Udhëzues për përmirësimin e praktikave në klasë - EU EDUCATION ...

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëUdhëzues për përmirësimine praktikave në klasë♦ Botim për edukatoret e institucioneve parashkollore(grupmoshat 0-3 dhe 3-5 vjeç, shkalla 1 e kurrikulës)♦ Kurrikula Bërthamë është hartuar mbi parimin e të nxënitgjatë gjithë jetës. Nga kjo perspektivë, edukimi në fëmijërinëe hershme, i cili njihet edhe si edukim parashkollor, ështëi ndërlidhur në mënyrë sistematike me fazat e tjera tëarsimimit.Me këtë udhëzues për edukatoret parashkollore, para së gjithash,synojmë t’i vetëdijesojmë edukatoret parashkollore për të priturat dhepërvojat gjatë edukimit parashkollor dhe në klasën parafi llore.Prishtinë, 20121

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëBotues:MINISTRIA E ARSIMIT, SHKENCËS DHE TEKNOLOGJISËKy dokument botohetnë bazë të Vendimit për lejimin e botimit Nr. 2-3733 të datës 27.09.2012.Ky publikim është përgatitur me përkrahje të Bashkimit Evropian. Përmbajtja e këtijpublikimi është hartuar nga Ministria e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë me përkrahjene Cambridge Education dhe në asnjë mënyrë nuk mund të konsiderohet se pasqyronpikëpamjet e Bashkimit Evropian2

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëPËRMBAJTJAFjala e redaksisë ........................................................................................................... 5Mirësevini në këtë udhëzues ....................................................................................... 7Përmbledhje .................................................................................................................. 7Pjesa 1: PSE? Përdorimi i këtij udhëzuesi ................................... 11Burimet dhe zhvillimi profesional ......................... 14Pjesa 2: ÇKA? Korniza e Kurrikulës së Kosovës:Përgatitja për ndryshim ........................................ 15Pjesa 3: SI? Metodologjia. Si i zhvillojmë aktivitetet ................ 23Burimet për pjesën 3 ........................................... 41Pjesa 4: SI? Shembuj të aktiviteteve dhe strategjitë përzhvillimin e tyre .................................................... 49Burimet për pjesën 4 ........................................... 76Pjesa 5: SA MIRË? Vlerësimi i të nxënit të fëmijëve ........................... 79Burimet për pjesën 5 ............................................ 98Pjesa 6: ÇKA dhe SI? Sigurimi i gjithëpërfshirjes ................................... 107Burimet për pjesën 6 ........................................... 1213

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasë4

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëFjala e redaksisëMinistria e Arsimit, Shkencës dhe e Teknologjisë që nga themelimi i saj ia hyrinjë pune të madhe për reformim të arsimit të të gjitha niveleve, duke e ditur sekjo fushëveprimtari është bazë për zhvillimin, emancipimin dhe transformimin eshoqërisë sonë, e cila pasurinë më të çmuar e ka pikërisht njeriun e ri.Rënia e sistemit monist, hapja ndaj botës, krijimi i tregut të lirë të mallit dhe tëpunës dhe i mundësisë për qarkullimin e lirë të mendimeve dhe të ideve, e bëri tëdomosdoshëm ndryshimin e sistemit arsimor sidomos të nivelin parauniversitar.Korniza e Kurrikulit të Kosovës e vitit 2001, sipas së cilës u hartuan kryesishtplanet dhe programet e reja mësimore, sollën shumëçka të re në arsiminparauniversitar të Kosovës. Tekstet e reja shkollore dhe trajnimet e shumtatë mësimdhënësve futën një përvojë të re në shkollat tona: mësimdhënien meobjektiva dhe zbatimin e metodave dhe të mjeteve të reja didaktike në procesinmësimor, sidomos të mjeteve digjitale.Që ta zinte hapin me të cilin po ecën bota, MASHT-i e vazhdoi këtë proces tëreformimit të arsimit parauniversitar, duke i vënë baza edhe më bashkëkohoreme dokumentin e ri - Kornizën e Kurrikulës së Kosovës (2011). Ky dokument sollimjaft risi, por ia vlen të veçohen: mbështetja në kompetenca, kërkesa që fëmija/nxënësi të vihet në qendër të procesit mësimor, një pjesë e lëndëve tradicionalemësimore tash e tutje të mësohen të integruara etj.Duke ditur se shkolla jonë nuk është mjaft e përgatitur për t’i zbatuar kërkesat eKKK-së dhe të Kurrikulës Bërthamë (për shkallë dhe fusha kurrikulare), u ndiee nevojshme që të hartohen një sërë udhëzuesish për drejtorë të shkollave,edukatore dhe për mësimdhënës/e të të gjitha niveleve, me të cilët ata/ato do tëpërgatiten për t’u ballafaquar më lehtë me problemet që do të nxjerrë në sheshzbatimi i tyre. Siç do ta shihni, në këta udhëzues, pos që zbërthehet përmbajtjadhe filozofia e KKK-së, jepen edhe një sërë udhëzimesh për praktikën tuaj tëpërditshme në shkollë/klasë, pas zbatimit të së cilave arritjet tuaja dhe tënxënësve tuaj besojmë se do të jenë dukshëm më të larta.Këta udhëzues do të shpërndahen nëpër shkollat pilot do të pilotohet gjatë vititshkollor 2012-2013. Pas pilotimit, sugjerimet dhe propozimet tuaja do të merrennë konsideratë për përmirësimin dhe për përsosjen e tyre të mëtutjeshme.Punë të mbarë!Ekipi redaktues5

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasë6

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëMirësevini në këtë udhëzues!Sfida me të cilën përballet sistemi ynë arsimor është e qartë. Ai duhet tëpërgatisë jo shumicën, por të gjithë fëmijët për të qenë të suksesshëm nëjetën e tyre, duke zhvilluar shkathtësitë e tyre, njohuritë dhe kuptimet që uduhen për të ardhmen e Kosovës. Korniza e Kurrikulës e Kosovës do t’uamundësojë fëmijëve dhe të rinjve të bëhen qytetarë të informuar, kritikë dheaktivë, të cilët kanë dijen, shkathtësitë dhe të kuptuarit, besimin dhe bindjenpër të bashkëpunuar, për të ndërmarrë veprime dhe për t’u përpjekur të sjellinndryshime në komunitetet e tyre dhe më gjerë në botë.PërmbledhjeMinistria e Arsimit, e Shkencës dhe e Teknologjisë (MASHT) ka hartuar PlaninStrategjik të Arsimit në Kosovë 2011-2016. Me këtë strategji fillon procesi i reformave tëdomosdoshme për avancimin e cilësisë dhe barazisë në arsimin kosovar në përputhjeme standardet ndërkombëtare.Kurrikula e re, me përmbajtjen dhe materialet e përditësuaradhe me një qasje të mësimdhënies, të zhvillimit tëaktiviteteve me fëmijën në qendër dhe më ndërvepruese,do të zëvendësojë kurrikulën e vitit 2001. Së voni ështëmiratuar Korniza e Kurrikulës së Kosovës (2011) për tëdrejtuar përpjekjet e tanishme në mësimdhënie dhe përt’i ndihmuar edukatoret/mësimdhënësit të përgatiten përndryshimet e ardhshme kurrikulare. Ky udhëzues ështëpjesë e këtyre përpjekjeve.Kurrikula e vitit 2001PSAK 2011 -2016Në vitin 2011 edukatoret parashkollore janë vizituar nëgrupet e tyre dhe janë intervistuar për shkallën e informimite të ndërgjegjësimit të tyre përkitazi me ndryshimet eardhshme kurrikulare dhe për efektet e këtyre ndryshimevenë praktikat e tyre të përditshme. Nga ky vlerësim fillestari nevojave është hartuar një version pune i udhëzuesit. Kyversion u është prezantuar edukatoreve parashkollore dhedrejtorëve të institucioneve parashkollore në 7 punëtori tëorganizuara në rajone të ndryshme. Informatat kthyese, tëmbledhura gjatë këtyre punëtorive, janë përfshirë në këtëudhëzues. Kështu, ky udhëzues paraqet një koleksiontë temave dhe të ideve të grumbulluara nga edukatoretparashkollore për edukatoret parashkollore. Ky udhëzuesKorniza e Kurrikulës sëKosovësNë hartim e sipër:Kurrikula Bërthamë eKosovëssynon të jetë burim praktik për mbështetjen e edukatoreve parashkollore në përgatitjendhe zhvillimin e aktiviteteve dhe në përparimin e përafrimit me kurrikulën e re të Kosovës.7

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëSi e hartojmë kurrikulën?Pse ka nevojë për ndryshime?Ku është Kosova në këtë proces?Diagrami ‘Hartimi i Kurrikulës’ në faqen vijuese pasqyron tri burimet kryesore prej tëcilave e nxjerrim kurrikulën: fëmijët, shoqëria dhe lënda. Asnjë prej këtyre nuk qëndrojnëtë pandryshueshme ndër vite. Nevojat ndryshojnë tek secili nga këto burime, andaj përtë përmbushur nevojat e shekullit 21 edhe kurrikula duhet të ndryshojë. Ndryshimet enevojshme në kurrikulë mund t’i bëjmë në tri mënyra të rëndësishme:- përmes përqendrimit nga objektivat drejt kurrikulave të bazuara në rezultatetë të nxënit dhe në kompetenca,- përmes përqendrimit nga edukatoret parashkollore te fëmijët,- nga metodologjia e ligjërimit drejt një metodologjie më ndërvepruese dhegjithëpërfshirëse.Kosova ka filluar procesin e ndryshimit të kurrikulës, ndërsa tash ky dokument ështësfidë për edukatoret dhe drejtorët e institucioneve parashkollore. Ata do të fillojnë tapërdorin Kornizën e Kurrikulës së Kosovës (KKK) për t’i orientuar praktikat e tyre tëzhvillimit të aktiviteteve, për t’u përgatitur më mirë për Kurrikulën Bërthamë të Kosovës.8

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasë9

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasë10

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëPjesa 1Përdorimi i këtij udhëzuesiHyrjeKjo hyrje përbën pjesën 1 të udhëzuesit për përmirësimin e praktikave në klasë për grupparashkollor. Udhëzuesi ofron informata mbi Kornizën e Kurrikulës së Kosovës (2011) dhestrategji e qasje që mund të përdoren menjëherë përmes kurrikulës së vitit 2001 për përgatitjemë të mirë kurrikulare në Kosovë.Si duhet të përdoret ky udhëzues?Ky udhëzues është hartuar që të jetë udhëzues pune, të cilin mund ta përdorni në çfarëdorenditje që ju nevojitet si dhe, gjë që është më me rëndësi, të mund të shtoni informata eburime të reja që i krijoni vetë apo që i gjeni diku tjetër. Ju inkurajojmë që ta pasuroni këtëudhëzues me informata e shembuj të rinj që i merrni nga edukatoret e tjera parashkollore sidhe nga burimet e trajnimet e tjera.Do t’ju ndihmojë:Për çka bëhet fjalë në këtë udhëzues?1. Të kuptoni si ta përdorni këtë udhëzues;2. Të kuptoni Kornizën e Kurrikulës së Kosovës dhe qëllimet e saj dhe do tëpërgatiteni për ndryshimet që po ndodhin me Kornizën e Kurrikulës të Kosovëstë vitit 2011;3. Të mendoni për mënyrat e reja të mësimdhënies dhe të zhvillimit të aktivitetevedhe t’ju inkurajojë të provoni diçka të re për ta bërë praktikën tuaj më tëpërqendruar në fëmijët dhe më ndërvepruese (a. të ofroni shembuj dhe mjeteqë janë të mundshme brenda grupeve të mëdha dhe mjeteve të kufizuara, qëi keni në dispozicion ju dhe fëmijët, b. të përmirësoni menaxhimin e klasës, tëgrupit dhe sjelljes së fëmijëve);4. Të mendoni për gjërat që i bëni e që funksionojnë mirë si dhe atë që mund tëbëni për t’i përmirësuar aktivitetet tuaja dhe planifi kimin e aktiviteteve ( t’i pajisnitë gjithë fëmijët me njohuri, shkathtësi, qëndrime dhe vlera për t’u ndihmuaratyre të kenë sukses dhe të zbatojnë të nxënit e tyre në klasën parafi llore,institucionin parashkollor, në shkollë dhe në komunitetin e tyre si dhe në vendete punës në të ardhmen);5. Të bëni edhe vlerësimin formativ (vlerësimin për të nxënit) edhe vlerësiminpërmbledhës (vlerësimin e të nxënit të fëmijëve);6. T’i kuptoni çështjet e përfshirjes përkitazi me gjininë, pakicat, personat me nevojatë veçanta arsimore, mjedisin dhe moshën ( a. t’i përmirësoni aftësitë tuaja përtë ofruar mundësi të barabarta për fëmijët, pa marrë parasysh prejardhjen etyre dhe aftësitë e tyre për arritjen e përparimit optimal, b. fëmijëve, që kanëarritje më të vogla karshi të priturave për moshën e tyre, krijojuni mundësi përtë nxënë hapin me moshatarët e vet, c. fëmijëve që kanë arritje më të larta,krijojuni mundësi për të shprehur dhe zhvilluar më tej aftësitë e tyre).11

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëPSE ka nevojë për një reformë të gjithëmbarshme të kurrikulës?Që fëmijët dhe të rinjtë t’i zhvillojnë njohuritë, shkathtësitë dhe aftësitë, të cilat u duhen për tëpasur sukses në shekullin 21, është e domosdoshme një kurrikulë e përditësuar në Kosovë.Gjatë kohës, kur Kosova ka qenë e izoluar, përmbajtjet mësimore janë përtërirë dhe janë krijuarpërmbajtje të reja, janë zhvilluar metoda e mjete të reja të të nxënit dhe janë bërë vlerësimetë reja për arritjen e standardeve arsimore. Edukatoret parashkollore kanë qenë shumë paktë ekspozuara ndaj ndryshimeve thelbësore të kurrikulës dhe ndaj risive profesionale, siç janëmetodologjitë me fëmijën në qendër dhe ato ndërvepruese. Është nevojë urgjente që, në bazëtë praktikave më të mira në institucionet parashkollore dhe shkollat e vendit tonë, të zhvillohetnjë qasje më konsistente dhe më e unifi kuar ndaj kurrikulës dhe të të nxënit në të gjitha nivelet.Përveç kësaj, ka nevojë të përmirësohet menaxhimi i dhomës/klasës, grupit dhe i sjelljes sëfëmijëve.Për t’i përgatitur fëmijët kosovarë të jetojnë dhe të punojnë në një botë përditë e më të ndërvarur,është me rëndësi që të trajtohen këto aspekte:♦ Çka do t’u mësojmë fëmijëve?♦ Pse do t’ua mësojmë atë?♦ Si do t’ua mësojmë atë dhe si do t’ivlerësojmë?♦ Sa mirë duhet të mësojnë fëmijët(standardet).Edhe pse ende nuk e kemi kompletuar hartimine planeve dhe të programeve lëndore tëKurrikulës Bërthamë të Kosovës (KBK), ne ekemi Kornizën (e re) e Kurrikulës së Kosovës(KKK).KKK-ja i përcakton bazat, ngase ofron udhëzimekonkrete për t’ju ndihmuar që të përballeni nëmënyrë kreative me:Janë hartuar 5 Udhëzues për edukatoredhe për mësimdhënës:Parashkollor, mosha 0-5 vjeç;Parafi llor, mosha 5-6 vjeç, Shkalla kurrikulare1Fillor, mosha 6-10 vjeç, klasat 1-5, Shkallëtkurrikulare 1 dhe 2E mesme e ulët, mosha 11- 14 vjeç, klasat6-9, Shkallët kurrikulare 3 dhe 4E mesme e lartë GJIM/AAP, mosha 15-17vjeç, klasat 10-12, Shkallët kurrikulare 5dhe 6.Shënim: Shkallët dhe nivelet (SNKA) paraqitennë Pjesën 2 të këtij Udhëzuesi♦ teknikat e ndryshme të mësimdhënies dhe të zhvillimit të aktiviteteve,♦ çështjet dhe situatat e të nxënit, si dhe♦ organizimin e procesit edukativ/mësimor në dobi të fëmijëve.Cili është qëllimi i këtij udhëzuesi?Ky udhëzues ofron informata për edukatoret parashkollore nga edukatoret parashkollore.Këtu ofrohen udhëzime se si mund të vazhdoni të përmirësoni praktikat tuaja të përditshme nëklasë për t’u përgatitur për kurrikulën e re të Kosovës.Udhëzuesi ju jep mesazhe të qarta për kurrikulën që është duke u hartuar dhe duke u shqyrtuarnga edukatoret, mësimdhënësit, drejtorët e institucioneve parashkollore dhe të shkollave,drejtorët komunalë të arsimit si dhe inspektorët e arsimit.12

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëSi është i organizuar udhëzuesi? Çfarë përmban secila pjesë?Ky udhëzues është i strukturuar në 6 pjesë, për nivelet prej parashkollorit deri në atë të shkollëssë mesme të lartë. Secila pjesë i pasqyron çështjet relevante për përgatitjen e edukatoreveparashkollore për kurrikulën e re të Kosovës.Çfarë përmban secila pjesë?Pjesa 1: Historiku dhe përdorimi i këtij udhëzuesi♦ Përmban arsyetimin dhe qëllimin e Kornizës së Kurrikulës të Kosovës dhe organizimine informatave përkatëse.Pjesa 2: Korniza e Kurrikulës së Kosovës. Përgatitja për ndryshim♦ Përshkruhet çka është kurrikula e Kosovës, cilat janë parimet dhe qëllimet arsimore sidhe kompetencat dhe rezultatet përfundimtare.Pjesa 3: Metodologjia. Si i zhvillojmë aktivitetet♦ Paraqet parimet dhe qëllimet e Kornizës së Kurrikulës së Kosovës për t’ju ndihmuar tëpërgatiteni tani për ndryshimet që do të pasojnë;♦ Përqendrohet në metodat dhe strategjitë e të nxënit me theksin në atë se SI do të zhvilloniaktivitetet për të lëvizur në drejtim të qasjeve më ndërvepruese të mësimdhënies dheme fëmijën në qendër.Pjesa 4: Shembuj të aktiviteteve dhe strategji për zhvillimin e tyre♦ Ofron udhëzime për planifi kimin e aktiviteteve, ofron shembuj të planeve të aktiviteteve,duke përfshirë çështjet e ndërlidhura, të mbledhura dhe të përshtatura nga edukatorete Kosovës. Kjo pjesë përmban edhe një komponentë të quajtur «aktivitete plotësuese»,që ju mundëson të mendoni se si të pasuroni planifi kimin tuaj, të mendoni në mënyrëstrategjike për praktikën tuaj si dhe të inkurajoni zhvillimin profesional me kolegët tuaj.Pjesa: 5 Vlerësimi i të nxënit të fëmijëve♦ Shqyrton konceptet e vlerësimit të përvetësimit të njohurive, shkathtësive, qëndrimevedhe vlerave të fëmijëve dhe ofron shembuj mbi atë se si mund t’i përmirësoni praktikattuaja të vlerësimit të fëmijëve, për t’ua mundësuar atyre (fëmijëve) të mësojnë se si tëmësojnë më mirë.13

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëPjesa: 6 Sigurimi i gjithëpërfshirjes♦ Këtu shtjellohen çështjet e gjithëpërfshirjes dhe ofrohen ide për mënyrat e shqyrtimittë çështjeve në lidhje me gjininë, pakicat etnike, komunitetet pakicë, nevojat e veçantadhe/ose aftësitë e kufi zuara brenda grupit tuaj.Burimet dhe zhvillimi profesional♦ Ofron informata shtesë për pjesën përkatëseA është ky udhëzues praktik? A mund të filloj ta përdor menjëherë?Po, ky udhëzues ofron mundësi të mendoni për praktikat tuaja të mësimdhënies e zhvillimit tëaktiviteteve, të diskutoni dhe ta shqyrtoni me kolegët tuaj mënyrën se si mund të fi lloni qyshtash të ecni drejt një qasjeje të të nxënit të përqendruar në fëmijën me kurrikulën ekzistuesetë vitit 2001. Kjo do t’i përforcojë përparimin dhe arritjet e fëmijëve dhe do t’ju ndihmojë tëpërgatiteni për kurrikulën e re të Kosovës.Preferohet që ju të shtoni materiale të tjera për zhvillimin e aktiviteteve dhe për të nxënit ngapuna juaj me fëmijë, nga trajnimet që keni vijuar dhe nga burimet që keni shkëmbyer mekolegët e tjerë.Ju jeni një burim i rëndësishëm i përmirësimit të praktikave tuaja. Ky udhëzues synon tëmbështesë rolin tuaj të përditshëm si edukatore parashkollore, respektivisht si lehtësuese e tënxënit të fëmijëve. Ai duhet t’ju ndihmojë:♦ Të përqendroheni në marrëdhëniet me fëmijët:o duke njohur rëndësinë e nxitjes së marrëdhënieve të mira të të nxënit midis jushdhe fëmijëve,o duke frymëzuar të gjithë fëmijët për arritje (gjithëpërfshirja), dheo duke i inkurajuar aspiratat e fëmijëve dhe duke i sfi duar ata.♦ Të krijoni përvoja cilësore të të nxënit që:o janë në funksion të zhvillimit të kompetencave kryesore të kurrikulës;o janë kuptimplota dhe ua mundësojnë fëmijëve t’i shohin lidhjet midis fushave tëndryshme, shkathtësive, çështjeve të ndërlidhura dhe vlerësimit;o sigurojnë se secila përvojë e të nxënit bazohet dhe ndërlidhet me dijen dhe përvojate fëmijëve me botën që i rrethon.14

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëPjesa 2Korniza e Kurrikulës së Kosovës:Përgatitja për ndryshimPër çka bëhet fjalë në këtë pjesë?Kjo pjesë përqendrohet në hyrjen në:• Çka është kurrikula e Kosovës• Qëllimet dhe parimet arsimore• Kompetencat dhe rezultatet përfundimtare• Shkallët kryesore kurrikulareKërkohen përgjigjet ndaj pyetjeve çka, pse dhe si në lidhje me procesine ndryshimit të kurrikulës, duke:• diskutuar domethënien e saj për ju si edukatore parafi llore,• përshkruar shkurtimisht se si do ta ndryshoni praktikën tuaj tëmësimdhënies/zhvillimit të aktiviteteve.Tani mund të fi lloni të përgatiteni për ndryshimet që kërkohen nga kurrikula e ardhshme eKosovës.PSE dhe SI?Në këtë udhëzues kemi në dispozicion kornizën e miratuar të kurrikulës së Kosovës (KKK) qëdo ta përdorim për implementim me kurrikulën e vitit 2001. Tani mund të fi lloni të lëvizni drejtnjë qasjeje ndërvepruese, të përqendruar në fëmijët, e cila çon drejt lehtësimit të të nxënit tëfëmijëve në formë të rezultateve të të nxënit dhe të kompetencave.Kjo pjesë do t’ju ofrojë më shumë ndihmë për të kuptuar çfarë kemi, pse e kemi dhe si mundtë fi lloni.15

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëNjë interpretim i thjeshtë do ta përkufi zonte kurrikulën e Kosovës si një sistem të tërësishëmtë dokumenteve kurrikulare që përshkruajnë se çka, kur, si dhe me çfarë lloji dhe niveli tërezultateve mësimore të pritura do të mësohet në kopshte/shkolla. Kurrikula e Kosovës erregullon procesin e gjithëmbarshëm të mësimit në arsimin e obliguar në Kosovë.Kurrikula e Kosovës është e organizuar në dy komponente kryesore:♦ Komponenti konceptual (i hartuar tashmë) i prezantuar në Kornizën e Kurrikulës tëKosovës (KKK), e miratuar nga MASHT:• KKK-ja merr parasysh shumë ndryshime në sistemin arsimor që kanë ndodhurqysh prej hartimit të kurrikulës më 2001 si dhe sfi dat e reja të identifi kuara gjatëperiudhës 2001 – 2008. Këto sfi da kërkojnë nga të rinjtë që t’i zhvillojnë kapacitetete tyre për t’i përdorur njohuritë, shkathtësitë, qëndrimet dhe vlerat në kontekstin ezgjidhjes së problemeve të botës reale.♦ Komponenti operacional (aktualisht në hartim e sipër) që përbëhet nga:• Kurrikula Bërthamë e Kosovës (KBK) për nivelet formale të arsimit (fi llor, të mesëmtë ulët dhe të mesëm të lartë);• planet dhe programet orientuese të lëndëve për klasat 1 – 12;• dokumentet tjera mbështetëse (pas hartimit të saj Kurrikula e Kosovës do tëpërfshijë dokumentet mbështetëse që përfshijnë tekstet shkollore, materialet përmësimdhënie e të nxënë, udhëzuesit për mësimdhënës, programe kompjuterikee CD arsimore, materialet për vlerësim dhe për provime dhe instrumentet përmonitorimin dhe vlerësimin e sigurimit të cilësisë).Tash ju duhet të përgatiteni për këtë dhe të jeni në gjendje të përballeni me sfi da të reja,duke përfshirë qasjet e reja ndaj metodologjive, materialet për zhvillimin e aktiviteteve dhe tënxënit, çështjet e ndërlidhura, vlerësimin dhe praktikat e gjithëpërfshirjes. Drejtori i institucionitparashkollor do t’ju ndihmojë të zhvilloni praktikat tuaja për të përmbushur të priturat e reja.Kurrikula e re është duke u hartuar dhe, duke i ruajtur po ashtu specifi kat kryesore të shoqërisësë Kosovës, synon të jetë më e përafërt me zhvillimet dhe standardet ndërkombëtare në fushëne kurrikulave.Qëllimet arsimoreVizioni i arsimit në Kosovë, siç është promovuar me Kornizën e Kurrikulës së Kosovës, ështëqë t’i mundësojë individit të bëhet i pavarur, të jetë në gjendje të përmbushë qëllimet e tij/sajpersonale si dhe të kontribuojë në përparimin, prosperitetin dhe mirëqenien e vazhdueshme tëshoqërisë kosovare. Qëllimet kryesore, që dalin nga ky vizion, janë:♦ kultivimi i identitetit personal, kombëtar, i përkatësisë shtetërore e kulturore;♦ promovimi i vlerave të përgjithshme kulturore e qytetare;♦ zhvillimi i përgjegjësisë ndaj vetes, ndaj të tjerëve, ndaj shoqërisë dhe ndaj mjedisit;♦ aftësimi për jetë e për punë në kontekste të ndryshme shoqërore e kulturore;16

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasë♦ zhvillimi i ndërmarrësisë dhe përdorimi i teknologjisë;♦ aftësimi për mësim gjatë gjithë jetës.Kompetencat dhe rezultatet përfundimtare që duhen arritur deri në fund të shkollimit tëobligueshëmNë përputhje me vizionin dhe politikat e arsimit në të cilat bazohet Korniza e Kurrikulës sëKosovës, kompetencat kryesore të parashikuara për sistemin arsimor të Kosovës janë:Më shumë detaje aktivitetesh për secilën kompetencë mund tëgjeni në pjesën 4 Përgatitja e planeve të aktiviteteve6 kompetencatkryesoreKompetencat ekomunikimit dhe të tëshprehuritKompetencat e tëmenduaritKompetencat e të nxënitKompetencat për jetën,punën dhe mjedisinKompetencat personaleKompetencat qytetareNxënësitQë të rinjtë tëbëhenRezultatipërfundimtarkomunikues efektivëmendimtarë kreativëdhe kritikënxënës tësuksesshëmkontribuesproduktivë përKosovën dheshoqëritë e kombetnë përgjithësiindividë tëshëndoshë që bëjnëzgjedhjet në bazë tënjohuriveqytetarë tëpërgjegjshëm, aktivëdhe pjesëmarrësMë shumë informata për shkathtësitë dhe vlerësimin mund tëgjeni në pjesën 5, Vlerësimi i përparimit të fëmijëveParimet e arsimitKorniza e Kurrikulës së Kosovës është e bazuar në një numër parimesh të reja, të cilat synojnëtë përmirësojnë gradualisht praktikat tuaja në klasë. Këto parime janë:♦ gjithëpërfshirja, ku secili fëmijë ka të drejtë për arsimim cilësor,♦ zhvillimi i kompetencave,♦ mësimdhënia dhe të nxënit e integruar dhe koherent,17

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasë♦ autonomia dhe fl eksibiliteti në nivel kopshti/shkolle,♦ përgjegjësia dhe llogaridhëniaShkallët kryesore kurrikulareKorniza e Kurrikulës së Kosovës është e strukturuar në disa shkallë kurrikulare, të cilatpërkufi zohen në përputhje me strukturën e arsimit parauniversitar në Kosovë.Shkallët përkufi zohen në periudha prej 1-3 vjet. Shkallët e kurrikulës përcaktojnë kërkesatkurrikulare dhe qasjet ndaj mësimdhënies/zhvillimit të aktiviteteve dhe ndaj të nxënit. NëKurrikulën Bërthamë, për secilën shkallë të kurrikulës, do të përcaktohen tërësitë e:♦ kompetencave kryesore që duhet arritur,♦ kërkesat për përparim,♦ struktura për organizimin e përvojave të mësimdhënies/zhvillimit të aktiviteteve dhe tënxënit dhe♦ qasjet ndaj vlerësimit dhe kriteret e vlerësimit.Struktura e Kornizës së Kurrikulës, sipas shkallëve kurrikulare, refl ekton nevojën për:♦ më shumë transparencë dhe qartësi në artikulimin e qëllimeve dhe të detyrave arsimore;♦ udhëzime konkrete për organizimin e aktiviteteve shkollore, me theks në metodat,rezultatet e të nxënit dhe mjetet specifi ke të vlerësimit;♦ pranimin e veçorive specifi ke të fazave zhvillimore dhe të qëllimeve specifi ke të secilësshkallë kryesore të kurrikulës; dhe♦ të rritur llogaridhënien e institucioneve parashkollore për cilësinë e edukimit që ofrohetnë nivel të institucionit parashkollor dhe për përparimin e fëmijëve drejt zhvillimit tëkompetencave kryesore.Tabela në vijim tregon se si do të bazohet Korniza e Kurrikulës së Kosovës në klasifi kiminstandard ISCED të UNESCO-s. ISCED do të thotë Standardet Ndërkombëtare për Klasifi kimine Arsimit. Shkallët kryesore të kurrikulës janë të ndërlidhura me nivelet e SNKA-ve në këtëtabelë.18

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëNivelet formale tësistemit arsimor tëKosovësSNKAMosha e fëmijëve/nxënësveShkallëtkryesore tëkurrikulësPas të mesmes 18 + Specializim pastë mesmesI mesëm i lartë SNKA 3 15-17 SHK 6Klasa 12I mesëm i lartëKlasat 10-11I mesëm i lartëKlasat 8-9I mesëm i ulëtKlasat 6-7Konsolidim dhespecializimSHK 5SNKA 2 11-14 SHK 4Zhvillim ipërgjithshëm dheprofesionalPërforcim dheorientimSHK 3Zhvillim imëtutjeshëm dheorientimArsimi fi llorKlasat 3-5Arsimi fi llorKlasat 1-2Arsimi parafi llorSNKA 1SNKA 05-10 SHK 2Përforcim dhezhvillimSHK 1Përvetësimfi llestarEdukimi parashkollor SNKA 0 0-5 SHK 0Edukim nëfëmijërinë ehershmeMë vonë, për moshat prej 0 deri 18 vjeç e më lartë, këto nivele duhet të ndërlidhen me KornizënEvropiane të Kualifi kimeve dhe Kornizën Kombëtare të Kualifi kimeve19

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëEdukimi parashkollor, mosha 0-5 vjeç.Çka pritet se do të arrini?Gjatë këtij niveli të edukimit fëmijët do të inkurajohen:♦ të përmirësojnë përdorimin e gjuhës në të folur dhe shkathtësitë e komunikimit nëgjuhën e tyre amtare në situatat e thjeshta të përditshme;♦ të zhvillojnë aftësitë e tyre për vëmendje dhe përqendrim, duke u përqendruar nëmesazhe të ndryshme;♦ të zhvillojnë shkathtësitë sociale bazike.Në këtë nivel vëmendje e veçantë do t’i kushtohet zhvillimit fi zik dhe lëvizor nëpërmjetaktiviteteve dhe përvojave fi zike, me ç‘rast fëmijët do të vetëdijesohen për nevojën për tapërmirësuar mirëqenien e tyre fi zike dhe për t’u kujdesur për shëndetin dhe sigurinë e tyre.Vërejtje: Në klasën parafi llore (mosha 5-6) fëmijët do t’u ekspozohen përvojave të të nxënitqë u ngjajnë më shumë përvojave të të nxënit në arsimin fi llor; elementet themelore të leximit,shkrimit dhe llogaritjeve numerike.Kurrikula për edukimin parashkollorEdukimi parashkollor paraqet fazën e parë të edukimit gjatë së cilës fëmijët edukohen nëfamiljet e tyre ose në institucionet parashkollore (mosha 0-5); në institucionet parashkolloreose në klasat para-fi llore në shkollat fi llore (mosha 5-6).Edukimi parashkollor paraqet një periudhë të zhvillimit të shpejtë dhe substancial fi zik, njohës,të gjuhës, emocional dhe social të fëmijëve. Meqenëse përvetësimi i aspekteve të zhvillimitpersonal në këtë fazë është shumë i rëndësishëm për zhvillimin e gatishmërisë së tyre dhepër të nxënit e tyre gjatë gjithë jetës, fëmijët do të mbështeten me kujdes dhe vazhdimisht nëzhvillimin e tyre individual dhe duhet të përjetojnë procesin e edukimit si kënaqësi.Ekspozimi i fëmijëve ndaj proceseve themelore të të nxënit sistematik do të përqendrohet në:- stimulimin e kureshtjes së tyre për vetveten, shoqërinë, natyrën, dijen,kulturën dhe teknologjitë e reja;- stimulimin e kreativitetit dhe entuziazmit të tyre për qasje në përvoja të rejadhe përballje me situata nga jeta e përditshme.Aktivitet plotësuesA e keni lexuar broshurën A5 për ndryshimet e planifi kuara në kurrikulë? Quhet Kornizae Kurrikulës së Kosovës dhe është hartuar nga Ministria e Arsimit, e Shkencës dhe eTeknologjisë në vitin 2011. Mund të shkarkoni një kopje në adresën www.masht-gov.net apotë kërkoni një kopje në e-mail adresën kurrikulumi@ks-gov.net ose të shihni pjesën Burimetë tjera të këtij udhëzuesi.20

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëÇka do të thotë kjo për ju ?Roli juaj si edukatore parashkollore do të ndryshojë. Pse?♦ Do të përmbushni më mirë nevojat dhe kërkesat e fëmijëve në shekullin 21.♦ Do të përshtateni më mirë me kompetencat kryesore që duhet t’i zotërojnë të gjithëfëmijët me fushat e reja mësimore të kurrikulës.♦ Koncepti i njohurive si përmbajtje dhe, rrjedhimisht, si të kufi zuara shndërrohet nëkoncept të njohurive si “proces” i të gjykuarit ose të arsyetuarit, pra jo të kufi zuara.♦ Mësimdhënia/zhvillimi i aktiviteteve dhe të nxënit varen nga puna kuptimplote.♦ Me ndryshimet në kurrikulë, për të plotësuar nevojat dhe kërkesat e fëmijëve, ju do tëbëheni edukatore parashkollore më aktive që lehtëson të nxënët, ku funksioni juaj do tëjetë të lehtësoni procesin e të nxënit, duke u ndihmuar fëmijëve të bëhen nxënës gjatëgjithë jetës.Si do të ndryshojë roli juaj nga mësimdhënia tek lehtësimi i të nxënitMë pak mësimdhëniePërqendrim në ofrimin e përmbajtjesOfrimi i njohurisë si përmbajtjeTekstet mësimore, ligjërata dhe tëmësuarit përmendëshOfrim i burimeve të përcaktuaraOfrues informatashEdukatore parashkollore që testonnjohuritëMë shumë lehtësimI interesuar për lehtësim të të nxënitPër lehtësimin e procesit të të nxënit për fëmijët– të mësuarit e njohurive si proces i lehtësimit tëtë nxënitMjedis i të nxënit aktiv, brenda dhe jashtëinstitucionit parashkollor.Udhëzime për burimet, organizues i mundësiveEdukatore parashkollore që ua mëson fëmijëveteknikat e hulumtimitUdhëzues për vetëvlerësimNë rolin e lehtësueses ju:♦ do të kuptoni që njohuria është çdo kund përreth nesh dhe rritet me një ritëm tejet tëshpejtë;♦ do të kuptoni që në këtë epokë kuptimi i jetës është të mësosh dhe të ndjesh kënaqësiduke mësuar;♦ do të kuptoni se detyra juaj është të ndihmoni fëmijët të mësojnë dhe se më e rëndësishmeështë mënyra se si përzgjedhin dhe përdorin njohuritë se sa thjeshtë përvetësimi i tyre;♦ do të bëheni mësimdhënës/edukatore që shkon përtej transmetimit të njohurive dhe imëson fëmijët se si mund të kërkohen, të vlerësohen dhe të shfrytëzohen njohuritë sibazë për vendimmarrje dhe mësimnxënie të mëtutjeshme.(Burim: Norman Goble. (The Changing Role of the Teacher). Paris, France: UNESCO 1977 p. 56)21

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëKonkretisht, ju do të jeni edukatore parashkollore që:♦ lehtëson të nxënit e fëmijëve dhe i angazhon ata në aktivitete kuptimplota;♦ përdor një sërë metodash që i përshtaten rrethanave, nevojave dhe kërkesave tëfëmijës në kontekstin e pedagogjisë ndërvepruese;♦ përforcon lidhjet mes fushave të kurrikulës dhe fushave zhvillimore si dhe nxit të nxënite integruar;♦ është në gjendje të integrojë çështjet e ndërlidhura, si; të drejtat e njeriut dhe edukiminpër qytetari demokratike, edukimin mbi paqen, edukimin për zhvillim të qëndrueshëm,barazinë gjinore, mirëkuptimin ndërkulturor, shkathtësitë jetësore, edukimin shëndetësor,edukimin për media, TIK-un dhe mësimin elektronik;♦ është i interesuar dhe në gjendje të marrë pjesë në zhvillimin e planeve e programevespecifi ke dhe materialeve mësimore përkatëse si dhe në zhvillimin e planeve fl eksibileindividuale, në përputhje me parimin e autonomisë së institucioneve parashkollore;♦ ka kapacitet të identifi kojë problemet/vështirësitë në të nxënit dhe të ofrojë mbështetjene duhur;♦ është i interesuar për përparimin e fëmijëve dhe vlerësimin formativ nga perspektiva eofrimit të udhëzimeve, këshillave, motivimit dhe përkrahjes për fëmijët;♦ komunikon mirë me fëmijët, prindërit dhe me palët e tjera të interesuara;♦ është i interesuar dhe në gjendje të angazhohet në punë ekipore dhe merr pjesë nëkomunitetet e praktikës (grupe profesionale me kolegët tuaj).22

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëPjesa 3Metodologjia: Si i zhvillojmë aktivitetetSi është organizuar kjo pjesë?Për çka bëhet fjalë në këtë pjesë?Kjo pjesë është e përqendruar në parimet kryesore të KKK, të cilat duhett’ju shërbejnë si udhëzime për planifikimin e aktiviteteve. Shquhen:• gjithëpërfshirja, ku secili fëmijë ka të drejtë për arsimim cilësor,• zhvillimi i kompetencave,• mësimdhënia dhe të nxënit e integruar dhe koherent,• autonomia dhe fl eksibiliteti në nivel shkolle,• përgjegjësia dhe llogaridhënia.Janë dhënë, po ashtu, qasjet metodologjike, duke përfshirë strategji dhepraktika specifi ke në përputhje me parimet e KKK, nëpërmjet:• krijimit të një mjedisi mbështetës,• të kuptuarit të metodave të të nxënit në institucionin parashkollor,duke përfshirë rëndësinë e lojës, qasjet dhe praktikat e të nxënitaktiv dhe të zgjidhjes së problemeve, dhe• adresimit të sfi dave dhe këshillave për situatat në grupin tuaj, tëcilat zakonisht përfshijnë materiale dhe burime të kufi zuara.Pjesët 1 dhe 2 janë përqendruar në atë se çka synojmë t’u mësojmë fëmijëve dhe pse uamësojmë atë.o Ndryshimet kurrikulare dhe mënyra si zhvillojmë aktivitete janë të domosdoshme përt’i përmbushur sfi dat e reja që dalin nga nevojat në zhvillim të shoqërisë kosovare,nga nevojat për dije të ndryshueshme në fushat lëndore dhe kërkesat për shkathtësijetësore të fëmijëve.23

