Arhivska građa o ljudskim gubicima na Kosovu i Metohiji u Drugome ...

Nenad AntonijevićArhivska građa o ljudskim gubicima naKosovu i Metohiji u Drugome svetskom ratuUtvrđivanje približnog broja žrtava na području Kosova iMetohije za vreme Drugoga svetskog rata na osnovu dostupnihistorijskih izvora arhivskih fondova srpskih arhivapokazuje raznolikost podataka, koji nakon analize, premametodološkim kriterijumima naučne istoriografije, mogudati objektivnu i validnu procenu.U objavljenoj arhivskoj građi podaci o ljudskim gubicima naKosovu i Metohiji nalaze se u brojnim zbornicima dokumenata.1 Pojedini naslovi u istoriografskoj literaturi sadržearhivske izvore (u integralnoj ili skraćenoj verziji), pre svegaiz fondova Arhiva Jugoslavije (AJ), Arhiva Srbije (AS),Arhiva Kosova i Metohije, Arhiva Srpske pravoslavne crkve(SPC) i Arhiva Vojnoistorijskog instituta (AVII), ali se premanačinu priređivanja građe za objavljivanje ne mogu svrstatiu objavljenu arhivsku građu. 2 Značajnu zbirku dokumenata1 Up. Nemačka obaveštajna služba, IV, Srbija, Makedonija, Crna Gora, Beograd,1959, Zbornik dokumenata i podataka (ZDIP) o narodnooslobodilačkomratu (NOR), t. I, knj. 19, Beograd, 1969, t. IX, knj. 1-3, Beograd,1961 (knj. 1) i 1967, t. X, knj. 2, tom XII, knj. 1-4, Beograd, 1973, 1976. i1978, t. XIII, knj. 1-3, Beograd 1969, 1972. i 1976, te Dokumenti iz istorijeJugoslavije. Državna komisija za utvrđivanje zločina okupatora i njihovihpomagača (DK) iz Drugoga svetskog rata, I-II, Beograd, 1996. i 1998.2 Up. Zadužbine Kosova, spomenici i znamenja srpskog naroda, prir. Ž.Stojković i A. Jevtić, Beograd-Prizren, 1987, V. Dedijer - A. Miletić, Pro-

Nenad Antonijević 467U AJ, u Fondu DK Jugoslavije nalaze se dokazni materijali uvidu medicinske, policijske, sudske i policijske dokumentacije,zapisnici o saslušanju svedoka, odluke o proglašenjuza ratne zločince, elaborati, izveštaji i referati o izvršenimzločinima, neprijateljskim i kvislinškim policijskim te vojnimformacijama i njihovim pripadnicima, o zatvorima i logorima.4 Na osnovu Uputstva o imenovanju DK u Jugoslavijitokom rata, formirana je i Oblasna komisija zaKosovo i Metohiju. 5 Od ukupno prikupljenih 6050 prijava,3942 prosleđene su Javnom tužilaštvu za Kosmet, jer jeKomisija ustanovila da su u pitanju ili obični zločinci ilinarodni neprijatelji, što je trebalo u daljem postupku dautvrdi Javno tužilaštvo. Kod Komisije su zavedene 2103prijave i inventar zločinaca. Komisija je donela odluku “za103 ratna zločinca”, od kojih se, kako je konstatovala, većtada najveći deo nalazio “ili u šumi ili u inostranstvu”. Naosnovu toga je DK-u dostavljeno 67 odluka u po triprimerka, dok je ostalih 36 prosleđeno nadležnom sudu.Komisija je u svom izveštaju konstatovala:/S/udovi /su/ vojne oblasti /…/ do sada osudili 281 lice, a odtoga na smrt 71 lice /…/, dok se pod istragom i u istražnomzatvoru nalaze još 58 lica protiv kojih se /na osnovu Uredbe ovojnim sudovima/ vodi postupak. 6Jedna od prvih procena ratne štete za Kosovskometohijskuoblast načinjena je za potrebe Državne komisije za ratnuštetu RK. Izveštaj predstavlja rezultat procene Narodno-4 Up. AJ, Fond 110, DK, Izjave svedoka, dok. br. 33, 201-202, 204- 205,2766 i 4739.5 Up. isto, pov. br. 7/45, Izveštaj od 29.9.1945. godine, i Đ. Borozan,Velika Albanija, porijeklo - ideje - praksa, Beograd, 1995, 522-523.6 Đ. Borozan, Velika Albanija..., n.d., 479.

