słabych stron) przemysłu turystycznego. Poszczególne gminy artykułują różne podejścia doproblematyki rozwoju przemysłu turystycznego. Władze samorządowe nie posiadają jasnosprecyzowanej wizji rozwoju turystyki na własnym obszarze. Posiadanie określonychwalorów oraz atrakcyjna lokalizacja nie jest równoznaczne z odniesieniem sukcesugospodarczego w obszarze turystyki. Kreowanie produktów turystycznych wymaga podjęciawielu działań o charakterze systemowym, integrującym zarówno władze gminne i powiatowe,jak też lokalną przedsiębiorczość i społeczność oraz partnerów transgranicznych. Szczególnieważna jest współpraca gmin sąsiadujących ze sobą, zarówno w układzie krajowym, jak itransgranicznym, zwłaszcza w zakresie zagospodarowania i promocji wspólnych walorów iatrakcji turystycznych (wyznaczanie i oznakowanie szlaków turystycznych, wydawaniekatalogów i folderów turystycznych itp.). Widoczna jest potrzeba większego zaangażowaniasię władz lokalnych w kształtowanie właściwej polityki turystycznej, a poprzez nią10

identyfikowanie celów strategicznych, które będą mogły stanowić podstawę do budowaniastrategii rozwoju turystyki.Przewaga szans nad zagrożeniami pozwala na wskazanie konkretnych działańproturystycznych, które pozwolą osiągnąć wysoką konkurencyjność przemysłu turystycznegobadanych gmin. Gminy Police i Nowe Warpno mogą być atrakcyjnym miejscem destynacjiturystycznej dla mieszkańców aglomeracji szczecińskiej i berlińskiej, pod warunkiemodpowiedniego zagospodarowania i promocji posiadanych walorów turystycznych, wszczególności Zalewu Szczecińskiego oraz Puszczy Wkrzańskiej. Oferta turystycznakształtowana w oparciu o walory analizowanych gmin może być alternatywą, ale też i silnąkonkurencją dla ofert pasa nadmorskiego województwa zachodniopomorskiego orazniemieckiego powiatu Uecker–Randow, zwłaszcza w odniesieniu do turystykikwalifikowanej. Ważnym elementem strategii rozwoju turystycznego w takim przypadku jestpodjęcie kompleksowych działań w zakresie kształtowania produktu markowego, a następniejego promocja i dystrybucja (np. zintegrowanego szlaku żeglarsko-rowerowego). Skutecznośćdziałań promocyjnych powinna wspierać dobrze rozwinięta infrastruktura turystyczna iparaturystyczna, a zwłaszcza odpowiednia dostępność komunikacyjna oraz właściwiezaakcentowana lokalizacja, decydująca o specyficznym i unikatowym charakterze badanegoobszaru.SWOT analysis of tourism development in Police and Nowe Warpno communesSummaryIn the paper there is conducted a SWOT analysis about tourism development Policeand Nowe Warpno communes. In particular paper discusses main premises regardingSWOT analysis as an analytical tool and describes communes Police and NoweWarpno. The article gives an assessment of local governments activities infield of tourism and identification of strengths and weaknesses as well asthreats and opportunities regarding tourism development in the area.Translated by Dawid Milewski11

Sabina RenPaństwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Gorzowie WielkopolskimAgnieszka Wartecka-WażyńskaAkademia Wychowania Fizycznego w PoznaniuKatedra Ekonomiki i Organizacji TurystykiWYZNACZNIKI POLITYKI TURYSTYCZNEJW ŚWIETLE POLITYKI REGIONALNEJ WOJEWÓDZTWA LUBUSKIEGOAbstrakt: W artykule omówiono czynniki prawne, ekonomiczne, społeczne iprzyrodniczo-ekologiczne wpływające na politykę turystyczną na przykładzie województwalubuskiego. Wskazane determinanty wpływają na rozwój turystyki w województwielubuskim. Uwarunkowania te stanowią model rozwoju turystyki w odniesieniu do innychwojewództw. Turystyka może stanowić bardzo ważne tworzywo strategii i polityki rozwojuwojewództwa, powiatu czy gminy. Regionalne i lokalne wspólnoty samorządowewyodrębniają na ich szczeblach politykę turystyczną.Słowa kluczowe: polityka turystyczna, turystyka, uwarunkowania społecznoekonomiczne.I. WSTĘPWojewództwo jest najwyższą jednostką podziału administracyjnego kraju, i zajmujeistotne miejsce w układzie organizacyjno-strukturalnym państwa. Wyróżnia się ono pewnymstopniem samodzielności, rozumianym przeważnie jako niezależność decyzyjna władzregionalnych od władz centralnych. Rozwój turystyki w województwie przyczynia się dodynamiki wzrostu gospodarki regionalnej i podniesienia poziomu życia jego mieszkańców.Turystyka stymuluje rozwój regionów i jest uwzględniana przy strategii ich rozwoju. Cele te,zdefiniowane ustawowo, mają szansę realizacji właśnie dzięki turystyce i na drodzekształtowania turystycznej funkcji regionów Polski.Regionalna współpraca samorządowa przez swoje organy, tj. sejmiki zarządwojewództwa, uwzględniają m.in. taki cel, jak „pielęgnowanie polskości oraz rozwój ikształtowanie świadomości narodowej, obywatelskiej i kulturowej mieszkańców’’. Kolejnymcelem strategii rozwoju regionu jest pobudzanie aktywności gospodarczej. Dotychczasowyrozwój turystyki krajowej i zagranicznej, duży potencjał tego sektora usług, a także