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëo Mjetet mësimore dhe mundësitë janë zgjeruar shumë,kështu që ne nuk mund të mbështetemi më në “ligjërim” simënyrë e mësimit të tërë njohurive në kurrikulë. Në vendtë kësaj, duhet t’i ndihmojmë fëmijët të zbulojnë se si tëmësojnë duke i hartuar mësimet/përvojat mësimore meqasje më aktive dhe të bazuar në zgjidhjen e problemeve.Kompetencë kryesore:Kapacitet i gjerë iaplikimit të njohurive,aftësive, qëndrimeve,vlerave dhe ndjenjavenë mënyra të pavarura,praktike dhe kuptimplota.o Roli juaj në edukim dhe mësimdhënie tani duhet tëndryshojë drejt lehtësimit dhe ju duhet të përqendroheni në krijimin e mësimeve/përvojave të diferencuara për t’iu përshtatur nevojave dhe aftësive të ndryshme tëfëmijëve. Kjo ecje drejt lehtësimit të të nxënit të fëmijëve është e rëndësishme përzotërimin e njohurive, aftësive dhe shkathtësive të shekullit 21.Në pjesën 3 do të lexoni më shumë hollësi për atë se çfarë janë mësimdhënia/zhvillimi iaktiviteteve dhe të nxënit me fëmijën në qendër dhe qasjet ndaj të nxënit, për t’u siguruar qënë punën tuaj ju i përmbaheni parimeve të KKK-së.Korniza e Kurrikulës së Kosovës 2011 (KKK) ofron udhëzime që ju duhen për të fi lluar t’ipërdorni metodologjitë me fëmijën në qendër, derisa ende jemi duke hartuar kurrikulën e re tëKosovës♦ Gjatë përgatitjes së planeve të aktiviteteve është me rëndësi t’i merrni parasysh parimete KKK-së së re. Më poshtë ofrohen më shumë hollësi për këto parime, për të orientuarstrukturën e aktivitete tuaja.Korniza e Kurrikulës së Kosovës dhe pesë parimet e saj arsimore1. Gjithëpërfshirja ose e drejta e çdo fëmije për arsimim cilësorNjë nga parimet kryesore të Kornizës së Kurrikulës së Kosovës është përqendrimi nëfëmijën. Ju duhet të merrni parasysh:♦ të nxënit, që është i ndërlidhur me prejardhjen e fëmijës, njohuritë dhe përvojatparaprake, interesimet, potencialet dhe kapacitetet e tij;♦ të nxënit kuptimplotë dhe miqësor për fëmijët (për shembull; detyra praktike, zgjidhjeproblemesh, orientim kah jeta e vërtetë); dhe♦ angazhimin aktiv dhe pronësinë e drejtpërdrejtë të fëmijëve në negocimin, përzgjedhjen,planifi kimin, organizimin dhe menaxhimin e përvojave të të nxënit, duke qenë tëvetëdijshëm për rëndësinë e tyre si dhe duke qenë në gjendje të vlerësojnë dhevetëvlerësojnë rezultatet/objektivat e të nxënit të tyre.2. Zhvillimi i kompetencaveKorniza e Kurrikulës së Kosovës i përcakton kompetencatkryesore për arsimin si dhe për jetën e punën, të cilat duhet tëzotërohen nga të gjithë fëmijët deri në përfundim të shkollimittë obligueshëm. Qasja e bazuar në kompetenca ka ndikim tërëndësishëm në praktikat tuaja, si për shembull:Rezultat i të nxënit:Pohimet qëpërshkruajnë seçfarë dinë, besojnë,vlerësojnë dhe janë nëgjendje të bëjnë fëmijët.24

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasë♦ Riformulimi i fjalive që përshkruajnë të nxënit e fëmijëve në formë të rezultateve të tënxënit;♦ Integrimi i çështjeve të ndërlidhura në mësimet/aktivitetet tuaja, si për shembullshkathtësive jetësore (më shumë për këtë në Pjesën 4); dhe♦ Zbatimi i mësimdhënies/zhvillimit të aktiviteteve dhe të nxënit më ndërveprues, me ç‘rastju do të mbani mësim më pak dhe do t’i ndihmoni fëmijët të mësojnë dukë bërë gjëra,do të përqendroheni në vlerësimin formativ dhe progresiv duke zbatuar vlerësimin përtë nxënë.3. Mësimdhënie/zhvillim i aktiviteteve dhe të nxënit e integruar dhe koherentKorniza e Kurrikulës së Kosovës parasheh fusha të gjera kurrikulare. Kjo do të thotë që kurrikulado të realizohet përmes fushave kurrikulare të gjera, ku përmbajtja e fushës së veçantëndërlidhet me çështjet e ndërlidhura dhe zhvillimin e një sistemi koherent të kompetencavekryesore.Integrimi i mësimdhënies dhe të nxënit do të thotë:♦ fuqizimi i ndërlidhjeve të rëndësishme midis fushave kurrikulare të gjera, ku përmbajtjae fushës së veçantë ndërlidhet me çështjet e ndërlidhura, gjë që kontribuon në zhvillimine kompetencave kryesore;♦ mësimi i integruar përkrahet me programe të integruara të fushave , si për shembullintegrimi i artit dhe gjuhës në disa aktivitete të organizuara në planifi kim mujor;♦ ndërlidhje e kuptimshme midis qasjeve konceptuale dhe dimensioneve praktike, sizbatimi i njohurive, shkathtësive, qëndrimeve dhe vlerave në kontekstin e aktivitetevepraktike dhe të zgjidhjes së problemeve, që janë të ndërlidhura me situatat nga jeta epërditshme;♦ perspektivë e të nxënit gjatë gjithë jetës, në mënyrë qëfëmijët të përballen gjatë gjithë jetës me sfi da e mundësiçdo ditë e më të ndërlikuara brenda një shoqërie dhe njëekonomie të dijes dhe të të nxënit; dhe♦ më shumë përqendrim në kompetencat kreative, nëmënyrë që fëmijët të zhvillojnë kompetenca për të gjeturdhe për të përpunuar informata në mënyrë efektive dhe tëpërgjegjshme, të nxënit elektronik si dhe në kompetencatpër shfrytëzim të teknologjive të atyre që do të vijnë meepokën digjitale.Fusha kurrikulare:Një kategori e gjerëmësimore që gruponlëndët që kanëqëllime dhe detyratë përbashkëta nëshpjegimin dhe nëtë nxënit e njohurive,aftësive, qëndrimeve/vlerave.4. Autonomia dhe fleksibiliteti në nivel të institucionit parashkollorKorniza e Kurrikulës së Kosovës mundëson nisma të decentralizuara dhefl eksibile me bazë në institucione parashkollore si dhe vendimmarrje e kreativitetnë çështjet kurrikulare. Kjo do të thotë që secili institucion parashkollor mund tandërtojë “personalitetin” e vet (kultura e brendshme e institucionit parashkollor)në interesin më të mirë të fëmijëve të saj. Kjo do të thotë që edukatoretparashkollore:Mëshumëinformatamund tëgjeni nëPjesën 425

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasë♦ Do të hartojnë vetë planet vjetore të aktiviteteve dhe do të kenë fl eksibilitet nëshfrytëzimin e kohës në institucionin parashkollor, gjë që do t’ju mundësojë më shumëmësimdhënie/zhvillim të aktiviteteve dhe të nxënë ndërveprues. Planet e aktivitetevepër fushat e veçanta gjatë vitit në nivelin parashkollor mund të hartohen në nivel tëinstitucionit parashkollor.♦ Do të organizohen me kolegë për të mundësuar shfrytëzim maksimal të shkathtësivedhe potencialit të tyre.♦ Do të planifi kojnë dhe shfrytëzojnë pjesën zgjedhore të kurrikulës, për të ndarë mëshumë kohë për disa fusha të caktuara mësimore.♦ Do të hartojnë programe shtesë për t’i plotësuar nevojat dhe kërkesat e fëmijëve dhepër të pasqyruar rrethanat e atij institucioni parashkollor.5. Përgjegjësia dhe llogaridhëniaKorniza e Kurrikulës së Kosovës krijon hapësirë për angazhim aktiv të institucioneveparashkollore dhe të edukatoreve parashkollore në aspektet kryesore të hartimit të kurrikulës.Kjo domethënë se edukatoret parashkollore janë të përfshira në:♦ hartimin e kurrikulës për të siguruar cilësinë e implementimit nëpërmjet të rishikimit tëplaneve e programeve ekzistuese, materialeve të mësimdhënies/zhvillimit të aktivitetevedhe të të nxënit dhe teksteve shkollore, për të avancuar të nxënit dhe përparimin efëmijëve; dhe♦ procese aktive dhe të vazhdueshme të zbatimit të kurrikulës, mbledhjendhe analizën e të dhënave, në mënyrë që të mund të fi lloni të punoninë të gjitha nivelet e kurrikulës në zbatimin e parimeve të Kornizës sëKurrikulës së Kosovës në praktikën tuaj të mësimdhënies/zhvillimi tëaktiviteteve.Mëshumëpër KKK-nënë pjesën eburimeveRëndësia e edukimit parashkollorJu, si edukatore parashkollore, duhet ta shfrytëzoni Kornizën e Kurrikulës së Kosovës të vitit2011 për t’i përgatitur fëmijët në mënyrë sistematike për hyrje në sistemin e arsimit tëobligueshëm. Viti i fundit në edukimin parashkollor ka rëndësi të madhe për të nxënit e fëmijëvedhe për zhvillimin dhe gatishmërinë e tyre për jetë dhe për shkollë. Parimet e KKK, të paraqituramë lart, shërbejnë si udhëzime të përgjithshme dhe standarde kurrikulare në këtë fazë tëedukimit, e cila ka rëndësi thelbësore për përgatitjen e fëmijëve për mësim të suksesshëm nëklasën parafi llore dhe arsimin fi llor.KKK dhe studimet mbi programet e edukimit dhe kujdesit në fëmijërinë e hershme, të zhvilluaranë vende të ndryshme të botës, e theksojnë rëndësinë e përqendrimit në:♦ Mësimdhënie të qëllimshme – një qasje e balancuar ndaj ndërveprimit fëmijë-i rritur,e cila përfshin teknika për inkurajimin e të nxënit në fusha lëndore të veçanta, si dhestrategji për t’iu ndihmuar fëmijëve të mësojnë si mësohet nëpërmjet të nxënit aktiv,duke u bazuar gjithmonë në interesimet efëmijëve, si për shembull rëndësia e lojës(për lojën do të fl itet më poshtë në këtëpjesë).26Edukimi parashkollor paraqet themeline dëshirës së fëmijës për të mësuargjatë gjithë jetës

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasë♦ Rregullimin e dhomës/klasës, të materialeve dhe të pajisjeve, ku hapësira dhe materialetnë klasë rregullohen me kujdes për të nxitur të nxënit aktiv. Klasa është e ndarë nëqendra interesi ku zhvillohen llojet specifi ke të lojës, si për shembull; qendra e blloqeve,qendra e shkrimit, qendra e librave/leximit, qendra e matematikës, qendra e arteve,qendra e shkencës, qendra e familjes dhe gatimit etj.♦ Rutina ditore – Ju mund t’iu ndihmoniKrahasimi i praktikave parashkollore nëfëmijëve që të ndjehen sikur i kanë nënvende të ndryshme ka treguar se ështëkontroll ngjarjet që ndodhin gjatë ditës me rëndësi që në kurrikulën për edukimindhe të mund të parashohin çfarë do të parashkollor të vihet theksi edhe nëndodhë. Elementet qendrore të rutinës metodat sociale, edhe në përgatitjen përditore përshijnë listën; çfarë do të bëjmë klasën parafi llore dhe shkollën fi llore.sot, aktivitete me grupe të vogla dhe tëmëdha, kohën e përshëndetjes dhe kohën jashtë klasës.Burimi: http://www.highscope.orga/content.asp?contentid=63Karakteristikat e metodës/qasjeve sociale janë:♦ Përqendrim në kornizën e gjerë të zhvillimit dhe zhvillimin e kurrikulës lokale.♦ Vendimet në kurrikulë bazohen në interesat e fëmijëve në kontekstin e familjeve të tyredhe komunitetin e afërt.♦ Përqendrim në qëllime tërësore të zhvillimit, ndërveprim me edukatoren parashkolloredhe me moshatarët.♦ Kurrikula përmban orientime të gjera për fëmijët, e jo rezultate të paracaktuara. Mevlerësim minimal të përvetësimit të shkathtësive nga ana e fëmijëve qëllimet mundtë bëhen më pak të qarta dhe mund të ketë më pak llogaridhënie për arritjen e këtyreqëllimeve. Në vend se të fokusohemi në arritjen e shkathtësive i japim përparësizhvillimit të qëndrimeve dhe të vlerave të cilat pritet të arrihen gjatë një periudhe më tëgjatë kohore.♦ Qëllimet e gjera përcaktohen për secilin fëmijë, përmes konsultimit me prindërit dhe/ose ekspertët e tjerë, dhe vlerësohen në mënyrë joformale nëpërmjet vrojtimit dhedokumentimit të vazhdueshëm, përveç në rastet kur ka nevojë për konsultime tëmëtejshme. Përvetësimi i shkathtësive zhvillimore perceptohet si produkt dytësor e josi bazë për kurrikulën.Modelet sociale kërkojnë nga fëmijët të punojnë dhe të mësojnë bashkë; ato u ndihmojnëfëmijëve të përfi tojnë njohuri të reja dhe të kuptojnë koncepte. Ky model përfshin zgjidhjen eproblemeve në grup.Karakteristikat e metodave/qasjeve të përgatitjes për klasën parafillore dhe arsiminfillor:♦ Hartim më i centralizuar i kurrikulës shpesh herë me qëllime dhe rezultate të hollësishme,të cilat përcaktojnë ose ndikojnë në vendimet në kurrikulë lidhur me atë se çfarë dhe simësojnë fëmijët.27

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasë♦ Qëllimet dhe rezultatet shpesh herë formulohen si standarde të të nxënit ose të prituranga të nxënit dhe kanë të bëjnë me detyrat dhe shkathtësitë e zhvillimit të gatishmërisëpër shkollë, të cilat përsëri lidhen më tepër me shkrim-lexim dhe shkathtësitë numerike,në përgatitje për klasën e parë.♦ Edukatoret parashkollore ndërveprojnë më shumë me fëmijët në aktivitete që ndërlidhenme rezultatet e identifi kuara të të nxënit dhe mbështeten më tepër në strategjitë emësimdhënies së drejtpërdrejtë, ku ato (edukatoret) i udhëzojnë fëmijët individualisht.♦ Të priturat specifi ke nga të nxënit mund të përcaktohen në nivelin kombëtar oseregjional.♦ Zakonisht ka nevojë për vlerësimin e arritjeve të fëmijëve në përmbushjen e të prituravenga të nxënit.Metodat e përgatitjes për klasën parafillore dhe arsimin fillor përfshijnë:♦ Mësimdhënie ndërvepruese të drejtpërdrejtë, që është efektive, sepse u ndihmonfëmijëve të mësojnë shkathtësi dhe procedura të reja dhe të përvetësojnë njohuri. Ajopërfshin modelim dhe sekuenca të qarta të mësimdhënies (për shembull kur fëmijëtmësojnë elemente të shkrimit) dhe ky lloj i mësimdhënies duhet të jetë evident nëveçanti tek fëmijët e moshës 5-6 vjeç.♦ Modelet e mësimdhënies dhe të të nxënit kognitiv (njohës) që u ndihmojnë fëmijëvetë përpunojnë informacionin, të ndërtojnë koncepte dhe rregulla, të formulojnë dhetë vërtetojnë hipoteza dhe të zhvillojnë të menduarit kreativ. Këto modele përfshijnëkërkimin, të nxënit induktiv (edukatoret u paraqesin fëmijëve shumë shembuj se si ështëpërdorur koncepti me qëllim që fëmijët të “vërejnë” përmes shembujve se si funksiononai koncept) dhe mësimdhënien përmes analogjive dhe metaforave.Metoda/qasje të përzieraShumica e programeve parashkollore në praktikë përfshijnë të dyja qasjet, duke i balancuarelementet e të dyjave në kujdesin ndaj fëmijëve dhe në programet e të nxënit të hershëm.♦ Është me shumë rëndësi të bisedoni me edukatoret e tjera parashkollore dhe me drejtorinlidhur me qëllimin, synimet dhe qasjet të cilave do t’u përmbaheni gjatë përcaktimit:♦ PSE e keni zgjedhur këtë qasje (këtu duhet marrë parasysh KKK)?♦ ÇFARË (temat nga kurrikula)?♦ SI (pedagogjia ose strategjitë dhe teknikat mësimore)?♦ SA MIRË (vlerësimi i përparimit dhe gatishmërisë)?Është me rëndësi të keni qasje tërësore zhvillimore, të cilën e zbatojnë edukatoret parashkolloreqë e zotërojnë mirë fushën e zhvillimit të hershëm të fëmijëve dhe i zbatojnë standardet e tëmësuarit dhe të zhvillimit në fëmijërinë e hershme dhe praktika të qëndrueshme të vlerësimit.Burim: Preschool Programs: Effective Curriculum. Comments on Kagan and Kauerz and on Schweinhart JANEBERTRAND, M. ED. Atkinson Centre, Ontario Institute for Studies in Education at University of Toronto (Published onlineApril 2, 2007)28

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëSi të filloj?Ka shumë qasje e strategji për lehtësimin e të nxënit, pa marrë parasysh fushën kurrikulare kutri nga më të rëndësishmet, që mbështesin parimet e KKK-së, janë:♦ krijimi i një mjedisi mbështetës dhe miqësor në shkolla dhe në institucioneparashkollore, ku fëmijët ndjehen të mirëpritur dhe të lidhur me njëri-tjetrin, meedukatoren e tyre parashkollore dhe me institucionin parashkollor;♦ zhvillimi i aktiviteteve duke zbatuar qasje dhe teknika të të nxënit aktiv;♦ shfrytëzimi i strategjive të zgjidhjes së problemeve dhe të të menduarit kritik.Këto diskutohen në vijim.Krijimi i mjedisit të të nxënit për fëmijët e vegjëlDhomat/klasat e efektshme parashkollore janë vende ku fëmijët ndjejnë se kanë përkujdesjedhe janë të sigurt. Ato janë vende ku fëmijët çmohen si individë dhe plotësohen nevojat dhekërkesat tyre për vëmendje, përkrahje dhe afërsi. Këto dhoma/klasa janë vende ku fëmijëvemund t’u ndihmohet të ndërtojnë një bazë të fortë të njohurive dhe shkathtësive që u nevojitenpër të pasur sukses në jetë dhe në shkollë.♦ Fëmijët kanë nevojë për edukatoret parashkollore të cilat i mirëpresin të gjithë në grupine tyre, përfshirë edhe fëmijët nga kultura të ndryshme, nga familje të niveleve socioekonomiketë ndryshme, fëmijët që nuk e kanë gjuhë amtare gjuhën shqipe dhe fëmijëtme nevoja të veçanta arsimore.♦ Fëmijët kanë nevojë për edukatoret parashkollore të cilat gjejnë kohë të punojnë me tanë mënyrë individuale, në grupe dhe ndonjëherë me tërë grupin - për t’iu ndihmuar qët’i zhvillojnë shkathtësitë njohëse dhe sociale, aftësitë gjuhësore dhe interesimin e tyrepër të mësuar gjëra të reja për botën.♦ Fëmijëve u nevojiten udhëzime për të zhvilluar të menduarit, gjuhën dhe shkathtësitë eshkrim-leximit të hershëm, në mënyrë që të kenë suksese të vazhdueshme në shkollëdhe në jetë.29

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëEdukatoret parashkollore dhe kujdestarët e fëmijëve efektivë:♦ e dinë se kur janë në gjendje fëmijët t’i kuptojnë vetë konceptet dhe idetë e reja dhe kurështë me rëndësi t’ua shpjegojnë gjërat hap pas hapi;♦ i inkurajojnë fëmijët të marrin pjesë në aktivitete grupore dhe t’i respektojnë rregullat edhomës/klasës;♦ gjithmonë dëgjojnë se çfarë kanë për të thënë fëmijët dhe e zgjerojnë gjuhën e tyre,duke u ndihmuar kështu ta zhvillojnë dhe pasurojnë fjalorin dhe njohuritë;♦ e dinë se kur duhet të zhvillojnë mësimdhënie të drejtpërdrejtë, kur duhet të bëjnëushtrime për zhvillimin e shkathtësive dhe kur duhet të inkurajojnë kreativitetin;♦ planifi kojnë aktivitete që kanë një qëllim dhe që i sfi dojnë fëmijët;♦ e dinë si t’u ndihmojnë fëmijëve të mësojnë të punojnë bashkë;♦ i inkurajojnë fëmijët që të respektojnë kohën dhegjësendet personale të njëri- tjetrit;♦ u krijojnë fëmijëve shumë mundësi për bisedandërmjet tyre dhe me të rriturit;♦ e dinë si të vendosin dhe të mbajnë rend në dhomë/klasë dhe këtë e bëjnë duke i mësuar fëmijët tëmarrin pjesë dhe të gjejnë kënaqësi në të nxënë;Edukatoret parashkolloreefektivë përdorin qasje tëndryshme, të cilat në vetengërthejnë elemente tëaktiviteteve që udhëzohennga edukatorja parashkolloredhe drejtohen nga fëmijët.♦ e rregullojnë dhomën/klasën në atë mënyrë që të ndikojë pozitivisht në punën e tyredhe në punën e fëmijëve;♦ e kombinojnë kohën që fëmijët e kalojnë në dhomë/klasë me kohën që e kalojnë nëaktivitete jashtë dhomës/klasës.Rregullimi i klasës për përmirësimin e të nxënitZonja Gashi nuk është e kënaqur me rregullimin e dhomës/klasës së saj. Në këtë dhomë/klasë orenditë janë të vendosura buzë mureve. Në mes të dhomës/klasës është njëhapësirë e madhe e zbrazët. Fëmijët kalojnë një pjesë të madhe të kohës në këtë hapësirë.Nganjëherë, ata bëjnë shumë zhurmë të cilën ajo e ka vështirë ta kontrollojë. Ajo dëshironqë dhoma/klasa e saj të jetë më e përshtatshme për të nxënit e fëmijëve. Ajo dëshiron që nëvend të një hapësire të madhe të krijojë disa kënde më të vogla dhe më të qeta ku fëmijëtmund t’i shikojnë librat, të shkruajnë dhe të vizatojnë, të angazhohen në lojëra sociale dhetë luajnë lojëra enigmatike dhe lojëra të tjera. Zonja Gashi e transformoi dhomën/klasën esaj për t’ua përmirësuar fëmijëve mundësitë për të nxënë.♦ Sot ajo përdor dollapët, ndarëset dhe tavolinat për të ndarë hapësirën e dhomës/klasës në kënde ku fëmijët mund të punojnë. E bën këtë për t’i përcaktuar më mirëaktivitetet që do të zhvillohen në pjesët e ndryshme të dhomës/klasës. Ajo i emërtonkëto kënde si: këndi i bibliotekës, tavolina e lojërave dhe lojërave enigmatike, tavolinae shkrimit, këndi i blloqeve, studio e artit, këndi i amvisërisë dhe këndi i shkencës.30

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasë♦ Ajo sigurohet që të gjithë fëmijët të kenë vend të ulen në qilimin e madh pranë këndittë bibliotekës. E dinë se të gjithë fëmijët do të ulen aty gjatë leximit me tërë grupinose për aktivitetet e tjera që zhvillohen me tërë grupin.♦ Ajo u sjell veshje dhe mjete të tjera të ndryshme për këndin e blloqeve dhe këndine amvisërisë. Këto janë kënde ku fëmijët do të zhvillohen në luajtjen e roleve. Ajo ujep materiale për shkrim; lapsa, ngjyra dhe letër – tek tavolina e shkrimit dhe studiojae arteve, këndi i blloqeve dhe këndi i amvisërisë. Fëmijët shpeshherë e përfshijnëshkrimin në punimet e tyre në këndin e artit dhe në aktivitetet e luajtjes së roleve. Ajoi inkurajon të shënojnë emrin në vizatimet e veta dhe të shkruajnë lista dhe plane përshfaqjen në të cilën do të luajnë role.♦ Ajo u tregon shumë shembuj të materialeve të shtypura, por nuk e tepron dhe nuk utregon shembuj që nuk janë kuptimplotë. Kështu, fëmijët mund të shohin emërtime,shenja dhe drejtime të paraqitura në vendet e duhura.♦ Alfabeti vendoset në mur në lartësi të syve të fëmijëve në mënyrë që të mund tashohin kur ulen në tavolinën e shkrimit.♦ Punimet e fëmijëve vendosen në mure dhe në pjesë të ndryshme të dhomës/klasës.♦ Ajo u ndryshon emërtimet kur sjell lodra, lojëra dhe lojëra enigmatike të reja nëdhomë/klasë. Nganjëherë, ajo kërkon nga fëmijët që t’i propozojnë emërtimet dheshenjat. Kështu, derisa fëmijët mësojnë gjithnjë e më shumë për shtyp, emërtimet qëekspozohen në dhomë/klasë bëhen më të gjata dhe më të hollësishme.♦ Në këndin e bibliotekës ajo vendos një qilim dhe jastëkë të mëdhenj me ngjyra tëndryshme për ta bërë këtë kënd më të rehatshëm dhe më atraktiv. Fëmijët shumëshpejt mësojnë se aty mund të shkojnë me ca shokë e shoqe për të shfl etuar ndonjëlibër apo revistë dhe për të diskutuar rreth tyre.♦ Ajo sigurohet që në dollapin e librave të ketë shumëllojshmëri librash — libratregimesh tradicionale, libra tregimesh moderne, libra alfabeti, libra lidhur me numra,libra me ilustrime e pa fjalë dhe libra për kafshët, bimët dhe popujt që jetojnë në pjesëtë ndryshme të botës. Ajo, po ashtu, sjell libra që portretizojnë prejardhjen kulturoredhe gjuhësore të fëmijëve në grupin e saj. Ajo i mban revistat më të reja për fëmijë nëdollapin më të përshtatshëm për fëmijët.♦ Shumica e librave në dollap janë marrë nga biblioteka e dhomës/klasës, ndërsa kaedhe libra të cilët zonja Gashi i merr nga biblioteka publike. Ajo e ndërron koleksionine librave disa herë në javë, varësisht nga temat për të cilat mësojnë fëmijët dhe ngainteresimet e tyre aktuale.♦ Me kalimin e kohës dhe pasi fëmijët t’i kenë krijuar vetë librat e tyre, ajo e krijon njëraft në të cilin vendosen punimet e fëmijëve.♦ Ajo e ndan një raft për kasetofon dhe kaseta me tregime për fëmijët.Burimi: Teaching Our Youngest: A Guide for Preschool Teachers and Child Care and Family Providershttp://www2.ed.gov/print/teachers/how/early/teachingouryoungest/page.html31

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëTë nxënit në nivelin parashkollor, në përgjithësi, duhet të përqendrohet në mirëqenien e fëmijëssi dhe në zhvillimin e hershëm dhe shkathtësitë e të nxënit të hershëm, duke respektuar nëtë njëjtën kohë gjendjen fi zike dhe strategjitë e natyrshme të të nxënit të fëmijës. Kjo duhetplanifi kuar dhe strukturuar me kujdes, duke vënë theksin në aktivitete që janë argëtuese,relevante dhe motivuese për fëmijën. Konkretisht, ju do të mbështesni të nxënit e fëmijëvepërmes mënyrave të paraqitura në vijim.Rëndësia e lojës dhe e të nxënitLoja paraqet bazën e edukimit parashkollor për grupmoshën 0-3 vjeç dhe vazhdon të jetëe rëndësishme edhe në moshën 3-5 vjeç. Në praktikat ndërkombëtare tani është duke uzhvilluar një balancë në edukimin për moshën 3-5 vjeç, ku 75% të programit përbën të nxënitnëpërmjet lojës dhe 25% të nxënit e drejtuar nga edukatorja. Fëmijët duhet të kenë mundësitë luajnë edhe brenda edhe jashtë. Të gjitha institucionet parashkolloreduhet të kenë qasje në fushën e lojës të cilën mund ta shfrytëzojnëfëmijët. Në rast se nuk keni qasje të drejtpërdrejtë në një fushë loje,atëherë duhet t’ua mundësoni fëmijëve që çdo ditë të kenë një kohëtë caktuar për të luajtur jashtë në ndonjë lokacion afër institucionit tuaj.Shumica e fëmijëve luajnë në mënyrë spontane, edhe pse disa mundtë kenë nevojë për ndihmë nga të rriturit dhe pikërisht nëpërmjet lojësata zhvillohen në aspektin intelektual, të kreativitetit, në aspektin fi zik,social dhe emocional. Ju duhet të vrojtoni lojën spontane të fëmijëve dhe të refl ektoni mbitë dhe, në bazë të këtyre vrojtimeve, të planifi koni dhe të krijoni ambiente sfi duese të cilatmbështesin dhe zgjerojnë fushat specifi ke të të nxënit të fëmijëve dhe në të cilat zgjerohen dhezhvillohen gjuha dhe komunikimi i fëmijëve nëpërmjet lojës.Përmes lojës, në një ambient të sigurt por sfi dues, me udhëzime dhe mbështetje të efektshmenga të rriturit, fëmijët mund:♦ të hulumtojnë, të zhvillojnë dhe të manifestojnë përvoja të të nxënit, të cilat u ndihmojnëqë ta kuptojnë botën,♦ të ushtrojnë dhe të zhvillojnë ide, koncepte dhe shkathtësi,♦ të mësojnë si ta kuptojnë nevojën për rregulla,♦ të rrezikojnë,♦ të bëjnë gabime,♦ të mendojnë në mënyrë kreative dhe të zhvillojnë imagjinatën,♦ të komunikojnë me të tjerët,♦ të hetojnë ose të zgjidhin probleme,♦ t’i zhvillojnë shkathtësitë e mëdha lëvizore dhe shkathtësitë fi ne lëvizore,♦ të mësojnë rolet sociale dhe të punojnë me të tjerët .Mëshumëinformata lidhurme zhvillimin efëmijës mund tëgjeni në pjesën eburimeve32

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëTë nxënit aktivTë nxënit aktiv, qoftë i planifi kuar nga të rriturit apo i nisur nga fëmijët, paraqet një ngakomponentet kryesore të kurrikulës parashkollore. Sipas teorive mbi të nxënit e fëmijëve, fëmijëtnë moshën parashkollore mësojnë më së miri nëpërmjet përvojave praktike të drejtpërdrejtame njerëz, objekte, ngjarje dhe ide. Si edukatore parashkollore, sa më shumë të kuptoni rrethzhvillimit të fëmijëve aq më mirë do të mund t’i mbështesni fushat e rëndësishme të të nxënitdhe t’u ofroni këshilla dhe mbështetje prindërve për ta përforcuar të nxënit edhe në shtëpi.Zhvillimi i fëmijës nënkupton:♦ një sërë shërbimesh dhe përmbajtjesh cilësore të koordinuarapër fëmijët e vegjël dhe familjet, si; shëndet, ushqim, stimulimtë hershëm, ndërveprime pozitive sociale dhe emocionaleme kujdestarët primarë, lojë, përvoja të të nxënit dhe mbrojtjenga dhuna;♦ një sërë praktikash të mësimdhënies për ndërveprim midistë rriturve dhe fëmijëve, rregullimi i klasës, ambientit dhe imaterialeve dhe planifi kimi i rutinës ditore;♦ përfshirjen e edukatoreve parashkollore dhe fëmijët sipartnerë aktivë në proceset e të nxënit – një qasje e balancuare cila quhet “mësimdhënie e qëllimshme”;Tënxënitaktiv ështëcilado qasjeqë angazhonfëmijët dukepërshtatur zhvillimine aktiviteteve meinteresat, të kuptuaritdhe nivelin zhvillimortë fëmijëve. Shpeshpërfshin edheaktivitete praktikedhe autentike.♦ të nxënit aktiv që karakterizohet me një mori veçorish;o të nxënit duke bërë gjëra ku fëmija përfshihet në procesin e të nxënit,o të nxënit nëpërmjet situatave ku fëmijët i zgjidhin problemet në vend se t’ u tregohetzgjidhja/përgjigja, që quhet edhe të nxënit nga përvoja,o të qenët partner në të nxënë,o nxitja e frymëzimi i dëshirës për të zbuluar,o kërkesa që t’u mësoni fëmijëve shkathtësitë dhe kompetencat edhe për të nxënëedhe për të mësuar si të mësojnë.Si mund ta njoh qasjen e të nxënit aktiv?♦ Të nxënit aktiv i angazhon fëmijët drejtpërsëdrejti në çështje, me njerëz, në ide dhengjarje, në gjëra që u interesojnë. Llojet e angazhimit të fëmijëve përfshijnë hulumtimet,projektet, prezantimet ose pjesëmarrjen në ngjarje të veçanta – për shembull Dita eTokës apo Dita e Nënës.♦ Të nxënit aktiv përfshin angazhimin në situata të imagjinuara apo hipotetike, simulimeapo lojëra dhe luajtje rolesh.♦ Sfi da e juaj kryesore është që t’i lini fëmijët të bëjnë atë që bëjnë më së miri, duke udhënë përgjegjësi.33

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasë♦ Në aktivitetet e të nxënit aktiv ju do të jeni pjesëmarrës-vrojtues, i cili u mundësonfëmijëve të angazhohen.Zgjidhja e problemeve & të menduarit kritik1. Zgjidhja e problemeveEkzistojnë shumë metoda të cilat mund t’ju ndihmojnë në rolin tuaj që të bëheni më shumëlehtësues i të nxënit se sa edukatore parashkollore që ua përcjell fëmijëve përmbajtjen.Lehtësimi i të nxënit nënkupton organizimin e aktivitetit nga këndvështrimi i zgjidhjes sëproblemit; diçka që duhet të kuptohet dhe të zbatohet për të mundësuar kalimin në aktivitetine radhës, ose diçka që kulmon me një zgjidhje më të madhe në formë projekti për një çështjenga jeta e përditshme.PËR T’IU MËSUAR FËMIJËVE SI T’I ZGJIDHIN PROBLEMET♦ Jepuni fëmijëve probleme të cilat ata MUND t’i zgjidhin!Kënaqësia e zgjidhjes së problemeve është ZGJIDHJA e tyre. Fëmijët, të cilët epërjetojnë GËZIMIN e zgjidhjes së problemeve, DËSHIROJNË të zgjidhin MË SHUMËprobleme. Në mënyrë që të jenë të mirë në zgjidhjen e problemeve, fëmijët duhet tëBESOJNË se mund t’i zgjidhin ato. Prandaj duhet t’u jepni probleme të cilat MUND T’IZGJIDHIN.♦ Jepuni fëmijëve probleme të cilat DUKEN të vështira!Nëse TË GJITHA problemet që i zgjidhin fëmijët janë probleme të LEHTA, ata nuk do tëbesojnë se mund të zgjidhin probleme të vështira. Prandaj duhet t’i MËSONI ata që t’izgjidhin problemet që DUKEN të vështira por që MUND TË ZGJIDHEN.♦ Mësojuni fëmijëve SI t’i zgjidhin problemet që DUKEN të vështira!Problemet duken të vështira kur zgjidhja nuk është e kuptueshme. Zgjidhësit e mirë tëproblemeve FILLOJNË duke u PËRPJEKUR t’i zgjidhin ato. Ata e bëjnë HAPIN e PARËdhe kërkojnë ta gjejnë hapin e dytë. Nëse nuk e shohin hapin e dytë, ata e bëjnë përsërihapin e parë, por NDRYSHE. Me fjalë të tjera zgjidhësit e mirë të problemeve fi llojnëduke u PËRPJEKUR t’i zgjidhin ato që duken të vështira, e jo duke e pyetur veten si t’izgjidhin ato.♦ Mësojuni fëmijëve STRATEGJITË për zgjidhjen e problemeve!Zgjedhja e STRATEGJISË për zgjidhjen e problemit propozon hapin e parë dhe indihmon zgjidhësit të problemit ta shohë hapin e ardhshëm. Zgjidhësit e mirë tëproblemeve nuk heqin dorë; ata provojnë një strategji tjetër, një hap tjetër dhe kërkojnëtë gjejnë hapin e dytë.34

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëSfi doni mendjet e fëmijëve parashkollorë me aktivitete të zgjidhjes së problemeveqë janë sugjeruar në listën e paraqitur më poshtë. Paraqitja e problemeve të reja undihmon fëmijëve të mendojnë për mënyra të reja për t’i zgjidhur problemet. Zgjidhja eproblemeve paraqet një shkathtësi të rëndësishme jetësore, jo vetëm në klasë por edhepër jetën në përgjithësi.Aktivitete të zgjidhjes së problemeve – Provojini këto aktivitete të thjeshta♦ Shtyjeni një lodër nën krevat, tavoline ose karrige dhe kërkoni nga fëmija që ta marrë.Shikoni çfarë do të bëjë fëmija. Nëse fëmija ka nevojë për ndihmë, jepini një shkopqë të provojë ta tërheq lodrën. (12-18 muaj)♦ Kërkoni nga fëmija që t’ju sjell një gjë që është e vendosur në një dollap në lartësinënë të cilën ai nuk mund ta arrijë. Vrojtoni se si do ta zgjidhë problemin. Nëse kanevojë, ndihmojeni me propozime, p.sh.: Mund ta afrojë një karrige …(18-24 muaj)♦ Derdhni pak ujë në dysheme (këtë mund ta bëni edhe kur fëmija vet e derdh ujin osediçka tjetër në dysheme) dhe jepini fëmijës materiale të ndryshme për ta pastruarrrëmujën që e kanë bërë; peceta letre, lecka, shpuzë, peceta sintetike, etj. Diskutonise cili material është më i miri për pastrimin e dyshemesë (3-4 vjeç).♦ Jepuni fëmijëve kuti të mëdha kartoni, gërshërë plastike, shirit ngjitës, markera qëlahen dhe ngjyra posteri, stikera, letër me ngjyra vetëngjitëse, dhe materiale të tjeradekoruese dhe kërkoni që ta ndërtojnë shtëpinë e tyre të parë. (4-5 vjeç)♦ Përzieni nga një gotë fasule, kripë dhe oriz në një enë më të madhe, jepuni fëmijëvetri enë më të vogla, një sitë dhe një kullesë. Kërkoni nga fëmijët që t’i ndajnë fasulet,orizin dhe kripën. Bisedoni se si mund ta bëjnë këtë (5-6 vjeç).♦ Vizatoni me shkumës dy vija paralele në oborr rreth 1 metër larg njëra-tjetrës.Vendoseni një copë letre të ndrydhur në njërën vijë. Kërkoni nga fëmija që tazhvendosë letrën në vijën tjetër pa e prekur fare. Bisedoni se si mund ta bëjnë këtë(mënyra më e thjeshtë është që t’i fryjnë letrës). Bisedoni edhe për mënyrat e tjera tëmundshme, për shembull t’i fryjnë letrës me një pjatë plastike apo me një gazetë (5-6vjeç).Mbani mend! Vetëm mbajtja në mend e gjërave nuk do t’u ndihmojë fëmijëve të përgatitenpër të nxënit serioz. Truri ushtrohet kur ballafaqohet me kësolloj sfi dash të vogla, ndërsa judhe fëmijët argëtoheni.Burim: http://preschoolmama.com/index.php/2008/03/17/preschool-thinking-and-problem-solving-activities/Shfrytëzoni po ashtu edhe aktivitetet në Standardet e Zhvillimit dhe të Mësuarit nëFëmijërinë e Hershme 0-6 vjet.35

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasë2. Të menduarit kritik dhe shkathtësitë e hulumtimitPër të qenë në gjendje të zgjidhin probleme, fëmijët duhet t’i zhvillojnë shkathtësitë e tëmenduarit kritik dhe të hulumtimit. Të menduarit kritik do të thotë të dish SI të mendosh e joçfarë të mendosh. Të menduarit kritik nënkupton identifi kimin dhe vlerësimin e dëshmive nëbazë të të cilave merren vendimet. Një mendimtar kritik bën analizë të thellë të dëshmive përta marrë një vendim dhe shpreh bindjet e veta në mënyrë të qartë dhe të saktë. Të menduaritkritik u ndihmon fëmijëve të analizojnë, të sintetizojnë dhe të zbatojnë atë që kanë mësuar. Samë shumë që mendojnë fëmijët për atë që kanë mësuar, aq më shumë do të kuptojnë çfarëkanë mësuar.Edukatoret përdorin një sërë teknikash për t’ua mësuar fëmijëve të menduarit kritik, duke fi lluarnga edukimi parashkollor. Fatkeqësisht, vetëm një numër i vogël edukatoresh në Kosovë kanëkryer trajnime për metodologjitë e të menduarit kritik.Gjashtë shkathtësitë e të menduarit kritikShkathtësitë e hulumtimit u mundësojnë fëmijëve të bëjnë pyetje, të mendojnë se cilat janë pyetjete duhura që duhet bërë dhe të planifi kojnë pyetje të tjera në bazë të përgjigjeve që i kanë marrë.Fëmijë kanë nevojë të bëjnë dhe të përgjigjen në pyetje të llojeve të ndryshme, ku sa më tëhapura janë pyetjet aq më shumë do të nxisin të menduarit. Ngase ata kanë nevojë të dëgjojnëpyetje dhe përgjigje në shumë kontekste të ndryshme, është shumë me rëndësi që të rriturit t’ujapin shembuj të pyetjeve gjatë lojës.Shkathtësitë për përpunimin e informatave u mundësojnë fëmijëve të bëjnë diçka mepërgjigjen që e kanë marrë dhe me informatat që i kanë mbledhur. Nëpërmjet përpunimittë informatave fëmija mëson t’i organizojë dhe t’i ruajë informatat më relevante.Fëmijët duhet të shohin dhe të përjetojnë se si ndërlidhen pjesët e ndryshme të informacionit,që do të thotë se kur një i/e rritur mendon me zë për këtë proces, ai/ajo u ndihmon fëmijëve tëkuptojnë se si funksionon kjo.Shkathtësitë e arsyetimit u mundësojnë fëmijëve të krijojnë mendimin e tyre në bazë tëinformatave relevante të cilat i kanë mbledhur.Duke përdorur shkathtësitë e arsyetimit, fëmijët bëhen më të aftë që t’i shprehin me fjalëmendimet dhe mësojnë se si t’ua shpjegojnë të tjerëve mendimet e tyre. Përsëri, është shumëme rëndësi që edhe të rriturit edhe fëmijët më të rritur të modelojnë këtë proces të të menduaritdhe t’i mbështesin shpjegimet. Meqenëse zhvillimi i shkathtësive të arsyetimit është i ndërlidhurngushtë me zhvillimin e shkathtësive gjuhësore dhe të shkathtësive emocionale dhe sociale,të gjitha këto duhet të zhvillohen paralelisht, në mënyrë që fëmijët të mos ndjehen të frustruarpër shkak se nuk mund të shprehen në mënyrë të qartë.Shkathtësitë e vlerësimit u mundësojnë fëmijëve të mendojnë për informatat që i kanë nëdispozicion dhe të vendosin se a pajtohen me to apo jo.Fëmijët, nëpërmjet procesit të vlerësimit, fi llojnë të zhvillojnë kritere për vlerësimin einformacionit dhe analizën e të gjeturave të tyre. Fëmijët përparojnë më tej, duke u bërëtë vetëdijshëm për atë që duan të arrijnë, dhe kjo u ndihmon të kuptojnë që e kanë arriturobjektivin në nivel të kënaqshëm. Edhe këto shkathtësi janë të ndërlidhura me aftësitë sociale,emocionale dhe gjuhësore dhe duhet të modelohen dhe të mbështeten me shumë ndjeshmëri.36