468Arhivska građa o ljudskim gubicima na Kosovu i Metohijioslobodilačkog odbora (NOO) za Kosovo i Metohiju ovisini ratne štete pričinjene u Drugome svetskom ratu odstrane okupatora na Kosovu i Metohiji Predsedništvu VladeDemokratske Federativne Jugoslavije i Državnoj komisiji zaratnu štetu. U sklopu izveštaja navedena je procena brojanastradalih i nestalih lica (5493), kao i lica lišenih slobode ionesposobljenih (28.412). 7Fond Emigrantske vlade KJ sadrži sličnu vrstu dokumentacijekoja je nastala u radu Vlade, u radu njenih diplomatskihpredstavnika i Komisije za utvrđivanje ratnihzločina koju je ona formirala. 8Građa koju poseduje SPC sadrži podatke o žrtvama iizvršiocima zločina te hronologiji događanja koju su crkvenipredstavnici prikupili u toku i nakon rata (izjave svedoka,spiskovi žrtava...). 9Izveštaji činovnika Ministarskog saveta M. Nedića, koji suupućeni njemu lično, kao i Ministarstvu socijalne politike inarodnog zdravlja su značajni izvori o albanskim zločinima.10 Veliki broj ubistava kako pojedinačnih, tako i masov-7 AJ-54-20-47, Izveštaj NOO za Kosovo i Metohiju, 29.8.1945. o ratnojšteti pričinjenoj od italijanskog okupatora.U sumarnom izveštaju istog organa od 17.6.1945. data je ukupnaprocena od 10.000 stradalih lica (isto).8 Up. isto, Fond 103, Emigrantska vlada KJ, f. 1149 Arhiv Svetog Arhijerejskog Sinoda, Izveštaj Kancelarije Sv. ArhijerejskogSinoda iz 1945. godine, spiskovi ubijenih Srba: 102 ubijena u parohijiIstok, sastavljen od igumana Save, i 62 ubijena iz Lipljana i DonjeGušterice, sastavljen od paroha Borislava Kevkića; te imena 24 sveštenikai monaha sa Kosova ubijenih tokom okupacije i spisak 30 uništenih,oštećenih i opljačkanih manastira i crkava10 Up. AJ-110-DK, inv. br. 18642, Izveštaj, 16.12.1943. godine, i DK-110,inv. br. 18641, Beograd, 6.4.1944, izveštaj, 25.3.1944. godine.

Nenad Antonijević 469nih (selo Kuševac, srez Đakovica i Ibarski Kolašin) dogodiose 1941. godine. Najviše ubistava dogodilo se nakon italijanskekapitulacije. Srbi su najčešće ubijani iz zasede, ali i,radi zastrašivanja preostalog stanovništva, na najsvirepijenačine. 11Na teritoriji Kosova i Metohije je tokom Drugoga svetskograta delovao veliki broj oružanih formacija okupatora ialbanskih kvislinga koji su odgovorni za većinu izvršenihzločina nad civilnim stanovništvom. Prvi na udaru albanskogterora bili su solunski dobrovoljci, kolonisti i naseljenici.U proleće i jesen 1941. spaljena su sva naseljeničkasela u Metohiji. Samo u dreničkom, đakovičkom, istočkom ipećkom srezu ubijeno je 162 lica, među kojima 14sveštenika i jedna monahinja. 12 U gradu Peći i njegovojokolini te prema Rugovi dogodila su se mnoga ubistva utoku 1941. godine. U Goraždevcu ubijeno je 47 Srba. UIstočkom srezu je ubijeno 67 Srba, a sledeće godine 73.Najviše ljudi stradalo je 1943. kada je ubijeno 135 lica, odkojih je 65 streljano u Rakošu. U selu Nova Šumadija kodPrizrena vulnetari su ubili sedam Srba. Izgon naseljenika izDrenice, započet u vreme Aprilskog rata, okončan je unovembru 1941. godine, osim Srbice koja je raseljenasredinom 1943. godine. U prva dva meseca okupacije u11 Up. isto, 622-282, inv. br. 18642:Pojedinci su rezani na komade (selo Ponež, Srez gnjilanski, 1942), živispaljivani (selo Grbole, Srez nerodimski, februar 1943), nabijani na kolje(selo Babuš, Srez nerodimski 1942); u izvesnim slučajevima smrt je nastupilausled lomljenja kostiju (selo Sadovina, Srez gnjilanski, novembra1943), vađenja očiju i prosecanja lobanja najrazličitijim tupim oruđima,čak i obućarskim alatom (Uroševac, septembra 1943).12 Up. V. Glišić, Albanizacija Kosova i Metohije, u: Srbi i Albanci u XXveku, Beograd, 1991, 282.