oddziaływanie turystyki na inne sektory gospodarki regionalnej i krajowej oraz sferygospodarowania (produkcji dóbr i usług, podziału, wymiany oraz konsumpcji) sprawiają, żeturystyka będzie nadal odgrywać rolę czynnika aktywizacji gospodarczej regionów imiejscowości turystycznych. Ekonomiczna funkcja turystyki poprzez samorząd wojewódzki ilokalny wykorzystuje turystykę jako czynnik wzrostu aktywności gospodarczej regionu.Według ustawy o samorządzie województwa podstawowym celem strategii rozwoju jestzachowanie wartości środowiska kulturalnego i przyrodniczego, przy uwzględnianiu potrzebprzyszłych pokoleń. Warunkiem rozwoju turystyki w regionie są walory naturalne, kulturowei społeczne. Racjonalna polityka przestrzenna, władz samorządowych może zapewnićodpowiednie dla rozwoju turystyki środowisko naturalne i zapobiegać degradacji tegośrodowiska oraz podnieść świadomość ekologiczną turystów i ludności miejscowej.Ponadto w rozwoju regionalnym turystyka przyczynia się do wzrostu dochodów ludności izatrudnienia oraz stymuluje rozwój małych i średnich przedsiębiorstw. Wpływa też nawyrównanie poziomu gospodarczego obszarów subregionalnych.Turystyka pełni ważną rolę w promocji walorów i możliwości rozwojowych regionu.Zwiększający się ruch turystyczny współdziała w wypełnieniu tego zadania. Rozwój turystykilokalnej odbywa się na ogół w ramach upoważnienia społecznego. Społeczność dyskutującaprojekt turystyczny i akceptująca jego realizację rozumie uwarunkowania społeczne,ekonomiczne i środowiskowe, będące konsekwencją podjętej decyzji. Podwyższone poczucietożsamości i dumy lokalnej to kolejna korzyść będąca rezultatem rozwoju turystyki lokalnej.Jej źródłem jest zaangażowanie się w poznanie i ocenę zasobów lokalnych: miejsc, cechcharakterystycznych, ludzi, historii itp.Istotnymi determinantami rozwoju polityki regionalnej są uwarunkowania prawne,ekonomiczne, społeczno-kulturowe i przyrodniczo-ekologiczne.II. DETERMINANTY PRAWNE ROZWOJU POLSKIEJ GOSPODARKITURYSTYCZNEJUwarunkowania prawne w dziedzinie polskiej gospodarki turystycznej coraz bardziejupodabniają się do obowiązujących w pozostałych krajach Unii Europejskiej. Integracja zUnią Europejska stała się szansą dla rozwoju polskiej turystyki. Spowodowała zwiększenieinwestycji w zakresie zagospodarowania turystycznego, a to zdecydowanie podniosłoatrakcyjność naszego kraju. Poprawił się wizerunek Polski za granicą. Kraje należące do UniiEuropejskiej wykazały większe zainteresowanie Polską. Udział polskich przedsiębiorstw wrynku UE jest istotny i stwarza nowe możliwości działania. Polscy przedsiębiorcy mogą

ealizować usługi turystyczne dla obywateli państw Unii Europejskiej, na warunkachzawartych w układzie europejskim.Przyjęty porządek prawny pozwala traktować turystykę jako element gospodarkizarówno w ujęciu makro i mikrosystemowym. Na podstawie obowiązujących aktówprawnych można zauważyć, że zasady funkcjonowania współczesnej turystyki opierają się oprzepisy z różnych dziedzin, co świadczy o interdyscyplinarnym charakterze turystyki i jejwieloczynnikowych uwarunkowaniach rozwojowych. Spośród regulacji prawnych UEdotyczących podejmowania działalności i świadczenia usług, sektora turystycznegonajistotniejsze są: Artykuł 52 i 58 Traktatu o utworzeniu Wspólnoty Europejskiej –wprowadzające swobodę zakładania przedsiębiorstw i świadczenia usług, dyrektywa 99/42,ustanawiające procedurę ustanawiania kwalifikacji w zakresie działalności zawodowych,objętych dyrektywami o liberalizacji i środkach przejściowych oraz uzupełniających ogólnezasady uznawania kwalifikacji.Stąd wśród istotniejszych dla rozwoju turystyki uwarunkowań prawnych należywyróżnić następujące obszary zainteresowania polskiego ustawodawcy:1. struktury organizacyjne państwa (podział administracyjny i kompetencyjny wkraju i jego wpływ na turystykę w województwie, powiecie, gminie),2. przedsiębiorcy turystyczni (organizacja i sprzedaż imprez turystycznych,świadczenie usług hotelarskich, usług przewodnika i pilota wycieczek, przezkrajowych i zagranicznych przedsiębiorców w regionie),3. turystyka aktywna i poznawcza (ochrona dóbr kultury i przyrody, tworzenieoraz funkcjonowanie obiektów muzealnych, parków, rezerwatów, szlakówturystycznych na terenie województwa),4. turystyka zagraniczna (organizacja i funkcjonowanie przejść granicznych,odpraw celnych i obrotu walutami w regionie granicznym).Warto podkreślić, że istotnym determinantem uwzględnianym przy opisanej powyżejklasyfikacji był wpływ przepisów na rozwój regionalnej polityki turystycznej. Obszaryoddziaływań uwarunkowań prawnych na turystykę w województwie lubuskim przedstawiarysunek 1.

Ryc. 1. Obszary uwarunkowań prawnych w zakresie turystyki w województwie lubuskimŹródło: opracowanie własne.Zdecydowane znaczenie dla rozwoju regionalnej polityki turystycznej mają aktyprawne dotyczące zagadnień związanych z regionalizmem i kształtem strukturorganizacyjnych państwa, w tym szczególnie obszarów samorządowych w odniesieniu dojednostki przestrzennej, jaką jest województwo. Kolejną grupę przepisów tworzą te, którewpływają bezpośrednio na funkcjonowanie przedsiębiorcy turystycznego, a w konsekwencjina całą branżę turystyczną w regionie. Najlepszym tego przykładem jest ustawa o usługachturystycznych regulująca zagadnienie dotyczące biur podróży, obiektów hotelarskich orazpilotażu i przewodnictwa. Na następną grupę aktów prawnych składają się te, które traktują oturystyce aktywnej i poznawczej, uwzględniające przepisy z dziedziny ochrony dóbr przyrodyi kultury. Ze względu na graniczne położenie województwa lubuskiego zasadnym jest