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëShkathtësitë për zgjidhjen e problemeve i bëjnë fëmijët të aftë për të kuptuar që gjëratmund të ndryshojnë dhe se ndryshimet ndikojnë në produktet ose idetë përfundimtare.Duke përdorur shkathtësitë e zgjidhjes së problemeve, fëmijët zhvillojnë aftësinë për tëidentifi kuar një problem si diçka që duhet zgjidhur, e jo si diçka që e tregon dështimin e dikujt.Që të mund ta bëjnë këtë ata duhet të përjetojnë shumë përvoja të zgjidhjes së problemevenëpërmjet lojës së tyre dhe situatave nga jeta e përditshme.Të menduarit kreativ paraqet aftësinë për të përdorur imagjinatën për të zbuluar diçkatë re ose për të nxjerrë ide të reja. Shkathtësitë e të menduarit kreativ ia mundësojnëfëmijës që të kërkojë alternativa dhe të shikojë përtej gjërave që janë të qarta.Duke i inkurajuar të mendojnë në mënyrë kreative, fëmijët e zhvillojnë vetëbesimin për tëprovuar ide dhe metoda të reja dhe për të eksperimentuar pa pasur frikë se e kanë gabimose do të gabojnë. Ata duhet të kuptojnë se të provuarit dhe të gabuarit kanë rëndësi shumëtë madhe në të nxënit, ndërsa të rriturit përreth tyre duhet t’i modelojnë këto shkathtësi dhet’i inkurajojnë fëmijët të mendojnë përsëri, të provojnë përsëri dhe të gjejnë zgjidhje të reja.Nuk ekziston ndonjë rend hierarkik i këtyre gjashtë shkathtësive të të menduarit, por atondërlidhen dhe e plotësojnë njëra-tjetrën. Të gjitha këto shkathtësi duhet nxitur dhe zhvilluarnjëkohësisht në mënyra praktike dhe kuptimplota.Aktivitet plotësuesTë gjitha këto shkathtësi fi llojnë të zhvillohen që nga lindja. Fëmijët vazhdimisht bëjnëpyetje, përpunojnë informacionin që e pranojnë përmes shqisave të tyre dhe marrin vendimenë bazë të përvojës, vlerësimit të situatave varësisht nga niveli i tyre i rehatisë, zgjidhinprobleme për të gjetur kuptim në të gjitha përvojat e ndryshme që përjetojnë dhe bëhenkreativ gjatë hulumtimit të botës përreth tyre dhe gjatë shfaqjes së të kuptuarit të tyre mbibotën përreth.Të nxënit e fëmijëve i bazuar në hulumtim përbëhet nga shkathtësi të ndryshme, prandajatyre u nevojitet të kenë shumë mundësi për t’i zhvilluar dhe për t’i përdorur këto shkathtësigjatë përparimit nëpër vitet parashkollore.Shkathtësitë e hulumtimit nuk duhet mësuar ndaras, por ato duhet integruar në tema dheide interesante dhe në lojën e përditshme të fëmijëve. Për zhvillimin e disa shkathtësive tëcaktuara është e domosdoshme mësimdhënia konkrete (p.sh. përdorimi i zmadhuesit, bërjae pyetjeve, analiza e të dhënave, përdorimi i organizatorëve grafi kë), ndërsa disa shkathtësitë tjera mund të përforcohen ose të ushtrohen nëpërmjet llojeve të ndryshme të aktivitetevedhe hulumtimeve (p.sh. klasifi kimi e kategorizimi).37

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëElementet e procesit tëhulumtimit/zbulimit tëfëmijësAngazhimi fillestar;vërejnë, pyesin veten, luajnëZbulimi;zbulojnë, vrojtojnë, bëjnëpyetje.Hetimi;planifi kojnë, përdorinvrojtimet, refl ektojnë.Komunikimi;shkëmbimi i të gjeturave,diskutimi rreth ideve.Kur fëmijët angazhohennë procesin e hulumtimit,ata:Bëjnë pyetje lidhur meobjektet dhe ngjarjet përrethtyre;Shqyrtojnë objekte dhengjarje përreth tyre dhekonstatojnë rezultate tëzbulimit të tyre;Nxjerrin konkludime dukepërdorur të gjitha shqisatdhe në bazë të tyre bëjnëpyetje;Mbledhin, krahasojnë,rendisin, klasifi kojnë,interpretojnë. përshkruajnëvetitë dhe cilësitë evrojtueshme, vërejnëmodele dhe nxjerrinkonkludime, duke përdorurnjë shumëllojshmëri mjeteshdhe materialesh të thjeshta;Punojnë individualisht dheme të tjerët, shkëmbejnëdhe diskutojnë idetë, dhe idëgjojnë idetë e reja.Kur edukatoretparashkollore e modelojnëose e mbështesinprocesin e hulumtimit,ata:Vrojtojnë dhe dëgjojnë ;Veprojnë si lehtësues tëcilët i orientojnë fëmijët dukeu bërë pyetje të hapura dhekuptimplota;I inkurajojnë fëmijët që tëvrojtojnë dhe fl asin me njëritjetrin dhe me edukatorenparashkollore;Ofrojnë shumëllojshmërimaterialesh dhe mjetesh,dhe i vëzhgojnë fëmijët dheu bëjnë pyetje në mënyrëstrategjike për të sqaruardhe zgjeruar ose për tëzbuluar të menduarit efëmijëve;Modelojnë se si duhetplanifi kuar, vrojtuar dherefl ektuar;I dëgjojnë fëmijët për t’undihmuar të gjejnë lidhjetmidis njohurive paraprakedhe zbulimeve të reja ;U tregojnë fëmijëve se siduhet t’i shkëmbejnë idetë ereja dhe të diskutojnë rrethtyre.Për më shumë informata shih burimin në vijim:http://www.edu.gov.on.ca/eng/curriculum/elementary/kindercurrb.pdfPyetjet e hapuraKëto janë pyetje për të cilat ka shumë përgjigje, dhe nuk ka vetëm një përgjigje “të saktë”.Me pyetje të hapura fëmijët inkurajohen të mendojnë e jo vetëm të përsërisin një fakt. Atojanë pjesë përbërëse e shkathtësive të të menduarit në procesin e zhvillimit të të menduarit38

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëkreativ, zgjidhjes së problemeve dhe zhvillimit njohës. Pyetjet e hapura u mundësojnëfëmijëve që t’i përdorin njohuritë e tyre për të gjetur një përgjigje e jo të mendojnë për gjetjene përgjigjes së saktë. Me këso pyetje inkurajohet biseda dhe diskutimi, për dallim ngapyetjet e mbyllura të cilat kërkojnë përgjigje me një fjalë. Përgjigja në një pyetje të hapurzbulon njohuritë dhe konceptet e fëmijës dukshëm më shumë sesa një fakt që e ka mësuar.Fëmijët dhe ju e dini se cila është përgjigja e saktë për një pyetje të mbyllur, mirëpo një pyetjee hapur është shumë më intriguese, më motivuese, më sfi duese dhe mundëson më shumëangazhimPër pyetjet e hapura përdoren fjalët si:♦ Pyes veten nëse…?♦ Çfarë do të mund të bënim …?♦ A mund të gjesh ndonjë mënyrë për të …?♦ Çfarë do të ndodhte sikur …?♦ Çfarë mendoni se ka ndodhur …?♦ Çfarë keni vërejtur lidhur me …?♦ Më trego për …?Kur e shtroni një pyetje, ndaluni dhe mendoni:Promovimii të menduarittë fëmijëvenë edukimin ehershëm përfshinfëmijët, kontekstindhe mënyrat nëtë cilat të rriturit undihmojnë fëmijëveta mësojnë tëmenduarit.♦ Pse po e bëj këtë pyetje?A është qëllimi të vërtetojë a e ka mbajtur mend një fakt fëmija, apo ta inkurajojë që të përdorënjohuritë e tij/saj paraprake për të zhvilluar të menduarit e tij/saj?Aktivitet plotësuesCilësia e pyetjeve që i përdorni me fëmijët është e rëndësishme, prandaj përpiquni të zhvillonipraktikën e të pyeturit, për shembull:• Genta, pse e ke ngjyrosur shtëpinë me ngjyrë portokalli?• Shikojini të gjitha kulmet në lagjen tuaj! Çfarë kulmesh të ndryshme mund të shihni?• Përkuleni kokën dhe mbyllini sytë! Dëgjoni me kujdes! A mund ta dëgjoni makinën përkositjen e barit nga jashtë? A mund ta dëgjoni ujin duke pikuar në lavaman? Çfarë tjetërdëgjoni?• Alban, sot paske veshur një bluzë shumë të bukur. Paska fjalë të shkruara në të. A e dise çfarë shkruan aty?Shikojeni shenjën mbi derë! Në të shkruan: “Dalje” Çfarë mendoni ju, çka do të thotë ajofjalë?Për më shumë informata shih burimin e shkëlqyeshëm në vijim:http://www2.ed.gov/print/teachers/how/early/teachingouryoungest/page.html39

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëLlojet e rezultateve të të nxënitKëto ndahen në tri grupe:♦ Përvetësimi dhe të nxënit e shkathtësive, procedurave dhe njohurive, zhvillimi dhepërvetësimi i koncepteve;♦ Arsyetimi, përpunimi i informacionit dhe të menduarit kreativ;♦ Ndërtimi i njohurive, të kuptuarit e konceptimeve të gabuara, zgjidhja e problemeve dhezhvillimi i ndjeshmërisë.Rezultatet e të nxënit në këtë fazë duhet të bazohen në parimet vijuese, që mbështesin fëmijët:♦ Fëmijë unik – çdo fëmijë është i aftë për të nxënë që nga lindja dhe mund të jetë i zgjuar,i aftë, të ketë vetëbesim dhe vetë-siguri.♦ Marrëdhënie pozitive – fëmijët mësojnë të jenë të fortë dhe të pavarur nga marrëdhëniae sigurt dhe plotë dashuri me prindërit ose me kujdestarët.♦ Mjediset përkrahëse – mjedisi ka rol të rëndësishëm në përkrahjen dhe zgjerimin ezhvillimit dhe të të nxënit të fëmijëve.♦ Të nxënët dhe zhvillimi – fëmijët zhvillohen dhe mësojnë në mënyra të ndryshme dheme ritme të ndryshme dhe të gjitha fushat e të nxënit dhe të zhvillimit janë njësoj tërëndësishme dhe të ndërlidhura.Aktivitet plotësuesDiskutoni me kolegët tuaj rreth metodologjive/qasjeve që janë shtjelluar në këtë pjesë! Simund t’i zbatoni këto metodologji, t’i zhvilloni shkathtësitë tuaja dhe ta përmirësoni praktikëntuaj për t’i ndihmuar secilit fëmijë të ketë rezultate më të mira. Përshkruani se si i ndanipraktikat më të mira me edukatoret parashkollore nëpërmjet rrjetëzimit në nivel lokal, tëregjioneve dhe të vendit!Një vërejtje e fundit lidhur me planifikimin dhe gjithëpërfshirjenPlanifi kimin duhet bërë për kujdesin dhe kërkesat mësimore individuale të secilit fëmijë.Planifi kimi duhet të përqendrohet në eliminimin ose në përpjekjet për të përmirësuar arritjete pamjaftueshme, ose në tejkalimin e pengesave aty ku ekzistojnë. Përveç kësaj, ju duhet t’iidentifi koni dhe të reagoni që në fi llim ndaj nevojave të cilat do të mund të shkaktonin zhvillimine vështirësive në të nxënë. Për fëmijët me dhunti dhe të talentuar duhet të ketë sfi da tëpërshtatshme.1. Tabela e zhvillimit të fëmijës2. Koha në rreth3. Fusha emocionale (shembull i aktivitetit)4. Fusha psiko-lëvizore (shembull i aktivitetit)Për më shumë informata për pjesën 3,shih më poshtë pjesën e burimeve!40

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëBurimet për pjesën 3BURIMI 1: Zhvillimi i fëmijës (marrë nga Standardet e Zhvillimit dhe të Mësuarit nëFëmijërinë e Hershme 0-6 vjeç / të Kosovës/)Shëndeti fizik dhe zhvillimi lëvizorDeri në 6muaj6 deri në 18muaj18 deri në 24muaj2 deri në 3vjeç3 deri në 4 vjeç 4 deri në 5vjeçFëmija lëvizkokën nganjë anënë tjetrënkur është ishtrirë nëbark.Rrotullohetnë të dydrejtimet pandihmë.Ecën nëpërdhomë pandihmë.Fëmijandalet mekërkesë nganjë i rritur,në situata tërrezikshme.Vrapon melehtësi dhei tejkalonobjektet që ika në rrugë.Fëmija hipëndhe zbretshkallët dukeqëndruar metë dy këmbëtnë një shkallë.Fëmijavrapondukendërruardrejtimindheshpejtësinëe lëvizjes.Ulet nëkarrige(ulëse) dhengritet melehtësi.Në pozitënulur dhe pa urrëzuar, fëmija esjell topin rrethvetes.Ulet dhe ngrihet(cuc) mbi gjunjëte tij/saj, duke embajtur trupindrejt.Mbërthenapo zbërthenkopsat, pullatapo zinxhirine veshjeve(palltos) të tij/saj.Fëmija i lëvizpedalet ebiçikletësnë drejtim tëkundërt.Zhvillimi i gjuhës dhe komunikimitDeri në 6muaj6 deri në18 muaj18 deri në 24muaj2 deri në 3vjeç3 deri në 4 vjeç 4 deri në 5vjeçFëmijalëshon tinguj(zëra) gjatëaktivitetitditor.Fëmijafokusonvështriminnë njëpikturë apofi gurë tëvarur në mur,fotografi , etj.Fëmijashqiptonrrokjet babama-madisa herë.Fëmijatregonme gishtfotografi tëndryshmeqë ipëlqejnëçdo herëqë ne epyesim.Dëgjon kuri fl itet, osebisedat e tëtjerëve.Fëmijapërdor fjali tëthjeshta.Fëmijamund tëpërdorë fjalimohuese,p.sh: jogjumi.Fëmijatregon nëlibër se kuështë teksti,e ku ështëfotografia.Fëmija mundt’i përshkruajëaktivitetetshtëpiake.Fëmijabashkëbisedonme moshatarëte vet gjatë lojës.Fëmijakëndon njëkëngë metekstin qëbën vetë.Fëmija përdorintonaciontë ndryshëmzëri, kurtregon. diçka.41

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëZhvillimi social dhe emocionalDeri në 6muaj6 deri në18 muaj18 deri në 24muaj2 deri në 3vjeç3 deri në 4 vjeç 4 deri në 5vjeçFëmija fi llontë njohë dhetë kërkojëpersonate afërt, sibabanënënën.Fëmija luanme duart eveta.Fëmijandërvepronme fëmijëduke iofruarlodrën e tij/saj.Fëmijareagonndajimazhit tëtij/saj nëpasqyrë.I pëlqen tëluajë role.Ende nukkuptonndarjen elodrave apo tëvëmendjes.Fëmijapërdor mëshpeshfjalët “ështëimja” përlodrat,veshjet.Kërkonpërfshirjene të rriturvenë lojën etij/saj.Fëmija fi llon tëbashkëpunojë,jep dhe merrsendet.Fëmija paraqetvetveten përmeslojës në roledhe situata tëndryshme (unëjam mësuesi,mjeku, prindietj.).Bashkëpunonme të rrituritnë zgjidhjen eproblemeve.Fëmija fi llontë bëjëveprime nëmënyrë tëpavarur.Zhvillimi njohës dhe njohuritë e përgjithshmeDeri në 6muaj6 deri në18 muaj18 deri në 24muaj2 deri në 3vjeç3 deri në 4 vjeç 4 deri në 5vjeçFëmija vërendhe shtrinduart nëdrejtim tëobjekteve.Fëmijamund tëtregojë megishtërinjsa vjeçështë.Nëse ikërkohet,fëmija mundtë emërojëndonjë kafshëapo bimë.Fëmijamund tëpërshkruajëshkurt se sijeton dherritet bota egjallë.Fëmija mundtë përshkruajëvetitë ematerialeve tëndryshme; guriështë i fortë, ujiështë i lagët etj.Përpiqet tëjetë i pari, idyti, i treti,etj. gjatëlojës dheaktiviteteveditore.Fëmijareagon ndajrrezeve tëdiellit dhenë zhurmatqë krijohennga shiu,bubullima,era etj.Fëmijafi llon tëimitojëkafshët.Fëmijavëzhgon dhemanipulonme objekte tëndryshme nëpërpjekje përtë gjetur tëpërbashkëtatdhendryshimetmidis tyre.Fëmijamundt’i thotëtë gjithangjyrat, pornganjëherëi ngatërrontë katërtëndhejeshilen.Fëmija epërshkruannjë anëtar tëfamiljes sëngushtë dherrethin e tij (p.sh.Beni është vëllaiim).Fillon tëshpjegojëgjërat dhefenomenetrreth tij.42

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëZhvillimi i qasjes ndaj të mësuaritDeri në 6muaj6 deri në 18muaj18 deri në 24muaj2 deri në 3vjeç3 deri në 4 vjeç 4 deri në 5vjeçFëmija tunddisa herënjë lodër mezhurmë përta dëgjuartingullin.Fëmijabuzëqeshapo lëviz kuri afrohet njëperson i afërt.Shfaqinteres përobjektet ereja që janëafër tij/saj,por edhe nëambientin etij/saj.Fëmijapërdor lodratnë mënyratë ndryshmeduke ikombinuarato nëmënyrëkreative(krijuese).Fëmija fi llontë dallojë qënjë veprimi caktuarshkakton njërezultat (p.sh.kur vendosetpjata nëtavolinë ështëkoha për tëngrënë etj.).Fëmijapërpiqet vetëtë zgjidhë njësituate.Fillon fi llontë kërkojëndihmëpasi të ketëprovuarpër një-dyminuta tëbashkojëpjesët e njëenigme.Fëmija jepide përaktivitetet qëdëshiron tëbëjë.Fëmija krijonlojëra të rejadhe aktivitete tëndryshme.Fëmija mendonme zë të lartëdhe fl et gjatëangazhimeve nëlojë.Fëmijapraktikonimagjinatënnë lojë dhekombinon,përzienaktivitetetdhe lodratnë shumëmënyra.Fëmija pyetrreth ngjarjevedhe ndodhiveqë janë të rejapër të.BURIMI 2: Koha në rrethFëmijët i rregullojnë karriget dhe ulen përballë njëri-tjetrit duke krijuar një rreth. Në këtë mënyrë,mund ta shikojnë njëri-tjetrin në sy gjatë gjithë kohës. Me aktivitete bashkëpunimi dhe diskutimegjatë kohës në rreth të gjithë fëmijët kanë mundësi të kontribuojnë dhe të ndjehen të vlefshëm.Koha në rreth paraqet një mënyrë shumë efektive për përfshirjen e fëmijëve në të nxënitbashkëpunues, posaçërisht kur punohen tema komplekse. Më shumë informata për kohën nërreth mund të gjeni në internet në linkun www.circletime.co.ukTakimi i përbashkët në rreth konsiderohet si koha në të cilën fëmijët, të ulur në rreth, shkëmbejnëme njëri – tjetrin gjithçka që ngacmon interesin apo kuriozitetin e tyre, idetë që kanë apoçdo gjë tjetër që ju duket e rëndësishme. Takimet e përbashkëta në rreth kanë disa rregulla tëcilat fëmijët i dinë dhe përpiqen t’i respektojnë. Këto rregulla janë: të fl asim me radhë, të mosgjykojmë njëri-tjetrin, të dëgjojmë me kujdes, të themi atë që dimë dhe duam, të respektojmëmendimin e secilit, të mos fyejmë askënd, të përpiqemi të arsyetojmë mendimin personal.Shembulli 1: Pasi edukatorja ka zhvilluar një aktivitet të vogël gjimnastikor, të cilin e ka shoqëruarme muzikë dhe gjatë të cilit të gjithë fëmijët kanë bërë lëvizje të ndryshme sipas ritmittë muzikës, ajo i fton ata të marrin karriget e tyre të vogla dhe të ulen përballë njëri – tjetri dukekrijuar një rreth. Fëmijët rehatohen dhe edukatorja fi llon të pyesë për stinën në të cilën jemi,për muajin, javën, ditën dhe datën e sotme. Ajo po ashtu pyet si është koha sot, si ka ndryshuarkoha nga dje, po fëmijët a e kanë ndjerë këtë ndryshim të kohës, si e kanë ndjerë, çfarëkanë bërë fëmijët më ndryshe sot e me siguri edhe disa pyetje të tjera. Sigurisht që për këto dotë presë përgjigjet e fëmijëve. Edukatorja sot ka sjellë me vete edhe një lodër rike-take, të cilënja ofron të parit fëmijës që dëshiron të thotë përgjigjen e parë, pastaj ai fëmijë ja kalon rike-43

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëtaken fëmijës tjetër e kështu deri sa të jenë dhënë përgjigje nga fëmijët (edukatorja kujdesetqë të rike-takja të mos shkojë dy-tre herë tek i njëjti fëmijë). Kur rike-takja vjen tek edukatorja,ajo dëshiron të dijë se mos ndonjëri nga fëmijët ka ndonjë pyetje apo diçka tjetër për të thënëapo për të shtuar. Dhe sigurisht që fëmijët kanë shumë për të thënë…Rroni tregoi që në shtëpinë e tij kishte ardhur mysafi r Endriti, një fëmijë që kishte një karrocëme rrota dhe që ai ecte me të. Rroni pyeti se a mund ta ftonte Endritin që të vinte në kopshtine tyre një ditë, sepse ai kishte shumë dëshirë ta ftonte ? Edukatorja hodhi vështrimin ngafëmijët e tjerë dhe pa që të gjithë ata kishin ngritur dorën lart, pra të gjithë dëshironin që Endrititë vinte për vizitë në kopshtin e tyre. Rroni premtoi që do ta ftonte Endritin, ndërsa edukatorjakërkoi vëmendjen e fëmijëve dhe fi lloi t’u lexojë atyre një tregim të bukur të titulluar Lepuricubel. Pas çdo paragrafi që lexonte, edukatorja kërkonte mendimin e fëmijëve për pjesën elexuar, ju bënte atyre pyetje për mënyrën e veprimit të personazheve dhe kërkonte të dinte ado të silleshin ata ndryshe dhe pse, po ashtu i pyeste se si mendonin ata që do të vazhdontetregimi? Dhe fëmijët, njëri pas tjetrit, thoshin mendimin e tyre, herë duke qenë dakord e herëduke kundërshtuar atë që kishte thënë tjetri, duke dhënë secili mendimin e tij për mënyrën sesi do të vepronin dhe duke dhënë secili versionin e tij/saj se si do të vazhdojë tregimi. Më pas,edukatorja lexon pjesën tjetër të tregimit dhe prêt reagimet e fëmijëve; disa gëzohen e përplasinduart sepse e kanë gjetur tamam si në libër e disa ngrenë duart lart, sepse duan të thonësërish pse e kanë thënë ndryshe. Edukatorja kërkon nga të gjithë fëmijët të japin mendimine tyre edhe për vazhdimin ndryshe të tregimit. Për pak çaste, ata ndalen e mendohen e mëpas sërish debatojnë. Pasi dëgjon me kujdes fëmijët, edukatorja jep mendimin e saj për vazhdiminndryshe dhe përpiqet të japë mesazhin që mund të ketë më tepër se një zgjidhje osepërfundim. Kështu vazhdon i tërë tregimi. Në fund, edukatorja kërkon nga fëmijët që të thonëme fjalët e tyre cili është mesazhi i tregimit. Ajo gjithashtu i inkurajon fëmijët që të bëjnë njëdramatizim të vogël për tregimin, të vizatojnë historinë që dëgjuan, ta punojnë me plastelinëidenë e tregimit apo edhe të rikrijojnë tregimin në një hamer. Fëmijët angazhohen në punën epavarur, secili duke gjetur veten në grupin ku mundet të punojë më mirë. Edukatorja vëzhgon,ndihmon, plotëson, qartëson, ngjyros nga pak duke u siguruar që fëmijët janë të gjithë të angazhuardhe që secili po shpreh vetveten.BURIMI 3: Fusha EmocionaleFusha emocionale (Krathwohl, Bloom, Masia, 1973) nënkupton mënyrat në të cilat nepërballemi emocionalisht me gjërat e ato janë: ndjenjat, vlerat, vlerësimi,entuziazmi, motivimidhe qëndrimet. Sikur edhe objektivat njohëse, edhe objektivat emocionale mund të klasifi kohennë një hierarki:Pranoj nënkupton ndjeshmërinë e fëmijës ndaj ekzistencës së një stimuli – vetëdijesimi,gatishmëria për të pranuar, ose vëmendja e zgjedhur. Foljet që mund të përdoren janë: ndjej,parandiej, kap, përjetoj, ndjek, dëgjoj, vërej, vijoj, perceptoj, shkëmbej, identifi koj, lokalizoj,emëroj, tregoj, zgjedh, ulem etj.Përgjigjem nënkupton vëmendjen aktive të fëmijës ndaj stimulit dhe motivimin e tij/saj për tëmësuar – pranim i heshtur, përgjigje e vullnetshme, ose ndjenja të kënaqësisë. Foljet, që mundtë përdoren, janë: përshtatem, lejoj, bashkëpunoj, kontribuoj, kënaq, pajtohem, diskutoj, ndjek,përgjigjem, ndihmoj, asistoj, përpiloj, përshëndes, emërtoj, kryej, ushtroj, paraqes etj.44

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëVlerësoj nënkupton bindjet dhe qëndrimet e fëmijës për vlerat – pranim, preferencë osezotim. Pranim, preferencë ose zotim ndaj një vlere. Foljet, që mund të përdoren, janë: besoj,arsyetoj, respektoj, gjurmoj, bind, kërkoj, organizoj, shpreh, preferoj, zgjedh, kryej, demonstroj,diferencoj, shpjegoj, formoj, inicioj, ftoj, marr pjesë, arsyetoj, propozoj etj.Organizoj nënkupton brendësimin e vlerave dhe bindjeve nga ana e fëmijës, duke përfshirë(1) konceptualizimin e vlerave dhe (2) organizimin e një sistemi vlerash. Gjatë brendësimittë vlerave ose bindjeve, fëmija i organizon ato sipas prioritetit. Foljet që mund të përdorenjanë: shqyrtoj, sqaroj, sistematizoj, krijoj, integroj, vendos, krahasoj, përzgjedh, i përmbahem,ndryshoj, aranzhoj, kombinoj, plotësoj, argumentoj, shpjegoj, formuloj, modifi koj, urdhëroj,organizoj, përgatis, ndërlidh etj.Karakterizoj nënkupton brendësimin e nivelit më të lartë nga ana e fëmijës dhe ka të bëjë mesjelljen që pasqyron (1) një grup të përgjithësuar vlerash dhe (2) karakterizimin ose fi lozofi nëmbi jetën. Në këtë nivel, fëmija është i aftë të zbatojë vlerat ose bindjet e veta dhe të veprojënë bazë të tyre. Foljet, që mund të përdoren, janë: brendësoj, rishikoj, nxjerr përfundim, drejtoj,zgjidh, gjykoj, tregoj, veproj, diskriminoj, shfaq, ndikoj, kryej, ushtroj propozoj, kualifi koj, vë nëpyetje, rishikoj, shërbej, zgjidh, verifi koj etj.Model i një aktiviteti me fokus në fushën emocionale.Duke u mbështetur në planin mujor, aktiviteti i sotëm titullohet:Të respektojmë më të moshuarit.Rezultatet e të nxënitFëmijët do të jenë në gjendje:- të diskutojnë me njëri-tjetrin mënyrat e ndryshme të sjelljes ndaj më të moshuarve që do tishohin në fi lmim,- të ndjekin udhëzimet e dhëna kur t’ju kërkohet,-të shfaqin sjelljen e tyre në dramatizimin që do të zhvillojnë.Mjetet e nevojshme: TV kasetë, DVD, veshje të ndryshme për të moshuar, një bastun.Organizimi i aktivitetitEdukatorja zë vend midis fëmijëve dhe fi llon t’ju tregojë që dje ka qenë në vizitë tek gjyshërite saj dhe se sa mirë kishte kaluar kohën duke kujtuar shumë gjëra të bukura që bënte saherë shkonte tek ata si e vogël. Më pas ajo i fton fëmijët të tregojnë se kur kanë qenë herëne fundit në vizitë tek gjyshërit e tyre, apo tek të afërm të tjerë të moshuar dhe çfarë mbajnëmend nga ajo vizitë. Pasi ju jep kohë disa fëmijëve të tregojnë, ajo i fton të gjithë ata të shohinsë bashku një fi lm vizatimor në të cilin tregohej për një djalë të vogël dhe fqinjën e tij tëmoshuar. Fëmijët ulen përballë televizorit dhe në qetësi e të përqendruar shohin fi lmin.45

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëMë pas edukatorja kërkon nga fëmijët që të tregojnë disa nga sjelljet që ata i panë në fi lmdhe mundohet që t’ua japë fjalën fëmijëve që nuk kanë folur ende. Pasi merr mendimet etyre, ajo pyet se a panë në fi lm ndonjë sjellje që ata e bëjnë me gjyshërit e tyre apo me njerëztë tjerë të moshuar? Fëmijët sërish përpiqen të përgjigjen e të sjellin shembuj nga jeta e tyrepër mënyrat se si ata ose të afërmit e tyre sillen me më të moshuarit. Disa nga shembujt esjellë diskutohen edhe nga fëmijët e tjerë dhe sigurisht që edukatorja stimulon edhe arsyetimine shembujve. Më pas ajo propozon që të bëjnë një dramatizim si në fi lmin që panë.Dikush u bë gjysh, dikush gjyshe, dikush nëna, dikush babai, dikush u bë fqinja e moshuar,dikush u bë shitësi i dyqanit, dikush u bë vajza e familjes e dikush djali.........(edukatorjapërpiqet që të përfshijë fëmijët e paangazhuar deri tani). Fëmijët e tjerë krijuan një rrethdhe po prisnin shfaqjen e shokëve dhe shoqeve të tyre. Pasi vishen me rrobat që i ka sjellëedukatorja, fëmijët performojnë situatën e ngjashme si në fi lm. Fëmijëve përreth u pëlqeushumë shfaqja e shokëve dhe shoqeve të tyre. Më pas edukatorja i fton sërish rreth saj dhekërkon mendimin e secilit për sjelljen që duhet të kemi me të moshuarit, duke u siguruar qëtë shprehin lirshëm mendimin e tyre.BURIMI 4: Fusha psiko-lëvizoreFusha psiko-lëvizore (Simpson, 1972) përfshin lëvizjen fi zike, koordinimin dhe përdorimin efushave të shkathtësive lëvizore. Për zhvillimin e kësaj fushe janë të nevojshme ushtrimetdhe ajo matet në aspektin e shpejtësisë, saktësisë, distancës, procedurave dhe teknikave tëkryerjes së lëvizjeve. Në vijim janë dhënë shtatë kategoritë kryesore, nga më e thjeshta deri tekategoria më komplekse:Perceptimi: Aftësia për ta drejtuar veprimtarinë lëvizore në bazë të ndjesisë. Kjo fi llon mestimulimin ndijor, vazhdon me përzgjedhjen e sinjaleve dhe përfundon me përkthimin. Foljet qëmund të përdoren janë: zgjedh, përshkruaj, zbuloj, diferencoj, veçoj, identifi koj, izoloj, ndërlidh,përzgjedh etj.Prirja: Gatishmëria për të vepruar. Përfshin gjendjet mendore, fi zike dhe emocionale. Këtotri gjendje paraqesin prirjet të cilat paracaktojnë reagimin e një personi ndaj situatave tëndryshme (nganjëherë quhen prirje). Foljet që mund të përdoren janë: fi lloj, shfaq, shpjegoj,lëviz, vazhdoj, reagoj, tregoj, shpreh, paraqitem vullnetar etj.Përgjigje e udhëzuar: Fazat e hershme të të mësuarit të një shkathtësie komplekse qëpërfshinë imitimin dhe të provuarit dhe të bërit gabim. Cilësia e kryerjes së veprimit arrihetme përsëritje. Foljet që mund të përdoren janë: kopjoj, gjurmoj, përcjellë, reagoj, riprodhoj,përgjigjem, etj.Mekanizmi: Kjo është faza e mesme e të mësuarit të një shkathtësie komplekse. Reagimete mësuara janë bërë shprehi dhe lëvizjet mund të kryhen me vetëbesim dhe zotësi. Foljet qëmund të përdoren janë: montoj/bashkoj, kalibroj, ndërtoj, çmontoj, tregoj, montoj, riparoj, bluaj,ngroh, manipuloj, bëj matje, ndreq, përziej, organizoj, skicoj.Përgjigje komplekse e hapur: Kryerja me shkathtësi e veprimeve lëvizore që përfshijnë lëvizjekomplekse. Saktësia identifi kohet me performancë të shpejtë, të saktë, dhe të koordinuarmirë, me minimumin e energjisë. Kjo kategori përfshin kryerjen e lëvizjeve pa hezitim dheperformancën automatike. Për shembull, lojtarët shpesh herë, sapo të kenë goditur topin,lëshojnë tinguj të kënaqësisë apo të sharjes, sepse nga veprimi i tyre mund të parandiejnërezultatin. Foljet që mund të përdoren janë: montoj/bashkoj, ndërtoj, kalibroj, ndërtoj, çmontoj,tregoj, lidh/fi ksoj, riparoj, bluaj, ngroh, manipuloj, bëj matje, ndreq, përziej, organizoj, skicoj(Vërejtje: foljet janë të njëjta sikur për kategorinë e mekanizmit, por përcillen me ndajfolje ose46

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëmbiemra që tregojnë se veprimi është më i shpejtë, më i mirë, më i saktë, etj.).Përshtatja: Shkathtësitë janë të zhvilluara mirë dhe individi mund t’i modifi kojë lëvizjet për t’iupërshtatur kërkesës specifi ke. Foljet që mund të përdoren janë: përshtat, ndryshoj, shndërroj,rirregulloj, riorganizoj, rishqyrtoj, ndërroj etj.Krijimi: Krijimi i modeleve të reja të lëvizjes për t’iu përshtatur një situate apo problemi specifi k.Në rezultatet e të nxënit theksohen kreativiteti i bazuar në shkathtësitë e zhvilluara në niveltë lartë. Foljet që mund të përdoren janë: aranzhoj, ndërtoj, kombinoj, sajoj, formoj, krijoj,konstruktoj, inicioj, bëj, krijoj etj.Shembuj të modeleve të aktiviteteve të përqendruara të fëmijës në fushën psiko-lëvizore:- Vlerëson dhe parashikon se ku do të bjerë topi, pasi është gjuajtur, dhe lëviz drejt vendit tësaktë për ta kapur topin.- I di hapat përkatës të një procesi të prodhimit të diçkaje dhe vepron në bazë të tyre.- I ndjek udhëzimet për të ndërtuar një model.- Përdor kompjuterin.- Tregon aftësi gjatë luajtjes së pianos apo ndonjë vegle tjetër muzikore.- Reagon në mënyrë efektive ndaj përvojave të papritura.- Ua përshtat udhëzimet nevojave të atyre që janë duke mësuar.- Krijon një rutinë të re të gjimnastikës.47

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasë48

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëPjesa 4Shembuj të aktiviteteve dhe strategjitë përzhvillimin e tyreNë këtë pjesë do të mësoni për procesin e hartimit të planeve të aktiviteteve në pajtim meKornizën e Kurrikulës së Kosovës dhe Kurrikulën Bërthamë të Kosovës. Do t’i mësoni pjesëtqë përbëjnë rezultatin e të nxënit dhe do të mësoni si ta zgjidhni një aktivitet të përshtatshëm tëtë nxënit, duke u bazuar në proceset njohëse, që janë pjesë e pjesës të tretë mbi shfrytëzimine taksonomisë së Blumit (Bloom, 2001). Do të mësoni si ta përqendroni mësimdhënien/zhvillimin e aktiviteteve në zhvillimin e kompetencave. Krejt në fund, kjo pjesë ju ofron shembujsi ta arrini këtë.Për çka bëhet fjalë në këtë pjesë?Kjo pjesë përqendrohet në planifi kimin e aktiviteteve. Këtu do të gjeni:• informata të mëtejshme për fushat e kurrikulës; rezultatet e të nxënit eaktivitetet mësimore (të diskutuara në pjesën e tretë) dhe kompetencat(të trajtuara në pjesën e pestë - Vlerësimi);• modele praktike që mund t’i përdorni për planifikimin e aktiviteteve;• dokumente burimore që do t’ju ndihmojnë të hartoni plane aktiviteteshme përqendrim më të madh në fëmijën;• shembuj të planeve të aktiviteteve të përshtatura nga edukatoretparashkollore të Kosovës,• pyetje për refl ektim e planifi kim dhe të nxënit e vazhdueshëm.Fushat kurrikulareCaktimi i qëllimeve të të nxënitNë Kornizën e Kurrikulës së Kosovës qëllimet e të nxënit paraqesin synimin e të nxënitparashkollor.Rëndësia e të nxënit nëpërmjet veprimit, lojës dhe zgjidhjes së problemeve/të menduaritkritik paraqet themelin e realizimit të edukimit parashkollor dhe për to kemi folur në pjesën 3të këtij udhëzuesi.49

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëPlanifikimi i të nxënitEdukatoret parashkollore gjithmonë duhet të sigurohen që janë duke e zhvilluar të nxënit. Kjomund të bëhet përmes një plani afatgjatë, afatmesëm ose afatshkurtër, ose përmes planevetematike, ku shembuj për këto mund të gjeni në fund të kësaj pjese dhe në pjesën e burimeve.Ju duhet të merrni parasysh pesë qëllime kryesore për këtë fazë të edukimit. Me këtënënkuptojmë synimin e të nxënit në nivelin parashkollor në kuadër të Kornizës së Kurrikulëssë Kosovës. Ato mund të përshkruhen si:♦ zhvillim personal, social, emocional dhe fi zik,♦ zhvillim i komunikimit, gjuhës dhe shkrim-leximit, zhvillim artistik dhe kreativ,♦ zgjidhje e problemeve; të arsyetuarit dhe shkathtësitë numerike.♦ njohuri mbi botën rreth tyre dhe të kuptuarit e saj,♦ zhvillim i stileve të ndryshme të të nxënit dhe i shkathtësive të kërkimit.Ju duhet të siguroheni që të zhvilloni në grupin tuaj aktivitete specifi ke me të cilat mbështetenkëto qëllime, të refl ektoni mbi suksesin e aktiviteteve dhe të përpiqeni të zhvilloni mënyra tëreja për interpretimin e këtyre qëllimeve.Është me rëndësi që edukatoret parashkollore tëbëjnë planifikimin në përputhje me strukturën epërgjithshme të KKK për hartimin e planeve dheprogrameve.Struktura për planifikim përfshin:♦ njohurinë dhe vetëdijesimin lidhur me kurrikulëne përgjithshme për të gjitha grupmoshat efëmijëve, në mënyrë që procesi juaj edukativ tëpërshtatet me kurrikulën e përgjithshme;♦ të kuptuarit më të thellë të kurrikulës përgrupmoshën e fëmijëve tuaj, përfshirë qasjetndaj mësimdhënies/zhvillimit të aktivitetevedhe planifi kimit të aktiviteteve, që mbështesinrezultatet e fëmijëve përmes të nxënit aktiv dheqasjeve të zgjidhjes së problemit;♦ aftësinë për hartimin e planeve të aktiviteteve qëjanë në përputhje me të priturat e KKK dhe tëKBK, që ua mundëson të shihni çka po përpiqenitë arrini dhe çfarë rezultatesh pritni që t’i arrijnëfëmijët drejt kompetencave për gjithë jetën.KKK –Struktura eplanifi kimit tëKurrikulësFusha kurrikulareRezultati esencial i të nxënit(REN) i fushës kurrikulareRezultati esencial i të nxënit(REN) për shkallën e kurrikulësShënim 1: Sipas terminologjisësë tashshme, kjo është lëndapër klasën tuaj, tema ose njësiamësimore nga lënda prej tëcilës e nxjerrni planin tuaj javordhe e hartoni planin ditormësimorShënim 2: Më shumëhollës ofrohen nëtabelën në vijim.50

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëKu jeni tani?Kurrikula 2001 KKK kërkon që ju të filloni të integroni qasje të reja në mësimdhënien/lehtësimin tuaj të përditshëm Duke u përgatitur për kurrikulën e Kosovës(2011), që është duke u hartuar, për të qenë në harmoni me standardet e BashkimitEvropian diagrami i poshtëm ju ndihmon që t’i kuptoni ndryshimet në kurrikulë,duke i krahasuar disa prej shprehjeve dhe emërtimeve në kurrikulën e vitit 2001 dhe atëtë vitit 2011Struktura e gjithëmbarshme e kurrikulësKurrikula e vitit 2001 KKK dhe KBK të vitit 2011KurrikulaParashkollor– klasa 12Kurrikula e përgjithshmeLënda /temaKlasaNjësia /moduliJavoreObjektivat kurrikulare të tënxënit• Mosha /klasa• LëndaFushat kurrikulare të KKK-sëParashkollor – klasa 12• Gjuhët dhe komunikimi• Artet• Matematika• Shkencat natyrore• Shoqëria dhe mjedisi• Shëndeti dhe mirëqenia• Jeta dhe punaRezultatet e të nxënit në kuadër të kurrikulësbërthamë• për shkallët kurrikulare• për fushat e kurrikulësKBK (Kurrikula Bërthamë) dhe programet mësimore tëlëndëveRëndësia e planifikimit të aktivitetevePasja e një plani të mirë të aktiviteteve do t’ju ndihmojë:♦ të siguroni ndërlidhjen e aktiviteteve tuaja me qëllimet, kompetencat dhe rezultatet e tënxënit gjatë gjithë jetës, të paraqitura në KKK,Më shumë informata lidhur me këtë mund të gjeni duke e lexuar Të mësuarit dhe Arritjet për Shekullin 21; Mënyra eKosovës për të ecur përpara e cila është një udhëzues për Kornizën e Kurrikulës të Kosovës.Mund ta shkarkoni nga www.masht-gov.net ose mund të shikoni Kapitullin e Burimeve të këtij udhëzuesi për të parëmë shumë për Shtatë Fushat e Kurrikulës të KKK51