470Arhivska građa o ljudskim gubicima na Kosovu i MetohijiDrenici je ubijeno 90 naseljenika. Ibarski Kolašin, kompaktnusrpsku oblast od nekoliko desetina sela u dolini Ibranapadali su vulnetari iz Drenice i Metohijskog Podgora. U1941. vulnetari su ubili oko 150 lica, iduće godine 39, a u1943. broj žrtava iznosio je 91 lice. U junu 1943. vulnetarii žandarmi ubili su 15 ljudi na ušću Vareške u Ibar.Progoni srpskog življa na Kosovu bili su slični kao i udreničkim i metohijskim selima. Naseljeničko selo Grbolebilo je u više navrata napadano od strane albanskih vulnetara.Krajem 1943. i početkom 1944. preostalo stanovništvose iselilo u Srbiju. 13 Stanovništvo se pred teroromsklanjalo u Crnu Goru i Srbiju te gradove i manastire naKosovu i Metohiji ili odlazilo u zbegove u susedna srpskasela. Okupatori su preduzimali kaznene ekspedicije i slaliSrbe u internaciju u logore u Albaniji i Italiji. 14 Posetapredsednika albanske kolaboracionističke vlade MustafeKruje Kosovu i Metohiji krajem juna 1942. i tim povodomizdata naredba da se svi Srbi starosedeoci proglasenaseljenicima te da se, po tom osnovu, uz pomoćitalijanskih i nemačkih službi, proteraju u Srbiju ili otpremeu koncentracione logore nagovestila je progon preostalihSrba. Kruja je 27.6.1942. govorio na zboru u Prištini, apotom i drugima mestima širom Kosova i Metohije. Usledilisu još jači teror, pljačke i ubistva srpskog stanovništva, nesamo u italijanskoj nego i u bugarskoj i nemačkoj oku-13 Up. B. Božović - M. Vavić, Surova vremena na Kosovu i Metohiji, kvislinzii kolaboracija u Drugome svetskom ratu, Beograd, 1991, 195-228.14 Up. AJ, Emigrantska vlada KJ, Fond 103-34-35, Stanje našeg življa udelu anektiranom od Italije i naših interniraca u Albaniji, V. Glišić, n.d.,282-283, i N. Živković, Jugosloveni u fašističkim logorima u Drugomesvetskom ratu, Vojno-istorijski glasnik, br. 1, Beograd, 1995, 192-198.