wyodrębnienie także ustaw i rozporządzeń traktujących o turystyce zagranicznej, czyliprzekraczaniu granicy, ułatwieniach i ograniczeniach celnych, dewizowych. Mając nauwadze, że polityka turystyczna w regionie w pełni koegzystuje z kształtowaną politykąturystyczną na szczeblu ogólnokrajowym, nie sposób pominąć norm prawnych regulującychogólną działalność gospodarczą, podatki, ubezpieczenia, przewozy, zagospodarowanieprzestrzenne. Pełny obraz uwarunkowań prawnych uzupełniają Dyrektywy Rady UniiEuropejskiej z dziedziny turystyki.Kompleksowa analiza uwarunkowań organizacyjno – prawnych w zakresie rozwojuturystyki w regionie, na podstawie badań literaturowych i aktów prawnych regulującychzarządzanie gospodarką turystyczną w obszarze gminy, powiatu i województwa pozwoliławskazać mechanizmy i relacje pomiędzy podmiotami kreującymi w zakresie organizacyjnymregionalną politykę turystyczną. Wyposażenie poszczególnych podmiotów w obowiązująceinstrumenty prawne 1 pozwoliło wysnuć następujące wnioski mające wpływ na rozwójturystyki w województwie lubuskim:− podział kompetencji na szczeblu administracji rządowej i samorządowej jestmało klarowny i hamuje procesy wspierające rozwój turystyki,− działalność Polskiej Organizacji Turystycznej nie aktywizuje politykiturystycznej w regionie o małych zasobach i potencjale rozwojowymumiarkowanym,− obowiązujące instrumenty prawno-administracyjne posiadane przez samorządyterytorialne stanowią podstawę stymulowania rozwoju turystyki w regionie,który następuje poprzez aktywność i przedsiębiorczość władz samorządowychoraz współdziałanie z sektorem prywatnym o zasięgu lokalnym iogólnokrajowym,− brak regulacji prawnych i właściwych mechanizmów kontrolnych w stosunku doszarej strefy w turystyce wpływa destymulująco na rozwój regionalnej branżyturystycznej ,− ustawa o usługach turystycznych jest restrykcyjna w stosunku do legalniedziałających przedsiębiorców turystycznych, nie uwzględnia unormowaniaprzepisów w stosunku do działalności niekomercyjnej, co wpływa na niskąjakość świadczonych przez nich usług,1 Ustawa o usługach turystycznych z dn. 29.08.1997 (z póz. zm.), Ustawa z dn. 15.02.62 o ochronie dóbr kultury(z póż. zm.), Ustawa z dn. 23.07.2003 o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami i in.

− brak wykrystalizowanej spójnej koncepcji rozwoju turystyki na wszystkichszczeblach samorządowych wpływa deaktywizująco na obszar regionalnejturystyki, aktywna polityka turystyczna w województwie możliwa jest przyznaczącym zaangażowaniu samorządów szczebla gminnego, powiatowego iwojewódzkiego do współpracy w zakresie turystyki.Biorąc pod uwagę aktualne potrzeby i warunki rozwoju turystyki w województwielubuskim należy zaznaczyć, że skala problemów o charakterze organizacyjno- prawnym jestogromna. Rozwój regionalnej gospodarki turystycznej jako proces o charakterzeprzyczynowo-skutkowym jest ściśle powiązany z poziomem rozwoju gospodarki całegoregionu, skutkiem tego rozwoju może być przyspieszenie dalszego wzrostu czy też napływuinwestycji również w obszarze turystyki. Czynniki powodujące te zmiany są ściśleuzależnione od uwarunkowań organizacyjno – prawnych funkcjonujących w danym regionie.Te z kolei kształtowane są przez ingerencję państwa, gwarantującą kontrolę przekształceństruktur regionalnych w celu prawidłowego rozwoju województwa. Wyznaczają kierunekkreowania ogólnej regionalnej polityki i stwarzają możliwość decyzji o rozwoju regionalnejpolityki turystycznej na terenie danego obszaru. Wskazane wyżej determinanty wpływającena rozwój turystyki w regionie lubuskim, z racji swego charakteru (organizacyjno –prawnego) uwzględniane mogą być przy analizie uwarunkowań modelowego rozwojuturystyki również w odniesieniu do innych województw.III. KLASYFIKACJA DETERMINANTÓW EKONOMICZNYCHIstotne znaczenie dla turystyki w regionach mają instrumenty ekonomiczne, któremogą być wykorzystane w stymulowaniu rozwoju gospodarki turystycznej. Kwestieekonomiczno – finansowe dotyczące rozwoju turystyki w województwie lubuskimsprowadzają się do dwóch zasadniczych:1. określenie źródeł finansowania działań inwestycyjnych i modernizacyjnych wgospodarce turystycznej,2. określenie instrumentów ekonomicznych sprzyjających rozwojowi tej sfery życiagospodarczego 2 .Konkurencyjność regionu wzrasta dzięki inwestycjom, które przyczyniają się dokorzystnych zmian w technologii, strukturze produkcji i usługach. Zwiększenie inwestycjiwymaga napływu kapitału, również z zewnątrz, bowiem wewnątrzregionalne możliwości2 Strategia rozwoju turystyki w woj. gorzowskim, red, J. Sikora, Akademia Wychowania Fizycznego w Poznaniu,Poznań 1997, s. 92.

akumulacji kapitału są niewystarczające. Zgodnie z wynikami badań ankietowychprzeprowadzonych w gminach na terenie województwa lubuskiego, praktyczniezaangażowanie zewnętrznego kapitału prywatnego w rozwój turystyki nie istnieje.Minimalnie również ocenione zostało przez respondentów zaangażowanie finansoweregionalnych inwestorów.Problem finansowania inwestycji turystycznych i paraturystycznych polega nauwzględnieniu w strategiach rozwoju gmin, powiatów i województwa zagadnieńturystycznych, w celu wykorzystania instrumentów ekonomicznych służących procesowirozwojowemu lubuskiego. Stymulowanie rozwoju działalności turystycznej uzależnione jestod stosowania przez samorząd terytorialny ulg i zwolnień podatkowych, opłat, subwencji,wydatków budżetowych administracji samorządowej. Wykorzystanie instrumentówekonomicznych o charakterze finansowym na terenie województwa w pobudzaniudziałalności podmiotów gospodarujących przedstawia tabela 1.Instrument ekonomiczny wspiera działalność turystyczną w sposób pośredni zasilającbudżety samorządów i wspierając m.in. zadania inwestycyjne gmin i powiatów oraz w sposóbbezpośredni zachęcając lub zniechęcając podmioty do określonego postępowania. Wedługprzeprowadzonych badań ankietowych wspomniane oddziaływanie bezpośrednie wdziedzinie turystyki zadeklarowało jedynie 32 % gmin województwa 3 .Wspieranie realizacji polityki turystycznej poprzez stosowanie ulg i zwolnień stanowiznaczący element w walce konkurencyjnej z innymi regionami o pozyskanie inwestorów.Często stosowanym instrumentem przez gminy województwa lubuskiego jest zwolnieniepodatkowe od nieruchomości lub rozłożenie płatności na raty. Natomiast system opłatstosowany przez gminy polega na wprowadzeniu odpłatności za korzystanie z walorów ilokalnego transportu. Przy udostępnianiu atrakcji można zapewnić bezpłatne korzystanie ztransportu, stosować preferencyjne stawki dla określonych grup turystów lub podwyższaćopłaty. Jednostki posiadające atrakcyjnie turystycznie tereny, o wysokich walorachprzyrodniczych , mają prawo pobierać z tego tytułu tak zwaną opłatę klimatyczną.3 Szerzej o wspieraniu lokalnej gospodarki turystycznej przez gminy województwa lubuskiego na podstawiebadań ankietowych w: rozprawa doktorska S. Ren, Koncepcja rozwoju regionalnej polityki turystycznej naprzykładzie województwa gorzowskiego, podrozdziale 5.1.