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasë♦ ta përmirësoni të nxënit dhe kompetencat e fëmijëve çdo ditë,♦ ta përmirësoni sjelljen e fëmijëve dhe menaxhimin e grupit.Plani kurrikular për mësimdhënien tuajKurrikula e vitit 2001KKK dhe Kurrikula Bërthamë e vitit2011Llojet e planifikimit tëaktivitetevePlanet vjetorePlanet mujore të aktivitetevePlanet javore të aktivitetevePlanet e njësive të aktivitetevePlanet e integruara ditorePlanet tematikeKategoritë e planeve të aktiviteteve mund tëpërfshijnë:• temat e aktivitetit ose përqendrimin në kuadër tëkurrikulës për fushën,• burimet (materialet e mjetet) për zhvillimin eaktiviteteve,• shfrytëzimin e TIK-ut,• çështjet/fushat e ndërlidhura,• fjalët kryesore që do t’i kuptojnë fëmijët,• rezultatet/objektivat e aktivitetit dhe kriteret esuksesit,• kriteret e suksesit për vlerësim dhe të të nxënit,• aktivitetin hyrës,• paraqitjen e aktivitetit,• aktivitetet kryesore të ditës,• përfundimet dhe kontrollimin e të nxënit.Rezultatet e të nxënit KompetencatRezultatet e të nxënit dhe kompetencatMbani në mend që roli i juaj është duke lëvizur drejt rolit të lehtësuesit të procesit të të nxënittë fëmijëve dhe, për ta bërë këtë, ju duhet ta zhvendosni planifi kimin e aktivitetit tuaj ngaobjektivat e përqendruara në edukatoren parashkollore drejt rezultateve dhe kompetencave tëpërqendruara në fëmijën.Të menduarit për foljet e veprimit, të cilat mund t’i shfrytëzoni gjatë të shkruarit të rezultatevetë të nxënit, ju ndihmon të kuptoni qëllimin dhe strukturën e rezultateve të të nxënit dhe tëkompetencave.Për formulimin e rezultateve të të nxënit është me rëndësi që të kuptohen nivelet e të nxënit.Foljet që i përdorni varen nga niveli i të nxënit të cilin dëshironi ta arrijnë fëmijët në fund tëaktivitetit drejt zhvillimit të kompetencës që dëshironi ta kenë ata. Merrini parasysh gjithmonëfazat e zhvillimit të fëmijëve.52

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëMënyra e parë e shqyrtimit të objektivave/rezultateve të të nxënitCila është struktura e rezultatit të të nxënit (RN)?Ai i ka katër pjesë kryesore:♦ aktivitetin (A),♦ objektin (O),♦ kushtet (K ),Shihtaksonomitëe të nxënit ,si taksonomiae Bloom-itnë pjesën eburimeve!♦ kërkesat (K).Rezultati i të nxënit duhet së paku të ketë aktivitet (A) dhe objekt (O) dhe sipas nevojës kushtet(K) dhe kërkesat (K).♦ Aktivitetet e rezultateve të të nxënit shprehen me anë të foljeve të përshtatshme qëtregojnë veprim për nivelin e të nxënit. (Shih, në pjesën e burimeve, taksonomitë etë nxënit, siç është taksonomia e Blumit!)♦ Pse foljet që tregojnë veprim? Foljet që tregojnë veprim janë të dallueshme dhe, sirrjedhim, të matshme. Ne nuk mund t’i vrojtojmë proceset intelektuale brenda trurit.Përdorimi i foljeve, që tregojnë veprim, na e bën të mundur matjen e arritjes së rezultatittë të nxënit nga ana e fëmijëve.Këtë mund ta shihni më mirë në shembujt më poshtë:Shembull jo i mirëFëmijët do të jenë në gjendje t’i dinë(aktivitet) stinët (objekt) në mënyrë të saktë(kërkesë)Shembull i mirëFëmijët do të jenë në gjendje t’i thonë(aktivitet) stinët (objekt) në mënyrë të saktë(kërkesë).Vërejtje: Mbani në mend se ne nuk mundtë shohim brenda trurit për të vërejtur nësefëmija di diçka.Fëmijët do të jenë në gjendje t’i dinë(aktivitet) numrat deri në 10 (objekt).Vërejtje: Tani thjeshtë mund të kërkojmënga fëmija t’i thotë stinët dhe mund tëgjykojmë lehtë nëse e ka bërë atë mesaktësi apo jo.Fëmijët do të jenë në gjendje të numërojnë(aktivitet) deri në 10 (objekt) në mënyrë tësaktë (kërkesë).Vërejtje: Aktiviteti i mësipërm nuk ështëi matshëm dhe atij i mungon kushti apokërkesa.Vërejtje: Ne mund ta matim, sepse mund tavëzhgojmë numërimin.53

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëMënyra e dytë për shqyrtimin e objektivave/rezultateve të të nxënitKarakteristikat kryesore të një rezultati të mirë të të nxënit: Pse? Çka? Si?Sa mirë?PSE?: Kompetencë : Rezultati për fëmijët është grumbullimi i rezultateve të të nxënit qëçojnë drejt zhvillimit të kompetencaveÇKA? Fusha e kurrikulës dhe rezultati i të nxënit♦ Çka duhet të bëjë fëmija?o E zgjedhur nga fusha e kurrikulës dhe niveli arsimoro Një sjellje, pra një foljeSI?: Aktivitetet e të nxënit♦ Si do të kryhet kjo?o Kushtet/aktivitetet dhe materialet; jepni diagrame, ilustrime, materiale referuesenga kujtesaSA MIRË?: Rezultati i të nxënit♦ Sa mirë do të kryhet?o Standardet apo niveli i pranueshëm i kryerjes së detyrës; sa shpesh, sa mirë, si dota dimë që është në rregull ose kombinimi i sa dhe sa shpesh?Pikë kritike: Me objektiv duhet të identifikohet një rezultat i të nxënit — Çka duhet të bëjënjë fëmijë? Një objektiv që thotë “fëmija do të mësojë të njohë katrorin, duke e kopjuar mesaktësi atë” nuk i referohet një rezultati të mësimdhënies/zhvillimit të aktivitetit por një aktivitetitë të nxënit.Me rezultatin e të nxënit duhet të theksohet çka duhet të bëjë fëmija, jo si mëson fëmija.Për shembull: “Fëmija do të kopjojë me saktësi katrorin e dhënë”. Dëshmi, që fëmijët ekanë mësuar si është katrori, është fl eta ku tregohet katrori i kopjuarFoljet vepruese dhe nivelet e të nxënit njohës në taksonominë e BlumitZgjedhja juaj e foljeve varetnga niveli i të nxënit të cilin edëshironi për fëmijëtËshtë baras meCila është kompetenca tëcilin keni dëshirë ta mësojëfëmija.Taksonomitë e të nxënit janë të dobishme për t’u përgjigjur në këtë pyetje dhe për të ndihmuarnë zgjedhjen e foljeve që tregojnë veprim kur shkruhen objektivat/rezultatet e të nxënit.54

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëTaksonomia e Blumit i ndan objektivat arsimore në tri“fusha”: kognitive (njohëse), emocionale dhe psikolëvizore(nganjëherë të përshkruara si njohuria/koka,ndjenja /zemra dhe të bërit/duart).Në kuadër të fushave, të nxënit në nivelet e lartavaret nga arritja e njohurive dhe e shkathtësive tëdomosdoshme në nivelet e ulëta.Synim i taksonomisë së Blumit është t’i motivojëedukatoret parashkollore të përqendrohen në të trifushat dhe ta krijojnë një formë më holistike (tërësore)të arsimit.Taksonomia e Blumit paraqet klasifi kimin e të nxënitnë kuadër të arsimit. Konsiderohet se është elementthemeltar dhe themelor në kuadër të komunitetit tëarsimit dhe i ka informuar taksonomitë e tjera lidhurme të nxënit. Taksonominë e Blumit e kanë rishikuarAnderson dhe Krathwohl, ndërsa inteligjencatemocionale i ka paraqitur Gardner.Informata lidhur me taksonomitëe tjera të të nxënit , me fokus nërezultatet dhe kompetencat e tënxënit , mund t’i gjeni në ueb-faqetnë vijim:• Noble, Toni. Integrimi itaksonomisë së rishikuartë Blumit me inteligjencate shumëfishta: Një mjetplanifi kimi për modifi kimin ekurrikulës. Universiteti NacionalKatolik i Australisë• Një listë e linqeve tëtaksonomisë së Blumit dheintegrimi me inteligjencat eshumëfishta të Gardner-it http://bloomstheory.wikispaces.com/Resources+%26+WebsitesFusha njohëseNë këtë fazë do ta shqyrtoni vetëm fushën njohëse në taksonominë e Blumit.Kjo taksonomi e rishikuar e Blumit do t’ju ndihmojë të përmirësoni zhvillimin e aktiviteteve tuajapër të siguruar që:♦ standardet, aktivitetet dhe vlerësimet janë të harmonizuara,♦ aktivitetet janë të pasura me njohuri,♦ mundësitë për mësimdhënie nuk mungojnë.Proceset njohëse përfshijnë këto elemente: (1) të njohurit/kujtoj, (2) të kuptuarit/kuptoj, (3)zbatimin/zbatoj, (4) analizën/analizoj, (5) vlerësimin/vlerësoj dhe (6) sintezën/krijoj.Llojet e njohurive kognitiveNjohuritë faktike janë njohuri që janë themelore për disiplinatspecifi ke. Ky dimension u referohet fakteve themelore, hollësive dheelementeve të cilat duhet t’i dinë ose t’i njohin fëmijët, në mënyrë qëta kuptojnë një disiplinë ose ta zgjidhin një problem në të.Njohuritë konceptuale janë njohuri të klasifi kimeve, parimeve,përgjithësimeve, teorive, modeleve ose strukturave që i përkasin njëfushe të caktuar disiplinore.Njëlistë më tëplotë e foljevetë dobishme dheinformata shtesë lidhurme fushën emocionaledhe fushën psikolëvizoremund t’igjeni në pjesën eburimeve.55

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëNjohuritë procedurale u referohen informatave ose njohurive të cilat u ndihmojnë fëmijëvetë bëjnë diçka specifi ke në një disiplinë dhe fushë të mësimit. Po ashtu, u referohet metodavetë hetimit, shkathtësive shumë specifi ke ose të përcaktuara, teknikave dhe metodologjive tëcaktuara.Njohuritë meta-kognitive nënkuptojnë që fëmija është i vetëdijshëm për njohuritë e veta dhepër proceset e veçanta njohëse. Është njohuri strategjike ose refl ektive lidhur me atë se sitë veprojmë në rastin e zgjidhjes së problemeve, detyrave njohëse, për të përfshirë njohuritëkontekstuale dhe të kushtëzuara dhe njohuritë mbi vetveten.Krahasimi vizual i dy taksonomiveZbatimi i fushës kognitive të Blumit – Të shkruarit e trungjeve për objektiva/rezultatetë të nxënit56

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëMë poshtë janë dhënë disa shembuj (ndërsa më shumë mund të gjeni nëpjesën e burimeve)Të njohurit/kujtojTë kujtuarit nënkupton shfrytëzimin e kujtesës për të prodhuar përkufizime, fakte ose lista, osepër të përsëritur një përmbajtje.Foljet e dobishme Shembuj të pyetjeve Aktivitetet dhe produktet potencialetregojlistojpërshkruajlokalizojgjejthememërojpërsërisriprodhojÇfarë ndodhi pas...?Sa ...?Kush ishte ai që...?A mund ta cekni ...?Përshkruaj çfarë kandodhur në ...?Kush ka folur me...?A mund të tregoni pse...?Gjeni kuptimin e ...?Çka është...?Cila është e saktë, ecila jo...?Përsëritni një tregim që e keni dëgjuar!Bëni një listë të ngjarjeve kryesore!Krijoni një renditje të ngjarjeve!Recitoni një poemë!Bëni një tabelë të fakteve!Përcaktoni prej çfarë materiali është!Vizatoni një kafshë ose një zog!Emëroni fi gurën e dhënë!Të kuptuarit/kuptojNdërtimi i kuptimit nga lloje të ndryshme të funksioneve (qoftë të shkruara ose aktivitete,mesazhe, paraqitje grafike)Foljet e dobishme Shembuj të pyetjeve Aktivitetet dhe produktet potencialeshpjegojinterpretojdiskutojveçojparashikojritheksojpërkthejkrahasojpërshkruajA mund të tregoni mefjalë tuaja...?Çka mendoni se kamundur të ndodhtepastaj....?Kush mendoni se...?Çka ishte idejakryesore...?A mund t’i dalloni...?Çfarë dallimesh kamidis...?A mund të na eshpjegoni me njëshembull mendimintuaj...?Preni ose vizatoni një pikturë për tëilustruar një ngjarje!Ilustroni atë që mendoni se ishte idejakryesore!Krijoni një strip, i cili ilustron ecurinë engjarjeve!Ritregoni rrëfi min me fjalët tuaja!Bëni një vizatim të personazheve që ukanë pëlqyer!Përgatitni një tabelë në të cilën do tëilustroni rrjedhën e ngjarjeve!Krijoni një libër për ngjyrosje!Gjeni pjesët që mungojnë në enigmë!57

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëZbatimi/zbatojKa të bëjë me situata në të cilat materia e mësuar përdoret nëpërmjet produkteve siç janëmodelet, prezantimet, intervistat ose simulimet.Foljet e dobishme Shembuj të pyetjeve Aktivitetet dhe produktet potencialezgjidhtregojpërdorilustrojndërtojkryejklasifi kojzgjedhdemonstrojdramatizojinterpretojluaj rolecaktoj orarA dini ndonjë shembulltjetër ku...?A ka mundur të ndodhtekjo në...?A mund t’i klasifi konisipas karakteristikave siçjanë...?A mund ta zbatonimetodën e përdorur përdisa nga përvojat tuaja...?Çfarë pyetjesh do t’ibënit...?A do të kishin qenë tëdobishme këto informatasikur të kishit...?Krijoni një maket për të ilustruar një ngjarje merëndësi!Krijoni një hartë prej letre ku do të shënoni tëdhënat relevante lidhur me një ngjarje!Krijoni një fl etore shënimesh mbi fushat emësimit!Sillni një koleksion fotografi sh për të ilustruar njëmendim!Krijoni nga argjila modelin e një subjekti ngamësimi!Visheni një kukull me rrobe kombëtare!.Pikturoni një mural duke përdorur materiale tënjëjta!Renditni lodrat sipas madhësisë!Krijoni një lojë enigmatike duke shfrytëzuar idetënga tema mësimit!Interpretoni rolin e personazhit të preferuar nëtregim!Krijoni orarin tuaj ditor!Analiza/analizojZbërthimi i materies ose i koncepteve në pjesë më të vogla, konstatimi se sindërlidhen këto pjesë me njëra-tjetrën ose me një strukturë ose qëllim të përgjithshëmFoljet e dobishme Shembuj të pyetjeve Aktivitetet dhe produktet potencialeanalizojveçojhulumtojkrahasojbëj dallimhetojkategorizojshpjegojndajreklamojdiferencojCilat ngjarje kanë mundur tëndodhnin...?Po të kishte ndodhur..., si dotë kishte përfunduar?Pse ishte kjo e ngjashmeme...?Cilat mendoni se mund tëjenë rezultatet e tjera tëmundshme?Pse ... ndodhën këtondryshime?A mund të krahasoni ...tuajme atë të paraqitur në...?A mund të shpjegoni çfarëduhet të ketë ndodhur kur...?Si është... e ngjashme me...?A mund të bëni dalliminmidis...?Cili ishte momenti më kritik ilojës?Çfarë ishte problemi me...?58Hartoni një plan për të mbledhur informata!Zhvilloni një hulumtim për të mbledhurinformata që mbështesin një pikëpamje!Krijoni një organigram në të cilën do t’iparaqitni fazat kritike!Vizatoni një grafi kon për t’i ilustruarinformatat e zgjedhura!Krijo një lojë me bashkim të pjesëve tëfi gurës (xhigso)!Krijoni një trung familjar në të cilinparaqiten lidhjet familjare!Përgatitni një shfaqe lidhur me përmbajtjene mësimit!Shkruani një biografi me fotografi tëpersonit për të cilin po mësoni!Organizoni një aheng!Shqyrtoni një vepër arti në kuptimin eformës, ngjyrës dhe trajtës!

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëVlerësim/vlerësojSjellja e gjykimeve duke u bazuar në kritere dhe standarde përmes kontrollimit për të vërtetuardhe kundrimi kritik. Kritikat, rekomandimet dhe raportet janë disa nga produktet që mund tëkrijohen për të demonstruar procesin e vlerësimit.Foljet e dobishmeShembuj të pyetjeveAktivitetet dhe produktetpotencialekrijojzbulojkompozojparashikojplanifi kojndërtojhartoj--imagjinojpropozojsajojformulojA mund ta hartoni një... për të...?Pse të mos e kompozoni njëkëngë për....?A mund të parashikoni njëzgjidhje tjetër për....?Çfarë do të ndodhte sikur...?Në sa mënyra tjera mund të...?A mund të sajoni përdorime tëreja për...?A mund të shkruani një recetëtë re për një gjellë të shijshme?A mund ta përgatisni njëpropozim i cili do të...?Projektoni një ndërtesë që ju pëlqen!Krijoni një produkt të ri (çfarëdo që jubie ndërmend)!Përshkruani ndjenjat tuaja lidhurme...!Tregoni një emision televiziv, njëshfaqje, shfaqje me kukulla, këngëose pantomimë lidhur me..!Përgatitni një kopertinë për njëalbum, libër ose revistë përinstitucionin tuaj parashkollor...!Zbuloni një mënyrë për të....!Sinteza/krijojBashkimi i elementeve për të formuar një tërësi koherente ose funksionale. Për të krijuar,fëmijët duhet t’i bashkojnë pjesët në një mënyrë të re ose t’i sintetizojnë pjesët në diçka të redhe të ndryshme, një formë ose produkt i riFoljet e dobishme Shembuj të pyetjeve Aktivitetet dhe produktet potencialegjykojpërzgjedhzgjedhvendosarsyetojdebatojverifi kojargumentojrekomandojvlerësojdiskutojrangojpërcaktojA ka ndonjë zgjidhje më tëmirë për...?A mund ta argumentonimendimin tuaj për...?A mendoni se... është gjë emirë apo e keqe?Si do të merreshit me...?Çfarë ndryshimesh ... do tërekomandonit?A besoni?A jeni person …?Si do të ndjeheni nëse...?Sa efektiv...?Çfarë mendoni për...?Përgatitni një listë kriteresh për tëvlerësuar një shfaqje!Cekni prioritetet dhe rangimet!Zhvilloni një debat rreth një çështjejeme interes të veçantë!Krijoni një libërth lidhur me 3 rregulla tëcilat i konsideroni të rëndësishme!Formoni një panel për të diskutuar rrethpikëpamjeve, p.sh. “Loja jashtë nëoborr”!Jepni këshilla për ndryshimet enevojshme në....!Kompozoni një ritëm ose një tekst të ripër një melodi të njohur!Përgatituni për ta paraqitur pikëpamjentuaj rreth...!Përshtatur nga burimet në internet59

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëMbani në mend !Rezultati i të nxënit, i ndërtuar mirë, i ka këto karakteristika:♦ është specifi k,♦ përcakton çka do të jetë në gjendje të bëjë fëmija pas përvojës së të nxënit,♦ përmban folje konkrete (në nivelin e përshtatshëm të të nxënit) për ta specifi kuaraktivitetin që duhet ta kryejë (dëshmi të dukshme) fëmija për ta treguar aftësinë.ShembujKa shumë lloje të planeve të aktiviteteve dhe shumë modele për shkrimin e planit tëaktiviteteve.Cilido model i planit të aktiviteteve, që do ta përdorni, duhet të përmbajë këto elemente kryesore:♦ Si ndërlidhet përmbajtja e aktivitetit me kurrikulën (PSE? ÇFARË?, lënda/tema/grupmosha);♦ Objektivat/rezultatet e të nxënit të cilat jua mundësojnë juve edhe fëmijëve të dini se ciliështë qëllimi i aktivitetit dhe të vlerësoni përparimin drejt kompetencave(PSE?, ÇFARË? SI?, SA MIRË?)♦ Aktivitetet që do t’i kryejnë fëmijët me fokus në të nxënit aktiv/të menduarit kritik dhezgjidhjen e problemeve(Si?)♦ Mjetet e punës dhe materialet që do t’ju nevojiten – koha dhe materialet (brenda dhejashtë klasës)(Si?)♦ Koha që e keni në dispozicion për aktivitetin, mjetet e punës dhe materialet që do t’junevojiten – koha dhe materialet (brenda dhe jashtë klasës)(SI?)Shembull i modelit të planit të aktiviteteveMë poshtë mund ta gjeni një model për planet e aktiviteteve, ndërsa burimet që mund t’i përdornipër të përgatitur planin e aktivitetit janë: Kurrikula e Kosovës (2001), Korniza e Kurrikulës sëKosovës (2011), Kurrikula e Edukimit Parashkollor (2006), ky Udhëzues për përmirësimin epraktikave në klasë, edukatoret parashkollore të tjera dhe drejtori/ja juaj, aftësimi profesionaldhe trajnimet e tjera i që keni kryer.60

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëPlanet e aktiviteteve në institucionet parashkollore paraqesin bazën ekomponentës edukativo-arsimore të secilit program parashkollor. Planete aktiviteteve, që përmbajnë hollësi specifi ke, e rrisin efektshmërinëe zhvillimit të aktiviteteve në institucionet parashkollore. Një plan iaktiviteteve i shkruar mirë mund të përdoret shumë herë dhe mund tëpërshtatet për grupe të ndryshme të fëmijëve dhe lloje të ndryshme tëdhomave/klasave. Një plan i aktiviteteve për institucionet parashkollore dotë duhej të shkruhej në atë mënyrë që të mund ta përdorë çdo edukatoreparashkollore.Shih pjesëne burimevepër më shumëinformata lidhurme zhvillimin efëmijës !Shembull i modelit të planit të aktivitetitTitulli: Titulli i qartë dhe përshkrues paraqet komponentën e parë të një plani të aktivitetit përinstitucionin parashkollor. Titulli është pjesa e parë që lexohet, prandaj duhet të jetë specifi kdhe i saktë, dhe jo shumë i gjatë.Tema: Tema, që do të shtjellohet, duhet të shënohet diku në fi llim të planit të aktivitetit.Mosha përkatëse për aktivitetin gjithashtu paraqet një komponentë të planit të aktivitetit përnivelin parashkollor.Objektivat: Në këtë pjesë të planit të aktivitetit për institucionin parashkollor përshkruhennë mënyrë specifi ke shkathtësitë në të cilat përqendrohet aktiviteti. Në të duhet të cekenshkathtësitë ose informatat të cilat do t’i mësojnë fëmijët gjatë aktivitetit.Aktiviteti: Përshkruani aktivitetin nëpërmjet të cilit fëmijët do t’i mësojnë shkathtësitë dheinformatat përkatëse! Përshkruani hapat konkret të aktivitetit!Materialet: Shënoni të gjitha materialet e nevojshme për zhvillimin e aktivitetit! Kështu, dotë siguroheni që të gjitha materialet e nevojshme janë të gatshme kur të fi lloni zhvillimin eaktivitetit. Po ashtu, duhet t’i shënoni burimet shtesë për referencë në të ardhmen.Vlerësimi: Në pjesën e fundit të planit të aktivitetit për institucionet parashkollore duhet tëpërshkruhet vlerësimi që bëhet pas aktivitetit. Me këtë vlerësim do të siguroheni që fëmijët ikanë përmbushur objektivat ose i kanë përvetësuar shkathtësitë e përcaktuara.Më shumë informata mund të gjeni në:Preschool Lesson Plan Format | eHow.com http://www.ehow.com/facts_4840119_preschool-lesson-plan-format.html#ixzz1kuL4XtDaNë pjesën 3mund të gjenimë shumëinformata lidhurme rëndësinëe lojës përtë nxënit efëmijëve.Aktivitet plotësuesDiskutoni me edukatoret e tjera parashkollore për atë se sa u përmbahet plani i juaj i aktivitetitmodeleve të dhëna më lart ose planeve mujore dhe javore që mund t’i gjeni në pjesën eburimeve! Bisedoni me ato edukatore parashkollore se si mund ta organizoni aktivitetin përta përshtatur me kohën, grupmoshën dhe materialet që i keni në dispozicion!61

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëStrategjitëStrategjitë e zhvillimit të aktiviteteve:Në klasat për fëmijët e moshës 3-5 vjeç ofrohet një shumëllojshmëri e strategjive të zhvillimittë aktiviteteve, të cilat përfshijnë:1. Lojëra/përvoja të të nxënit të iniciuara nga fëmijët dhe të drejtuara nga të rriturit, ku tërriturit u bashkëngjiten fëmijëve në mënyra të përshtatshme për të zgjeruar zhvillimin eshkathtësive të komunikimit, shkathtësive njohëse, lëvizore e sociale dhe dinë t’i njohin‘çastet për mësimdhënie’.2. Aktivitete në grupe të vogla të iniciuara nga të rriturit, ku fëmijëve u mësohen shkathtësitëdhe konceptet e reja nga kurrikula, nëpërmjet diskutimeve të fokusuara dhe aktivitetevepërcjellëse.3. Aktivitete me tërë grupin, duke përfshirë leximin e dialogëve, tregimin e përrallave,aktivitete kërkimi/hulumtimi dhe të të shprehurit kreativ dhe kohën në rreth, në grupe tëmëdha e të vogla, ku promovohen dhe diskutohen ide të reja.4. Lojëra/të nxënët të drejtuara nga të rriturit: Edukatoret përgatisin një shumëllojshmëripërvojash të të nxënit, prej të cilave fëmijët mund të zgjedhin aktivitete në mënyrë tëpavarur dhe nuk ka nevojë të presin që edukatorja t’ua shpërndajë materialet ose t’uajep udhëzimet.Sa më i vogël të jetë fëmija, aq më shumë kohë duhet ndarë për përvoja loje/të të nxënit tëdrejtuara nga të rriturit, përfshirë edhe periudha të gjata kohore të aktivitetit fi zik jashtë (nëmot të përshtatshëm) ose brenda (përveç kohës së pushimit) (Fein, 1992, Schultz, 1992).Koha e rekomanduar gjatë qëndrimit ditor në institucionin parashkollor është:Fëmijët e grupmoshës 3 vjeçe: 75-85% lojë e udhëzuar, 10-15% në grupe të vogla dhe5-10% aktivitete me tërë grupinFëmijët e grupmoshës 4-5 vjeç: 55-70% lojë e udhëzuar, 25-30% në grupe të vogla dhe5-15% aktivitete me tërë grupinFëmijët e grupmoshës 5-6 vjeç: 40-60% lojë e udhëzuar, 30-40% në grupet e vogla dhe 15-20% aktivitete me tërë grupinPërshtatur nga burimet në internet62

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëTë nxënit i iniciuar nga fëmijët dhe i drejtuar nga edukatorja parashkolloreNë nivelin parashkollor është e domosdoshme një balancë midis aktiviteteve të bazuara nëlojë të nisura nga fëmijët dhe atyre të drejtuara nga të rriturit. Ju duhet t’i shfrytëzoni njohuritëtuaja mbi zhvillimin e fëmijëve për të vendosur këtë balancë.Aktivitet i nisur nga fëmija – kur fëmija angazhohet në një nismë/aktivitet që e ka zgjedhurvetë.Për shembull, një fëmijë mund të zgjedhë të luajë me një makinë zjarrfi këse të punuarnga një kuti kartoni, ku ai është ngasësi, dhe ndoshta pas pak ta lejojë një tjetër fëmijëqë ta zëvendësojë atë si ngasës.Një shembull tjetër: Kur fëmija merr përsipër drejtimin e një aktiviteti dhe e ndërronose e zhvillon drejt një qëllimi tjetër nga ai fi llestar. Për shembull, një fëmijë mund tëvendosë ta derdhë ujin në një gropë për të krijuar një pellg, në vend se t’i ujisë lulet, eqë ka qenë qëllimi i juaj.Aktivitetet e tjera, të nisura nga fëmijët, mund të nxiten kur fëmija sjellë ndonjë përvojë nëklasë, si për shembull, nëse ka udhëtuar me autobus, nëse ka blerë diçka në treg ose nëseka qenë për vizitë në një spital. Kështu mund të paraqitet nevoja për burime të reja, si përshembull tregime dhe vizatime për të mbështetur këtë interesim. Çfarëdo që sjellin fëmijët nëklasë paraqet një shenjë për interesimet aktuale të fëmijëve dhe ju duhet t’i mbështetni ato.Aktivitet plotësuesSa efektshëm planifi koni që t’i përmbushni nevojat e fëmijëve të veçantë, posaçërisht tëatyre që rrezikohen të arrijnë më pak për shkak se janë të strukur ose të nënshtrueshëm?Të nxënit e drejtuar nga edukatorja parashkolloreAktivitetet e drejtuara nga të rriturit mund të jenë me grupe të vogla fëmijësh, ose me çifte oseindividuale. Ju mund të zgjidhni një kohë të caktuar ose një rast për të inkurajuar një aspekt tëcaktuar të të nxënit, ose për të diskutuar rreth një teme të rëndësishme. Ju mund ta paraqisninjë material, shkathtësi apo ide të caktuar. Shpesh herë, kur edukatorja parashkollore e nis njëaktivitet, për shembull kur e demonstron shkathtësinë për të ngjitur me ngjitës një copë letrenë një copë pëlhure, nevoja e fëmijëve për ndihmë nga një i rritur do të zvogëlohet gjatë kohëssepse ata do ta përvetësojnë gradualisht atë shkathtësi.Përveç se do të drejtoni aktivitete dhe do të inkurajoni aktivitete të drejtuara nga fëmijët, juduhet të mbështesni dhe të zgjeroni zhvillimin dhe të nxënit e të gjithë fëmijëve, duke i dëgjuarata në mënyrë aktive dhe duke u angazhuar dhe duke ndërhyrë sipas nevojës.Mos harroni që loja e fëmijëve përbën pjesë të rëndësishme të aktiviteteve, pavarësisht sea niset nga fëmijët apo drejtohet nga edukatorja. Ofrimi i përvojave të planifi kuara mirë dhetë bazuara në lojën spontane të fëmijëve, edhe brenda edhe jashtë, paraqet një mënyrë tërëndësishme në të cilën mund t’u ndihmoni fëmijëve që të përjetojnë të nxënit si kënaqësidhe nxitje. Fëmijët gjatë lojës sillen në mënyra në ndryshme: nganjëherë ata do të jenë tëhapur dhe energjikë gjatë lojës, por do të ketë edhe hera kur ata do të përshkruajnë dhe do63

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëtë diskutojnë se çfarë janë duke bërë, dhe ndonjëherë do të jenë të heshtur dhe të menduarderisa luajnë.Mund t’i provoni disa nga aktivitetet e dhëna në vijim, të cilat u ndihmojnë fëmijëve tëzhvillojë një qëndrim pozitiv ndaj të nxënit dhe të gjejnë kënaqësi në të nxënit:♦ Fëmijëve u pëlqejnë shumë aktivitetet e përgatitjes së ushqimit, p.sh., përgatitja epicave, dekorimi i biskotave, torte me çokollatë, përgatitja e xhelatinës me copa frutashqë i kanë prerë vetë (përveç kivit, sepse xhelatina nuk do të ngurtësohet kur përzihetme të!!), ku format e kafshëve janë ideale për përgatitjen e tortave të vogla.♦ Merrni një letër të madhe sa fëmija! Fëmija shtrihet në të, ndërsa i rrituri i vizatonkonturat e tij. Fëmija ngjyros rrobat, fytyrën etj.♦ Merrni një letër të madhe dhe kërkoni nga fëmijët që të ngjyrosin në grup ose individualishtobjektet e vizatuara në letër si shpuza, patatet e prera, kone pishash, fruta të prera,copa buke, një copë druri etj.♦ Përdorni brumin e njelmët për të formuar mini-kafshë dhe jini sa më kreativ!♦ Jepuni fëmijëve shkopinj të vegjël, për shembull kokrra shkrepsesje (pasi t’i keni hequrskajet që ndizen) dhe sopa druri ose pëlhure, në mënyrë që fëmijët të krijojnë një kolazhmaterialesh!♦ Gypat plastikë, që mund t’i gjeni në shitoret për materiale ndërtimore, mund t’i përdornipër të lëshuar ujin ose topat nëpër ta. Fëmijët kënaqen duke e derdhur ujin me gotënëpër gyp. Vendosni një anije lodër në gyp, derdheni ujin dhe shikojeni anijen dukerrëshqitur. Të njëjtën mund ta bëni edhe me një veturë lodër.♦ Në një ene të madhe përzieni ujin me pak detergjent. Jepuni fëmijëve pipa për të bërëfl luska. Bëni një garë për: fl luskat më të mëdha, fl luskat që qëndrojnë më së shumti dhefl luskat që ngjiten më së larti.♦ Ngjitni shirita/fjongo të gjatë në byzylyk të bërë nga druri ose plastika! Fëmijët mund t’ipërdorin këto për vallëzim në erë.♦ Shkopinj ritmi. Merrni një shkop të gjatë, të cilin do ta preni në pjesë të gjata nga 10cm. Fëmijët mësojnë për ritme të thjeshta duke goditur objekte të ndryshme të forta meshkopinj.♦ Krijoni makina nga kutitë e kartonit. Preni një vrimë në fund të kutisë në mënyrë qëfëmija të mund të hyjë në kuti dhe ta mbajë në bel. Fëmijët mund t’i punojnë dhe t’ingjesin rrotat e makinës dhe t’i vizatojnë dhe ngjyrosin dritat. Mund t’i punoni edhesemaforët në mënyrë që fëmijët të ushtrojnë rregullat ndal-ec. Vizatojini edhe fi gurate njeriut me ngjyrë të kuqe dhe të gjelbër, si simbole për të kaluar rrugën ose për t’undalur.♦ Autolarje. Ju nevojiten kova dhe sfungjerë. Bëni një dramatizim të autolarjes, dukepërfshirë edhe arkën për pagesë. Bëjeni këtë jashtë në oborr, jo brenda!♦ Kënga “Një elefant doli për të luajtur”. Fëmijët ecin përreth si elefantë. Fëmijët, një nganjë, i bashkohen rrethit. Ky është aktivitet i mirë për numërim dhe për të shtuar nga njënumër gjatë numërimit. Krijoni vet një melodi për këtë aktivitet.64

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëLlojet e tjera të të nxënit të drejtuar nga të rriturit – bashkëpunimi me partnerë♦ Në institucionet parashkollore për grupmoshat 0-3 dhe 3-5 vjeç ju keni një rol shumëtë rëndësishëm për t’u ndihmuar prindërve të punojnë me fëmijët e tyre. Përveç meprindër, ju duhet të bashkëpunoni sipas nevojës edhe me profesionistë nga institucionetë tjera, siç janë shërbimet shëndetësore, për t’ i identifi kuar nevojat e fëmijëve dhe përt’u ofruar atyre përvojat më të mira të të nxënit. Bashkëpunimi me partnerë mund të jetëi domosdoshëm veçanërisht për fëmijët me nevoja të veçanta arsimore, të cilët kanënevojë për përkujdesje të posaçme.♦ Ju duhet të merrni informata rregullisht nga prindërit lidhur me aktivitetet e fëmijëve dhet’i përdorni këto informata për t’u ofruar përvoja më të mira të të nxënit; për shembull, jumund të vendosni në mure të klasës fotografi ose vizatime të vendeve që i kanë vizituarfëmijët. Gjithmonë sigurohuni që t’u tregoni prindërve dhe fëmijëve të tjerë punimetorigjinale të fëmijëve.Prindërit mund t’ ju ndihmojnë në zhvillimin e aktivitetit me brumë, të përshkruar në vijim:Ju nevojiten:• 1/2 gotë kripë,• 1 gotë miell,Receta njëminutëshe për brumë dhe aktiviteti• 1 lugë gjelle majë ose sodë buke [bikarboni] ,• 1 lugë gjelle vaj,• 1 gotë ujë të ngrohtë.Vendosini të gjithë përbërësit e thatë në një enë dhe shtoni ujin e ngrohtë! Kështu do tëkrijoni shumë shpejt brumin, i cili mund të qëndrojë shumë gjatë në qese plastike.Gjatë lojës me brumë mund të bëhet rrëmujë e madhe, prandaj këshilloheni të përdorni njëmushama prej gome. Edhe nëse ndonjë copë brumi përfundon në tepih, mos u shqetësoni,sepse brumi mund të lahet shumë lehtë. Mjafton ta lani tepihun me ujë të nxehtë dhedetergjent.Nëse e lini brumin në të hapur një kohë të gjatë ai do të thahet. Për ta ruajtur brumin përmë shumë përdorime, mbajeni në qese ose kuti plastike të mbyllur, në frigorifer. Nëse brumiprishet, thjesht përgatitni një brumë tjetër, ngase është lehtë dhe lirë.Përveç që mund të krijoni me dorë forma të ndryshme nga brumi, ju po ashtu mund ta prenibrumin në forma interesante me prerës të biskotave ose me thikë të topitur. Gjithmonëvëzhgoni me kujdes fëmijët derisa janë duke e përdorur thikën! Brumin mund ta formoniedhe në formë të blloqeve, t’i lini të thahen dhe pastaj t’i përdorni si lodra dhe forma tëndryshme. Këto blloqe, po ashtu, mund t’i piqni në furrë në temperaturë 180° C, për t’usiguruar që brumi është ngurtësuar. Pastaj, fëmijët mund t’i ngjyrosin këto blloqe.65

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëRëndësia e rezultateve të të nxënit për planifikimin e aktiviteteveMe rezultate të të nxënit të përgatitura mirë ju do të keni më shumë mundësi të zbatoni qasjene të nxënit me fëmijën në qendër.Ju duhet të jeni të qartë lidhur me rezultatet e të nxënit dhe kriteret e suksesit, në mënyrëqë fëmijët të dinë se çfarë do të bëjnë. Shënojini në tabelë në mënyrë që fëmijët të mund t’ishohin. Më poshtë është dhënë një shembull se si duken këto.Grupmosha: 4 – 5 vjeçAktivitetet nga fusha e matematikës - Numërimi deri në 10Rezultatet e të nxënitNë fund të aktivitetit fëmijët do të jenë në gjendje:• të numërojnë me saktësi deri në 10,• të krijojnë një varëse me 10 makarona.Materialet: Libri i fi gurave, katrorë prej letre me numra nga 1 deri 10, spango ose lidhësekëpucësh, gërshërë, makarona.Organizimi i aktivitetitEdukatorja parashkollore ua lexon fëmijëve librin e fi gurave. Diskutoni rreth numrave dhenumërojini fi gurat në secilën faqe të librit!Pyetini fëmijët sa vjeç janë dhe kërkoni që këtë t’ua tregojnë me gishta!Vendosini letrat me numra në tavolinë (nga një për secilin fëmijë në grupin tuaj)! Pasi të jenëulur të gjithë fëmijët te tavolina, jepini secilit nga një grusht makarona Kërkoni nga fëmijëttë marrin katrorin e vet dhe të vendosin në të aq makarona sa shkruan në të. Bisedoni mefëmijët për secilin numër derisa janë duke i vendosur makaronat në katror. Derisa bisedonipër numra, lejojini fëmijët që të luajnë me makaronat që u kanë mbetur.Jepuni përsëri fëmijëve edhe ca makarona të tjera. Përdorni spango ose lidhëse këpucëshpër të krijuar bashkë me fëmijët varëse nga makaronat. Kërkoni nga fëmijët që t’i numërojnëmakaronat derisa janë duke i vendosur në spango ose lidhëse këpucësh për të bërë varësen.• Nëse doni, mund të kërkoni që atë ditë të ketë makarona për drekë.==================================================================Shumë fëmijë e kanë një stil dominues të të nxënit, prandaj secila edukatore parashkolloredhe secili prind do të duhej të dinin mënyra për t’iu përshtatur këtyre stileve të ndryshme.Edukatoret parashkollore duhet të tregojnë fl eksibilitet kur përballen me strategji të ndryshmetë të nxënit. Nëse i mësoni fëmijët në mënyra që u përshtaten më së miri, atëherë arritjet etyre do të përmirësohen në masë të konsiderueshme.66

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëMë poshtë janë dhënë disa ide që mund t’i përdorni për punën tuaj me fëmijët që mësojnëmë së miri në mënyrë vizuale/pamore, kinestetike/lëvizore ose auditive/dëgjimore.Për fëmijët që mësojnë më së miri në mënyrë vizuale/pamore në matematikë- Inkurajoni fëmijët që të vizatojnë ose të shënojnë gjatë aktivitetit! Për të vizatuar oseshënuar fëmija duhet ose të shikojë çfarë jeni duke prezantuar, ose të parafytyrojmaterialin. Për cilëndo nga këto dy mënyra është i domosdoshëm përpunimi vizual.- Përdorni analogji dhe metafora vizuale si asocim për informatat e paraqitura! Këtudo të hyjë në punë çfarëdo që e nxit fëmijën të krijojë imazhe në mendjen e tij.- Përdorni grafi kone, tabela dhe diagrame me të cilat theksohen idetë kryesore!Prezantimi vizual/pamor i informacionit ka rëndësi qenësore për këtë lloj të tënxënit.Për fëmijët që mësojnë më së miri në mënyrë kinestetike/lëvizore në matematikë- Caktoni detyra praktike sa më shumë që mundeni! Përdorni detyra manipulimi! Përkëtë mund të përdorni karamele të mbështjella me letër. Nëse i zgjidhin problemetme manipulim të materialeve, atëherë këta fëmijë do të kenë më shumë vetëbesim.- Gjeni lojëra kompjuteri edukative ku kërkohet shumë lëvizje me maus! Këto do t’upëlqejnë shumë fëmijëve.- Eksperimentoni me aktivitete ku fëmijët kryejnë një aktivitet duke qëndruar në këmbë!Duke qëndruar në këmbë, tek fëmijët stimulohen baraspesha dhe ekuilibri; kjo mundtë jetë e dobishme për shumë fëmijë që mësojnë më së miri në mënyrë kinestetike.Për fëmijët që mësojnë më së miri në mënyrë auditive/dëgjimore në matematikë- Punoni në çift me një fëmijë dhe shpjegojani njëri-tjetrit konceptet e thjeshtamatematikore!- Inkurajoni fëmijën që të mendojë me zë derisa e kërkon zgjidhjen e detyrës! Këtumund të ndihmojë çdo gjë që e stimulon të dëgjuarit.- Kur paraqitni informacion të ri, inkurajoni fëmijën që t’i përsërisë me zë informatat mëtë rëndësishme!Fëmijët, që mësojnë më së miri në mënyrë vizuale/pamore, kinestetike/lëvizore apo auditive/dëgjimore, kanë nevoja të ndryshme për të mësuar në mënyrën më optimale, prandaj ështëme rëndësi që t’i mësoni duke zbatuar një shumëllojshmëri teknikash. Përdorni idetë që ikemi propozuar më lartë, por krijoni edhe ju vetë ide tuaja. Përzierja e formave të ndryshmeunës mund të jenë të dobishme për fëmijët, sepse ata do të ndjejnë më shumë kënaqësi, dotë marrin pjesë më shumë dhe të nxënit e tyre do të përmirësohet.Lista e kontrollit e dhënë më poshtë paraqet një udhëzues me të cilin mund ta kontrolloniplanin tuaj. Ajo përmban pyetje esenciale lidhur me atë se si i strukturoni ju aktivitetet dhe siplanifi koni që zhvillimi i tyre të jetë i përqendruar në rezultate të të nxënit dhe kompetenca tëfëmijëve.67