Nenad Antonijević 471pacionoj zoni. Srbi su masovno ubijani i odvođeni u sabirnei koncentracione logore na teritoriji Albanije. 15 Krajem juna1942. u okolini Prištine ubijeno je više Srba. Ta ubistvapotvrđuje i poslanik Nezavisne Države Hrvatske (NDH) uSofiji Vladimir Židovec u pismu od 5.9.1942. ministruinostranih poslova NDH Mladenu Lorkoviću. U delu togpisma kaže se da su Albanci u Prištini i okolini ubili 100Srba:Albanci na taj način ciljaju za tim da otjeraju Srbe iz kosovskogkraja. 16Obnovljena je strategija istovremenog proterivanja iz svihzona po metodama primenjenim u prvome talasu iseljavanjatokom maja i juna 1941. godine, s time što je iseljavanjepostalo deo strategije o albanskom Kosovu kao odbrambenombedemu Velike Albanije. Novi talasi iseljenikapričinjavali su teškoće italijanskim i nemačkim okupacionimvlastima, prvenstveno stoga što ih je trebalo materijalnozbrinjavati. Okupacione vlasti su stoga intervenisale u stišavanjunekontrolisanog iseljavanja srpskog stanovništva,no samo u meri da događaji ne bi izmakli potrebnomstepenu političke kontrole. 17O pojačanom teroru i zločinima svedoče i izveštaji koji sudolazili u London, u Predsedništvo Vlade KJ. 18 Jedan od naj-15 Up. Đ. Borozan, Velika Albanija..., n.d., 378.16 AVII, Sekretarijat unutarnjih poslova – Zagreb, Fond NDH, film br. 34,snimak 575.Up. i S. D. Milošević, Izbeglice i preseljenici na teritoriji okupiraneJugoslavije 1941-1945. godine, Beograd, 1981, 54.17 Up. Đ. Borozan, Velika Albanija..., n.d., 378-379.18 Up. AJ-103-114, Telegram-šifra, otpravljen iz Kaira 28., a primljen uLondonu 30.9.1942. godine:

472Arhivska građa o ljudskim gubicima na Kosovu i Metohijitežih albanskih zločina nad srpskim stanovništvom dogodiose u Peći i okolini, u poslednjim mesecima 1943. godine,a nakon kapitulacije Italije, kada je streljano iliubijeno na drugi način više stotina Srba. 19 U pećkom srezuubijeno je oko 130, a u samom gradu Peći oko 100 Srba. 20Inspiratori, organizatori i izvršioci likvidacije Srba bili suDževat, Rifat i Sefedin beg, predsednik opštine, DželalPreveza, prefekt, te Bislim Bajgora, Bajazit Boljetinac i Dž.Deva, pripadnici Kosovskog puka i skvadrista. 21 Pokolj SrbaPod brojem 84 i 86 od đenerala Mihailovića dobio sam za emisijusledeću depešu: “U Srpskim oblastima koje su okupirali Arnauti vršise neverovatni teror, naročito posle poseta tim krajevima M. Kruje,pretsednika arnautske vlade. On je krišom preporučio teror protivSrba po ustaškom receptu. Posledica 33 ubistva u Srezugračaničkom i hapšenje viđenih Srba po Kosovom Polju i Metohiji.U naseljima Starog Kolašina kod Kosovske Mitrovice od 51 selaspaljeno je 31. Od 10.000 Srba u tom kraju ubijeno je i rasterano5000. Postupak prema Srbima u starim granicama Albanije mnogoje blažiji. Albanske vlasti ako Osovina izgubi rat misle da se branetim kao da su nasilja dela neodgovornih elemenata. Dati potrebankomentar i na Londonskom radiu: da se objavi ovaj teror iopomenu Albanci.” Dostavljam s molbom da se postupi. Đonović.19 Up. isto, Komisija za istraživanje ratnih zločina, 17.5.1944. godine,Zapisnik o izjavi Sterđevića Spasoja, komesara Dvorske bezbednosti, kojije dobio pismo od zeta Božidara Božidarevića, aktivnog oficira, ratnogzarobljenika u Nemačkoj, koji mu je 22.1.1944. napisao da je u Peći iokolini streljano oko 180 građana srpske nacionalnosti. Naveo je i imena izanimanja 15 streljanih Srba.20 Up. ZDIP o NOR-u, t. I, knj. 19, Borbe na Kosovu 1941-1944. godine,Beograd, 1969, dok. 70, Izveštaj Mesnog komiteta Komunističke partijeJugoslavije za Peć od 8.12. 1943. Oblasnom komitetu za Metohiju ozverstvima Džafera Deve nad stanovništvom Peći i okoline, 349-351.21 Up. AJ-110-DK, F. 6051, Dž. Deva, i 110-DK-289-379, Izveštaj Anketnekomisije za utvrđivanje zločina počinjenog u danima od 4. do8.12.1943. u Peći, Spisak poginulih u gradu Peći i selu Belom Polju.