Tabela 1Wykorzystanie instrumentów finansowych w pobudzaniu działalności podmiotów gospodarującychw województwie lubuskimWyszczególnienie Instrumenty ( przykładowe )1.Podatki i opłaty lokalne • obniżki stawek podatków lokalnych, np. odnieruchomości,• wprowadzenie ulg i zwolnień z podatków iopłat lokalnych,• określenie partycypacji nowegoprzedsiębiorstwa w nakładach nainfrastrukturę,• udzielanie ulg i zwolnień w określonychprzypadkach,2.Opłaty i kary za gospodarczekorzystanie ze środowiska ztytułu zanieczyszczenia• udzielanie gwarancji przedsiębiorstwom,które zaciągają kredyt na inwestycje służąceochronie środowiska,• podwyższanie opłat za odprowadzenieścieków do wód,• ustalanie cen na usługi komunalne,• nakładanie kar za niedotrzymanie norm,3.Ceny • ceny na usługi komunikacji publicznej4.Inwestycje • inwestycje własne gmin w infrastrukturęturystyczną5.Kredyty- korzystanie ze źródeł obcychw obsłudze bankowej,- tworzenie bankówkomunalnych,• obniżanie stopy oprocentowania kredytówprzeznaczonych na określone cele,• stosowaniu określonych preferencji.6.Obligacje • emitent ( gmina ) może zobowiązać sięwobec nabywcy obligacji do spełnieniadodatkowych świadczeń,7. Fundusze UE wspierającerozwój gospodarczy• korzystanie z funduszy przeznaczonych narozwój regionalny lub też sektorowyŹródło: za E. Nowińska, Model rozwoju lokalnego gmin przygranicznych województwa gorzowskiego, w:Uwarunkowania i kierunki rozwoju społeczno-gospodarczego województwa gorzowskiego, Red. J.J. Parysek, B.Gruchman, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań 1998, s. 428-429.Na obszarze województwa nie wprowadzono preferencyjnych stawek dla turystów. Kilkagmin lubuskiego o nagromadzonych walorach przyrodniczych zamierza wprowadzić opłatęklimatyczną. Warto podkreślić, że również wysokość innych opłat ustalonych przez władzegmin w znaczący sposób wpływa na koszty działalności prowadzonej przez podmiotygospodarcze, w tym również turystyczne. Zastosowane stawki opłat lokalnych pośredniokształtują ceny świadczonych usług turystycznych.

Zastosowanie przez samorządy terytorialne wymienionych wyżej instrumentówekonomicznych przyczyniałoby się do tworzenia korzystnych warunków do inwestowaniai prowadzenia działalności turystycznej na terenie województwa lubuskiego.Do pozostałych instrumentów ekonomicznych, wpływających na rozwój turystykizaliczyć również trzeba wydatki budżetowe samorządów, a w szczególności wydatki nainwestycje i związany z nimi rozwój infrastruktury turystycznej i ogólnej, wydatki na ochronęi wzbogacenie walorów turystycznych, na promocję turystyczną i szkolenia, doradztwo i innecele 4 .Działania wykorzystujące instrumentarium ekonomiczno – finansowe w gminachwojewództwa należą do najbardziej efektywnych. Należy jednak zaznaczyć, że nie nawszystkie dochody gmina gospodarująca ma wpływ, co było kilkakrotnie podkreślane przezrespondentów w badaniach ankietowych. Według badanych taki stan rzeczy powodowałmniejsze wpływy do budżetów gmin i w konsekwencji ograniczanie wydatków na turystykę,jako dziedzinę kolejnej potrzeby społecznej. Stąd większość planowanych lokalnychinwestycji proturystycznych znacznie przesuwała się w czasie lub ustępowała inwestycjomo charakterze usługowo-handlowym.Rola samorządu lokalnego polega na uatrakcyjnieniu inwestowania w specjalnejstrefie ekonomicznej 5 poprzez obniżanie podatków, rozbudowę infrastruktury alboudostępnianie gruntów na założenie strefy. Funkcjonowanie przedsiębiorców krajowychi zagranicznych w obszarze danej strefy aktywizuje rozwój gospodarczy regionu. W związkuz tym poszerzenie terytorialne istniejącej strefy ekonomicznej w województwie w latach2001- 2003 było dobrym posunięciem władz regionu, gdyż stworzyło szansę na pozyskaniekolejnych inwestorów.Reasumując wydaje się, że władze gmin, a także potencjalni inwestorzy pragnący działaćw turystyce mają podstawy do współpracy. Stosowane instrumentarium ekonomiczne stwarzamożliwości aktywizowania rozwoju gospodarki turystycznej w regionie lubuskim. Wymagaono jednak konsekwencji w realizacji założeń polityki turystycznej i otwartości nainwestorów, po przez stosowanie właściwych czynników ekonomicznych pobudzających ichdo działania właśnie na terenie województwa lubuskiego a nie ościennych.4 H. Kiryluk, K. Michałowski, R. Ziółkowski, Uwarunkowania i kierunki rozwoju turystyki w województwiepodlaskim, Wydawnictwo Politechniki Białostockiej, Białystok 2002, s. 159-160.5 Na terenie województwa lubuskiego funkcjonuje Kostrzyńsko-Słubicka Specjalna Strefa Ekonomiczna S.A.od 1997r.