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëFushaPërmbajtjaTë nxënit – Përçfarë janë dukemësuar fëmijëtMetodat tuajatë zhvillimit tëaktivitetevePyetjet (Bisedoni me edukatoret parashkollore dhe medrejtorin!)A ka ndërlidhje të qartë me kurrikulën?A ka të bëjë me shkathtësi dhe të kuptuarit e thellë?A shkakton pyetje apo përmban vetëm fakte?A janë të përshtatshme për përmbajtjen që mësohet?A e bëjnë aktivitetin më interesant?A janë të përshtatshme për të gjithë fëmijët?A do të përshtaten me kohën që e keni në dispozicion dhe me klasën?A marrin pjesë të gjithë fëmijët ?A jeni duke planifi kuar probleme të cilat duhet t’i zgjidhin fëmijët?Relevanca epërmbajtjes që uamësoniVariacionetnë qasjen tuajndaj zhvillimit tëaktiviteteveSi e përfshinidiferencimin nëaktivitetin tuajSi e përfshinivlerësimin për tënxënit në planintuaj të aktivitetitA është bërë ndonjë studim, ose a ka përvoja vendore lidhur mepërmbajtjen e aktivitetit?A e keni ndryshuar ritmin e aktivitetit?A janë përfshirë përmbajtje dhe burime të ndryshme?A mund të marrin pjesë të gjithë fëmijët në këtë aktivitet?A janë marrë parasysh fëmijët më të avancuar dhe fëmijët me nevojatë veçanta?A e dinë fëmijët se çfarë pritet të bëjnë dhe të kuptojnë?Si do të vlerësohen?A është përfshirë vlerësimi i ndërsjellë i fëmijëve?A mendojnë fëmijët se vlerësimi është relevant dhe interesant?Aktiviteteplotësuese përfëmijë më të aftëÇfarë mund të mësojnë fëmijët më tepër ose çfarë aktiviteti mund tëbëjnë si rezultat i këtij aktiviteti?A mund të hulumtojnë fëmijët më shumë?68

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëAktivitet plotësuesShënoni llojet e aktiviteteve të të nxënit që mbahen zakonisht (për dy aktivitete që i njihni).Çfarë mund të konkludohet nga kjo për praktikat aktuale në institucionin parashkollor?Si mund të përmirësohet kjo? Për çfarë trajnimi mund të keni nevojë ju dhe edukatoretparashkollore të tjera, për shembull lidhur me metodat e të nxënit aktiv ose të zgjidhjes sëproblemeve?Strategjitë që mund t’i zbatoni për përzgjedhjen e materialeve dhe burimeve tëtë nxënitPërdorimi i materialeve të miraAsnjëherë nuk ka materiale të mjaftueshme dhe shpesh herë janë të shtrenjta. Më poshtë janëdhënë disa zgjidhje të mundshme:♦ Një ide e mirë është të kërkoni nga prindërit që t’i sjellin kutitë e vjetra të jogurtëve,shishet plastike të ujit, kënaçet dhe kutitë e konservave (vetëm ato të sigurtat) osekutitë e kartonit (por së pari duhet t ‘i kenë pastruar), tubet e letrës së aluminit, tube tëletrës së tualetit.♦ Kërkoni kuti kartoni në shitoret e afërta!♦ Nëse në qytetin tuaj ka një shtypshkronjë që shtyp gazeta, pyetini nëse mund t’ju japintubin e letrës që u ka mbetur. Atyre nuk u duhet, ndërsa ju do të fi toni metra letre e cilazakonisht është e gjerë 75 cm.♦ Nëse në afërsi ka ndonjë zdrukthëtari, ju mund të shkoni dhe t’i lusni t’ju japin copëzadruri që nuk ju nevojiten e që fëmijët mund t’i përdorin si blloqe për të luajtur me to, përt’i ngjyrosur, për t’i numëruar ose për të bërë ura ose kulla.♦ Nëpër zyra zakonisht kanë grumbuj letrash të përdorura, të cilat mund t’i shfrytëzoni përngjyrosje ose për të prerë dhe për të punuar forma të ndryshme.Shpesh herë ka edhe shumë materiale të tjera, të cilat kompanitë, individët ose shitoret ikonsiderojnë mbeturina e të cilat mund t’i përdorni në mënyra të ndryshme. Ndoshta mundtë kërkoni nga një prind që të organizojë një grup prindërish, të cilët do të kërkojnë rregullishtmateriale të ndryshme të tilla. Mirëpo, gjithmonë sigurohuni që këto materiale të jenë:♦ të sigurta për përdorim,♦ të pastra,♦ pa skaje të mprehta,♦ të mos jenë nga xhami ose metalet e rënda,♦ të mos përmbajnë kimikate ose gazra të dëmshme,♦ të mos jenë nën presion.69

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëAktivitet plotësuesA përmban plani i juaj aktivitete dhe materiale të përshtatshme dhe sfi duese për t’ipërmbushur nevojat e të gjithë fëmijëve?Është me rëndësi që edukatoret parashkollore të mendojnë për atë se si mund të fi llojnë t’ipërgatisin fëmijët për vitet e shkollimit më formal. Tani mund të fi lloni t’i shikoni materialet dheburimet që i keni në dispozicion për të zbatuar KKK-në, derisa të hartohet Kurrikula e Kosovës2011. Ja disa pika të rëndësishme lidhur me qasjen e përqendrimit në fëmijën dhe qasjen ebazuar në kompetenca:♦ Është me rëndësi që burimet e të nxënit t’i motivojnë fëmijët dhe të stimulojnë përparimine tyre në mënyrë kuptimplotë.♦ Përderisa tekstet e ndryshme paraqesin burime të rëndësishme të të nxënit, qasja nëinformata e fëmijëve nuk do të duhej të kufi zohej vetëm në to. Librat nuk duhet tëpërdoren për të inkurajuar të mësuarit përmendësh dhe nuk guxojnë të shërbejnë simjeti i vetëm për planifi kimin dhe organizimin e aktiviteteve dhe të të nxënit.♦ Ju dhe fëmijët duhet të angazhoheni për të prodhuar burime të përshtatura të të nxënit,duke shfrytëzuar burime lokale në përputhje me dispozitat ligjore (d.m.th. Ligji mbiArsimin dhe Ligji mbi Tekstet Shkollore) dhe duke e marrë parasysh kontekstin, nevojate të nxënit dhe interesimet e fëmijëve.Për shembull, rezultati i një projekti që e kanë bërë fëmijët mund të jetë një burimi vlefshëm i të nxënit për grupe të ndryshme. Ndërsa, edukatoret parashkolloremund të krijojnë një dosje të burimeve të përshtatura për tema të ndryshme,duke përdorur gazeta, revista, literaturë të specializuar dhe internetin për tëpërgatitur materiale për fëmijët.♦ Po ashtu, mund të mendoni për zhvillimin e burimeve për të nxënit përmes internetit,duke e përdorur TIK-un.♦ Pavarësisht nga formati dhe qëllimi i tyre (programe kompjuterike arsimore, teksteshkollore, pajisje për eksperimente), burimet e të nxënit duhet të përmbushin disakritere për cilësi. Ato duhet:o t’i përmbahen dhe ta mbështesin kurrikulën kombëtare dhe t’u përshtaten moshësdhe nevojave mësimore të fëmijëve;o t’i përmbahen qasjes me fëmijën në qendër dhe të bazuar në kompetenca,nëpërmjet zgjedhjes dhe organizimit të përvojave të të nxënit, me të cilat mbështetetnë mënyrë të balancuar përvetësimi i njohurive dhe zhvillimi i shkathtësive dhe iqëndrimeve;o të frymëzojnë metoda të zhvillimit të aktiviteteve ndërvepruese dhe proceduravlerësimi të cilat synojnë shkathtësitë intelektuale të nivelit të lartë, duke përfshirëkreativitetin dhe zgjidhjen e pavarur të problemeve;70

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëo të promovojnë vlera, parime dhe praktika pozitive, siç janë të drejtat e njeriut,drejtësia sociale dhe gjithëpërfshirja (të gjitha burimet e të nxënit duhet tëshmangin promovimin e njëanshmërisë, paragjykimit dhe stereotipeve, qëndrimevediskriminuese, urrejtjes dhe dhunës);o të përmbajnë aktivitete relevante dhe të përshtatshme për vlerësim dhe vetëvlerësimsi dhe aktivitete me të cilat mundësohet zhvillimi i shkathtësive të të mësuarit për tëmësuar.Strategjitë që duhen marrë parasysh kur përfshijmë çështjet e ndërlidhuraPër të promovuar vlerat dhe praktikat e të jetuarit bashkë si dhezhvillimin e qëndrueshëm, të drejtat e njeriut dhe qytetarinëdemokratike, drejtësinë sociale dhe kohezionin social nëKKK është paraparë obligimi për integrimin e çështjeve tëndërlidhura në kurrikulë në mënyra specifi ke.Çështjet e ndërlidhura të përfshira në KKK mund të integrohennë kurrikulë nëpërmjet planeve tematike dhe planeve tëaktiviteteve si dhe nëpërmjet praktikave adekuate në klasë,siç janëÇështjet e ndërlidhuraparaqesin përmbajtje tërëndësishme kurrikularetë cilat nuk i takojnëekskluzivisht vetëm njëfushe, por më së mirimësohen si pjesë të disafushave të ndryshme.♦ puna në grupe,♦ projektet dhe♦ shërbimi në komunitet.Çështjet e ndërlidhura dhe dimensionet që duhet marrë parasysh janë:♦ edukimi për qytetarinë demokratike dhe të drejtat e njeriut,♦ edukimi për paqen dhe tolerancën,♦ zhvillimi personal dhe shkathtësitë e jetës♦ barazia gjinore,♦ edukimi ndërkulturor,♦ edukimi për media,♦ edukimi shëndetësor♦ edukimi për TIK-un dhe të nxënit elektronik♦ shkathtësitë gjuhësore dhe të komunikimit në të gjitha fushat e kurrikulës.71

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëDuhet të mendoni për:Aktivitet plotësues♦ Çfarë shkathtësish dhe çfarë trajnimesh ju nevojiten për t’i hulumtuar këto aspekte?♦ Si mund t’i integroni më së miri në zhvillimin e aktiviteteve tuaja?♦ A duhet të jenë pjesë e orarit të zakonshëm, programit zgjedhor apo të mësimit jashtëklasës?♦ Si mund t’ju mbështesin OJQ-të dhe grupet e komunitetit në mësimin e çështjeve tëndërlidhura?♦ Si mund ta vlerësoni të kuptuarit e fëmijëve në këto aspekte?Si mund të filloni t’i adresoni tani çështjet e ndërlidhura?Një nga mënyrat më të mira për të fi lluar me çështjet e ndërlidhura është të zbatohen metodate të nxënit aktiv, të përshkruara në pjesën 3 të këtij udhëzuesi dhe sugjerimi i dhënë në pjesën4.Më poshtë janë të përshkruara pesë strategji të cilat do t’ju ndihmojnë t’i pasuroni burimete të nxënit e fëmijëve. Ato përfshijnë TIK-un dhe projektet në institucionin tuaj parashkollordhe komunitetin tuaj, të cilat mund t’ju ndihmojnë të fi lloni të punoni bashkë me edukatoretparashkollore të tjera dhe komunitetet e tjera për t’i integruar çështjet e ndërlidhura dhe për t’igjetur burimet duke planifi kuar bashkë në mbështetje të të nxënit të fëmijëve.Pesë strategjitë për inkorporimin e çështjeve të ndërlidhur dhe pasurimin eburimeve mësimore1. Teknologjia informative dhe e komunikimit (TIK)TIK-u paraqet një çështje të ndërlidhur të rëndësishme. Në të ardhmen, jo edhe aq të largët,TIK-u do të jetë teknologji dominuese e të nxënit. Në shekullin 21 fëmijët duhet të mësojnëgjatë gjithë jetës, sepse qasja kryesore në informata do të jetë nëpërmjet teknologjisë. Për t’iudhëzuar fëmijët drejt informatave që u nevojiten për të realizuar potencialin e tyre do të jetë idomosdoshëm përqendrimi në TIK.Përkundër sfi dave për përvetësimin dhe përdorimin e TIK-ut, gjasat janë që në të ardhmenshumica e shkollave në Kosovë do të kenë qasje më të mirë në TIK në funksion të mësimit. TIKua mundëson fëmijëve t’i zbatojnë shkathtësitë dhe aftësitë në mënyra të reja. Ajo u mundësont’i paraqesin idetë e tyre në forma të ndryshme.TIK-u përfshin përdorimin e:♦ faqeve në internet,♦ lojëra edukative të përshtatshme,72

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasë♦ kamerave digjitale,♦ Paint-it apo softuerëve të tjerë për prezantimin e punimeve të fëmijëve.Duhet të mendoni me kujdes se cilat lloje të medieve të reja janë më të përshtatshmet përfëmijët tuaj dhe si mund të siguroni qasje të rregullt dhe të barabartë për të gjithë fëmijët, nëmënyrë që përdorimi i TIK-ut të bëhet normë, e jo aktivitet plotësues për një numër të kufi zuartë fëmijëve. Natyrisht se këtë çështje nuk duhet ta zgjidhni vet. Kjo është një çështje që i takoninstitucionit parashkollor. Tani është koha të fi lloni të mendoni se si do të ndikojnë ndryshimetnë mësimdhënien tuaj.Aktivitet plotësuesPunoni bashkë me një grup edukatoresh parashkollore për ta shfrytëzuar TIK-un në punënme fëmijët. Për shembull, fëmijët mund të mbjellin në shtëpitë e tyre një bimë të ndjeshmendaj ndotjes. Përmes këtij aktiviteti mund të bëhet ndërlidhja midis matematikës, shkencës,gjeografi së dhe teknologjisë/TIK-ut me një përqendrim në mjedisin. Fëmijët mbledhin tëdhëna të vërteta dhe i analizojnë (matematikë), e zbatojnë një model specifi k eksperimental(shkencë) dhe e studiojnë përhapjen gjeografi ke të ndotjes nëpër Prishtinë (gjeografi ). Tëdhënat mund të paraqiten në PowerPoint (teknologji/TIK).A jeni të gatshëm për këso ndryshimesh? Çfarë trajnimi ju nevojitet për të përdorurTIK-un?Vërejtje: Ky është një shembull i mirë për integrimin e çështjeve të ndërlidhura.Për të përfshirë çështjet e ndërlidhura dhe për t’i pasuruar burimet e të nxënit ju mund t’i merrniparasysh sugjerimet e dhëna më poshtë, të cilat e ndërlidhin të nxënit e fëmijëve me ngjarjenga jeta e përditshme. Ato janë: të nxënit jashtë klasës, dita e përqendrimit, projektet shkolloredhe partneritetet në komunitet.2. Të nxënit jashtë dhomës/klasësTë nxënit jashtë klasës nënkupton nxjerrjen e fëmijëve nga dhoma e zakonshme për t’u ofruaratyre përvoja sfi duese, interesante dhe të ndryshme. Të nxënit jashtë dhomës/klasës mund tëorganizohet pothuajse në çdo kohë dhe kudo:♦ jashtë ose brenda,♦ në oborrin e institucionit parashkollor,♦ në park,♦ në muze dhe galeri arti,♦ në bjeshkë dhe në lumenj dhe♦ në vendet e shenjta, në ferma ose në fabrika.73

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëKjo është një mënyrë thelbësore e të nxënit dhe nuk duhet të kufi zohet vetëm në stinën e verësose si aktivitet plotësues pas përfundimit të mësimit. Duhet të mbani mend se të nxënit jashtëklasës:♦ paraqet përvojë të fuqishme dhe për të cilën është dëshmuar se i shton arritjet,♦ i kontribuon shëndetit dhe mirëqenies së fëmijëve dhe të rinjve,♦ e pasuron mësimdhënien tuaj në klasë,♦ mund të përforcojë të kuptuarit e një çështjeje të ndërlidhur,♦ do t’ju ndihmojë ta bëni të nxënit më interesant dhe fëmijët do të marrin pjesë mëshumë dhe♦ mund të zhvillohet me një partner nga komuniteti.3. Të nxënit përmes ditëve të fokusitEdhe ditët e fokusit janë të rëndësishme. Ato ju mundësojnë të realizoni të nxëniit e thellë përnjë çështje autentike.Për shembull, mund ta përdorni një kalendar të ditëve të ngjarjeve botërore. Ditët e njohurajanë:♦ Dita e Evropës, më 9 maj,♦ Dita e Tokës, më 22 prill,♦ Dita e Fëmijëve, më 1 qershor,♦ Dita e Nënës, më 8 mars,♦ Dita Ndërkombëtare e Shkrim-Leximit, më 8 shtator.Aktivitet plotësuesÇfarë njohurish, shkathtësish dhe aftësish mund të përvetësojnë fëmijët nga këtoaktivitete:• Mbledhja e mbeturinave jashtë institucionit parashkollor;• Mbjellja e fi danëve në oborrin e institucionin parashkollor;• Vizita e një kompanie telefonike;• Dita e olimpiadës së fëmijëve74

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasë4. Zhvillimi i një projekti dhe çfarë mësohet prej tijDisa ide për projekte, që mund t’i përdorni janë:♦ Krijoni një ‘hapësirë të gjelbër’ në oborrin e institucionit parashkollor për të mësuar përpyllin!♦ Kontrollojini pajisjet e fëmijëve për lojë!♦ Kontrolloni sigurinë e vendit, d.m.th. kontrolloni a ka vende të pasigurta ose shkallë!♦ Përpiquni të reduktoni konsumin e energjisë elektrike ose përdorimin e dritave!♦ Zhvilloni aktivitete reduktimi dhe riciklimi!Aktivitet plotësuesShembull i një projekti për nivelin parashkollor: Vendbanimet e kafshëveGjatë një shëtitjeje fëmijët i vërejnë disa zogj duke ndërtuar fole në një lis. Kështu fi llojnëtë bisedojnë për vendbanimet e kafshëve. Pastaj, fëmijët e fi llojnë një projekt të hulumtimitlidhur me kafshët dhe vendet ku ato jetojnë.Aktivitetet e projektit mund të përfshijnë:♦ klasifi kimin e fotografi ve të kafshëve ,♦ leximin e tregimeve dhe këndimin e këngëve për kafshët,♦ hulumtimin e përrallave tradicionale për kafshët vendore,♦ shëtitjet ose vizitat për të vëzhguar kafshët, me përqendrim në vendbanimet e tyre,♦ kërkime në bibliotekë lidhur me kafshët e egra ,♦ zgjedhjen e një kafshe dhe përgatitjen e një punimi, të cilin fëmijët ua prezantojnëmoshatarëve,♦ bashkëpunimin me fëmijët dhe prindërit e tyre për të krijuar një punim të një vendbanimi(p.sh. një vendbanim i punuar në kutinë e këpucëve).5. Të nxënit përmes krijimit të partneritetit me komunitetinInstitucionet parashkollore mund të lidhen me komunitetin në dy mënyra: duke angazhuarpjesëtarët e komunitetit, si për shembull të moshuarit, që të vijnë në institucionin parashkollordhe të ndërveprojnë me fëmijët dhe duke i nxjerrë fëmijët nga institucioni parashkollor për tëpërjetuar në mënyrë të drejtpërdrejtë të nxënit në komunitet. Përveç përforcimit të ndjenjës sëpërkatësisë vendit dhe lagjes së tyre, kontakti me komunitetin më të gjerë mund t’u ndihmojëfëmijëve të mësojnë për dallimet midis individëve dhe familjeve dhe t’ua mundësojë t’i kuptojnëparimet e respektit dhe të përfshirjes.75

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëMendoni se si do të bashkëpunoni me komunitetin ose me biznese. Ky bashkëpunim mund tëpërfshijë:♦ zhvillimin e një iniciative sipërmarrëse për riciklimin e shisheve plastike,♦ zhvillimin e një qendre për prindërit-/fëmijët-edukatoret parashkollore në institucioninparashkollor,♦ zhvillimin e një aktiviteti për mbjelljen e fi danëve në oborrin e institucionit parashkollornë partneritet me komunën,♦ mbështetjen e zhvillimit lëvizor në partneritet me një klub sportiv ose qendër fi tuesi,♦ zhvillimin e aktiviteteve nga fusha e arteve në partneritet me një teatër,♦ njoftimin me gjuhën angleze në partneritet me Këshillin Britanik,♦ pjesëmarrjen në aktivitete mjedisore, si për shembull pastrimi i oborrit të institucionitparashkollor,♦ ftesën të moshuarve që të vijnë dhe t’i ndajnë dijet dhe përvojat e tyre si burime kulturoredhe edukative.Për më shumë informata rreth pjesës 4,shikoni pjesën e burimeve më poshtë!1. Foljet që mund të përdoren për rezultate të të nxënitBurimet për pjesën 4BURIMI 1: Folje të dobishme për rezultatet e të nxënithttp://www.wiu.edu/cas/english_and_journalism/education/images_and_docs/verbs.pdfLista e fjalëve (përshtatur nga “Lista e fjalëve” Jerrold Kemp) është përpiluar sipas taksonomisësë Blumit për të nxënit në fushën njohëse. Përdoreni këtë listë për të shprehur se cilat rezultate/kompetenca të veçanta i prisni nga të nxënit e fëmijëve!Në përgjithësi, aftësia njohëse në një fushë fi llon me nivelin e përvetësimit të njohurive dhevazhdon të avancohet përgjatë taksonomisë deri te të kuptuarit, zbatimi dhe shkathtësitë eniveleve më të larta për analizë, sintezë, vlerësim dhe zgjidhje të problemeve.76

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëNiveli ishkathtësiveEmër – sipasBloom-itFoljeRishikuar ngaA & KProceset njohëse sipas taksonomisë së BlumitRishikuar nga Anderson dhe Krathwohl; Foljet janë marrë nga burimet në internetShkathtësitë themelore Shkathtësitë e mesme Shkathtësitë e rendit mëtë lartëTë njohuritTëkuptuaritZbatimi Analiza Vlerësimi SintezaKujtoj Kuptoj Zbatoj Analizoj Vlerësoj Krijojaranzhojpërkufi zojpërshkruajdyfi shojgjejdietiketojemërojlokalizojpërshtatmbaj mendemërojrendiscitojnjohkujtojndërlidhpërsërisriprodhojrikujtojdeklarojtregojshkruajkarakterizojilustrojpërshkruajdiskutojkonkludojjap shembujshpjegojshprehidentifi kojnxjerrpërfundimlokalizojskicojparashikojnjohraportojshpallpërsëririshikojzgjedhklasifi kojpërmbledhtregojpërkthejadministrojzbatojllogariszgjedhklasifikojpërfundojllogarismbajformojvërtetojdramatizojpërdorangazhojkryejilustrojzbatojinterpretojoperojkryejushtrojparashkruajluaj rolcaktoj orarparaqesskicojzgjidhtransferojpërdorreklamojanalizojçmojatribuojkategorizojkrahasojgjej dalliminkonvertojkritikojparaqes mediagramdiferencojdiskriminojdallojshqyrtojeksperimentojeksplorojidentifi kojbëj inventarhulumtojhetojstudiojtestojndajçmojargumentojvlerësojkontrollojkritikojdebatojjustifi kojparashikojparashohvlerësojnotojinspektojgjykojarsyetojparashikojrangojnotojrishikojmbështesçmojmbledhkombinojkompozojkonsolidojkrijojpërpilojsajojformulojgjenerojsupozojintegrojzbulojmenaxhojbashkojorganizojplanifi kojpërgatisprodhojpropozojthemelojsugjerojsintetizojsistematizojteorizojbashkoj77

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasë78

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëPjesa 5Vlerësimi i të nxënit të fëmijëveÇka është vlerësimi i përparimit të fëmijëve?Për çka bëhet fjalë në këtë pjesë?Në këtë pjesë do të mësoni për:• procesin e vlerësimit të përparimit të fëmijëve në përputhje me Kornizëne Kurrikulës së Kosovës dhe Kurrikulën Bërthamë;• nivelet e ndryshme të vlerësimit;• informatat më të hollësishme mbi kompetencat dhe strategjitë përvlerësimin të nxënit të fëmijëve;• mënyrat të cilat ju mundësojnë juve dhe fëmijëve që të vlerësoni tënxënit në bazë të nivelit të rezultateve të të nxënit të cilat ju i synoni;• shembuj se si të planifi koni dhe të merrni masa për vlerësimin e tënxënit të fëmijëve.Është me rëndësi që vlerësimi të konsiderohet si proces i mbledhjes së të dhënave mbi tënxënit e fëmijëve. Sa më shumë të dhëna që keni për të nxënit e fëmijëve, aq më të qartë do takeni se sa janë zhvilluar kompetencat e tyre dhe sa mangësi kanë në të nxënë dhe, po ashtu,aq më të qartë do ta keni se sa do të arrijnë të përparojnë drejt fazës tjetër të rëndësishme tëtë nxënit.Vlerësimi i përparimit të fëmijëve është temë e gjerë.♦ Më së shpeshti nënkupton dy lloje kryesore të vlerësimit:o vlerësimin për të nxënit dheo vlerësimin e të nxënit.♦ Përfshin planifi kimin e vlerësimit në kuadër të udhëzimeve të KKK-së:o mbledhjen e dëshmive dheo dhënien e informacionit kthyes fëmijëve.79

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëVlerësimi për të nxënit është më i fokusuar:♦ shpeshherë quhet vlerësim formativ,♦ është pjesë e procesit të mësimdhënies/lehtësimit,♦ ndodh përditë,♦ shpeshherë është joformal, por përbëhet nga detaje të vogla të cilat ju ndihmojnë tëkuptoni se si po e përvetëson mësimin secilin fëmijë.Është me rëndësi që vlerësimin për të nxënit ta bëni pjesë përbërëse të punës suaj tëpërditshme në institucionin parashkollor.♦ Ju jep informata që ju nevojiten për t’i përshtatur strategjitë tuaja të zhvillimit tëaktiviteteve në ato çaste kur ndodh të nxënit e fëmijëve.♦ Ju informon juve edhe fëmijët mbi të kuptuarit e fëmijës në momentin kur mund tëbëhen përshtatjet e nevojshme dhe ju ndihmon të siguroheni që fëmijët do të arrijnërezultatet optimale të të nxënit çdo ditë.Konsiderojeni vlerësimin për të nxënit si ‘praktikë’!Vlerësimi i të nxënit:♦ shpesh quhet vlerësim përmbledhës,♦ është pjesë e procesit të përgjithshëm të zhvillimit të aktiviteteve dhe të lehtësimit të tënxënit,♦ është pjesë e vlerësimit periodik në grup për të përcaktuar në një kohë të caktuar çfarëdinë dhe çfarë nuk dinë fëmijët,♦ bëhet rregullisht çdo/disa javë, çdo muaj apo një herë në vit,♦ ndihmon në përcaktimin e përparimit të përgjithshëm të fëmijëve.Është me rëndësi ta integroni vlerësimin e të nxënit në planin tuaj të përgjithshëm të vlerësimit.♦ Ju siguron informata të cilat ju nevojiten për t’i përshtatur zhvillimin e aktiviteteve dheplanet për të nxënit në mënyrë periodike, ose në fi llim të planeve të aktiviteteve oseplaneve tematike gjatë vitit.♦ Ju informon edhe juve edhe fëmijët për të kuptuarit e tyre në lidhje me standardet epërmbajtjes.Konsiderojeni vlerësimin e të nxënit si:♦ rezultat përfundimtar i të nxënit të nivelit të lartë dhe♦ vlerësim i fëmijëve karshi standardeve kombëtare!80

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëPara se të diskutojmë për kornizën e vlerësimit, është me rëndësi që për edukimin parashkollortë kemi parasysh:1. Vlerësimin e përparimit të fëmijëveKy paraqet pjesën integrale të procesit të të nxënit dhe të zhvillimit. Edukatoret parashkolloreduhet t’i vrojtojnë fëmijët dhe të reagojnë në mënyrën e duhur për t’iu ndihmuar të përparojnëqë nga lindja drejt qëllimeve të të nxënit.2. Të gjykuarit lidhur me fëmijëtEdukatoret parashkollore duhet të gjykojnë saktë në bazë të dëshmive nga vrojtimet, tëmbledhura nga përmbajtje të ndryshme të të nxënit dhe të zhvillimit të aktiviteteve.3. Tranzicioni gjatë edukimit parashkollorInstitucionet parashkollore duhet të komunikojnë informata me të cilat do të sigurohetvazhdimësia e përvojave midis grupmoshës 0-3 vjeç dhe 3-5 vjeç.Vlerësimi i shkathtësive të fëmijëve në suaza të kompetencave kryesore të KKK-sëShkathtësitë të cilat i zhvillojnë fëmijët, krahas kompetencave kryesore, janë të cekura mëposhtë, në Kornizën e Kurrikulës së Kosovës.KOMPETENCAT KRYESORE TËPARAPARA ME KURRIKULËN EKOSOVËSKompetencat e komunikimit dhe të tëshprehurit (“komunikues efektiv”):• Komunikimi nëpërmjet gjuhësnatyrore dhe artifi ciale [mbështetetnë një sërë rregullash të përcaktuaradhe të zhvilluara për një qëllimtë veçantë, të tilla si komunikimndërkombëtar ose të programevekompjuterike];SHKATHTËSITË RELEVANTE- prezantim,- të dëgjuarit aktiv,- gjuhë amtare,- gjuhë e huaj,• Angazhimi dhe kontributi për dialogproduktiv;• Aftësia për të respektuarrregulla dhe për të qenë kreativnjëkohësisht.81

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëKompetencat e të menduarit (“mendimtarkreativ”):• Mëson të kuptojë, të analizojë, tësintetizojë, të zgjidhë probleme, tëvlerësojë/vetë-vlerësojë;• Zhvillon të menduarit konceptualdhe arsyetimin e shëndosh;• Merr vendime të bazuara nëinformata të verifi kuara;• Ndërlidh vendimet me pasojat evendimeve.Kompetenca e të nxënit (“nxënës isuksesshëm”):• Tregon kapacitet për shkrim-lexim,matematikë dhe shkencë, TIK dheqytetari aktive;• Mëson si të mësojë;- të menduarit kritik,- shkathtësitë njohëse,- zgjidhja e problemeve,- menaxhim i stresit ,- planifi kim,- vlerësim,- vetë-refl ektim,- shkathtësitë analitike,- përvetësimi i informatave,- hetim,- të nxënit,- hulumtim,• Identifi kon dhe merr informata dhei përpunon në mënyrë të pavarur,efektive dhe me përgjegjësi.Kompetencat që kanë të bëjnë mejetën, punën dhe mjedisin (“kontribuuesproduktiv”):• Punon në ekipe;• Tregon shkathtësi organizative dhetë udhëheqjes;- ndërmarrëse,- estetike,- kreative,- vetëdijesimi për mjedisin,• Tregon shkathtësi ndërmarrëse;• Zotëron shkathtësitë përmenaxhimin e konfl ikteve dhevlerësimin e rreziqeve;• Ndërmerr veprime të pavarura;• I kontribuon në mënyrë efektivembrojtjes dhe zhvillimit të mjedisit.82

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëKompetencat personale (“individ ishëndoshë”)• Tregon njohjen e vetvetes dhe të tëtjerëve;• Tregon vetëbesim;• Menaxhon emocionet dhe stresin;• Tregon bashkëndjesi për të tjerët• Tregon kapacitet për të bërë jetë tëshëndoshë;- menaxhim i konfl ikteve,- ndërpersonale,- sociale,- punë në ekipe ,- udhëheqje,- bashkëpunim,- emocionale ,• Bën zgjedhje të përgjegjshme përshëndetin në kuptimin e ushqimit,stërvitjes dhe shmangies sësubstancave dhe shprehive tërrezikshme.Kompetencat civile (“qytetar ipërgjegjshëm”)• Kupton dhe çmon diversiteti;• Tregon tolerancë dhe respekt për tëtjerët;- TIK,- organizative,- menaxhim i kohës.• Tregon interesim për çështjetpublike dhe pjesëmarrje tëpërgjegjshme qytetare;• Përkrah dhe inicion ndryshime tëdobishme për jetën personale,shoqërinë dhe mjedisin.Në edukimin parashkollor duhet t’i kushtoni rëndësi:Jepini rëndësi vlerësimit!Vlerësimi paraqet procesin e analizës dhe të shqyrtimit të asaj çfarë dimë rreth zhvillimit dhetë nxënit të fëmijëve, për shembull për atë se çfarë kemi vrojtuar. Ju duhet t’i bëni këto pyetje:♦ Çfarë mund të konkludojmë për të nxënit dhe zhvillimin e fëmijës në bazë të vrojtimevedhe dëshmive të tjera për të nxënit që i kemi mbledhur?♦ Çka është e re – diçka që nuk e kemi vërejtur më parë?Kur vlerësimi planifi kohet rregullisht, atëherë ne mund të grumbullojmë dëshmi për përparimingradual të fëmijës dhe të kuptojmë më mirë të nxënit dhe zhvillimin e fëmijës si dhe nevojat etij/saj. Këto informata mund t’ua përcjellim edukatoreve parashkollore të tjera dhe prindërve.83

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëZhvilloni praktikën më të mirë të vlerësimit!Vlerësimi më i efektshëm nënkupton vlerësimin e dëshmive dhe vendime lidhur me përparimine fëmijëve dhe nevojat e tyre mësimore dhe siguron informata të nevojshme për planifi kimine hapave të ardhshëm. Ky proces quhet vlerësim për të nxënit dhe është vlerësim formativ, ibazuar në vrojtime, na jep informata dhe udhëzime për planifi kim dhe ndodh tek fëmijët përditë.Ekziston edhe vlerësimi përmbledhës apo vlerësimi i të nxënit. Ai paraqet një përmbledhje të tëgjitha vlerësimeve që janë bërë gjatë një periudhe të gjatë kohore, për shembull prej moshës0-3 vjeç. Me këtë vlerësim nxirren konstatime lidhur me përparimin e fëmijës. Ai paraqetnjë përmbledhje të përparimit të fëmijës drejt qëllimeve të caktuara në KKK. Ai mund të jetëinformues në kuptimin që në bazë të tij edukatoret parashkollore mund të bëjnë planifi kiminafatgjatë dhe afatmesëm për grupmoshën 4-5 vjeç, për të mbështetur dhe zgjeruar të nxënite fëmijëve në dy vitet e fundit të edukimit parashkollor dhe në përgatitjen e tyre për klasënparafi llore.Planifikimi i vlerësimit të shkathtësiveDuhet të vendosni se cilat shkathtësi do t’i vlerësoni, sa shpesh dhe kur. Pastaj mund tëvendosni se çfarë aktivitetesh do të zhvillojnë fëmijët për t’i vlerësuar ato shkathtësi. Para setë fi lloni, mendoni për:♦ Besueshmërinë e dëshmive – Është esenciale që fëmijët të bëjnë dhe të përsërisinaktivitete të ndryshme disa herë për të mbuluar një sërë shkathtësish të ndryshme.♦ Vlefshmërinë e dëshmive – Detyra që ua keni caktuar fëmijëve a do t’ju sigurojë vërtet tëdhënat që ju nevojiten? Për t’u përgjigjur në këtë pyetje sigurohuni që e keni planifi kuarme kujdes detyrën dhe përshtateni me shkathtësitë të cilat doni t’i vlerësoni.♦ Realizueshmërinë e kryerjes së detyrës – Sa është e realizueshme që t’i vlerësonidisa shkathtësi të caktuara në të gjitha fushat? A mund t’i vlerësoni të gjithë fëmijët nëmënyrë të barabartë?♦ Mundësinë për t’u dhënë informacion kthyes fëmijëve– Si do t’ua prezantoni fëmijëveinformacionin kthyes? Për këtë do të ju nevojitet kohë. Duhet të siguroheni që jenipërgatitur mirë për këtë.Mblidhni dëshmi për t’i balancuar vlerësimin për të nxënit dhe vlerësimin e të nxënit!Derisa mblidhni informata/të dhëna mbi të nxënit e fëmijëve, mbani mend se është merëndësi që të keni një sërë dëshmish të ndryshme dhe t’i balanconi vlerësimin për të nxënitdhe vlerësimin e të nxënit nëpër një sërë aktivitetesh dhe fushash tëndryshme të të nxënit. Gjithmonë kini parasysh se fëmijët kanë nevojëpër më shumë kohë dhe kanë nevojë që t’i përsërisin aktivitetet për tëmësuar një shkathtësi, prandaj ju duhet të mblidhni dëshmi të saktapër secilin prej tyre. Ju duhet të zbatoni më shumë vlerësimin përtë nxënit. Kjo do të ju ndihmojë të keni një pasqyrë më të qartë tëpërparimit të fëmijëve më rregullisht dhe në mënyrë joformale.Nëpjesëne burimevemund të gjeni mëshumë strategji tëvlerësimit përtë nxënit.84

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëFëmijët do të duhej të kuptonin shkëmbimin e informatave rreth të nxënit të tyre. Dhe, nëmomentin kur kjo ndodh, ne e dimë se vlerësimi për të nxënë është duke funksionuar.Dëshmitë për vlerësim mund të përfshijnë:♦ Kritere dhe caktimin e qëllimeve (Përcaktoni dhe përkufi zoni bashkë punën cilësore!);♦ Vrojtimet tuaja të sjelljes së fëmijëve dhe të angazhimit të tyre në diskutime, të cilat indani me fëmijët dhe me prindërit gjatë konsultimeve me ta;♦ Strategjitë e të pyeturit (shih pjesën 3);♦ Vetëvlerësimin dhe vlerësimin e ndërsjellë të fëmijëve (ata kuptojnë të nxënit e tyre dhetë nxënit e të tjerëve), që u ndihmon fëmijëve të shohin veten dhe të tjerët si burim përtë nxënit e ndërsjellë;♦ Mbajtjen e shënimeve nga fëmijët-dëshmi mbi të nxënit nga vet puna e fëmijës nëklasë:o Pjesë të zgjeruara ose të shkurtra të punës së fëmijëve në një shumëllojshmëri tëformave.o Punë verbale siç janë prezantimet në klasë, pjesëmarrja në diskutime në klasë,shfaqjet ose bisedat me edukatoren parashkollore.o Mënyrat e veçanta në të cilat fëmija ka marrë pjesë në përvoja gjatë një kohe tëcaktuar.o Shembuj të të shprehurit të fëmijëve në klasë dhe në shtëpi, për shembull vizatime,piktura, ose shfaqje, konstruktimet ose vallëzimi. Është me rëndësi të emërtohetsecili punim ose aktivitet dhe të shënohet data kur është bërë, në mënyrë që familjetdhe ju të mund të përcillni përparimin e fëmijës gjatë kohës.o Përdorni tregues të zhvillimit, për t’i përcjellë pikë-arritjet kryesore të zhvillimit tëfëmijës!Ndërveprimet tuaja të përditshme me fëmijët, vrojtimet dhe vlerësimi i vazhdueshëm do tëduhej t’ju jepnin mundësi të mjaftueshme për t’i parë dëshmitë e asaj se çfarë kanë kuptuarfëmijët.Përshtatur nga Garrison, C., & Ehringhaus, M. (2007). Formative and summative assessments in the classroom.Retrieved from http://www.amle.org/Publications/WebExclusive/Assessment/tabid/1120/Default.aspx85

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëAktivitet plotësuesMendoni se si mund t’ju ndihmojnë këto aktivitete të cekura më poshtë për të vlerësuarpërparimin e fëmijëve!• Vlerësimi i edukatoreve parashkollore• Marrja e ekzemplarëve të punimeve të fëmijëve• Krijimi i dosjeve të punës së vlerësuar të fëmijëve• Vetëvlerësimi i fëmijëve• Shkalla e vlerësimit të shkathtësive praktike• Vlerësimi i bazuar në kritere• Hulumtimi veprues• Shënime anekdotikeNjë mënyrë për të përdorur vlerësimin e vazhdueshëm në edukimin parashkollor është:Përdorimi i vlerësimit të vazhdueshëmKy paraqet pjesë integrale të procesit të të nxënit dhe të zhvillimit. Ju duhet të siguroheni që ivrojtoni fëmijët dhe veproni në mënyrë të duhur për t’u ndihmuar të përparojnë drejt qëllimevetë të nxënit. Vlerësimi duhet të bazohet në vrojtimin e fëmijëve gjatë aktiviteteve të tyre tëpërditshme, sepse kështu mund ta ndërtoni një pasqyrë të plotë për fëmijën. Kjo quhet vlerësimpër të nxënit.Shënime mbi përparimin e fëmijës në zhvillimin e njohurive dhe të të kuptuarit ebotës rreth tyreObjektivaAktiviteti që e kryen fëmijapër të arritur objektivinDëshmiHulumtonobjektet dhematerialet meanë të të gjithashqisaveIdentifikon disagjallesa, objekteose ngjarje86