IV. DETERMINANTY SPOŁECZNO-KULTUROWE I ICH WPŁYW NA ROZWÓJTURYSTYKI W REGIONIEWśród podstawowych uwarunkowań skutecznej polityki proturystycznej w regionienie sposób nie wymienić uwarunkowań społeczno – kulturowych. Mowa jest o czynnikach,które decydują o aktywności społecznej mieszkańców, dziedzictwie kulturowym i wpływająna wzajemne relacje między turystami a członkami społeczności lokalnej regionu.Mając na uwadze, że głównymi warunkami rozwoju regionu są te, które wiążą sięz czynnikiem ludzkim, warto podkreślić, że względna stabilność procesów demograficznychdaje pewną trwałość sytuacji demograficznej regionu, niezbędnej do rozwoju lokalnejgospodarki turystycznej. Opanowanie migracji wewnętrznych i zewnętrznych, proporcjonalnerozmieszczenie ludności w ośrodkach miejskich i wiejskich (zgodne z atrakcyjnościąturystyczną gmin), tworzenie regionalnych ośrodków naukowych stwarza istotne podstawy doprocesów stabilizacji demograficznej w województwie lubuskim.Analiza dynamiki zmian wieku ludności, struktury wykształcenia i wielkościbezrobocia pozwala wysnuć wnioski co do zasadności rozwoju określonych dziedzingospodarki na danym obszarze. Do sprzyjających determinantów rozwoju regionalnejturystyki występujących w województwie lubuskim, należy zaliczyć jeden z wyższychpoziomów przyrostu naturalnego w kraju, znaczący przyrost liczby osób z wyższymwykształceniem, w tym szczególnie z turystyczno – rekreacyjnym oraz rosnący potencjałniezagospodarowanej siły roboczej 6 . Te czynniki, przy ich racjonalnym wykorzystaniu,pozwalają zabezpieczyć kadry niezbędne do obsługi ruchu turystycznego w regionie .O ile uwarunkowania ogólnosystemowe rozwoju regionów przyczyniają się dowsparcia wybranych sektorów to właśnie specyfika społeczno- kulturowa danego obszaruprzyczynia się do sukcesu rozwojowego konkretnego terenu, takiego jak województwo,gmina czy miejscowość. Jakkolwiek rozwój turystyki uzależniony jest przede wszystkim oduwarunkowań ekonomicznych tak regionalna turystyka opiera się w znacznym stopniu nazaangażowaniu społeczności lokalnych w tworzenie klimatu dla turysty.Wzajemne postawy ludzi wobec siebie w relacjach mieszkaniec – przyjezdnywyrażają się następującymi zachowaniami:− zachowaniami tolerancji bądź nietolerancji osobników tych społeczności wobecprzybyszów z zewnątrz, turystów;6 Wyszczególnione czynniki zostały wyselekcjonowane na podstawie analizy materiału statystycznego za lata2000-2004 udostępnionego w Lubuskim Urzędzie Statystycznym w Gorzowie Wlkp.

− z przyjmowanymi na siebie przez społeczność lokalną obowiązkami w stosunku do osóbprzyjezdnych na własne terytorium, zwłaszcza w zakresie ich bezpieczeństwa;− z pożądanymi i niepożądanymi wzorcami zachowań;− z socjopsychologiczną charakterystyką ”obcych”;− z sytuacjami, w których są oni przez społeczność lokalną akceptowani i takich, kiedyprzybycie przyjezdnych prowadzi do ostrych społecznych konfliktów 7 .Specyficzne cechy regionu lubuskiego wyrażane w historii, tradycji, sztuce, języku,nauce, edukacji i komunikacji tworzą uwarunkowania cywilizacyjno-kulturowewojewództwa, mające wpływ na kształtowanie bezpośrednich i pośrednich społecznychzachowań tak istotnych dla turysty. Pierwszy z wymienionych elementów pozwalascharakteryzować omawiany obszar jako teren o mieszanym etnicznie składzie ludności,wnoszącej własne kody i wzorce kulturowe.Warto podkreślić, że po 1945 roku na terenie obecnego województwa lubuskiegowymianie uległa cała ludność tego obszaru. Napływające grupy repatriantów pochodziły zrozmaitych etnicznie regionów kulturowych. Zabużanie, Wielkopolanie, Niemcy polskiegopochodzenia, Romowie zasiedlili Ziemię Lubuską poszukując swojej tożsamości regionalnej,szanując jednocześnie odmienność innych grup społecznych i kultywując swoje tradycje.Należy również zaznaczyć, iż na przestrzeni lat, ta zróżnicowana kulturowo ludnośćnie doprowadziła do żadnych otwartych konfliktów między sobą ani w stosunku doprzyjezdnych. Pozwalała za to kształtować zbiorowość o określonych właściwościach,zróżnicowaną kulturowo i etnicznie, ale także o świadomości wspólnych celów, interesówczy potrzeb swojej „małej ojczyzny”.Lubuszanie charakteryzują się otwartością, poszanowaniem, wyrozumiałościąi umiejętnością współistnienia, odrzucili stereotypy myślowe, stąd zagraniczny i krajowyturysta może liczyć na bardzo korzystny klimat społeczny, ale tylko w obrębie dawnychobszarów województwa gorzowskiego i zielonogórskiego. Jeszcze obecnie tożsamośćregionalna pierwszego utożsamiana jest wyłącznie z Gorzowem Wlkp. a drugiego z ZielonąGórą doprowadzając w ten sposób do realnych konfliktów i braku porozumienia również wdziedzinie wizerunku regionalnej turystyki.Turysta różnorodność kulturową postrzega jako atrakcję regionu, czego dowodemsą wydarzenia kulturalno -edukacyjno- rozrywkowe zachęcające przyjezdnych do odwiedzinw regionie lubuskim. Dobrym tego przykładem jest Festiwal Kultury Cygańskiej7 Op. cit. strategia rozwoju turystyki w woj. gorzowskim… s. 108

w Gorzowie Wlkp., naukowy i kulturowy dorobek Uniwersytetu Viadrina we Frankfurciei Collegium Polonicom w Słubicach, Międzynarodowe Spotkania Muzyczne w ZielonejGórze, Konfrontacje Teatralne w Gorzowie Wlkp. i w Zielonej Górze, Przystanek Woodstockw Kostrzynie i wiele innych lokalnych inicjatyw o zasięgu ponadgminnym.Mieszkaniec lubuskiego, jako człowiek pogranicza jest wyposażony w te cechy, któresą istotne dla ludzi pragnących tworzyć regionalną turystykę i środowisko przyjazne dlaturysty. Według J. Nikotorowicza człowiek pogranicza jest:− tym, który uwalnia się od dogmatów i granic;− tym, który upomina się o podmiotowość,− tym, który nie lubi izolacji;− tym, który lubi budować pomosty;− tym, który upomina się i tworzy alternatywy;− tym, który nie chce budować wspólnoty na poczuciu obcości i wrogości 8 .Nie można jednak zapomnieć, że województwo lubuskie postrzegane dawniej jakoperyferyjny region kraju, zaczęło czerpać korzyści z przygranicznego położenia. SąsiedztwoNiemiec nie pozostaje bez wpływu na lubuski rynek pracy. Czynni zawodowo mieszkańcywojewództwa podejmują pracę (legalnie i nielegalnie) poza granicami Polski, m.in.w regionie przygranicznym lub w pobliżu aglomeracji Berlina. Z drugiej strony Niemcyinwestując(otwierając działalność gospodarczą czy po prostu robiąc zakupy) po polskiejstronie granicy również aktywizują rynek pracy w lubuskim. Wraz z pozytywnymi aspektamiotwartości granic i uwarunkowań lokalizacyjnych regionu lubuskiego, nie można zapomniećo rozwijających się zjawiskach patologicznych wpływających na bezpieczeństwo turystów.Pojawiające się oszustwa, przemyt, kradzieże czy „nieporozumienia” gospodarcze wpływająna liczbę przyjezdnych, ich długość pobytu oraz częstotliwość wizyt. Zgodnie z badaniamiInstytutu Turystyki, turyści zagraniczni przyjeżdżający do Polski w celach typowoturystycznych, krytykowali przede wszystkim braki poczucia bezpieczeństwa w Polsce,zarówno mienia jak i osób 9 .Turystyka wymuszając ruchliwość społeczną, zwiększa zakres kontaktów krajowychjak i tych o charakterze międzynarodowym, utrwala lub modyfikuje poglądy o innychspołecznościach. Mając to na uwadze nie można bagatelizować czynnika społecznokulturowegow kreowaniu wizerunku regionu jako obszaru atrakcyjnego turystycznie.8 J. Nikitorowicz, Pogranicze. Tożsamość. Edukacja międzykulturowa, Politechnika Białostocka, Białystok,1995, s.12-14.9 Opracowania Instytutu Turystyki w Warszawie, na podstawie danych 1999-2003

W odniesieniu do województwa lubuskiego można stwierdzić, że uwarunkowaniaspołeczno – kulturowe są sprzyjające dla rozwoju gospodarki turystycznej. Skoordynowanedziałania regionalne w obszarze różnych jednostek przestrzennych (województwo, powiat,gmina, miasto, wieś czy euroregion) powinny być skoncentrowane na poprawębezpieczeństwa turysty oraz wypracowanie wspólnych koncepcji aktywności społecznej, niestroniąc jednocześnie od uczynienia atutu z różnorodności kulturowej regionu.V. DETERMINANTY PRZYRODNICZO-EKOLOGICZNEŚrodowisko przyrodnicze określa podstawowe kierunki rozwoju turystyki, której formyi intensywność muszą być dostosowane do unikatowych w skali kraju czy regionu walorówprzyrodniczych i kulturowych. Zagospodarowanie tego środowiska nie powinno zakłócićsprawności funkcjonowania przyrody, a przede wszystkim nie może powodować degradacjiwartości kulturowych odwiedzanych regionów turystycznych.Dlatego na potrzeby niniejszej pracy, analiza uwarunkowań przyrodniczych zostałaposzerzona o aspekt ekologiczny, bez którego żywotność walorów przyrodniczych jestkrótkotrwała i nie służy rozwojowi regionalnej turystyki w perspektywie długoterminowej.Realizacja takich zamierzeń wymaga przyjęcia koncepcji zrównoważonego rozwoju, któraopiera się na czterech podstawowych zasadach:1. Planowanie holistyczne (całościowe, kompleksowe).2. Zachowanie podstawowych procesów ekologicznych.3. Ochrona dziedzictwa kulturowego i bioróżnorodności.4. Rozwój według koncepcji długoterminowych, aby podejmowane działania nieprowadziły do wyczerpania zasobów naturalnych 10 .Strategia zrównoważonego rozwoju województwa jako podstawy rozwoju gospodarki(w tym sektora turystyki) narzuca przyjęcie określonych celów realizujących ideezrównoważonego rozwoju. Uznaje się zatem, że zrównoważony rozwój województwa jakostrategiczna zasada polityki społeczno-gospodarczej wymaga harmonizowania metodi kierunków pożądanej aktywizacji gospodarczej województwa z uwzględnieniem ochronyunikatowych zasobów i walorów środowiska przyrodniczego, stanowiących cenny elementsystemu ekologicznego Polski i Europy 11 .10 Według rapport Brutland Commission Report on Environment and Development, Oxford 1987.11 Szerzej : W.Bojarski, Koncepcja badań nad zharmonizowanym rozwojem społeczno-gospodarczym zposzanowaniem dóbr przyrody, W: Problemy rozwoju społeczno-gospodarczego z poszanowaniem dóbrprzyrody, Biuletyn Komitetu Ochrony Środowiska PAN, Ossolineum, Wrocław-Warszawa, 1998.

W związku z tym w województwie lubuskim, w celu realizacji polityki ekologicznejpaństwa i w oparciu o uwarunkowania zewnętrzne oraz wewnętrzne polityki ochronyśrodowiska, jak także wymagania w zakresie jakości środowiska naturalnego przyjętoProgram ochrony środowiska dla województwa lubuskiego na lata 2003-2010. Wedługpowyższego dokumentu, obrane kierunki działań koncentrują się na ochronie wód przedzanieczyszczeniami i nadmierną eksploatacją. Kolejne działania dotyczą ochrony powierzchniziemi przed odpadami przez wprowadzenie nowoczesnego systemu unieszkodliwianiai wykorzystania odpadów. Oprócz tego w programie uwzględniono zagadnienia ochronypowietrza przed zanieczyszczeniami i środowiska człowieka przed hałasem. Ujęto takżeproblem ochrony dziedzictwa przyrodniczego i racjonalnego użytkowania zasobów przyrody.Wszystkie te zagadnienia są niezwykłej wagi w kontekście analizy, tak istotnych dlawojewództwa lubuskiego uwarunkowań przyrodniczych, będących podstawą rozwojuregionalnej gospodarki turystycznej.Założenia polityki ekologicznej szczebla centralnego i wojewódzkiego stanowią podstawędla rozwoju racjonalnej z punktu widzenia gospodarowania środowiskiem, a jednocześnieefektywnej ekonomicznie ekoturystyki. Ta jedna z najbardziej przyjaznych człowiekowi formregeneracji sił fizycznych i psychicznych ma szansę odgrywać w województwie lubuskimbardzo istotną rolę. Również agroturystyka, ze względu na skalę rozwoju lubuskiegorolnictwa i jego specyfikę ma szansę szerzej rozwinąć się na obszarach wiejskich położonychw omawianym regionie.Ziemia Lubuska wyróżnia się dużymi zasobami mało przekształconego środowiskaprzyrodniczego. Wśród największych atutów turystycznych regionu należy wyróżnić waloryprzyrodnicze. Bogactwo tych walorów w województwie lubuskim, pozwala przyciągaćturystów lubiących przebywać w środowisku wodno – leśnym i turystów o zamiłowaniachprzyrodniczych. W związku z tym ochrona przed niewłaściwą i nadmierną eksploatacją dóbrprzyrody jest priorytetowym zadaniem gmin o charakterze turystycznym. Stwarza tokonieczność dbałości o jakość środowiska przyrodniczego ze szczególnym uwzględnieniemjakości wód, gdyż w zdecydowanej większości ruch turystyczny obok Zielonej Góryi Gorzowa Wlkp. koncentruje się właśnie w miejscowościach i obszarach z akwenamiwodnymi.Wśród uwarunkowań przyrodniczych mających znaczenie dla rozwoju turystyki,należy wymienić klimatyczne, gdyż one wpływają na długość sezonu kąpielowego. WedługT. Łobożewicza na omawianym terenie znajdują się obszary o największej średniej liczbie