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëKërkon modele,përshirëngjashmëritëdhe dallimetBën pyetjelidhur me si dhepse ndodhingjëratNdërton oseformon objekteZbulon objektedhe teknologji tëpërditshmeMëson për tëkaluarën dhe tëardhmenIdentifikonkarakteristikat evendit ku jetonose ku gjendetinstitucioniparashkollor i tijMëson përmjedisin natyrorFillon të mësojëpër kulturën evet dhe kulturadhe popuj tëtjerë4. Vlerësimi me fëmijën në qendërKorniza e Kurrikulës së Kosovës promovon zbatimin e vlerësimit për të nxënit për të përmirësuararritjet e fëmijëve dhe vlerësimin e të nxënit në bazë të dëshmive objektive të perfomancës sëfëmijëve. Disa nga këto i kemi cekur më poshtë. Në këtë tabelë është cekur edhe ndërlidhja etyre me shkathtësitë, njohuritë dhe stilet e të nxënit.Duhet të mbani mend se për të vlerësuar të gjitha komponentet e ndryshme të kompetencave(d.m.th. njohuritë, shkathtësitë, vlerat dhe qëndrimet) duhet të vendosni se çka mund tëmatet dhe si do t’i balanconi vlerësimin kuantitativ dhe vlerësimin kualitativ. Për vlerësimin ekomponenteve të ndryshme nevojiten strategji të ndryshme.87

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëShkallët e të nxënitkognitivNjë rezultat i të nxënitqë sjell deri te:të njohuritkujtojtë kuptuaritkuptojaplikimzbatojanalizëanalizojvlerësimvlerësojsintezëkrijojFoljet që lidhen me shkallët e të nxënitNdërlidhet me aktivitetet e të nxënit në të cilat fëmijët do tëtregonin dëshmi që kanë mësuar, duke:përkufi zuar, përsëritur, shënuar, kujtuar dhe emëruar.përkthyer, diskutuar, përshkruar, identifi kuar dhe raportuar.interpretuar, zbatuar, ushtruar, ilustruar, caktuar orar dhe skicuar.diferencuar, llogaritur, krahasuar, gjetur dallime, kritikuar, paraqiturnë diagram dhe debatuar.gjykuar, çmuar, vlerësuar, rishikuar, matur dhe llogariturkombinuar, krijuar, komponuar, përpiluar, propozuar, zbuluar,sistematizuar, prodhuar, dizajnuar.Ju e dini që fëmijët mësojnë në mënyra të ndryshme. Disa mësojnëkryesisht nëpërmjet qasjes vizuale, ndërsa të tjerët mësojnë kryesisht dukedëgjuar, përkatësisht përmes qasjes auditive. Ndërsa, të tjerët mësojnëkryesisht përmes qasjes fi zike apo kinestetike. Për këtë arsye edukatoretparashkollore i ndërrojnë strategjitë gjatë shpjegimit të mësimit, në mënyrëqë fëmijët të kenë mundësi të mësojnë në stilin e tyre primar të të nxënit.Shih tabelën më poshtë për më shumë informata.Nëpjesëne burimevemund të gjenimë shumëinformata përstilet e tënxënit.Strategjia Njohuri/shkathtësi /qëndrime(NjShQ)Njohuritë/shkathtësitë/qëndrimet primareStili primar i tënxënit (PDL)Kuize njohuri njohuri pamorTeste NJSHQ shkathtësi, njohuri dëgjimorDebate NJSHQ njohuri pamorDosje NJSHQ njohuri pamorProjekte NJSHQ shkathtësi lëvizorModele shkathtësi shkathtësi dëgjimor, lëvizor88

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëEkspozitë njohuri, shkathtësi shkathtësi lëvizorDemonstrim njohuri, shkathtësi shkathtësi pamorLibra njohuri njohuri pamorHarta njohuri, qëndrim njohuri, qëndrim pamorOrganizator njohuri, qëndrim njohuri, qëndrim pamorgrafi kShënime mbi të shkathtësi shkathtësi pamor, dëgjimornxënitDitarë NJSHQ njohuri pamorVrojtime NJSHQ shkathtësi, njohuri pamorRubrika tëkrijuara ngafëmijëtPrezantimemultimedialeNJSHQ shkathtësi pamor, lëvizorNJSHQ shkathtësi dëgjimor lëvizorBroshura NJSHQ shkathtësi lëvizor dëgjimorVlerësimi i njohurive duke përdorur objektivat/rezultatet e të nxënitSë pari duhet t’i përgatitni aktivitetet e të nxënit që u përshtaten rezultateve/objektivave specifi ketë të nxënit nga struktura e përgjithshme e bërthamës së kurrikulës dhe nga plani i aktiviteteve.Tabela më poshtë do t’ju ndihmojë të mendoni se si mund t’ju orientojnë objektivat/rezultatete të nxënit për aktivitetet të cilat mund të vlerësohen. Ky koncept është i ilustruar shkurtimishtnë tabelën e dhënë më poshtë.Tregojuni fëmijëve në mënyrë pamore se çfarë duhet të arrijnë!Është shumë e rëndësishme që fëmijët të kuptojnë se çfarë dëshironi të arrijnë ata ngaaktiviteti. Strategjitë, sipas të cilave u tregoni fëmijëve në mënyrë vizuale/pamore se si do tëduket suksesi i tyre, janë strategji të dëshmuara të të nxënit, të cilat do t’i shtyjnë fëmijët tëmësojnë më mirë.Shembuj për vlerësimin e të menduarit kritik, zgjidhjes sëproblemeve dhe vetëreflektimitPër t’i vlerësuar shkathtësitë e cekura më lart, jepuni fëmijëve detyra ngakëto në vijim:♦ Tregojuni të tjerëve në grup për problemet e të jetuarit në lagjen tuaj!Përmëshumëinformata mbitaksonominëe Blumit të tënxënit, shihpjesën 4♦ Shpjegojeni bashkë me të tjerët, nëpërmjet diskutimit në grupe ose nëpërmjet ndonjëstrategjie tjetër të të nxënit aktiv, siç është koha e rrethit (shih burimet në jesën 3),çështjen e vizitave në vende të ndryshme (supermarket, KEK, sallë sporti etj).!89

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasë♦ Vizatoni ose krijoni një poster me shqetësimet tuaja rrethkëndeve të lojërave për kryeministrin e Kosovës!♦ Përgatitni një prezantim muzikor ose teatral për tërë grupinlidhur me Ditën e Pavarësisë, Ditën e Nënës etj.!NëPjesën eBurimeve mundtë gjeni më shumëshembuj të vlerësimittë shkathtësive.Si të bëni gjykime të sakta në institucionin parashkollorJu duhet të bëni gjykime të sakta në bazë të dëshmive nga vrojtimi, të mbledhura ngakontekste të shumëllojshme të të nxënit dhe të zhvillimit ta aktiviteteve. Pritet që të gjithë ata qëndërveprojnë me fëmijët t’i kontribuojnë këtij procesi dhe të merret parasysh çdo informacionqë e japin prindërit. Një veti shumë e rëndësishme e përfshirjes së prindërve është dialogu ivazhdueshëm, i cili ndërtohet mbi partneritetin e nisur nga edukatoret parashkollore paraprake.Për të bërë një gjykim ju duhet të bëni vrojtime dhe vlerësime sistematike të arritjeve,interesimeve dhe stileve të të nxënit të secilit fëmijë dhe t’i përdorni këto vrojtime dhe vlerësimepër t’i identifi kuar prioritetet e të nxënit dhe të planifi koni përvoja relevante të të nxënit dhemotivuese për secilin fëmijë. Pastaj, këto vrojtime duhet t’i përshtatni me të priturat për qëllimete të nxënit të hershëm. Për këtë mund ta përdorni tabelën në vijim:Të gjykuarit: Një mjet për grupmoshën parashkollore 0-3 vjeçHollësitë eaktivitetittë zhvillimitpersonal,social,emocionaldhe fizikHollësitë eaktivitetit tëzhvillimit tëkomunikimit,gjuhës dheshkrimleximit,zhvillimitartistik dhekreativHollësitë eaktivitetit tëzgjidhjes sëproblemeve,të arsyetimitdhe tëshkathtësivenumerikeHollësitë eaktivitetit i ciliu ndihmonfëmijëve tëpërvetësojnënjohuri dhe tëzhvillojnë tëkuptuarit përbotën rrethtyreHollësitë eaktivitetit përzhvillimine stileve tëndryshmetë të nxënitdhe tëshkathtësivetë hulumtimitLuajtjeroleshRëraUjiNdërtimiBota e vogël90

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëFleksibilitetiNgjyrosjaKolazhiPrezantiminë letërKrijimi imodeleveShkathtësitëndijore/zbulimi &hetimiLoja ‘errëmujshme”Vendosja eshenjaveLibrat &TregimetTIKSigurohuni që të ketë balancë midis të nxënit të udhëzuar nga të rriturit dhe përvojave tëiniciuara nga fëmijët për pesë qëllimet!Vlerësimi i vlerave dhe i qëndrimeve: Vlerësimi i asaj që është më e vështirë për t’uvlerësuarZakonisht do t’ju duket më e lehtë të vlerësoni atë për të cilën është më e lehtë të mblidhnidëshmi dhe që rezulton me të nxënit njohës, siç shpjeguam më lart. Është më lehtë të vlerësohetfusha njohëse, sepse fëmijët mendojnë dhe mësojnë me tru.Për të nxënit e fëmijëve shpeshherë është me rëndësi të përpiqeni të vlerësoni aspektet më tëndërlikuara të të nxënit, siç janë vlerat dhe qëndrimet. Megjithatë, fusha emocionale mund tëpërmirësojë ose të pengojë dukshëm, madje edhe ta parandalojë të nxënit e fëmijëve.Në fillim të kësaj pjese mund t’i gjeni udhëzimet lidhur me vlerat dhe qëndrimet. Po ashtu, mund tëkeni nevojë për trajnim në mënyrë që t’i kuptoni këto aspekte më të ndërlikuara të të nxënit të fëmijëvedhe për të zhvilluar korniza. Më shumë informata rreth vlerësimit të fushës emocionale mund tëgjeni në:http://serc.carleton.edu/NAGTWorkshops/affective/assessment.htmlhttp://www.sasked.gov.sk.ca/docs/physed/physed6-9/pg046.pdf91

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëPse të masim FUSHËN EMOCIONALE–qëndrimet, bindjet, vlerat?Vlerësimi i fushës emocionale është i rëndësishëm. Ajo është shumëdimensionale dhe njënga dimensionet të cilat shtjellohen në këtë udhëzues janë qëndrimet (Në pjesën e burimevemund të gjeni më shumë informata mbi dimensionet e tjera të fushës emocionale, siç janëbindjet dhe vlerat). Matja e qëndrimit apo qëndrimeve paraqet një detyrë të vështirë, ngase atoburojnë nga bindjet dhe vlerat e fëmijëve. Ekzistenca e një qëndrimi mund të konstatohet ngafjalët dhe sjelljet e fëmijës. Dy nga mjetet më të zakonshme për matje në fushën emocionalejanë:Lista e kontrollit- paraqet instrumentin më të zakonshëm dhe ndoshta më të lehtë përvlerësim në fushën emocionale. Ajo përmban disa karakteristika të cilat fëmija ose edukatorjaparashkollore i kategorizon si “e pranishme” ose “mungon”. Hapat endërtimit të një liste të tillë janë:♦ Renditni të gjitha vetitë dhe karakteristikat të cilat dëshironi t’ivrojtoni!♦ Radhitni këto veti në një “listë” të karakteristikave!♦ Kërkoni nga fëmijët t’i rrethojnë ato veti të cilat janë të pranishmedhe të mos rrethojnë asgjë pranë atyre që nuk janë të pranishme!Shih pjesëne burimeve“Vlerësiminë fushënemocionale”Vetëraportimi – individi duhet të shpjegojë qëndrimet ose ndjenjate tij lidhur me një koncept ose ide, ose lidhur me njerëzit e tjerë. Kyraport ndryshe njihet edhe si “refl ektim me gojë ose me shkrim”. Përshembull, kërkoni nga fëmijët t’ju tregojnë “pse e pëlqejnë ose nuk epëlqejnë një aktivitet apo person”.Nëpjesën3 mundtë gjeni mëshumë informatapër strategjitë e tëpyeturit.Nuk është e lehtë të vlerësosh vlerat dhe qëndrimet, por kjo është edobishme, sepse:♦ ju ndihmon t’i kuptoni qëndrimet e fëmijëve ndaj aktivitetevetë të nxënit, ose të kuptoni nëse atyre u pëlqen ndonjë lloj iveçantë i aktiviteteve të të nxënit dhe këtë mund ta përcaktoni:Në pjesën 4 mundtë lexoni më tepërpër integrimin evlerësimit për tënxënit në punëntuaj mefëmijë.o nëpërmjet vrojtimit të drejtpërdrejtë të shoqëruar me biseda në klasë lidhur mepreferencat e tyre;o nëse në bazë të vrojtimeve dhe të bisedave planifi koni aktivitete të të nxënit që upërshtaten preferencave të fëmijëve, ku ata do të jenë më të motivuar të marrinpjesë dhe të mësojnë;♦ ju ndihmon të planifi koni aktivitete të të nxënit, që përfshijnë përshkrimin e skenarëvetë dilemave apo të problemeve, ku ofrohen disa zgjidhje alternative për t’i sfi duar vleratdhe qëndrimet e fëmijëve dheo kjo u ndihmon fëmijëve që të bëhen më të vetëdijshëm për vlerat e veta dhe tërefl ektojnë në mënyrë kritike dhe të vendosin se çka mendojnë për to.92

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëAktivitet plotësuesDiskutoni me kolegë për çështjet në vijim:Vlerësimi i fushave merr tepër shumëkohë.Nuk mund t’i vlerësosh disa gjëra siç janëpjesëmarrja, angazhimi apo fushata.Fushat e mësimit duhet të jenë nxitësedhe argëtuese. Sapo të fi lloni t’i vlerësonifëmijët, e humbin interesimin.Vlerësimi është mjaft i vështirë në shumëfusha, sepse fëmijët nuk bëjnë mjaftpunime mbi të cilat do të bazohej vlerësimi.Vlerësimi paraqet testim dhe etiketim tëfëmijëve.Vlerësimi në disa fusha është i gabuar.Fëmijët nuk do të duhej të vlerësoheshinvetëm në një fushë.Fëmijët e dinë se si po u shkon mësimi.Nuk ka nevojë t’u tregojnë edukatoretparashkollore.Nuk do të keni ndonjë dobi nga vetëvlerësimii fëmijëve.Integrojeni vlerësimin për të nxënit në zhvillimin e aktiviteteve!Ka disa mënyra në të cilat mund ta përfshini vlerësimin për të nxënit në zhvillimin e aktiviteteve.♦ Diskutoni rreth qëllimit të aktivitetit duke i pyetur fëmijët se çfarë duan të mësojnë lidhurme temën e aktivitetit!♦ Shpjegojini rezultatet/objektivat e të nxënit dhe kriteret për sukses që në fi llim tëaktivitetit!♦ Sigurohuni që fëmijët e dinë se si do të vlerësohen!♦ Bëni shumë pyetje të mira për të inkurajuar shkathtësitë e të menduarit kritik!♦ Inkurajoni fëmijët të bëjnë pyetje lidhur me punën e tyre!♦ Kërkoni nga fëmijët që t’ju raportojnë juve ose tërë grupin për punën e tyre!♦ Gjatë vlerësimit të punimeve të fëmijëve shënoni komente pozitive, për t’u ndihmuar tëpunojnë më mirë në të ardhmen!♦ Ndani pak kohë në fund të ditës për rishikim dhe refl ektim mbi të nxënit!♦ Angazhojini fëmijët në vlerësimin e tyre nëpërmjet vlerësimit të ndërsjellë të fëmijëvedhe vetëvlerësimit! Fëmijët duhet përgatitur për ta bërë këtë,sepse nuk është e lehtë tëkenë sukses.♦ Mbani shënime për punimet e fëmijëve!Siç e kemi diskutuar më lartë në këtë pjesë, vetëvlerësimi paraqet strategji tëfuqishme për të nxënit e fëmijëve.93

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëVetëvlerësimiVetëvlerësimi ndodh atëherë kur fëmijët e vlerësojnë vetë përparimin e tyre. Këto strategjijanë të rëndësishme, sepse u japin fëmijëve më shumë përgjegjësi për të nxënit e tyre, rrisinmotivimin e tyre dhe kanë ndikim pozitiv në arritjet e tyre.Kërkoni nga fëmijët të bëjnë vetëvlerësimin e produkteve të të nxënit të tyre dhe të interpretojnëdëshmitë e mbledhura mbi të nxënit e tyre!Fëmijët nuk mund ta bëjnë këtë pa ndihmën tuaj. Ata duhet ta kuptojnë arsyen pse po e bëjnëkëtë. Fëmijët duhet t’i kuptojnë kriteret e suksesit të cilat i keni përcaktuar. Përcillni hapat nëvijim:♦ Bëjeni vetëvlerësimin pjesë të planeve të aktiviteteve!♦ Sigurohuni që kriteret e suksesit për secilin aktivitet të jenë të detajuara në përputhjeme rezultatet e të nxënit! Për shembull, fëmijëve mund t’u thoni “Qëllimi i aktivitetit sotështë të mësoni për stinët. Ju do të vlerësoheni në bazë të shpjegimit tuaj të stinëve’.♦ Krijoni një formular vetëvlerësimi të cilin do ta përdorin fëmijët e në të cilin mund tëpërdorni simbole të ndryshme për të paraqitur nivelet e ndryshme të vlerësimit!♦ Kërkoni nga fëmijët që të krijojnë një dosje ku do të mbledhin dhe prezantojnë përmespunimeve përparimin e tyre!Një burim dhe partner tjetër, mjaft i rëndësishëm, në vlerësimin e të nxënit të fëmijëve janëprindërit. Nëse dëshironi të keni një vlerësim më objektiv dhe më të kujdesshëm të fëmijëve,atëherë duhet të merrni parasysh vlerësimin që prindërit ua bëjnë fëmijëve të tyre.Më poshtë mund ta shihni një model të një mjeti për vlerësimin që e bëjnë prindërit.Mjet për vlerësim nga ana e prindërveAspektet kryesoretë vlerësimitNotimi:0=dobët deri5=shumë mirëDëshmitëKomentetE kupton qartëçështjenJep kontribut pozitivnë diskutimE argumentonmendiminMendon për pyetjetë rejaI dëgjon mirë tëtjerëtËshtë i mirë nëpunën ekiporeBën kompromise94

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëPlanifikojeni vlerësimin!Është shumë me rëndësi ta planifi koni vlerësimin. Për këtë do t’ju ndihmojë një mjet përplanifi kimin e vlerësimit.♦ Duhet të vlerësoni se çfarë lloj aktivitetesh të vlerësimit do të caktoni për njësinëtematike apo për tërë vitin. Vendosni se çka do të vlerësoni, në çfarë mënyre dhe kur!♦ Krijoni një plan të aktiviteteve të vlerësimit për secilën temë apo plan tematik! Sigurohuniqë të përdorni disa qasje të ndryshme!Planifikimi i vlerësimitNë grupin tuaj deri në çfarë mase … rrallë ndonjëherë shpeshUa tregoni fëmijëve rezultatet e pritura tëtë nxënitSiguroheni që fëmijët i kanë kuptuarkriteret e suksesitNdani kohën gjatë qëndrimit ditor kurfëmijët mund të refl ektojnë mbi të nxënite tyrePlanifi koni mundësi për vetëvlerësim nëkuadër të aktivitetitPlanifi koni vlerësimin nga ana e prindërveDiskutoni me fëmijët rreth aktiviteteve tëardhshmeSiguroheni që fëmijët e kuptojnë segabimet janë pjesë e të nxënitU ndihmoni fëmijëve të përmirësojnëpunën e tyre pas vlerësimeveTabela më lartë do t’ju ndihmojë ta planifi koni vlerësimin. Bëjeni një kopje të kësaj tabele, oseplotësojeni tabelën në këtë udhëzues për një aktivitet që do ta realizoni. Pasi ta keni plotësuartabelën, mund ta krahasoni me tabelën e një kolegu/e tuaj.95

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëVlerësimi duhet të paraqesë thelbin e mënyrës së planifikimit tuaj vjetor, mujor, javordhe ditor të aktiviteteve në kuadër të strukturës së përgjithshme të kurrikulës.Duke e bërë këtë, ju mund:♦ të kuptoni mirë përparësitë dhe dobësitë e fëmijëve, dhe mangësitë në përvojat e tyre,♦ të shfrytëzoni dëshmitë verbale dhe ato me shkrim,♦ të vrojtoni se si fëmijët provojnë qasje të ndryshme për të zgjidhur probleme,♦ të mblidhni dëshmi nga një sërë punimesh në fusha të ndryshme,♦ të vlerësoni këto fusha duke përdorur fokuset e vlerësimit dhe♦ të bisedoni me fëmijët për të kuptuar më mirë se si i zgjidhin ata problemet dhe a igjejnë përgjigjet.Si do ta dimë a është i gatshëm fëmija për klasën parafi llore?Planifikoni përparimin dhe tranzicioninPërparimi ose tranzicioni nga mosha 0-3 në moshën 3-5 vjeçdhe më pastaj në 5-6 duhet të shihet si proces e jo si njëngjarje dhe duhet të planifi kohet dhe të diskutohet me fëmijëtdhe prindërit. Ju duhet të komunikoni informata me të cilatdo t’i siguroni fëmijës vazhdimësi të përvojave. Ju duhet tëpërdorni vlerësimin përmbledhës të shënuar në dosjen e secilitfëmijë për ta bazuar në të, planifikimin e të nxënit në dy vitet efundit të edukimit parashkollor. Edukatoret, të cilat punojnë mefëmijët në dy vitet e fundit të edukimit parashkollor, duhet tëkenë njohuri mbi kurrikulën për grupmoshën 3-6 vjeçVlerësimi më i efektshëmështë ai:• që bëhet në kohën eduhur,• që është i përqendruar,• që përfshin zbatimin eteknikave adekuate,• që ka të bëjë me dëshmi,• në të cilin angazhohenfëmijët.Çfarë duhet të ketë arritur fëmija deri në moshën 5 vjeçare?Edukatoret parashkollore do të duhej të ishin në gjendje të zgjedhin cilindo nga pesë qëllimetdhe të vlerësojnë sa e kanë realizuar në dy aspektet e edukimit parashkollor, përkatësisht përgrupmoshat 0-3 dhe 3-5 vjeç. Ju duhet ta zbërtheni secilin nga këto qëllime në aspekte të cilati synoni për grupin tuaj. Në aspektin e qëllimit 2, komunikimi, gjuha dhe shkrim-leximi, zhvillimiartistik dhe kreativ, kjo ka të bëjë me:1. Të nxënit e fëmijëve dhe kompetencat e tyre për komunikim, për të folur dhe për të dëgjuar,për të dëgjuar leximin, për të fi lluar me elemente të shkrimit dhe të leximit, duhet të përkrahendhe të zgjerohen njohuritë e tyre.2. Fëmijëve duhet t’u krijoni mundësi dhe t’i inkurajoni që t’i përdorin shkathtësitë e tyre nësituata të ndryshme dhe për qëllime të ndryshme dhe duhet t’i mbështesni që të zhvillojnëvetëbesimin dhe prirjet për ta bërë këtë.96

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasë3. Ju duhet të zgjeroni kreativitetin e fëmijëve duke e mbështetur zhvillimin e kureshtjes,zbulimit dhe të lojës së tyre.4. Fëmijëve u duhet ofruar mundësi për të hulumtuar dhe për t’i shkëmbyer mendimet, idetëdhe ndjenjat e tyre.Pastaj, duhet t’i përshkruani në hollësi rezultatet për secilën pjesë të këtij qëllimi. Më poshtë ekeni një ilustrim se si mund ta bëni këtë:Zhvillimi i komunikimit, gjuhës dhe shkrim-leximit, zhvillimi artistik dhe kreativgjatë viteve 0-5Fëmijët duhet:• ta zgjerojnë fjalorin, t’i zbulojnë kuptimet dhe shqiptimin e fjalëve të reja;• të fl asin qartë dhe me zë, me vetëbesim dhe kontroll dhe të tregojnë se janë tëvetëdijshëm për dëgjuesin;• të përdorin gjuhën për të imagjinuar dhe për të rikrijuar role dhe përvoja,• të përdorin të folurit për të organizuar, për të renditur dhe për të sqaruar mendimet,ndjenjat dhe ngjarjet;• të dëgjojnë dhe të shqiptojnë tingujt e fjalëve në renditje të saktë;• t’i lidhin tingujt me shkronja, duke i thënë dhe duke i shqiptuar shkronjat e alfabetit;• t’i shprehin dhe t’i komunikojnë idetë, mendimet dhe ndjenjat e tyre duke përdorurnjë spektër të gjerë të materialeve, të mjeteve të përshtatshme, të imagjinatës dhe tëluajtjes e roleve, të lëvizjeve, të formimit dhe konstruktimit, dhe një shumëllojshmërikëngësh dhe instrumentesh muzikore;• të hulumtojnë ngjyra, trajta, forma dhe hapësirën;• të kuptojnë dhe të zbulojnë se si mund të ndryshohen tingujt, të këndojnë këngë tëthjeshta që u kujtohen, t’i njohin tingujt e përsëritur dhe modelet e tingujve dhe t’ipërshtatin lëvizjet me muzikë;• të përdorin imagjinatën në arte dhe në dizajn, në muzikë, vallëzim, luajtje rolesh dhetregime.Informata më të hollësishme për pjesën 5mund të gjeni në pjesën e burimeve më poshtë1. Strategjitë e vlerësimit për të nxënit2. Stilet e të nxënit3. Stilet e të nxënit në klasë4. Vlerësimi në fushën emocionale97

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëBurimet për pjesën 5BURIMI 1: Strategjitë e vlerësimit për të nxënit (vlerësimi formativ)Garrison, C., & Ehringhaus, M. (2007). Formative and summative assessments in the classroom.Përshtatur nga http://www.amle.org/Publications/WebExclusive/Assessment/tabid/1120/Default.aspxNë përcaktimin e kritereve dhe qëllimeve, bashkë me fëmijët, ata angazhohen në procesine zhvillimit të aktiviteteve dhe të të nxënit, duke përcaktuar të pritura të qarta. Për të arritursukses fëmijët duhet t’i kuptojnë objektivat/qëllimet e të nxënit dhe kriteret për arritjen e tyre.Përcaktimi dhe përkufi zimi i përbashkët i punës cilësore, kërkesa që fëmijët të marrin pjesënë përcaktimin e sjelljes normative për kulturën e grupit, dhe të përcaktuarit e kritereve përsukses, paraqesin shembuj të kësaj strategjie. Përdorimi i punimeve te fëmijët, testeve aposhembujve të asaj se çfarë pritet nga fëmijët u ndihmon atyre të kuptojnë se ku gjenden, kuduan të arrijnë dhe si duket procesi efektiv për të arritur në atë pikë.Vëzhgimet nënkuptojnë diçka më shumë se vetëm lëvizjen nëpër dhomë/klasë për tëkontrolluar se a janë duke e bërë detyrën fëmijët dhe a kanë nevojë për ndonjë sqarim.Vrojtimet janë të dobishme për edukatoren parashkollore gjatë mbledhjes së dëshmive mbi tënxënit të fëmijëve, në të cilat e bazojnë planifi kimin e zhvillimit të aktivitetit. Këto dëshmi mundtë shënohen dhe të përdoren si informacion kthyes për fëmijët lidhur me të nxënit e tyre, aposi të dhëna anekdotike që përdoren gjatë konsultimeve me fëmijët.Strategjitë e të pyeturit duhet të inkuadrohen në planifi kimin e aktivitetit. Kur bëni pyetje mëtë mira, atëherë ua mundësoni fëmijëve të mendojnë më thellë dhe kështu mund ta keni mëtë qartë nivelin dhe thellësinë e të kuptuarit të fëmijët. Me pyetje të këtilla mund t’i angazhonifëmijët në dialog, i cili edhe e zbulon edhe e zgjeron të nxënit. Aktiviteti me “skeda dalëse”në fund të aktivitetit, i cili zhvillohet për të kontrolluar se sa e kanë kuptuar fëmijët mësimin,ose një kontroll i shpejtë gjatë zhvillimit të aktivitetit, si për shembull me karta me ngjyrë “tëkuqe/të gjelbër” (ndalo/ec), ose në të cilat shkruan “mirë/jo mirë”, janë shembuj të strategjivepër të bërë pyetje me anë të të cilave nxirren informata të drejtpërdrejta lidhur me të nxënit efëmijëve. Me zbatimin e kësaj strategjie të vlerësimit formativ, përveç që do të kontrolloni tëkuptuarit, ju edhe do t’u ndihmoni fëmijëve të bëjnë pyetje më të mira.Vetëvlerësimi ju ndihmon të krijoni brenda grupit një komunitet të të nxënit. Fëmijët të cilëtmund të refl ektojnë derisa janë të angazhuar në të menduarit metakognitiv angazhohen edhenë të nxënit e tyre. Kur fëmijët marrin pjesë në përcaktimin e kritereve dhe të qëllimeve, atëherëvetëvlerësimi paraqet një hap logjik në procesin e të nxënit.98

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëBURIMI 2: Stilet e të nxënitPërshtatur nga http://712educators.about.com/od/learningstyles/a/learning_styles.htmFëmijët e arrijnë efektshmërinë më të madhe atëherë kur edukatorja parashkollore i mësonsipas stilit të tyre të veçantë të të nxënit. Ekzistojnë tri mënyra kryesore në të cilat mësojnëfëmijët: vizuale (pamore), auditive (dëgjimore) dhe kinestetike (lëvizore). Përderisa shumicae individëve mund të mësojnë sipas cilitdo nga këta stile, shumica e njerëzve kanë një stil tëpreferuar.Fëmija që mëson më së miri në mënyrë vizuale/pamore – Fëmija që pëlqen të mendoj nëformë të imazheve, preferon të takohet me dikë sy me sy dhe më shumë i pëlqejnë diagrametvizuale gjatë përgatitjes së ndonjë punimi, është ai që ka tendenca për të nxënit vizual. Atazakonisht preferojnë që t’i shohin gjërat të shënuara në letër, në tekst ose të paraqitura meprojektor. Ata i konsiderojnë jashtëzakonisht të efektshme hartat, grafi konet, tabelat dhe mjetete tjera vizuale. Ata më së miri i mbajnë mend gjërat që shohin.Fëmija që mëson më së miri në mënyrë auditive/dëgjimore – Ky është fëmija i cili mendonnë formë të tingujve, preferon të bisedojë me dikë në telefon dhe, kur i jepen udhëzime megojë, preferon të ketë tendenca për të nxënit auditiv. Fëmijët që mësojnë më së miri në mënyrëauditive janë ata që në përgjithësi mësojnë më së miri duke dëgjuar. Atyre u pëlqen të mësojnënëpërmjet ligjëratave dhe diskutimeve. Ata më së miri i mbajnë mend gjërat duke i dëgjuar oseduke i përsëritur me zë.Fëmija që mëson më së miri në mënyrë kinestetike/lëvizore –Ky është fëmija i cili mendonnë formë të imazheve lëvizëse, sikur fi lma të shkurtë në mendjen e tij, preferon të marrë pjesënë aktivitete kur bisedon me dikë dhe fi llon punën menjëherë pa i dëgjuar udhëzimet dhe katendencë për të nxënit kinestetik. Fëmijët që mësojnë më së miri në mënyrë kinestetike janëata që mësojnë më së miri duke prekur, duke ndjerë dhe duke përjetuar atë që përpiqen tëmësojnë. Ata më së miri mbajnë mend duke manipuluar fi zikisht me informata.Si të shfrytëzohen në mënyrë efektive stilet e të nxënit në klasëNë rastin ideal ju do të inkuadronit të tri stilet e të nxënit në secilin aktivitet. Megjithatë, kjoështë e pamundur në botën reale të mësimdhënies. Por, në të vërtetë, nuk është edhe aq evështirë t’i inkuadrosh edhe të nxënit auditiv edhe të nxënit vizual në aktivitetet tuaja.Për shembull, udhëzimet mund t’i thoni me zë. Por, nuk është gjithmonë aq e lehtë tëpërfshini edhe stilin e të nxënit kinestetik në aktivitetet tuaja. E vërteta është se një numër imadh i fëmijëve këtë stil të të nxënit e ka më të shprehurin. Më së miri është që edukatorjaparashkollore të mos e merr këtë si detyrim, por të përpiqet të gjejë momente dhe mënyratë përshtatshme për ta përfshirë të nxënit kinestetik në zhvillimin e aktiviteteve. Nëse ipërshtatet dhomë/klasës, ju mund të përfshini në zhvillimin e aktiviteteve simulime, luajtjetë roleve, debate ose të përdorni materiale manipuluese.Shqetësimet lidhur me përfshirjen e stileve të të nxënitEdhe pse sot kjo ndodh më rrallë se në të kaluarën, disa edukatore e nënvlerësojnë rëndësinëe stileve të të nxënit. Ato vazhdojnë të mbajnë mësim me metodën e tyre të zakonshme dhe99

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasënuk përpiqen fare t’i ndryshojnë metodat e zhvillimit të aktiviteteve. Ky është gabim që rezultonme më pak të nxënë në dhomë/klasë.Në anën tjetër, shumë fëmijë dhe, në masë më të vogël, disa edukatore parashkollore, gabojnëduke menduar se nuk mund të mësojnë duke përdorur metoda që nuk përqendrohen në stiline tyre të të nxënit. Ky është edhe një gabim tjetër, i cili përsëri do të ndikojë që të ketë më paktë nxënë. Nëse edukatoret parashkollore nuk u ndihmojnë fëmijëve që të gjejnë mënyra tëcilat do të përvetësojnë informata të paraqitura në cilindo stil, atëherë nuk do t’ju ndihmojnëtë arrijnë sukses në të ardhmen. Është fakt që fëmijët do të përballen me shumë stile tëndryshme të mësimdhënies gjatë shkollimit. Fëmijët do të mund të arrijnë sukses vetëm nësepërshtaten dhe mësojnë edhe nëpërmjet stileve të tjera.Shembuj të mënyrave në të cilat mund të përshtaten fëmijët:♦ Fëmijët që mësojnë më së miri në mënyrë kinestetike/lëvizore duhet t’i manipulojnëinformatat që duhet t’i përvetësojnë.♦ Fëmijët që mësojnë më së miri në mënyrë vizuale/pamore mund të krijojnë rrjeta tëfi gurave, diagramin e Venit apo prezantime të tjera vizuale të informatave.♦ Fëmijët që mësojnë më së miri në mënyrë auditive/dëgjimore mund ta dëgjojnëtregimin apo një paragraf nga libri ose nga materialet e tjera.BURIMI 3: Stilet e të nxënit në dhomë/klasëStilet e të nxënit në dhomë/klasëKarakteristikatMetodat kryesore tëtë nxënitMënyrat e përshtatjes sëmësimeveFëmijët qëmësojnëmë së mirinë mënyrëvizualeFëmijët që mësojnë mësë miri në mënyrë vizualejanë tipikë në përdorimine teknikës së vizualizimitpër t’i mbajtur mendgjërat. Ata zakonishtkanë ndjenjë të mirë përdrejtim, sepse i vizualizojnëhartat dhe drejtimet nëmendjen e tyre. Atyre upëlqen të shkarravisindhe të vizatojnë. Fëmijëtqë mësojnë më së miri nëmënyrë vizuale zakonishtpërdorin në fjalorin e tyretë përditshëm fjalë që kanëtë bëjnë me të shikuarit.Për shembull, ata mund tëthonë “Ta shikojmë këtë.”ose “Ta shikojmë këtë nganjë perspektivë tjetër.” Atai mbajnë mend detajet siçjanë ngjyrat dhe ndarja ehapësirës.Fëmijët që mësojnëmë së miri në mënyrëvizuale mësojnë mësë miri duke parë atëqë duhet të mësojnë.Ata zakonishtpreferojnë imazhe,harta, grafi kone dheparaqitje të tjeravizuale kundrejtformave të tjera tëmësimdhënies. Atamendojnë se do tëkenë gjasa më tëmira për t’i mbajturmend informatat nësepërdorin imazhe,harta mendore, listadhe teknika të tjeravizuale në shënimete tyre.Përfshirja e diagrameve,hartave mendore, rrjetavetë fjalëve, mjeteve vizualedhe formave të tjera tëorganizimit grafi k do t’undihmojnë fëmijëve tëpërfi tojnë në mënyrëoptimale nga aktiviteti.Mësojini fëmijët të përdorinmarkera dhe të krijojnëkarta me shënime përpërvetësimin e informatave!Kur fëmijëve ua jepni njëdetyrë, përpiquni të mosjepni vetëm udhëzimeme gojë! Përveç kësaj,përpiquni t’i shmangenizhvillimit të aktiviteteve pashënime përcjellëse dhe/ose mjete vizuale!100

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëFëmijët qëmësojnëmë së mirinë mënyrëauditiveFëmijët që mësojnë mësë miri në mënyrë auditivemësojnë më së miri dukedëgjuar dhe duke folur mezë. Ata zakonisht i vërejnëdhe i mbajnë mend tingujt.Ata i mbajnë mend gjërat qëi dëgjojnë. Atyre, po ashtu, ushkojnë për dore fjalët dhegjuha. Mirëpo, ata gjithashtushpesh hutohen nga zhurmadhe tingujt.Fëmijët që mësojnëmë së miri në mënyrëauditive mësojnë mësë miri duke i dëgjuarinformatat. Për fëmijëtqë mësojnë mësë miri në mënyrëauditive përsëritjaverbale paraqetmënyrën efektive të tëmësuarit.Jepuni fëmijëve udhëzimeme gojë! Organizonidiskutime në grupe gjatëaktivitetit! Jepuni fëmijëvevideo incizime për tëplotësuar tekstin e shkruar!Jepuni kohë të mjaftueshmefëmijëve për të biseduarlidhur me problemet qëmund t’i kenë! Po ashtuduhet të keni parasysh seatyre, që janë të mirë nëstilin e të nxënit auditiv,zakonisht nuk u duhetshumë kohë për ta kuptuarnjë storie, paragraf.Fëmijët qëmësojnëmë së mirinë mënyrëkinestetikeFëmijët që mësojnë më sëmiri në mënyrë kinestetikezakonisht mësojnë më sëmiri duke i bërë gjerat. Atyrezakonisht u shkojnë përdore aktivitetet fi zike siçjanë sporti dhe vallëzimi.Atyre u pëlqen të mësojnëme metoda praktike. Atyrezakonisht u pëlqejnëudhëzimet se si duhet bërëdiçka dhe tregimet përaksion dhe aventurë. Atazakonisht lëvizin derisafl asin në telefon apo çohendhe lëvizin derisa janëduke bërë diçka. Disa ngakëta fëmijë duken nervozëdhe e kanë të vështirë tëqëndrojnë ulur në klasë.Fëmijët që mësojnëmë së miri në mënyrëkinestetike mësojnëmë së miri duke ibërë gjërat, përfshirëgjërat manipuluese,simulimet dhe luajtjene roleve, dhe metodate tjera me të cilat atapërfshihen fi zikisht nëprocesin e të nxënitnë që përfshijnë.Atyre u pëlqejnëeksperimentetdhe përvojat edrejtpërdrejta dhemësojnë mirë nga atosë miri. Përveç kësaj,ata mësojnë më sëmiri kur angazhohennë aktivitete tëndryshme.Ndryshoni mësimdhënien jovetëm nga dita në ditë, poredhe në kuadër të aktivitetit!Jepuni fëmijëve sa mëshumë mundësi që ua lejonplan-programi për të bërëpunë praktike! Lejoni fëmijëtqë të luajnë role në mënyrëqë t’i kuptojnë sa më mirëkonceptet kryesore! Nësekeni mundësi planifi koninjë vizitë diku jashtë klasëse cila do të ndihmojë tëpërvetësohen më mirëkonceptet kryesore. Nësefëmijët e humbin durimingjatë orës, lejoni të çohendhe të lëvizin pak!.BURIMI 4: Vlerësimi në fushën emocionalePërshtatur nga Dr. Olga C. Alonsabehttp://olga-assessment.blogspot.com/2009/05/assessment-in-affective-domain.htmlKy artikull përmban dy pjesë:Pjesa 1 – koncepte dhe përkufizime, dhePjesa 2 – shembuj dhe mjete vlerësimi101

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëPjesa 1 – Koncepte dhe përkufizimeFusha emocionale është pjesë e sistemit për identifi kimin e të kuptuarit dhe shqyrtimin se simësojnë njerëzit, i cili është botuar në vitin 1965. Në të përshkruhen rezultatet e të nxënit, tëcilat theksojnë cilësinë e ndjenjës, emocionin ose shkallën e pranimit apo refuzimit. Kjo fushëështë mjaft e vështirë për t’u analizuar dhe vlerësuar objektivisht, ngase objektivat emocionaledallojnë nga vëmendja e thjeshtë deri te fenomenet e zgjedhura dhe cilësitë e karakterit dhevetëdijes të cilat janë komplekse por edhe të qëndrueshme në brendësi. Megjithatë, vlerësimidhe matja e aftësive të fëmijëve në këtë fushë janë pjesë e pandashme e procesit edukativ.Për shembull, shpesh thuhet se disa njerëz janë “të shkolluar”, por jo edhe të “edukuar”. Kjothjesht do të thotë se sot pjesa më e madhe e proceseve arsimore ka për qëllim zhvillimine aspekteve njohëse të zhvillimit, ndërsa shumë pak kohë i kushtohet zhvillimit të fushësemocionale.Taksonomia në fushën emocionaleTaksonomia në fushën emocionale përmban një numër të madh objektivash të cilat në literaturëcilësohen si interesime, qëndrime, vlerësim, vlera dhe gjendje emocionale ose paragjykime.Ju mund ta përkrahni zhvillimin e aftësive emocionale të fëmijëve duke i rikujtuar foljet në vijimqë janë pjesë e fushës emocionale:1. Pranimi do të thotë të jesh i vetëdijshëm ose i ndjeshëm ndaj ekzistimit të ideve,materialeve ose fenomeneve të caktuara dhe të jesh i gatshëm t’i tolerosh ato. Shembuj:dalloj, pranoj, dëgjoj, përgjigjem/reagoj etj.2. Përgjigja/reagimi në masë më të vogël ka të bëjë me idetë, materialet ose fenomenet epërfshira duke u përgjigjur/reaguar në mënyrë aktive ndaj tyre. Shembuj: i përmbahem,përcjell, vlerësoj, paraqitem vullnetar, kaloj kohën e lirë duke…, lavdëroj etj.3. Të vlerësosh do të thotë të jesh i gatshëm që të tjerët të të konsiderojnë si një personi cili i vlerëson idetë, materialet ose fenomenet e caktuara. Shembuj: rris njohuritë ematura në …, heq dorë, sponsorizoj, mbështes, debatoj etj.4. Organizimi do të thotë të ndërlidhësh vlerën me vlerat ekzistuese dhe ta inkuadroshnë një fi lozofi të harmonizuar dhe brendësisht të qëndrueshme. Shembuj: diskutoj,teorizoj, formuloj, balancoj, shqyrtoj,etj.5. Karakterizimi sipas vlerave apo bashkësia e vlerave do të thotë të veprosh në vazhdimësinë përputhje me vlerat të cilat i ke brendësuar. Shembuj: rishikoj, kërkoj, vlerësoj lart nëkuptimin e vlerave, shmang, bëj ballë, ia dal mbanë, zgjidh etj.Taksonomia e Kratwohl-it për fushën emocionaleKompetencat e të nxënit emocionalKompetencat e të nxënit emocional shpesh përkufi zohen në formë të objektivave tëmësimdhënies. Objektivat e mësimdhënies paraqesin sjellje të fëmijëve specifi ke të matshme,afatshkurtra dhe të dukshme. Objektivat paraqesin bazën mbi të cilën mund të zhvilloniaktivitete dhe instrumente vlerësimi për të cilat mund të dëshmoni se i plotësojnë objektivate aktivitetit. Objektivat duhet t’i shihni si mjete të cilat i përdorni për t’u siguruar që do t’i102