dni sezonu kąpielowego, co pozwala wykorzystywać wodne atrakcje województwa w sezonieletnim ponad 120 dni rocznie 12 .Rozwój turystyki i rekreacji w ekosystemach wodnych może przyczynić się dozwiększenia liczby akwenów przydatnych dla turystyki na obszarze województwai wyposażenia ich w stosowną infrastrukturę. Przystosowanie zbiorników dla przyjezdnychi mieszkańców, w tym budowa pomostów, nowych plaż i kąpielisk strzeżonych, wyznaczaniemiejsc na pola biwakowe, stosowanie ekologicznych rozwiązań w gospodarce wodnościekowej,szczególnie w strefie brzegowej jezior to zadania wyszczególniane do realizacjiprzez lubuskie władze lokalne.Uwarunkowania przyrodnicze związane z rozwojem gospodarki turystycznejw województwie lubuskim, dotyczą stanu czystości i zagrożeń środowiska oraz możliwościużytkowania form ochrony przyrody. Udostępnianie turystyczne parków narodowych (naterenie województwa znajdują się 2), rezerwatów (w regionie powołano 49), parkówkrajobrazowych (w lubuskim są 4) poprzedzane jest działaniami zapobiegającymi dewastacjiśrodowiska 13 . Przykładowo wokół parków krajobrazowych utworzono otulinyzabezpieczające obszary parków przed szkodliwym oddziaływaniem czynnikówzewnętrznych. Pozwoliło to wykorzystywać ekosystemy leśne w sposób zorganizowanyi umiarkowany, na przykład organizując wycieczki edukacyjne przez pracowników instytucjizarządzających obszarami chronionymi. Jak wynika z analizy sprawozdań 2001- 2004z działalności Parku Narodowego „ Ujście Warty”, Pszczewskiego Parku Krajobrazowegoi Barlinecko-Gorzowskiego Parku Krajobrazowego ta forma turystyki poznawczo –edukacyjnej odgrywa coraz większa rolę w działalności sygnalizowanych instytucji.Należy wspomnieć, że różne formy ochrony przyrody występujące w lubuskim,częściowo położone są na obszarach innych województw 14 . Warto również zaznaczyć, iżlokalizacja przygraniczna regionu pozwala tworzyć transgraniczne obszary atrakcyjneprzyrodniczo. Ich użytkowanie wzmaga zainteresowanie turysty obszarem po drugiej stronieOdry czy Nysy Łużyckiej. Taka sytuacja potęguje zasadność rozbudowy regionalnegosystemu obszarów chronionych w integracji z krajowym i europejskim. Wymiernym efektemwspółpracy międzynarodowej jest tworzenie sieci Natura 2000 powstającej, aby zachować12 T. Łobożewicz, Atlas zasobów, walorów i zagrożeń środowiska geograficznego Polski, PAN, InstytutGeografii i Przestrzennego Zagospodarowania, Wyd. A. Grzegorczyk, Warszawa 1996, s.26-30.13 Stan liczebny wyszczególnionych form ochrony przyrody w woj. lubuskim uwzględniony na dzień 31 grudnia2003r.14 Przykładowo Drawieński Park Narodowy należy także do województw: zachodniopomorskiego iwielkopolskiego a, spośród 7 parków krajobrazowych 4 w całości leżą w granicach administracyjnychwojewództwa.

óżnorodność krajów Unii Europejskiej poprzez ochronę siedlisk przyrodniczych oraz dzikiejflory i fauny na jej terytorium. W województwie lubuskim zaproponowane do ochronyobszary sieci ekologicznej Natura 2000 zajmują około 19 % powierzchni województwa.Według S.Tworek i G.Gierlik położenie na terenie chronionym bywa też dodatkowymargumentem przy wyborze miejsca spędzania wolnego czasu dla osób planującychwypoczynek 15 .W województwie lubuskim panują dobre warunki do prowadzenia gospodarkiłowieckiej. Są one zaliczane do jednych z lepszych w kraju, co wynika właśniez uwarunkowań naturalnych. Duża lesistość w powiązaniu z uprawami rolnymi sprzyjaegzystencji większych zwierząt łownych, jak jelenie, sarny, dziki. Poza zwierzyną łownąznaczenie gospodarcze mają także ryby z uwagi na znaczną powierzchnię jezior i stawówhodowlanych.Ekologiczne uwarunkowania zależą od stanu środowiska, na który składają sięczynniki charakterystyczne dla danego obszaru. Ważnym w tej kwestii jest położenie terenu,szczególnie jeżeli znajduje się on w strefie zanieczyszczeń transgranicznych pochodzącychz krajów sąsiednich. W przypadku lokalizacji województwa lubuskiego zagrożeniem jest braknaturalnych barier związanych z ukształtowaniem powierzchni od strony Niemieci przeważające wiatry zachodnie sprzyjające przesuwaniu się zanieczyszczeń do Polski.Warto jednak zaznaczyć, że gospodarka przemysłowa sąsiadujących z omawianym regionemlandów niemieckich od 1999 roku znacznie uległa przekształceniom w kierunku gospodarkiprzyjaznej środowisku. Stąd zagrożenie ekologiczne ze względu na zanieczyszczeniaz zagranicy znacznie się zminimalizowało 16 . Wpływ na stan przyrody ma równieżeksploatacja surowców mineralnych. Ich zasobność w województwie lubuskim ogranicza sięgłównie do tych, które mają znaczenie dla budownictwa i rolnictwa oraz złóż gazu ziemnegoi ropy naftowej. Lokalizacja aktualnie eksploatowanych zasobów nie konfliktuje z obszaramio charakterze wypoczynkowym, dlatego region lubuski jest traktowany jako przyjazny dlaturysty. Warto zasygnalizować także, że w kilku miejscowościach turystycznych istniejemożliwość wykorzystania wód mineralnych (należących do typu chlorowo- sodowowapienno-magnezowego)i mineralizowanych. Wody te zalegają na stosunkowo niewielkichgłębokościach i mają podwyższoną temperaturę od 30 do 60 stopni Celsjusza i mogą być15 Szerzej S.Tworek, G.Gierlik, Turystyka na obszarach Natura 2000, W: Ekologiczna sieć Natura 2000,problem czy szansa, red. M. Makowska-Juchniewicz, Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków 2003, s. 165-168.16 Stan środowiska w województwie lubuskim w 2002 roku, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska wZielonej Górze, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Zielona Góra – Gorzów Wlkp 2003, s. 24-35.

wykorzystywane dla potrzeb grzewczych w systemach ogrzewania niskotemperaturowego 17 .Tym ekologicznym systemem grzewczym nie są jeszcze zainteresowane gminy ani ichmieszkańcy, z racji znaczących nakładów finansowych w początkowej fazie inwestycji.Województwo lubuskie, mimo że jest jednym z najmniejszych województw w kraju,o stosunkowo niskim uprzemysłowieniu i największym zalesieniu (ponad 48%), nie jestpozbawione różnorodnych problemów ekologicznych. Najistotniejsze z nich to:1. Konieczność kompleksowego rozwiązania gospodarki-wodno ściekowej (brak lubniepełne skanalizowanie miast i wsi ).2. Uciążliwości związane z komunikacją samochodową ( nadmierny hałas, emisja spalin,zanieczyszczenie powietrza ).3. Konieczność uporządkowania gospodarki odpadami ( eksploatacja składowisk niespełniających wymogów ochrony środowiska, „dzikie” wysypiska odpadów naobrzeżach miast i akwenów) 18 .Rangę zasygnalizowanych problemów ekologicznych podkreśla fakt, że ze względu natransgraniczne położenie województwa, na drogach województwa lubuskiego występujewzmożony ruch pojazdów, w tym samochodów ciężarowych przewożących materiałyniebezpieczne.Jeżeli działania zapobiegające dewastacji środowiska wynikają z potrzebi świadomości ekologicznej ludności miejscowej mogą w decydujący sposób wpłynąć nawizerunek regionu jako atrakcyjnego turystycznie. Ma to szczególne znaczenie wwojewództwie, którego głównym atutem są walory przyrodnicze. Dlatego kształtowaniewartości społecznych w kierunku sprzyjającym akceptacji zrównoważonego rozwojuprzyczynia się do prowadzenie lokalnej działalności gospodarczej opartej na zasobachi walorach środowiska w sposób zachowujący trwałość ich użytkowania. Właśnie trwałośćużytkowania lubuskich wód powierzchniowych oraz kompleksów leśnych jest niezbędnymdeterminantem rozwoju regionalnej turystyki w aspekcie długoterminowym.VI. PODSUMOWANIERozwój turystyki lokalnej na szczeblu miasta, gminy czy województwa jest procesemplanowania i rozwoju, skoncentrowanym na wzmocnieniu społeczności, realizowanym17 A. Macias, Środowisko przyrodnicze jako czynnik i ograniczenie rozwoju społeczno – gospodarczegowojewództwa gorzowskiego, W: Uwarunkowania i kierunki rozwoju społeczno-gospodarczego województwagorzowskiego, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań 1998, s. 209.18 Stan środowiska w województwie lubuskim w 2002 roku, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska wZielonej Górze, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Zielona Góra – Gorzów Wlkp, 2003 s. 8-9.

wspólnie na poziomie społeczności lokalnej. Naszkicowane kierunki rozwoju turystykilokalnej, korzyści wynikające z aktywności środowiska lokalnego oraz niektóre zasadyrozwoju działalności w sferze turystyki mogą mieć znaczenie poznawczo – praktyczne.Wskazane determinanty prawne, ekonomiczne, społeczno-kulturowe i przyrodniczoekologicznewpływają na rozwój turystyki w województwie lubuskim. Uwarunkowania testanowią porównywalne rozwiązania rozwoju turystyki w odniesieniu do innychwojewództw.Reasumując, turystyka może stanowić bardzo ważne tworzywo strategii i politykirozwoju województwa, powiatu czy gminy. Regionalne i lokalne wspólnoty samorządowewyodrębniają na ich szczeblach politykę turystyczną. Przemawia za tym istotna rola turystykiw:− osiąganiu ekonomicznej spójności gospodarki regionalnej,− polityce regionalnej,− polityce równoważenia rynku pracy,− rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw,− rozwoju gmin słabiej rozwiniętych,− ochronie regionalnego dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego,− promowaniu regionalnej tożsamości itp.Maßstäbe der touristischen Politik im Lichte der Regionalpolitik der Wojewodschaft LubuskieZusammenfassung: Im Artikel wurden gesetzliche, ökonomische, soziale und natur-ökologische Faktorenbesprochen, die einen Einfluss auf die touristische Politik in der Wojewodschaft Lubuskie ausüben.Die genannten Determinanten beeinflussen die Entwicklung der Touristik in der Wojewodschaft Lubuskie.Diese Abhängigkeitsverhältnisse bilden ein Modell der Entwicklung der Touristik in Bezug auf andereWojewodschaften. Die Touristik kann sehr wichtige Grundlage für Strategie und Entwicklungspolitik derWojewodschaft, des Kreises oder der Gemeinde bilden. Die regionalen und lokalen Selbstverwaltungenunterstreichen auf ihren Ebenen die touristische Politik.Schlüsselwörter: touristische Politik, Touristik, sozial-ökonomische Bedingungen.Tłumaczenie: Studium Języków Obcych PWSZ