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëarrini qëllimet tuaja; sikur shigjeta që e gjuani drejt shënjestrës (qëllimit). Qëllimi i objektivaveështë të siguroheni që të nxënit është i përqendruar mjaftueshëm qartë sa edhe fëmijët edheedukatorja parashkollore e dinë se çfarë po ndodh, prandaj edhe të nxënit mund të matet nëmënyrë objektive. Në institucionin parashkollor të nxënit në fushën emocionale vlerësohet dhematet nga edukatoret të cilat gjatë një periudhe kohore vërejnë përsëritje në sjelljen e fëmijëvedhe ndikojnë në zhvillimin e qëndrimeve dhe të vlerave.Në fushën afektive dhe në veçanti kur i shqyrtojmë kompetencat e të nxënit duhet të marrimparasysh edhe këto koncepte kryesore të qëndrimeve, motivimit dhe vetefi kasitetitQëndrimet:Qëndrimet përkufi zohen si predispozitë mendore për të vepruar, e cila manifestohet nëpërmjetvlerësimit të një subjekti të caktuar me një shkallë pëlqimi ose mospëlqimi. Individët zakonishtkanë qëndrime të cilat përqendrohen në objekte, njerëz ose institucione. Qëndrimet kanë tëbëjnë edhe me kategoritë mendore. Orientimet mendore drejt koncepteve njihen në përgjithësisi vlera. Qëndrimet përbëhen nga katër komponentë:♦ Njohja – bindjet, teoritë, të priturat, bindjet shkak-efekt, perceptimet që lidhen me pikënfokale; deklarimi i bindjeve dhe të të priturave që dallojnë nga një individ te tjetri.♦ Emocioni – paraqet ndjenjat që lidhen me subjektin kryesor – frika, pëlqimi, zemërimi;(ngjyra e kaltër ka të bëjë me vetminë), qetësia, gjakftohtësia.♦ Qëllimet e sjelljes – qëllimet, aspiratat tona dhe reagimet tona të pritura ndaj subjektittë qëndrimit.♦ Vlerësimi – komponenti qendror i qëndrimeve; kur një subjekti të qëndrimit ia atribuojmënjë nuancë të mirësisë ose të së keqes; qëndrim pozitiv ose negativ ndaj një subjekti;funksionet e qëllimeve njohëse, emocionale dhe të sjelljes të subjektit; ruhet në kujtesë.Qëndrimet ndikojnë në mënyrën e të vepruarit dhe të të menduarit të një personi në komunitetinshoqëror të cilit i përket. Ato mund të funksionojnë si korniza dhe referenca për nxjerrjen ekonkludimeve dhe interpretimin apo të vepruarit për ose kundër një individi, një koncepti aponjë ideje. Ato ndikojnë në sjellje. Njerëzit sillen në përputhje me qëndrimet e tyre.MotivimiMotivimi paraqet arsyen ose një grup arsyesh për shfaqjen e një sjelljeje të caktuar. Arsyetpërfshijnë nevojat themelore, objektet, qëllimet, gjendjen fi zike, idealen e dëshirueshme.Motivimi po ashtu i referohet inicimit, drejtimit, intensitetit dhe qëndrueshmërisë së sjelljesnjerëzore.Ka shumë teori të cilat e shpjegojnë motivimin e njeriut. Një nga këto teori është teoria enevojës. Teoria e Abraham Maslowit mbi hierarkinë e nevojave njerëzore është teoria më edebatuar e motivimit. Kjo teori mund të përmblidhet në këtë mënyrë:♦ Qeniet njerëzore kanë dëshira dhe qejfe, të cilat ndikojnë në sjellje. Vetëm nevojat epaplotësuara mund të ndikojnë në sjellje, nevojat e plotësuara nuk mund të ndikojnë;103

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasë♦ Nevojat renditen sipas rëndësisë, nga më të thjeshtat deri te më të ndërlikuarat, dukepërfshirë nevojat psikologjike, për siguri, sociale, për vetëbesim dhe vetërealizim(realizimi i plotë i potencialit personal);♦ Personi përparon drejt nivelit tjetër më të lartë të nevojave vetëm pasi të ketë plotësuartë paktën në minimum nevojën paraprake më të ulët;♦ Sa më lart arrin në hierarki personi, aq më shumë do të shfaqë individualitet, humanitetdhe shëndet psikologjik.Clayton Aldefer e ka zgjeruar hierarkinë e Maslow-it të nevojave. Ai e ka formuluar TeorinëELR (e ekzistencës, lidhshmërisë dhe zhvillimit). Kategoria e ekzistencës (fi ziologjike dhe esigurisë) përfshin nevojat e nivelit të ulët, pas saj pasojnë kategoria e lidhshmërisë (dashuriadhe vetëbesimi), si nevoja të nivelit të mesëm, dhe kategoria e zhvillimit (vetërealizimi dhevetëbesimi), si nevoja të nivelit të lartë.Motivimi në arsim mund të ketë disa efekte në mënyrën në të cilën mësojnë fëmijët dhe nësjelljen e tyre ndaj përmbajtjeve. Motivimi mund ta orientojë sjelljen drejt qëllimeve të caktuara;shtimi i përpjekjeve dhe i energjisë, shtimi i inicimit të aktiviteteve dhe këmbënguljes nëaktivitete, përmirësimi i proceseve kognitive, përcaktimi i pasojave të cilat përforcohen shpienë performancë të përmirësuar.Ekzistojnë dy lloje të motivimit: motivimi i brendshëm, i cili sjell kënaqësi, përkatësisht i bënnjerëzit të ndjejnë se ajo që mësojnë ka rëndësi morale dhe motivimi i jashtëm, i cili ndodh kurnxënësi është i detyruar të bëjë diçka nën ndikimin e faktorëve të jashtëm.VetefikasitetiVetefi kasiteti paraqet përshtypjen se jemi në gjendje të kryejmë detyrën në një mënyrë tëcaktuar ose të arrijmë qëllime të caktuara. Vetefi kasiteti është bindja se jemi të aftë të kryejmëveprimet e caktuara të cilat janë të domosdoshme për menaxhimin e situatave të ardhshme.Vetefi kasiteti është, po ashtu, bindje (e drejt ose e gabuar) se ne kemi aftësinë për të arriturkëtë efekt.Vetefi kasiteti ka të bëjë me perceptimin e aftësisë sonë për arritur një qëllim. Hulumtimet kanëdëshmuar se efi kasiteti i tepërt ka ndikim negativ në motivimin e nxënësve, ndërsa efi kasiteti iulët e rrit motivimin për të mësuar.Pjesa 2 - Ushtrime dhe mjete vlerësimiZhvillimi i mjeteve të vlerësimit/mjeteve standarde të vlerësimitMjetet e vlerësimit në fushën emocionale janë ato që përdoren për të vlerësuar qëndrimet,interesimet, motivimet dhe vetefi kasitetin. Ato përfshijnë:♦ Listat e kontrollitListat e kontrollit janë instrumenti më i zakonshëm dhe ndoshta më i lehti në fushënemocionale. Ato përmbajnë gjëra të thjeshta të cilat fëmija ose edukatorja parashkollore104

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëmund t’i shënojnë me “mungon” ose “e pranishme”. Hapat e ndërtimit të një liste tëkëtillë janë si në vijim:a) Shënoni të gjitha atributet dhe karakteristikat që dëshironi t’i vëzhgoni!b) Renditni këto atribute në një “listë të atributeve” të karakteristikave!c) Kërkoni nga fëmijët që t’i rrethojnë ato atribute që janë të pranishme dhe mosrrethojnë asnjë prej atributeve që nuk janë të pranishme.♦ Vetëraportimi - është mjeti më i zakonshëm për matje në fushën emocionale. Këtu nganjë individ kërkohet që të shpjegojë qëndrimin ose ndjenjat e tij lidhur me një koncept,një ide ose me njerëzit. Njihet edhe si “refl ektim me gojë ose me shkrim” (“Pse mëpëlqen ose nuk më pëlqen matematika?”). Edukatorja parashkollore duhet të sigurojëqë fëmijët do të shkruajnë diçka që refl ekton nivelet e ndryshme të taksonomisë (ngapranimi deri te karakterizimi).♦ Shkallët e rangimit – paraqesin një grup kategorish të dizajnuara për të nxjerrë informatalidhur me një atribut sasior në shkencën sociale. Shembujt e zakonshëm janë Shkalla eLikert-it dhe shkalla e rangimit 1-10, ku individi e zgjedh numrin i cili e pasqyron cilësinëe perceptuar të një produkti. Karakteristika kryesore e cilësdo shkallë rangimi është sepërbëhet nga një numër kategorish. Këto kategori zakonisht simbolizohen me numra tëplotë.♦ Shkalla e Likert-itNë vitin 1932 Likert zhvilloi metodën e rangimeve të përmbledhura (Shkallën e Likertit),e cila përdoret shumë. Këtu kërkohet që individi të vë një shenjë për të treguar:“pajtohem plotësisht”, “pajtohem”, “i pavendosur”, “nuk pajtohem” ose “nuk pajtohemfare”, për një numër të madh pikash lidhur me subjektin ose stimuluesin e qëndrimit.Shkalla e Likert-it ndërtohet kështu:a) Zgjidhni gjërat që doni t’i përfshini! Zgjidhni gjërat të cilat e dini se marrin vlerësimtë lartë në krahasim me shumën e të gjitha pikëve!b) Vendosni si do të rangohet secila pikë, ose emëroni secilën vlerë të shkallës në atëmënyrë që të pasqyrojnë interpretimin i cili do të shënohet me një numër!c) Kërkoni nga pjesëmarrësit të rangojnë secilën pikë në listë!d) Nxirrni rezultatin përfundimtar duke mbledhur vlerat që i ka identifi kuar individi përsecilën kategori!105

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasë106

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëPjesa 6Sigurimi i gjithëpërfshirjesÇka është arsimi gjithëpërfshirës?Arsimi gjithëpërfshirës ka për qëllim të adresojë nevojat e të nxënit të TË GJITHË fëmijëvedhe në veçanti përqendrohet në ata fëmijë të cilët kanë disavantazhe (të cenueshëm, tëmargjinalizuar dhe të përjashtuar). Arsimi gjithëpërfshirës nënkupton që të gjithë fëmijët mundtë mësojnë bashkë, duke pasur qasje në të gjitha aspektet e arsimimit.Për çka bëhet fjalë në këtë pjesë?Në këtë pjesë do të mësoni:♦ për konceptin e gjithëpërfshirjes sipas përshkrimit të tij në Kornizën eKurrikulës së Kosovës;♦ për arsimin cilësor si një nga të drejtat themelore të njeriut;♦ si të identifi koni shkallën e disavantazheve më te cilat përballen një numëri madh fëmijësh dhe të cilat nuk ua lejojnë atyre qasjen në arsimim tëbarabartë;♦ si të identifi koni praktikat diskriminuese të vetëdijshme dhe të pavetëdijshmenë grupin tuaj – mënyrat që jua mundësojnë juve edhe fëmijëve tuaj tëvlerësoni vetëdijesimin dhe veprimet tuaja;♦ për qasjet dhe shembujt e strategjive me anë të së cilave krijohet njëambient gjithëpërfshirës i të nxënit (shumë prej tyre janë të ngjashme mepraktikat e mira të përshkruara në kapitujt paraprak të këtij udhëzuesi).Ju do të kuptoni më mirë se çka do të thotë t’i shikosh fëmijët me qasjen“personi para së gjithash”, e cila mund t’ ju ndihmojë ta krijoni një ambient tëngrohtë dhe miqësor për fëmijët, ku të gjithë fëmijëve u ofrohen mundësitëmë të mira për të mësuar.107

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëRoli dhe kuptimi i gjthëpërfshirjesNë Kornizën e Kurrikulës së Kosovës, gjithëpërfshirja, në kuptimin më të gjerë, nënkuptonmarrjen parasysh të çdo rrethane e cila e pengon qasjen në arsim cilësor dhe diversitetin meformat e tij të ndryshme:♦ fëmijët që janë vajza,♦ fëmijët nga familjet e varfra/me gjendje ekonomike jo të favorshme,♦ fëmijët nga zonat e rurale/të largëta,♦ fëmijët e komuniteteve pakicë,♦ të kthyerit dhe fëmijët nga diaspora,♦ fëmijët me nevoja të veçanta;o fëmijët me aftësi të kufi zuara (fi zike, vizuale, në të dëgjuar, intelektuale,zhvillimore),o fëmijët me vështirësi sociale, emocionale dhe në sjellje,o fëmijët që vuajnë nga sëmundja ose trauma,o fëmijët me vështirësi në të nxënë.♦ fëmijët e talentuar dhe me prirje të veçantaSi ndërlidhet gjithëpërfshirja me të drejtat e njeriut dhe me arsimin cilësor?Arsimi cilësor si e drejtë e njeriut mundësohet duke e kuptuar diskriminimin dhe duke zbatuar strategji për gjithëpërfshirjeArsimi cilësor është e drejtë njerëzore dhe nga natyra e tij duhet të jetë arsimgjithëpërfshirës. Prandaj, gjithëpërfshirja duhet të jetë filozofia kryesore e çdo arsimicilësor.Filloni duke i kuptuar konceptet e edukimit mbi të drejtat themelore të njeriut!Të kuptuarit e të drejtave të njeriut paraqet hapin e parë drejt gjithëpërfshirjes në institucionetparashkollore dhe në klasat parafi llore në shkolla.Edukimi mbi të drejtat e njeriut♦ paraqet mësimdhënien dhe të nxënit e parimeve dhe të vlerave lidhur me të drejtat enjeriut sipas Deklaratës Universale të të Drejtave të Njeriut (DUDNj) (qëllimi i edukimitmbi të drejtat e njeriut është që njerëzit të informohen mbi të drejtat e tyre);108

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasë♦ ofron informata mbi sistemet ndërkombëtare të të drejtave të njeriut; dhe♦ ua zhvillon njerëzve shkathtësitë dhe qëndrimet e nevojshme për mbrojtjen dhembështetjen e të drejtave të njeriut.Në institucionet parashkollore, edukimi mbi të drejtat e njeriut ka rëndësi esenciale përpërgatitjen e fëmijëve për të marrë pjesë në shoqëri dhe për t’u formuar si individë.Qasja “personi para së gjithash”Qasja “personi para së gjithash” paraqet qasjen ndaj komunikimit me dhe lidhur meindividët me nevoja të veçanta arsimore, e cila synon mbajtjen në nivelin më të lartë tëdinjitetit dhe respektit për secilin individ. Ne synojmë t’i përmbahemi qasjes “personi parasë gjithash” në gjuhën tonë dhe veprimet tona. Me fjalët më të thjeshta “personi para sëgjithash” do të thotë se në rend të parë e marrim parasysh personin, përpara çdo cilësimiapo diagnoze. Shembuj të kësaj qasjeje përfshijnë “fëmijët me vështirësi në të nxënë” nëvend të “fëmijët me aftësi të kufi zuara”.Qasja “personi para së gjithash” paraqet një nga vlerat më të rëndësishme të gjithëpërshirjes.Filloni duke i kuptuar konceptet e grupeve me disavantazhe!Ka shumë fjalë që përdoren për t’i cilësuar ata të cilët në një mënyrë apo tjetër nuk janë tëpërfshirë në arsim, siç janë grupet me disavantazhe, të cenueshme, të margjinalizuara, tëpërjashtuara, pakicë dhe jo-shumicë.Në Kosovë fjala ‘pakicë’ zakonisht përdoret për t’i cilësuar grupet të cilat në vendet e tjera quhen‘pakica etnike’. Edhe pse kjo dikujt mund t’i duket si pedanteri, është me rëndësi të qartësohetse kush përfshihet dhe kush nuk përfshihet kur fl asim për çështje specifi ke të PËRFSHIRJES.Shprehja me disavantazhepërdoret për të përshkruar të gjithëata që nuk kanë përparësi të njëjtasi të tjerët, të cilat atyre u krijojnëmundësi të barabarta në arsim (nëvend të kësaj fjale njësoj mund tëpërdoren edhe i cenueshëm ose imargjinalizuar).Udhëzuesi i UNESCO-s për Barazi Gjinore përMësimdhënësit është një burim i shkëlqyeshëm për tëkuptuar më mirë pabarazinë gjinore dhe pasojat e sajsi për gratë/vajzat ashtu edhe për burrat/djemtë http://portal.unesco.org/en/fi les/47654/12737402501Gender_Toolkit_for_Educators.pdf/Gender%2BToolkit%2Bfor%2BEducators.pdfMe diagramin e mëposhtëm jemi përpjekur të ilustrojmë përbërjen e disavantzheve, duke epërfaqësuar me secilin rreth përqindjen e popullatës në atë grup. Gjinia (50%) dhe varfëria(40-60%) janë disavantazhet më të mëdha, dhe më së shumti mund të ndikojnë negativisht nëgjasat e një fëmije për të pasur qasje të barabartë në arsimin cilësor. ‘Arsimi pa pagesë’ nukështë pa pagesë për të varfrit, në rastin e të cilëve edhe shpenzimet direkte edhe ato indirektemund të shkaktojnë përjashtim nga arsimi. Kur prindërit duhet të vendosin se cilin fëmijë tadërgojnë në shkollë, ata zakonisht vendosin për djalin. ‘Varfëria’ është një nga arsyet më tëshpeshta për mospërfshirjen e vajzave në shkolla. Por, nuk duhet të harrojmë se arsyeja nukështë vetëm varfëria, sepse ky është një vendim i prindërve i ndikuar nga gjinia. Ata që jetojnënë vende të izoluara dhe rurale përbëjnë grupin e dytë më të madh prej 40%.109

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëNdërkaq, grupet të cilave u është kushtuar vëmendja më e madhe në Kosovë - komunitetetpakicë (përafërsisht 8-12%) dhe grupet me aftësi të kufi zuara (deri 10%) – përbëjnë vetëmnjë pjesë të vogël të njerëzve me disavantazhe. Qëllimi i diagramit është të ilustrojë se sirritet shkalla e disavantazhit për grupet që u takojnë fushave të ndryshme të disavantazheve.Kështu, rasti më ekstrem në Kosovë ndoshta mund të jetë një vajzë me aftësi të kufi zuara tëshkallës së lartë, e një familjeje të varfër të komunitetit rom, e cila nuk e fl et gjuhën shqipe dhejeton në një zonë rurale të izoluar. Gjasat për të janë të vogla që të ketë qasje të barabartë nëarsim cilësor.Diagrami: Shkallët e disavantazheveS = me nevoja të veçanta / aftësi të kufi zuaraM= grup pakicëL = pakicë gjuhësoreBurimi: Janet Raynor: Përfshirja e gjithëpërfshirjes: Raport për promovimin e gjithëpërfshirjes në të gjithaaktivitetet e projektit SWAp të BE-së për arsim, korrik 2010Filloni duke e rritur vetëdijen tuaj mbi aspektet diskriminuese të arsimit, duke përfshirëatmosferën në grupin tuaj (kohën dhe vëmendjen e ndryshme, të priturat dhe stereotipet)!Një nga vështirësitë me të cilat përballen grupet me disavantazh është fakti që ne shpesh herënuk e vërejmë se ambienti në klasë nuk është mirëpritës.Për shembull, një ambient jo mirëpritës cilësohet si “klimë e ftohtë” apo qasje diskriminuese(diskriminim indirekt), ku zakonisht asnjëra nga këto nuk bëhet me qëllim. Ato ndodhinpër shkak të mungesës së vetëdijesimit tonë, gjë që rezulton me “zhvleftësim”, ku grupetme disavantazhe, qoftë në mënyrë të vetëdijshme apo në mënyrë të pavetëdijshme,konsiderohen persona më pak të vlefshëm ose më pak të rëndësishëm.110

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëHulumtimet kanë dëshmuar se kur edukatoret parashkollore nuk janë të vetëdijshme për këtëdukuri, ato zakonisht më pak i pyesin pjesëtarët e grupeve me disavantazh duke u kushtuarmë pak vëmendje, bëjnë më pak pyetje kritike dhe japin më pak informacion kthyes kritik, mëpak inkurajim dhe lëvdata, më pak konfi rmim joverbal, siç janë pohimet me kokë dhe shikiminë sy dhe në këtë mënyrë u ndihmojnë më pak në të nxënit e tyre. Përveç kësaj, ka edhehulumtime të cilat tregojnë se grupet me disavantazhe zhvleftësohen për shkak të fjalës osesjelljes, ndërsa për të arriturat e tyre nuk vlerësohen njësoj sikur të tjerët.Këto dukuri mund të konsiderohen si:♦ stereotipe sociale - kur nuk jemi në gjendje të shohim ‘personin para së gjithash’, gjëqë tek fëmijët nga grupet me disavantazhe shpeshherë rezulton me përvoja të të nxënitnegativ, jo të qëllimshme;♦ të pritura më të ulta - kur ne “kategorizojmë” atë që mendojmë se dikush do ta bëjë dheduhet ta bëjë;♦ ngacmim – kur lejojmë ngacmimin, injorimin, sjelljen e vrazhdë dhe armiqësore.Shqyrtoni nivelin tuaj të vetëdijes!Megjithëse një numër i madh studimesh sistematike kanë dëshmuar realitetin empirik tëdukurive që shkaktojnë atmosferën e ftohtë, shumica e njerëzve nuk janë të vetëdijshëm përkëto studime, prandaj fëmijëve nga grupet me disavantazhe u mohohet e drejta për arsimimcilësor.Përdorni listën e mëposhtme për t’u vetëdijesuar mbi shkaqet që mund të ndikojnë te grupetme disavantazhe që të mos ndihen të mirëpritur në institucionin parashkollor!Mendoni për punën tuaj dhe diskutoni me edukatoret parashkollore të tjera dhe me drejtorintuaj rreth faktorëve të cekur më poshtë:Gabimet e zakonshme gjatë vlerësimit të mjedisit jomiqësor /qasjes diskriminuese/shfaqen: kur mendojmë se qëndrimet e njëanshme dhe diskriminimi burojnë nga ideologjia evetëdijshme diskriminuese ose nga përpjekjet e vetëdijshme për të diskriminuar grupet epafavorizuara; kur ekziston bindja se diskriminimi ekziston “diku tjetër”, por jo edhe “te ju”, mefjalë të tjera njëanshmëria diskriminuese ekziston në ambiente të tjera, por jo nëklasën apo institucionin parashkollor/shkollën tuaj; te bindja se edhe nëse ekziston diskriminimi ndikimi i tij është i papërfi llshëm – problemime këtë bindje është se një numër i madh ndikimesh pothuajse të papërfi llshme, por qëveprojnë në drejtim të njëjtë, shumë lehtë mund të akumulohen dhe të shkaktojnë njëdiskriminim të konsiderueshëm; nëse nuk e pyesim veten nëse ka diskriminim por vazhdojmë të besojmë se një gjë e tillënuk ndodh dhe se askush nuk synon të diskriminojë të tjerët.Përshtatur nga: http://www.bernicesandler.com/id4.htm111

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëGjithëpërfshirja është:♦ qasje e cila mbështet të drejtat e njeriut,♦ e kundërta e diskriminimit dhe mund të “ngrohë” atmosferën në grupin tuaj, duke eshndërruar në një vend mirëpritës për të gjithë fëmijët,♦ grup strategjish për përfshirjen e të gjithë fëmijëve/grupeveMë shumë se t’u ofrosh fëmijëve qasje në kurrikulë, ju duhet të:o krijoni sfi da të përshtatshme për të nxënit për të gjithë fëmijët,o të përgjigjeni në nevojat e ndryshme të të nxënit të fëmijëve,o tejkaloni pengesat e mundshme për të nxënit e individëve të veçantë dhe të grupevetë veçanta të fëmijëve dhe për vlerësimin e tyre.Aktivitete plotësueseLexoni më shumë për dokumentet/ligjet/strategjinë dhe librat e bardhë që mbështesinparimin e gjithëpërfshirjes në KKK !Dy raporte mbi statusin në vitin 2009 përmbledhin nevojën për më shumë progres nëdrejtësinë sociale dhe në gjithëpërfshirje: Raporti i UNICEF-it http://www.unicef.org/kosovo/Eng_-_Justice.pdfKuvendi i Kosovës http://www.assembly-kosova.org/common/docs/kosovo-social.pdfStrategjitë/ligje të zyrtarizuar http://masht-gov.net/advCms/?id=101&lng=SerPlani Strategjik i Arsimit në Kosovë 2011-2016Plani Strategjik për Organizimin e Edukimit Gjithëpërfshirës për Fëmijët me Nevoja tëVeçanta në Arsimin Parauniversitar në Kosovë 2010-2015Strategjia për Zhvillimin e Arsimit Parauniversitar në Kosovë 2007-2017Strategjia për Integrimin e Komuniteteve Romë, Ashkali dhe Egjiptianë në Kosovë 2007-2017Ligji për Barazinë Gjinore 2004Ligji për Arsimin Parauniversitar 2011Plani Kombëtar i Veprimit për Aftësi të Kufi zuara i KosovësLista e OJQ-ve mund të gjendet në http://www.cso-ks.org/?page=2,4112

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëOJQ-të për persona me aftësi të kufi zuara:Down Syndrome Kosovahttp://www.downsyndromekosova.org/Index.htmlHandikoshttp://www.handi-kos.org/publikimet/dokumentetShoqata Kosovare e të Shurdhërvehttp://deafkosova.wordpress.com/Iniciativa Kosovare për të Drejtat e Personave me Aftësi të Kufi zuara Mendore (K-MDRI)www.mdri.org/kmdri.htmlOJQ-të për komunitetet pakicë:Balkan Sunfl owers – Volunteers for Social Reconstructionwww.balkansunfl owers.orgMateriale të UNESCO-s:Pranimi i Diversitetit: Mjetet për Krijimin e Ambienteve Gjithëpërfshirëse të të Nxënit(Toolkit for Creating Inclusive, Learning-Friendly Environments)http://unesdoc.unesco.org/images/0013/001375/137522e.pdfTë Kuptuarit dhe Plotësimi i Nevojave të Fëmijëve në Klasat Gjithëpërfshirësehttp://unesdoc.unesco.org/images/0012/001243/124394e.pdfMësimdhënia për Fëmijët me Aftësi të Kufi zuara në Mjediset Gjithëpërfshirësehttp://unesdoc.unesco.org/images/0018/001829/182975e.pdfKëshilla Praktike për Mësimdhënie në Klasa të Mëdhahttp://unesdoc.unesco.org/images/0014/001488/148867e.pdfMateriale nga Save the Children:http://www.scalbania.org/html/res.htm113

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëQasje të gjithëpërfshirjesEkzistojnë shumë strategji të suksesshme për gjithëpërfshirje.Ambienti mirëpritës dhe miqësorMbani mend rëndësinë kritike të krijimit të ambientit mirëpritës dhe miqësor për të gjithë fëmijëtdhe shikojeni pjesën 3 në të cilin shtjellohet kjo temë!Rëndësia e vlerësimit të vlerave dhe të qëndrimevetonaPër gjithëpërfshirje është e domosdoshme t’i shqyrtojmë vleratdhe qëndrimet tona për t’u siguruar që të mos jemi diskriminuesnë mënyrë të pavetëdijshme.Ndihmojuni fëmijëve të vlerësojnë nevojat dhe kontributet endryshme që i sjellin të gjithë fëmijët në ambientin e nxënies nëklasë!Planifi koni aktivitetet në atë mënyrë që të përfshini aktivitete tëcilat stimulojnë zhvillimin e vlerave dhe të qëndrimeve!Në faqen e internetSuccess LinkMissouri Departmentof Elementary &Secondary Educationmund të gjenishumë aktivitete tëndryshme për të gjithagrupmoshat.Aktivitetet , që ndihmojnë ndryshimin e vlerave dhe të qëndrimeve, përfshijnë;Përgjigjet në rreth: Pjesëmarrësve të ulur në rreth u shtrohenpyetje dhe të gjithë përgjigjen me radhë.Vizita, ture: Vëzhgimi ose përjetimi i drejtpërdrejtë i situataveme qëllim vrojtimi dhe studimi.Lojërat: Përjetimi i lojës dhe diskutimi rreth zbatimit të saj nëjetë.Mëshumëinformata përvlerësimin e vleravedhe qëndrimevemund të gjeni nëpjesën 5Diskutimet në grup (i ndërsjellë): Shkëmbimi i ideve dhemendimeve nga pjesëtarët e grupeve të vogla (8-20 veta) lidhur me një problem ose njëçështje me interes të përbashkët përreth 10-40 minuta, varësisht nga madhësia e grupit.Luajtja e roleve: Inskenimi aty për aty i një problemi apo një situate, që përcillet mediskutim.Simulimi: Përvoja në një situatë sa më reale, pas cilës pason diskutimi.Skeçe: Shfaqje dramatike të shkurtra dhe të ushtruara, që përcillen me diskutim.Burim vetëm për aktivitete: Manual trajnimi - Ndryshuesit vendorë: “Përmirësimi i të Drejtave të Njeriut përGra, të Rinj dhe Grupe të Pakicave në Rajonin e Pejës – përmes ngritjes së vetëdijes dhe edukimit” projekt ifi nancuar nga BE, që menaxhohet nga Zyra Ndërlidhëse e Komisionit Evropian në Kosovë, shtator 2009114

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëStrategji specifike për përfshirjen e vajzaveHulumtimet kanë dëshmuar se në klasë djemve u kushtohet kohë, vëmendje dhe ndërveprimcilësor më shumë se vajzave dhe sjellja e edukatoreve parashkollore ndaj djemve dallondukshëm nga sjella e tyre ndaj vajzave.♦ Cilësia e kontaktit me edukatoren parashkollore është diskriminueseo Cilësia e kontaktit me edukatoren parashkollore varet nga gjinia. Kjo praktikë esjelljes diskriminuese të edukatores parashkollore fi llon në nivelin parashkollordhe vazhdon deri në klasën e 12-të.o Edukatoret parashkollore u kushtojnë djemve më shumë vëmendje dhe më shumëkohë gjatë aktiviteteve/mësimdhënies.o Djemtë marrin lëvdata, kritikë, ndihmë dhe komente më konkrete nga edukatorjaparashkollore më shumë se vajzat, si për detyra ashtu edhe për sjellje.o Kjo praktikë ndodh pjesërisht për shkak se edukatoret parashkollore u kushtojnë mëshumë vëmendje djemve duke i pyetur ata shumë herë më shpesh sesa vajzat, dheedukatoret parashkollore zakonisht i dëgjojnë me vëmendje komentet e djemve,ndërsa përgjigjet e vajzave i korrigjojnë. Madje edhe kur djemtë nuk paraqitenvullnetarë për t’u përgjigjur, edukatoret parashkollore zakonisht kërkojnë përgjigjenga ata.♦ Aktivitetet e të nxënit janë diskriminueseQë nga niveli parashkollor aktivitetet që zhvillohen në dhomë/klasë janë më interesante përdjemtë dhe mënyrat e zgjedhura të paraqitjeve janë ato në të cilat djemtë shkëlqejnë oseinkurajohen më tepër se vajzat:♦ Edukatoret parashkollore u bëjnë pyetje akademike 80% mëshpesh djemve sesa vajzave.♦ Vajzat reagojnë më mirë ndaj ideve në kontekst sesa sipërmbajtje e izoluar dhe shfaqin më shumë interes përndërlidhjen me njerëz në situata të jetës së përditshme.♦ Hulumtimet po ashtu tregojnë se djemtë përfi tojnënga strategjitë e mësimdhënies konvencionale (p.sh.mësimdhënia me tërë grupin dhe strukturat që bazohen nëgarë dhe shpërblim), ndërsa vajzat përfi tojnë nga strategjitë eaktiviteteve që përfshijnë bashkëpunim dhe punë praktike).Në pjesën 3mund të gjeni njënumër të madhidesh për krijimin eambientit mirëpritëspsikosocial nëklasë. Këto strategjifunksionojnë përtë gjithë fëmijët,përfshirë edhe atanga grupet medisavantazhe.♦ Aktivitetet konkurruese në dhomë/klasë u kontribuojnë tëarriturave të djemve në matematikë, por ndikojnë negativisht në të arriturat e vajzave.♦ Aktivitetet bashkëpunuese u ndihmojnë vajzave në përvetësimin e shkathtësivethemelore dhe në arritjen e sukseseve më të larta. Këto aktivitete bashkëpunuese nuki zmbrapsin qëndrimet apo të arriturat e djemve, dhe janë në përputhje me praktikaarsimore më bashkëpunuese, më të integruara dhe më përfshirëse.115

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëGjetje të ngjashme mund të jenë të vërteta edhe për pjesëtarët e grupeve te tjera medisavantazheDisa sjellje të edukatoreve parashkollore, që dekurajojnë pjesëmarrjen e vajzave, mund tëjenë dekurajuese edhe për fëmijët që i takojnë grupeve të tjera me disavantazhe.Përdoreni këtë listë kontrolli për të refl ektuar mbi praktikën tuaj të zhvillimit të aktiviteteve!Lista e kontrollit të sjelljeve dekurajueseSjellja dekurajueseMendoni për praktikat tuaja Më së shpeshti kërkoni përgjigje nga djemtë. Vajzave u bëni pyetje më të lehta. Djemve u bëni pyetje më të vështira që kërkojnëtë menduarit e nivelit të lartë. Kur bëni pyetje, së pari i shikoni djemtë që tëpërgjigjen para se vajzat (apo edhe djemtë) tëkenë mundësi ta ngritin dorën. I përmendni vetëm kontributet e meshkujve nëshkencë. I thërrisni femrat me emrin e përgjithësuar“vajzë”, ndërsa djemtë me emrin e tyre. E përdorni ligjërimin si strategji dominuese tëmësimdhënies/zhvillimit të aktiviteteve. Përdorni struktura të garës dhe shpërblimit.Inkurajimi i pjesëmarrjes së vajzaveKëto strategji gjithashtu nxisin pjesëmarrjen e fëmijëve nga grupet e tjera medisavantazheJu mund të bëni shumë gjëra për ta ndryshuar sjelljen tuaj, në mënyrë që t’i përfshini më tepërvajzat dhe fëmijët e tjerë të grupeve me disavantazhe. E dimë që fëmijët, të cilët marrin pjesënë mënyrë aktive në dhomë/klasë, mësojnë më së shumti ngapërvoja e tyre mësimore.Në vijim mund të gjeni disa strategji të cilat mund t’i përdorni nëgrupin tuaj me të gjitha nivelet dhe për të gjitha temat. Me këtostrategji inkurajohen vajzat dhe fëmijët e tjerë të grupeve medisavantazhe që të marrin pjesë më shumë në klasë dhe të rrisinbesimin në vete dhe në aftësitë tyre.116Nëpjesën eburimeve mundtë gjeni këshillapër gjuhë mëgjithëpërfshirëse

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëStrategjitë me të cilat inkurajohetpjesëmarrja dhe zhvillohet vetëbesimiPërdorni këto strategji për t’i ndihmuarvajzat dhe pjesëtarët e grupeve të tjera medisavantazhe që të marrin pjesë më shumë nëaktivitete dhe t’i përmirësojnë vetëbesimin dheaftësitë e tyre.Kolegu kritikDiskutoni me një koleg se si mund tambështetni njëri-tjetrin që t’i reduktonisjelljet tuaja dekurajuese dhe t’i shtonisjelljet tuaja inkurajuese në klasë. Kini kujdes se kë e shikoni dhe shikojini nësy të gjithë fëmijët! Bëni pyetje që kërkojnë nivel më të lartë tëtë menduarit edhe djemve edhe vajzave! Jepni më shumë “kohë të pritjes” dhe bënipak më shumë durim për heshtje dhekërkoni përgjigje nga fëmijët vetëm atëherëkur t’i shihni duart e ngritura nga të dyjagjinitë – përdorni shembuj që përfshijnëedhe meshkuj edhe femra! Drejtojuni të gjithë fëmijëve ose me emërose më mbiemër! Votoni për një çështje të caktuar, sepsevotimi e inkurajon ndjenjën e pjesëmarrjestek të gjithë fëmijët! Eliminoni gjuhën mbi baza gjinore dhepërpiquni të mos e përdorni përemrin epërgjithësuar “ai” (p.sh. mund të përdornishumësin “ata”)! – Në pjesën e burimevemund të gjeni më shumë informata rrethgjuhës për gjithëpërfshirjen gjinore. Shmangni humorin mbi baza gjinore! Theksoni bashkëpunimin dhe riorganizonistrukturën konkurruese të klasë (p.sh.zbatoni aktivitete të të nxënit nëbashkëpunim dhe aktivitete praktike nëklasë dhe eliminoni ose reduktoni në masëtë konsiderueshme kritikat publike)!Burim: Përshtatur nga Gender Differences and Instructional Discrimination in the Classroom, Carolyn ButcherDickman, Radford University, Radford Virginia http://www.invitationaleducation.net/journal/v21p35.htm117

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëShënim për materialet dhe burimet:♦ Sigurohuni që të gjeni materiale që përmbajnë fotografi dhe shembuj që përfshijnëvajza, komunitete pakicë, fëmijë me nevoja të veçanta arsimore etj., ose t’i pasuroni meto materialet dhe burimet që i keni!♦ Kërkoni nga fëmijët që të sjellin nga shtëpitë e tyre ose nga komuniteti i tyre burime tëcilat mund t’i ndajnë me klasën, të cilat kanë të bëjnë me kulturën dhe identitetin e tyre!♦ Ftoni prindërit, pjesëtarët e komunitetit dhe OJQ-të të ju ndihmojnë të krijoni burime dhepërvoja të ndryshme për fëmijët tuaj!Strategjitë specifike për përfshirjen e fëmijëve me nevoja të veçanta arsimore / me aftësitë kufizuaraRoli dhe kuptimi i gjithëpërfshirjes është i njëjtë për fëmijët me nevoja të veçanta arsimore dhe/ose për fëmijët me aftësi të kufizuara, sikur edhe për fëmijët e tjerë të grupeve me disavantazhe.Ajo nënkupton më tepër se sa t’ua mundësosh fëmijëve qasjen në kurrikulë. Ju duhet:♦ të krijoni sfi da të përshtatshme për të nxënit,♦ të përgjigjeni në nevojat dhe/ose aftësitë e kufi zuara të ndryshme të të nxënit të fëmijëve,♦ të tejkaloni pengesat e mundshme për të nxënit e individëve të veçantë dhe të grupevetë veçanta të fëmijëve dhe për vlerësimin e tyre.♦ të individualizoni përmbajtjen dhe qëllimet e të nxënit/mësimdhënies nëpërmjet planitmësimor individual (PMI).Posaçërisht në punën tuaj me fëmijët me nevoja të veçanta arsimore (NVA) dhe/ose me aftësitë kufi zuara, këto parime do t’ua mundësojnë:♦ të vendosni rezultate të pritshme për fëmijët me NVA që dallojnë nga objektivat përfëmijët e tjerë,♦ ta modifi koni plan-programin për t’i hequr pengesat dhe për t’ua mundësuar të gjithëfëmijëve që t’i arrijnë objektivat e njëjta.Planifi kimi për fëmijët me NVA dhe/ose me aftësi të kufi zuara duhet të jetë pjesë e planifi kimitpër të gjithë fëmijët, e jo të bëhet ndaras. Nuk ka nevojë të jetë i ndërlikuar ose t’ju merr shumëkohë. Mjafton që në planin e aktivitetit t’i përfshini disa shënime lidhur me rezultatet e të nxënitdhe qasjet që do t’i përdorni për t’i larguar pengesat për fëmijët me NVA dhe/ose me aftësi tëkufi zuara. Ky planifi kim mund të pasurohet me qëllimet personale të fëmijëve. Nganjëherë dotë jetë më e përshtatshme që të planifi koni hapa të vegjël ose të siguroni burime shtesë për tëarritur qëllimin e të nxënit. Shpesh herë mund të gjeni mbështetje për ta bërë këtë.Po ashtu, duhet të mendoni për pyetjet të cilat do t’ua bëni grupeve dhe individëve të ndryshëmdhe për mënyrat në të cilat do të vërtetoni se sa kanë kuptuar fëmijët. Disa fëmijë me NVA dhe/ose me aftësi të kufizuara e shfaqin të kuptuarit e tyre ndryshe nga fëmijët e tjerë (sidomosfëmijët me vështirësi në të nxënë), prandaj fëmijëve duhet t’u ofroni mundësi të ndryshme përtë treguar se çfarë dinë dhe çfarë mund të bëjnë.118

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëNë punën tuaj me fëmijët me nevoja të veçanta arsimore dhe fëmijët me aftësi të kufizuaramund të ju ndihmojë shumë bashkëpunimi me prindërit e tyre. Ata mund t’ju ndihmojnë t’ikuptoni nevojat dhe kërkesat e fëmijëve, t’i përcaktoni objektivat, të punoni bashkë dhe tavlerësoni përparimin.Mësimdhënia e diferencuar dhe të nxënit e diferencuar paraqesin një metodëtë përfshirjes së të gjitha grupeve me disavantazhe dhe qasjen kryesorepër përfshirjen e fëmijëve me nevoja të veçanta arsimore dhe/ose aftësi tëkufizuaraDiferencimi paraqet qasjen ndaj mësimdhënies me të cilën sigurohet që të gjithë fëmijëtmësojnë mirë, përkundër dallimeve të shumta që i kanë mes vete. Diferencimi arrihet mestrategji e jo me objektiva, prandaj duhet të përqendroheni pikërisht në to.Si mund të krijoj diferencimin në grup?Këtë mund ta bëni në tri mënyra:♦ Diferencimi për nga rezultatet, ku të gjithë fëmijëve u jepet detyra e njëjtë, ndërsadiferencimi bëhet në bazë të përgjigjeve të tyre.♦ Diferencimi për nga detyrat, ku fëmijëve u jepen detyra specifi ke varësisht nga aftësitëe tyre. Detyrat mund të diferencohen për nga niveli i vështirësisë, sasia e strukturës,ose sasia e udhëzimeve që u janë dhënë, ose ma anë të kombinimit të këtyre trefaktorëve.♦ Diferencimi për nga përpjekja e edukatores parashkollore, ku duhet bërë përshtatja enivelit të ndërhyrjes së edukatores parashkollore.Përparësia e diferencimit me anë të detyrës qëndron në mundësinë për t’i përshtatur aktivitetetme aftësitë e fëmijëve, në mënyrë që të gjitha nivelet e aftësive të rezultojnë me sukses.Ndërsa, mangësia e tij është që kërkon shumë planifi kim. Përveç kësaj, ju duhet t’i njihni mirëfëmijët tuaj dhe aftësitë e tyre dhe t’ua shpjegoni pse secili ka detyra të ndryshme. Ështëme rëndësi të theksohet fjala diferencë dhe të shmanget përdorimi i nocioneve më i lehtë/ivështirë, më i thjesht /sfi dues, më i mirë/më i keq, më shumë/më pak dhe/ose të ngjashme.Diferencimi më anë të përpjekjes së edukatores parafi llore më së miri mundësohet dukë bërëpyetje të hapura të cilat NUK nënkuptojnë përgjigje të pritura, por promovojnë diskutimin dhedebatin. Kjo qasje ua mundëson të gjithë fëmijëve të përjetojnë arritje pozitive dhe të tregojnëdëshmi të arritjes në nivelin e tyre më të lartë.Si duhet ta menaxhoj një klasë/grup gjithëpërfshirës/e?Kjo do të jetë një nga sfi dat më të mëdha për juve.Udhëzuesi për Nevoja të Veçanta i MASHT-it përmban ide të shkëlqyeshme (të përmbledhuramë poshtë) për hapat që duhet t’i ndërmerrni për t’u siguruar që të gjithë fëmijët mund tëmësojnë dhe të përparojnë. Në këtë udhëzues sugjerohen:119

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasë♦ strategjitë që mund t’i përdorni,♦ si t’i organizoni aktivitetet,♦ si t’u ndihmoni fëmijëve të ballafaqohen me të nxënit,♦ si të zhvilloni aktivitete dhe si të bëni vlerësimin në mënyrën më tëefektshme,Mëshumeinformatamund të gjeninë pjesën eburimeve.♦ si të krijoni një ambient fi zikisht të qasshëm në dhomë/klasë.Sjellja e padisiplinuar dhe çfarë mund të bëj për ta mbajtur nën kontroll grupin dhe përt’i ndihmuar fëmijët që të mësojnë?Në burimet në internet të dhëna më poshtë mund të gjeni një numër të madh planeshditore dhe të aktiviteteve për të gjitha klasat/niveletSuccess Link Missouri Department of Elementary & Secondary Educationhttp://www.successlink.org/gti/lesson_unit-viewer.asp?lid=2301Diversity Council .org Rochester Minnesotahttp://www.diversitycouncil.org/elActivities.shtmlMenaxhimi i sjelljes mund të jetë stresues madje edhe për edukatoret parashkollore më mepërvojë, veçanërisht kur punoni me fëmijë kërkues ose me fëmijë të cilët kanë nevoja shumëtë veçanta. Si mund t’ia lehtësoni punën vetes?♦ Kur përballeni me një situatë të vështirë, është me rëndësi të mos e merrni si diçkapersonale. Jini të qetë dhe kini vetëbesim, sepse kështu do të ndikoni tek fëmijët që tëndjejnë më pak shqetësim dhe frustrim!♦ Duhet të jeni konsistent. Bëjuni të qartë fëmijëve se si duhet të sillen dhe inkurajoni takuptojnë këtë! Ndihmojini të kuptojnë se duhet të vendosin që t’u përmbahen rregullavetë sjelljes!♦ Kur duhet të korrigjoni një sjellje, bëjeni këtë me kohë, jini specifi k, konsistent, i drejtëdhe i arsyeshëm!♦ Mendoni dhe fl isni në mënyrë pozitive!♦ Mos insistoni të merreni me probleme i vetëm! Kërkoni mbështetje nga kolegët!120

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëAktivitet plotësuesGjithëpërfshirja e vërtetë e fëmijëve të grupeve me disavantazhe, duke përfshirëbashkëpunimin me edukatoret parashkollore të tjera, me prindërit dhe komunitetin, ështështjelluar mirë në udhëzuesin e MASHT-it për nevoja të veçanta. Ky udhëzues përmbanstrategji të shkëlqyeshme dhe qasje praktike që mund t’i zbatoni në klasën tuaj.Në pjesën e burimeve më poshtë mund të gjeni më shumë materiale lidhurme pjesën 61. Gjuha e gjithëpërfshirjes gjinore – udhëzimet për eliminimin e stereotipevegjinore dhe stereotipeve lidhur me nevoja të veçanta2. Si të tejkalohen paragjykimet – aktivitet3. Zhvillimi i respektit për diversitet – mësim4. Strategjitë e punës me fëmijët me nevoja të veçanta arsimore (NVA) dhe përfëmijët me aftësi të kufi zuara5. Këshilla për edukatoret parashkollore: Strategji të suksesshme për punën mefëmijët e talentuarBurime për pjesën 6BURIMI 1: Aktivitetet për stereotipat gjinorëUdhëzime për eliminimin e stereotipeve gjinore dhe stereotipeve lidhur me nevoja tëveçantaStereotipet krijojnë ekskluzivitet dhe një ndjenjë të hierarkisë me anë të së cilës një grupnjerëzish konsiderohet se janë në nivel më të ulët se të tjerët dhe shkaktohen pikëpamjesociale negative lidhur me fëmijët që u takojnë grupeve me disavantazhe. Fëmijët nga grupetme disavantazhe zakonisht nuk ndjejnë se i takojnë grupit dhe për këtë arsye mund të mosjenë të gatshëm të marrin pjesë dhe mund të mungojnë edhe më shumë nga institucioniparashkollor/shkolla.Përdorimi i gjuhës gjithpërfshirëse ndihmon në ndërtimin e një ambienti mirëpritës dhe miqësor,ku të gjithë fëmijët ndjehen të respektuar dhe janë më të gatshëm të marrin pjesë.121

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëTre parimet kryesore që refl ektojnë gjithëpërfshirjen janë:♦ Mos e theksoni gjininë, racën, etninë apo vetitë e tjera personale të një personi (siçjanë mosha,etnia etj), nëse kjo gjë nuk është relevante për temën në fjalë! Me fjalëtë tjera, mos krijoni dhe mos promovoni stereotipe në bazë të vetive njerëzore tëpashmangshme!♦ Jini konsistent kur i përshkruani pjesëtarët e grupit; mos i veçoni vajzat për të përshkruarbukurinë e tyre fi zike apo veshjen, apo mos e cekni mjetin ndihmës të cilin e përdor njëperson më aftësi të kufi zuara, apo mos e përmendni racën e pakicës së vetme në grup,përveç nëse kërkojnë vetë individët!♦ Kini parasysh se gjuha gjithëpërfshirëse vlen për rastet e përgjithshme. Kërkesat edrejtpërdrejta nga individët kanë përparësi në krahasim me rregullat e përgjithshme(p.sh. zonja Filane Fisteku kërkon që mos i drejtohen sipas mbiemrit të saj, por sipasmbiemrit të bashkëshortit të saj).Aftësitë e kufizuara ose nevojat e veçantaPërpiquni të mos e veçoni aftësinë e kufi zuar të një individi si mënyrë identifi kimi, përveç nëseduhet ta përshkruani për ndonjë raport apo takim zyrtar të përqendruar në nevoja të veçantadhe/apo aftësi të kufi zuara! Shikojeni personin, e jo aftësinë e kufi zuar! Sigurohuni që nëpunën tuaj të përditshme:♦ të përdorni gjuhë komunikuese neutrale;♦ t’i shmangeni përdorimit të fjalëve të cilat nënkuptojnë viktimizim ose krijim të stereotipevenegative ( për shembull, mos i përdorni përshkrimet siç janë “viktimë” ose “i sëmurë” përdikë që vuan nga një sëmundje, por vetëm cekeni sëmundjen);♦ shmangeni përdorimin e fjalëve si “i varfër,” “fatkeq” ose “i vuajtur”;♦ të mos përdorni fjalë si “guximtar” kur mund të thoni “i suksesshëm” ose “produktiv”.Gjuha për gjithëpërfshirje apo gjuha neutrale për nga gjiniaUdhëzimet e përgjithshme që duhet ndjekur♦ Eliminoni gjininë e fjalëve, mos i jepni fjalës karakter të gjinisë së kundërt (për shembullkryesuesin bëjeni kreu, e mos e riktheni gjininë te kryesuesja)!♦ Krijoni fjalë me karakter gjinor neutral; shndërroni mbiemrat në emra duke shtuarprapashtesën –ist (për shembull, aktiv-aktivist)!♦ Zëvendësoni shprehjet profesionale të cilat përmbajnë gjininë mashkullore, nëse ështëe mundshme, me shprehjet që përfshijnë pjesëtarët e cilësdo gjini!♦ Shmangni emërtimet e pozitave të punës që kanë cilësimin femëror apo mashkullor!♦ Në rastet kur jeni të detyruar t’i përdorni fjalët me karakter gjinor, përdorni fjalë paraleleburra/gra, djem/vajza, zotërinj/zonja, çuna/vashëza !122

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëDisa strategji të tjera për gjithëpërfshirje janë shmangia e tregimeve, fotografi ve apo frazavetë cilat nënkuptojnë supozime të bazuara në stereotipe, për shembull:♦ që disa grupe etnike janë përfundimisht më pak të afta sesa grupet e tjera etnike; apo,që ndonjë grup është superior në krahasim me grupet e tjera;♦ që personat me aftësi të kufi zuara domosdoshmërish varen nga të tjerët;♦ që burrat janë të pavarur dhe gratë janë të varura;♦ që disa kategori të grave janë të paafta, ose jeta e tyre është tepër e varur nga burrat;♦ që grave të cilat kanë bërë karrierë zakonisht u mungojnë shkathtësitë e amvisërisë,ato nuk kanë fëmijë, ose edhe po të kenë fëmijë nuk janë prindër të mirë;♦ që burrat janë të vrazhdë, të dhunshëm, të ashpër, të pashpirt ose të pandjeshëm;♦ që gratë kanë frikë, janë pasive, të varura, qaramane, mendjelehta, të dobëta,grindavece, të bezdisshme, dorëzohen lehtë, histerike, të shpërqendruara;♦ që burrave u mungojnë shkathtësitë për të qenë prind i mirë, për t’u kujdesur ose përamvisëri;♦ që vetëm burrat nga komunitetet pakicë janë të dhunshëm ose të ashpër.Burim: Përshtatur nga Do’s and Don’ts of Inclusive Language; Media Task Force Honolulu County Committee onthe Status of Women, Oct. 1999 http://www2.honolulu.hawaii.edu/facdev/guidebk/teachtip/inclusiv.htm and WordsThat Count Women Out/In Ontario Women’s Directorate at, The Bias-Free Word Finder, Rosalie Maggio, BeaconPress, Boston, Mass. 1991Shembuj të përgjithshëm të gjuhës gjithëpërfshirëseMOS PËRDORPËRDOR SI MË TË PËRSHTATSHMEbeqar ose beqareburrë/grua i/e pamartuarvëllazëri (përveçnëse përfshin vetëmmeshkuj)komunitet, miqësi, bashkësibiznesmenafarist, menaxher/e, sipërmarrës/ekameramanoperator kamere, fotograf123

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëvajzë me karrierëgrua profesionistedeputetanëtar kuvendi, ligjvënës, përfaqësues,njeri i shpellësnjerëzit e hershëm, shoqëritë e hershmestërgjyshëritparaardhësitbaballarët themeluesthemeluesit, pionierëtvajzë (mbi moshën 18vjeçe)grua, grua e remarrëveshje burrashmarrëveshje personale, kontratë joformaleburra të mëdhenj ngahistoriafi gura të mëdha në histori, personat që krijuan historinë, fi gurathistorikei/e hendikepuarperson me aftësi të kufi zuaramotër medicinaleinfermier/infermierenjeriu dhe bota e tijhistoria e botës, historia e njerëzve, njerëzit dhe bota e tyrei bërë nga njeriuartifi cial, i bërë me dorë, me origjinë njerëzore, sintetik, i prodhuar,zeje, nga makinatë arriturat e njeriuttë arriturat e njerëzimitpunë për burrapunë e rëndë, që kërkon aftësi të jashtëzakonshmeburra të shkencësshkencëtarë124

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëorientalaziatik, aziatik-amerikan ose specifi koni etninënjeriu primitivnjerëzit primitivëngritja e njeriutngritja e racës njerëzore, ngritja e civilizimit, ngritja e kulturëspreferencë seksualeorientim seksualshoumenperformueslëneshëgrua e pamartuarburrështetaszyrtar, diplomatBurim: Përshtatur nga Do’s and Don’ts of Inclusive Language; Media Task Force Honolulu County Committee onthe Status of Women, Oct. 1999 http://www2.honolulu.hawaii.edu/facdev/guidebk/teachtip/inclusiv.htm and WordsThat Count Women Out/In Ontario Women’s Directorate at, The Bias-Free Word Finder, Rosalie Maggio, BeaconPress, Boston, Mass. 1991BURIMI 2: Aktivitet: Si t’i tejkalojmë paragjykimetQëllimet e këtij aktiviteti:♦ MOS i paragjykoni njerëzit! Përpiquni t’i njihni më mirë si individë para se të vendosni aju pëlqejnë apo jo!♦ TRAJTONI njerëzit ashtu siç dëshironi t’ju trajtojnë juve!♦ MBËSHTETNI njerëzit ndaj të cilëve të tjerët sillen me paragjykime! Mos iu bashkonigrupit të njerëzve të cilët janë të padrejtë ndaj dikujt!♦ MËSONI për kulturat, vendet dhe popujt e tjerë!Procedura:1. Diskutoni me fëmijët se si shfaqen paragjykimet në situatat në vijim:♦ Tallja me peshën e dikujt.125

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasë♦ Kur nuk luajnë me dikë për shkak se ai apo ajo nuk mund të vrapojë shpejt.♦ Tallja me njerëz të cilët fl asin një gjuhë tjetër.♦ Etiketimi i njerëzve për shkak të ngjyrës së lëkurës.♦ Injorimi i një personi në karrocë invalidësh.♦ Kur një vajzë nuk e lejojnë të luajë me kamion sepse është vajzë.♦ Kur një djalë nuk e lejojnë të shkojë në kurs vallëzimi, sepse është djalë.2. Kërkoni nga fëmijët që të krijojnë një portret të vetvetes (fëmijët më të vegjël mund tëkrijojnë edhe kukulla)! Përdorini këto mjete vizuale për t’i ilustruar situatat që përfshijnëparagjykime! Kërkoni nga fëmijët që të gjejnë mënyra për t’i ndryshuar sjelljet paragjykuesenë këto situata!3. Luani një lojë klasifi kimi duke kërkuar nga fëmijët të ndahen në grupe në bazë të këtyrekategorive: ngjyra e fl okëve, ngjyra e lëkurës, ngjyra e syve, gjinia, gjatësia trupore (më tëgjatët dhe më të shkurtrit na bazë të një matjeje të zgjedhur), muaji i lindjes, vendi i lindjes(të gjithë ata që kanë lindur në shtetin ose qytetin e njëjtë), rrobat (ngjyrat ose stilet eveçanta), çfarë u pëlqen ose çfarë nuk u pëlqen (si për shembull ngjyrat, ushqimet, muzika,etj.)!Për secilën kategori përshkruani një situatë të padrejtë. Për shembull, “Si thoni sikur sot t’i lejojtë dalin në pushim/të shkojnë në shtëpi më herët/të bëjnë pushim vetëm ata që kanë fl okëngjyrë kafe? A do të ishte e drejtë kjo?” ose “Si thoni sikur sot vetëm vajzat të lejohen për tëngrënë drekë? A është e drejtë kjo?Përfundim: Pas lojës diskutoni se si paragjykimi nënkupton të mos jesh i drejtë ndaj dikujt.Burim: Good Character.com http://www.goodcharacter.com/GROARK/Prejudice.htmlBURIMI 3: Mësim: Zhvillimi i respektit për diversitetPërshkrimi: Fëmijët do ta intervistojnë njëri-tjetrin lidhur me një çështje dhe do t’i përdorin atoinformata për të krijuar një grafi kon në të cilin do të ilustrojnë dallimet që ekzistojnë në klasë,në mënyrë që të zhvillojnë të kuptuarit dhe respektin për diversitet.Materialet e nevojshme: fl eta të mëdha, fl eta të pastra, ngjyra ose lapsaObjektivi: Fëmijët do të intervistojnë njëri-tjetrin lidhur me një çështje dhe do t’i përdorin atoinformata për të krijuar një grafi kon në të cilin do të ilustrojnë dallimet që ekzistojnë në klasë,në mënyrë që të zhvillojnë të kuptuarit dhe respektin për diversitet.Shkathtësitë: Të kuptojnë dhe të zbatojnë të drejtat dhe përgjegjësitë qytetare, të organizojnëtë dhënat, informatat dhe idetë në forma të përdorshme (tabela, grafi kone, skica).126

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëParaqitni aktivitetin! Tregojuni fëmijëve se në botë ekzistojnë miliarda njerëz! A mendoni setë gjithë njerëzit e botës janë të njëjtë? Apo janë të ndryshëm? Shikoni përreth na klasën tonë.A duken pikërisht sikur ti shokët e klasës, apo dallojnë nga ti? A më ngjan mua ndonjë fëmijë nëkëtë klasë? Mendoj se pajtohemi që njerëzit janë të ndryshëm. Dallimet janë gjë e mirë. Botaështë një vend aq interesant pikërisht për arsye se jemi të ndryshëm. Përkujtojuani fëmijëvese është me rëndësi t’i respektojmë të gjithë njerëzit dhe t’i çmojmë dallimet! Rishikojenipërkufi zimin e respektit: Të kesh respekt do të thotë të tregosh mirësjellje dhe konsideratë përtë tjerët.Është me rëndësi t’i respektoni njerëzit edhe kur dallojnë nga ju. Kjo quhet respekt përdiversitet ose respekt për dallime. Po ashtu, njihet si pranim dhe tolerancë. Këto janë tiparetë rëndësishme të karakterit që do të duhej t’i kishte çdo njeri. Sikur njerëzit t’i respektonindallimet në vend se të talleshin me dikë që është ndryshe dhe të mos i lëndonin të tjerët vetëmpër shkak të dallimeve, atëherë do të kishte më shumë paqe në shkollat, shtëpitë, komunitetettona dhe në të gjithë botën.Pyesni fëmijët se cilat janë mënyrat e ndryshme në të cilat njerëzit dallojnë nga njëri-tjetri nëshkollën, shkollën dhe komunitetin tuaj! Pastaj, bisedoni për dallimet midis njerëzve në klasëntuaj! Krijoni një grafi kon në të cilin do t’i paraqitni këto dallime! Në atë grafi kon do të mundtë shihni edhe ngjashmëritë. Emërtojini grafi konet dhe tregojuani fëmijëve gjatë shtjellimit tëkësaj çështjeje!Shënojini në tabelë dallimet që i kanë identifi kuar fëmijët. Kjo listë mund të përfshijë ngjyrëne fl okëve, të syve, të ngjyrës. Ajo mund të përfshijë edhe dallimet midis shtëpive në të cilatjetojnë fëmijët, numrit të anëtarëve të familjeve të tyre, vendeve ku shkojnë për të luajtur.Pranoni çdo përgjigje relevante!PRAKTIKË E UDHËZUARKërkoni nga fëmijët të zgjedhin një nga dallimet midis njerëzve dhe ilustrojini dallimet me njëgrafi kon!Për shembull: Zgjidhni një karakteristikë të thjeshtë, siç është ngjyra e syve, e pastaj thoni:“Unë do të intervistoj secilin nga ju për të parë se çfarë ngjyre i keni sytë dhe pastaj do t’iilustroj rezultatet me një grafi kon. Sytë janë zakonisht të gjelbër, ngjyrë kafe ose të kaltër,prandaj do t’i shënoj së pari këto tri ngjyra në tabelë. Pastaj do të kërkoj prej secilit prej jushse çfarë ngjyre i keni sytë dhe do të shënojë emrin tuaj pranë ngjyrës përkatëse në tabelë”.Pyetni secilin fëmijë dhe shënoni përgjigjen në tabelë! “Tani do ta vizatoj një grafi kon”. Vizatoninë letër të madhe tri kolona dhe shënoni në fund të secilës tri ngjyrat e syve! Vizatoni edhevijat paralel për të krijuar një grafi kon! Ngjyrosni ose shënoni numrin e saktë të kolonave përsecilën ngjyrë e pastaj diskutoni me klasën se cila ngjyrë është më e shpeshta, më e rralla,ose a ka ngjyra me numër të njëjtë të përgjigjeve etj.! Pyetini fëmijët se a u pengon fakti qëdisa kanë ngjyrë të ndryshme të syve! Pyetini fëmijët se a mund t’i respektojnë këto dallime!Emërtojeni këtë grafi kon “Ngjyra e syve “ dhe vendoseni në mur si model! Po ashtu, mund tavendosni edhe një poster në të cilin shkruan “Respektojeni diversitetin” dhe më vonë mund t’ishtoni grafi konet e fëmijëve.127

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëPRAKTIKË E PAVARURKërkoni nga secili fëmijë të zgjedhë një fushë të dallimeve për të cilën është diskutuar dhee cila është shënuar në tabelë! Një fëmijë mund ta zgjedhë ngjyrën e fl okëve, tjetri ngjyrëne lëkurës (sigurohuni që të jetë dikush që është në gjendje t’i respektojë dallimet), llojin eshtëpisë, numrin e anëtarëve të familjes etj. Në rast se nuk doni të diskutoni rreth religjionit,atëherë pyetini fëmijët lidhur me restorantet e preferuara të ushqimit të shpejtë ose dyqanet eveshjeve, apo ngjyrën e këmishës, pantallonave ose këpucëve që i kanë veshur/mbathur atëditë etj.! Jepuni fëmijëve kohë të mjaftueshme për t’i mbledhur të dhënat dhe për ta vizatuartrafi konin!PËRMBYLLJESecili fëmijë le ta paraqesë grafi konin e vet dhe le t’i shpjegojë rezultatet. Përdorini pyetjet ngamodeli i mëhershëm për të diskutuar rreth secilit dallim! Kërkoni nga fëmijët që të kenë respektpër secilin dallim! Vendosni grafi konet në mur afër modelit të mëhershëm!AKTIVITETET PASUESEJu mund ta zhvilloni aktivitetin me intervistë dhe grafi kone në klasën e një kolegut tuaj dhepastaj të kërkoni nga fëmijët që t’i shkëmbejnë diskutimet dhe konceptet që i kanë mësuar.Vazhdoni t’i lexoni klasës tregime që kanë të bëjnë me respektin për diversitet! Disasugjerime mund t’i gjeni në :Success Link http://www.successlink.org/gti/lesson_unit-viewer.asp?lid=2301BURIMI 4: Strategjitë për punë me fëmijët me nevoja të veçanta arsimore (NVA) dhe/osefëmijët me aftësi të kufizuaraSi duhet t’i qasem zhvillimit të aktiviteteve dhe të nxënit me fëmijët me nevoja të veçantaarsimore?Filloni duke kuptuar se ekziston një mori nevojash të veçanta arsimore dhe aftësish të kufi zuara!Ju duhet të parashihni se çfarë pengesash mund të përmbajnë aktivitetet për pjesëmarrjen nëaktivitete dhe të nxënit e fëmijëve me nevoja të veçanta arsimore dhe/ose aftësi të kufi zuara.Në planifi kimin tuaj duhet t’i përfshini mënyrat për reduktimin e atyre pengesave, në mënyrë qëtë gjithë fëmijët të marrin pjesë në mësim dhe të mësojnë. Në disa aktivitete fëmijët me nevojatë veçanta arsimore dhe/ose aftësi të kufizuara mund të marrin pjesë njësoj sikur fëmijët etjerë. Ndërsa, në aktivitetet e tjera duhet t’i modifi koni ose t’i përshtatni ambientin e dhomës/klasës ose materialet mësimore, në mënyrë që të gjithë fëmijët të jenë të përfshirë.Po ashtu, ekzistojnë edhe aktivitete në kuadër të të cilave do të duhet të planifi koni aktivitete‘paralele‘ për fëmijët me NVA dhe/ose fëmijët me aftësi të kufi zuara, varësisht nga nevojatindividuale të tyre, në mënyrë që edhe ata të punojnë drejt objektivave mësimorë të njëjta128

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasësikur fëmijët e tjerë, vetëm se këtë do ta bëjnë në një mënyrë tjetër. Do të ketë edhe raste kuraktivitetet në të cilat do të përfshihen ose objektivat drejt të cilave do të punojnë fëmijët meNVA dhe/ose aftësi të kufi zuara do të dallojnë nga aktivitetet dhe objektivat e planifi kuara përfëmijët e tjerë.Për çfarë duhet të bisedoj me fëmijët kur të vijnë në klasë?Sigurohuni që të gjithë fëmijët mund ta shohin tabelën dhe mund të dëgjojnë mirë! Sigurohuniqë fëmijët të ulen në atë mënyrë që të ketë mundësi për ndihmë nga të rriturit dhe të ketë vendtë mjaftueshëm, në mënyrë që fëmijët me vështirësi në lëvizje të kenë qasje në burimet dhepajisjet e tyre dhe materiale të tjera!Duhet të bisedoni me fëmijët edhe rreth llojit dhe nivelit të mbështetjes që u nevojitet për t’ikryer detyrat dhe aktivitetet.A mund të kërkoj ndihmë për punën me fëmijët me nevoja të veçanta arsimore?Nëse në grupin tuaj keni fëmijë me nevoja të veçanta arsimore, sigurohuni që ata t’i kuptojnëqartë të priturat nga aktiviteti, të dinë se cila është struktura e aktivitetit dhe të kuptojnëpërmbajtjen e tij. Ndihmojuni t’i zbërthejnë detyrat në pjesë më të vogla dhe sigurohuni që t’ikuptojnë pyetjet kryesore lidhur me aktivitetin!Planifi koni për këta fëmijë mbështetje plotësuese nga të rriturit për t’ua lejuar që të kalojnëgradualisht në punë pavarur! Në kuadër të planifi kimit duhet identifi kuar cilët fëmijë/grupe dotë kenë mbështetje plotësuese, në cilën pjesë të aktivitetit do të ofrohet mbështetja, llojin embështetjes dhe kur do të lejohen fëmijët të punojnë në mënyrë të pavarur.A mund të përdor punën në grupe dhe diskutimin?Po. Kjo është mënyrë e shkëlqyeshme për t’i angazhuar fëmijët. Mendoni për pyetjet që dot’i bëni dhe sigurohuni që fëmijët të kalojnë me kujdes nga diskutimi në çifte në diskutim nëgrupe!. Gjuha e nevojshme për diskutime me tërë grupin mund të paraqesë problem për fëmijëttë cilët kanë vështirësi në të shprehurit publik. Diskutimet në çifte dhe në grupe e mundësojnëpjesëmarrjen e të gjithë fëmijëve. Ju mund t’u caktoni fëmijëve role të ndryshme në mënyrë qëtë gjithë të jenë të angazhuar dhe të përqendruar.Si duhet të komunikoj me fëmijët?Gjuha e juaj duhet të jetë e qartë, e paanshme dhe e kuptueshme. Theksoni, shpjegoni dheshënoni fjalë, kuptime dhe simbole kryesore! Sigurohuni që të jepni udhëzime në mënyrë tëqartë dhe t’i përforconi vizualisht, sipas nevojës! Formuloni pyetjet me kujdes dhe shmangenifjalorin dhe fjalitë me strukturë të ndërlikuar! Mos harroni se pyetjet duhet t’i përgatitni në mënyra/nivele të ndryshme për fëmijët e ndryshëm! Përgatitja e pyetjeve me kujdes u mundëson tëgjithë fëmijëve që të kenë rast të përgjigjen në pyetje të hapura. Mund të ketë nevojë edhepër forma alternative të komunikimit për t’i plotësuar nevojat e komunikimit, d.m.th. gjuha eshenjave, alfabeti i Brailit. Tekstet, mjetet ndihmëse vizuale, etj. duhet të kontrollohen për t’usiguruar që janë të qarta dhe të qasshme.129

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëSi do të komunikojnë ata me mua?Mund të ketë nevojë të përdorni forma alternative të komunikimit, siç janë gjuha e shenjaveose simbolet. Kërkoni këshilla nga psikologu i shkollës, logopedi dhe nga vet fëmijët për tëzgjedhur mënyrën më të mirë për përdorimin e formave të këtilla gjatë aktivitetit!Çdo herë kur keni mundësi duhet t’ua lejoni fëmijëve të diskutojnë në çifte rreth përgjigjeve tëtyre para se t’ju përgjigjen juve. Fëmijëve me vështirësi në komunikim duhet dhënë kohë që tëmendojnë për pyetjet para se të përgjigjen.Si do të mësojnë fëmijët me nevoja të veçanta arsimore?Fëmijët me nevoja të veçanta arsimore i kanë mënyrat e veta për të mësuar dhe për t’i mbajturmend gjërat. Ata duhet t’i inkurajoni të bisedojnë se si kanë arritur diçka. Ju duhet të komunikonime ta lidhur me të nxënit, duke shfrytëzuar mënyrat që u përshtaten atyre. Për shembull,shpjegojuani pse janë duke mësuar diçka, pra çka është qëllimi i atij mësimi.Pse është kaq me rëndësi t’u jepni informacion kthyes fëmijëve, ta rishikoni përparimine tyre dhe t’u ndihmoni të përmirësohen?Notat dhe informacionet e tjera kthyese u ndihmojnë fëmijëve ta përmirësojnë performancëne tyre. Informacioni kthyes jepet në forma përkatëse – me gojë dhe me shkrim. Informacionikthyes, që e jepni, është më mirë të jetë specifi k se i përgjithshëm. Gjithmonë sigurohuni qëkomentet tuaja të jenë pozitive, të qarta dhe vlerësuese; theksoni përparimin dhe arritjen efëmijëve. Dobësitë duhet të paraqiten si fusha për zhvillim të mëtejshëm. Po ashtu,do të ishteshumë e dobishme sikur t’ua mundësonit fëmijëve të provojnë edhe një herë ta kryejnë detyrën.Këto qasje janë të dobishme sidomos kur fëmijët e kanë të vështirë të pranojnë komente përpërmirësimin e punës së tyre. Ata fëmijë, të cilët lëvdatat publike mund t’i vënë në siklet, duhett’i lavdëroni në mënyrë diskrete.Pyetini fëmijët se çka u duket veçanërisht e vështirë dhe ndihmojuni të mendojnë se si mund tazgjidhin këtë problem! Ndoshta mund të punojnë bashkë me një shok ose të kërkojnë ndihmënga ju më shpesh.E përsëritja?Sigurohuni që gjithmonë t’i përsërisni mësimet e mëparshme! Çështjet kryesore të mësuaranga aktivitetet e mëparshme duhet t’i thonë fëmijët dhe ato duhet shënuar dhe ruajtur nëmënyrë që fëmijët të mund t’u referohen sipas nevojës.Si mund t’iu ndihmoj fëmijëve me nevoja të veçanta arsimore që t’i kuptojnë kriteret përvlerësimin e punës së tyre?Sigurohuni që numri i kritereve të jetë i vogël! Inkurajoni fëmijët të marrin pjesë në përcaktimine qëllimeve të tyre, edhe pse ata mund ta kenë të vështirë ta kuptojnë nevojën për qëllime! Disafëmijë mund të kenë nevojë për më shumë kohë dhe mbështetje për përcaktimin e qëllimeve.Duhet inkurajuar vetëvlerësimin dhe vlerësimin e ndërsjellë të fëmijëve.130

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëSi duhet ta vlerësoj përparimin e fëmijëve më sfidues?Vlerësimi i përparimit të fëmijëve duhet të përfshijë përdorimin e një sërë metodash dhedëshmish të të nxënit, në mënyrë që vlerësimi të bëhet pjesë përbërëse e të nxënit. Kur e bënivlerësimin e fëmijëve, ju duhet të planifi koni me kujdes për t’ua ofruar fëmijëve me NVA dhefëmijëve me aftësi të kufi zuara çdo mundësi të tregojnë çfarë dinë dhe çka janë në gjendje tëbëjnë, duke përdorur mjete alternative sipas nevojës.Kthehuni tek pjesa e cila fl et për Vlerësimin e përparimit të fëmijëve! Aty mund të gjeni disakëshilla për punë me fëmijët sfi dues.Burim: Udhëzuesi për Edukim Special i MASHT-it, nga L KadriuBURIMI 5: Këshilla për edukatoret parafillore: Strategjitë e suksesshme për punën mefëmijë të talentuarTë jesh edukatore parafi llore mund të jetë përvojë emocionuese, por edhe e sfi duese. Ka aqshumë programe mësimore që duhet mbuluar, aq shumë standarde që duhet plotësuar dheaq shumë gjëra që duhet mësuar. Mund t’ju duket se jeni duke u angazhuar njëkohësishtnë shumë drejtime. Dhe, zakonisht pjesa më e vështirë e punës nuk është t’i mësoni, por tëmenaxhoni sjelljen e fëmijëve.Padyshim se fëmija më i vështirë në klasën tuaj është ai që e kryen çdo detyrë për më pak sepesë minuta dhe që vazhdimisht duhet ta orientoni në detyra të tjera. Në vijim është dhënë njëlistë e këshillave të cilat janë provuar dhe kanë pasur sukses:Këshilla #1: Njihuni me karakteristikat e fëmijëve me dhunti intelektuale!Ju nuk do të mund t’i identifikoni të gjithë fëmijët me dhunti në grupin/klasën tuaj dhe madje dotë ketë edhe të atillë që edhe pse kanë dhunti, nuk do të duken gjithmonë të tillë. Prandaj ështëme rëndësi që të mos ia lejoni vetes të mashtroheni nga stereotipet e rrejshme. Fëmijët etalentuar vijnë nga të gjitha grupet etnike, vijnë edhe nga mesi i djemve dhe nga mesi i vajzave,jetojnë edhe në vise rurale edhe në zona urbane. Fëmijët me dhunti intelektuale dallohen menjë numër të madh veçorish, duke përfshirë aftësinë e çmueshme për të menduar në mënyrëabstrakte, nevojën jashtëzakonisht të madhe për stimulim intelektual të vazhdueshëm, aftësinëpër të përpunuar dhe përvetësuar shumë shpejt informacione komplekse, dhe nevojën për t’ihulumtuar thellësisht çështjet. Fëmijët që i kanë këto veçori mësojnë në një mënyrë tjetër.Andaj ata kanë nevoja mësimore të veçanta.Këshilla #2: Shkoni përtej “të zakonshmes”!Për të qenë një edukatore parafi llore efektive, pa marrë parasysh a është ky viti i parë i punëssuaj apo i tridhjeti, gjëja më e mirë që mund ta bëni për veten tuaj është të shkoni përtej “tëzakonshmes.” Unë ju inkurajoj shumë që t’u ofroni të gjithë fëmijëve mundësi për t’u zhvilluarnga aty ku janë e jo nga niveli i cili parashihet në literaturë. Ju nuk do ta dëmtoni një fëmijënë qoftë se ia ofroni mundësinë për të kryer detyra komplekse më të avancuara. Hulumtimetkanë dëshmuar vazhdimisht se programet e bazuara në zhvillim dhe aftësi janë shumë më tëefektshme sesa programet e bazuara në moshë. Përveç kësaj, hulumtimet kanë treguar që131

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëdhuntitë zhvillohen në vazhdimësi. Ju, si edukatore parafi llore, do të takoni fëmijë të cilët janëmesatarisht të talentuar, ata të cilët janë shumë të talentuar dhe, ndoshta nëse jeni me fat, dotë takoni disa fëmijë që kanë dhunti të jashtëzakonshme. Strategjitë që mund të funksionojnëme një grup fëmijësh të talentuar nuk do të funksionojnë domosdo me të gjithë fëmijët etalentuar. Mos kini frikë të jeni mendjehapur.Këshilla #3: Bëni vlerësime joformalePërmbushja e nevojave të fëmijëve të talentuar nuk duhet domosdo të jetë detyrë e vështirë.Një nga mënyrat më të lehta për të kuptuar më mirë se si mund t’u siguroni materiale sfi dueseështë të bëni rregullisht vlerësime joformale të klasës.Këshilla #4: Përsëriteni atë që dini për Piazhenë (Piaget) dhe Blumin (Bloom)!Ka shumë teoricienë të teorisë së zhvillimit dhe mbase gjatë studimeve keni mësuar përshumë prej tyre. Kur është fjala për punë me fëmijët që kanë dhunti, unë ju rekomandoj qëtë shfl etoni punimet e Zhan Piazhesë (Jean Piaget) dhe Benjamin Blumit (Benjamin Bloom).Zhan Piazhe jep një përshkrim të mirëfi lltë të fazave të zhvillimit në kuptimin e të nxënit. Fëmijëte talentuar zakonisht gjenden në fazën e “operacioneve formale”, kur moshatarët e tyre janëende në fazën “para-operacionale”, ose në fazën e “operacioneve konkrete”. Kur një fëmijeështë i avancuar në kuptimin zhvillimor, ai/ajo ka aftësi dhe nevoja të të nxënit që dallojnënga fëmijët e tjerë. Këtu mund të ju hyjë në punë taksonomia e Blumit. Fëmijët në fazënzhvillimore të “operacioneve formale” kanë nevojë për përvoja të të nxënit që qëndrojnë nëkrye të taksonomisë së Blumit. Pra, të gjitha detyrat duhet të jenë të atilla që i ofrojnë fëmijësmundësi për t’i vënë në përdorim shkathtësitë e të menduarit të rendit të lartë. (Shih: Teoriae Piazhesë mbi fazat e zhvillimit; dhe, Proceset njohëse nga taksonomia e Blumit - Burimet,pjesa 4)Këshilla #5: Përfshirja e prindërve si burimPrindërit e fëmijëve të talentuar janë zakonisht shumë përkrahës ndaj fëmijëve të tyre. Dhe,nëse nuk jeni të përgatitur për këtë, kjo sjellje e tyre mund të ju duket bezdisëse. Por, lajmi imirë është që krejt çka kërkojnë ata është të gjejnë dikë që është i gatshëm të mendojë pak mëndryshe. Fleksibiliteti dhe gatishmëria për të menduar më ndryshe do t’ju ndihmojë të krijonisituata ku fi tojnë të dyja palët.Këshilla #6: Provojeni përshpejtimin ~ nuk kushton dhe funksionon!Një mundësi tjetër është t’ua lejoni fëmijëve të ndjekin mësimin bashkë me fëmijët e tjerë qëkanë nivel të njëjtë të zhvillimit, e jo me moshatarët e tyre. Ka shumë edukatore parafi llore qëbrengosen se fëmijët të cilëve u jepet qasje në përmbajtjet kurrikulare të caktuara për fëmijëmë të rritur, nuk do të kenë më çfarë të mësojnë. Unë mendoj se qëllimi i arsimit duhet të jetëkrijimi i mundësive të vërteta për mësim për TË GJITHË fëmijët, duke përfshirë edhe fëmijëtme dhunti.Një arsye tjetër pse edukatoret parafi llore kanë frikë të provojnë ‘përshpejtimin’ është shqetësimii tyre lidhur me nivelin e pjekurisë sociale të fëmijëve. Studimet kanë treguar vazhdimisht sepërshpejtimi është efektiv për një numër të madh arsyesh dhe se pjekuria sociale rrallë herë132

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëparaqet problem. Disa studime kanë vërtetuar se mosha sociale është e ndërlidhur me moshënmendore e jo me moshën kronologjike. Pra, përshpejtimi jo vetëm që është në interesin më tëmirë të fëmijës, në kuptimin akademik, por është edhe në interesin më të mirë të fëmijës, nëkuptimin e zhvillimit social!Mbani mend!Fëmijët me dhunti kanë nevojë për mbështetjen tuaj dhe ju urojmë shumë fat derisa e fi llonisfi dën e të bërit ndryshime për fëmijët e talentuar në grupin tuaj!Në fund të fundit, një person mundet dhe bën ndryshime.Përshtatur nga: Instituti për Zhvillimin e Talenteve Davidson.133

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasë134

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasëUdhëzues për përmirësimin e praktikave në klasëBotim për edukatoret e institucioneve parashkollore (grupmoshat 0-3 dhe 3-5 vjeç, shkalla1 e kurrikulës) • Kurrikula Bërthamë është hartuar mbi parimin e të nxënit gjatë gjithëjetës. Nga kjo perspektivë, edukimi në fëmijërinë e hershme, i cili njihet edhe si edukimparashkollor, është i ndërlidhur në mënyrë sistematike me fazat e tjera të arsimimit.Madhësia: 17 tabakë shtypiFormati: 20.5 × 28.5 cmPërgatitja kompjuterikeShërbimi kompjuterik i SHBLSH - PrishtinëU shtyp në ShtypshkronjënTIMEGATE - Prishtinë135

UDHËZUES për përmirësimin e praktikave në klasë136