Nenad Antonijević 473u Uroševcu i okolini dogodio se 11. i 12.9.1943. godine,kada je ubijeno 60 Srba, od kojih je 48 likvidirano u gradu,a 12 izvedeno iz grada i, posle svirepog mučenja, ubijeno. 22U starosedelačkom srpskom selu Brestoviku kod Peći doitalijanske kapitulacije živote je izgubilo 12 meštana, da bisamo 13.10.1943. bilo likvidirano 19 Srba. Albanici su uoktobru 1943. u selu Rakoš streljali 63 Srbina iz nekolikosela. A bugarski okupator je 1.4.1944. u Kačaniku, namestu Tople Vode, streljao 13 meštana Vrbeštice. Zbogjednoga poginulog bugarskog vojnika 30.6.1944. streljanoje 50 Srba u Štrpcu. Od sredine 1943. pojačan je i teror uIbarskom Kolašinu. Jedan od najvećih napada koji jepredvodio Šaban Poluža počeo je 3., a prestao 25.2. nakonakcije pripadnika JVO. Uništeno je 15 srpskih sela, izgoreloje 900 kuća, ubijeno je 69 žena te dece i staraca. UIbarskom Kolašinu je od 9.9. do kraja 1943. ubijeno 21starija Srbina, dok je u 1944. živote izgubilo 82 lica srpskenacionalnosti. Na Kosovu i Metohiji svakodnevno su ubijanipojedinci ili manje grupe Srba, uglavnom od stranealbanskih kvislinga, ređe u drugoj polovini 1944. godine. 23Albanski kvislinzi su činili zločine i van Kosova i Metohije.Masovna likvidacija civilnog stanovništva dogodila se u seluVelika, na Čakoru, 28.7.1944. godine, kada su pripadnici21. SS divizije Skenderbeg ubili najmanje 428 meštana,pretežno žena te dece i starih ljudi. 2422 Up. isto, F. 22412, Ismail Bafti – Gorani, organizator pokolja Srba u Uroševcu,Spisak 72 ubijena Srbina iz Uroševca i okolnih sela, F. 22413, Adem SelimiGlavica, F. 6077, Jašarević Amdija, i F. 22416, Riza Ali-Kadri-Goga.23 Up. B. Božović - M. Vavić, n.d., 380-396.24 Up. ZBID o NOR-u, t. XII, knj. 4, dok. 103, Izveštaj SS divizije Skenderbegupućen 21. armijskom korpusu, od 1.8.1944. godine, Operacija

474Arhivska građa o ljudskim gubicima na Kosovu i MetohijiStanovništvo Kosova i Metohije stradalo je i u logorima izatvorima koje su formirali bugarski, italijanski i nemačkiokupatori te albanski kvislinzi. Najpoznatiji zatvori bili su uĐakovici, Gnjilanu (Kauša), Peći (Šeremet kula), Prištini,Prizrenu i Uroševcu. Prizrenski zatvor kvesture nalazio se uzgradi katoličkog seminara. 25 U Kosovskoj Mitrovici bilo ječetiri zatvora: podrum upravne zgrade rudnika Trepča,zatvor u Zvečanu, Predstojništvo gradske policije i Okružnizatvor, kojim su komandovali Husein Grdovci i FehimJuka. 26 U tom zatvoru prvo masovno streljanje je izvršeno3.6.1943. kada je streljano 37 lica, većinom radnika izrudnika Trepča, a koji su se razboleli na radu. Međustreljanima bilo je i nekoliko seljaka iz okoline Mitrovice.Drugo streljanje izvršeno je 7.6.1943. kada je ubijeno 27Draufgenger (Andrijevačka operacija) nemačkih okupacionih trupa protivNOVJ i civilnog stanovništva, koja je počela 18.7.1944. godine, u tokukoje je spaljeno 16 sela i ubijeno više stotina ljudi, te P. Dželetović Ivanov,21. SS divizija Skenderbeg, Beograd, 1987, 199-230.25 U julu 1942. godine, nakon posete Kol Biba Mirakaja, sekretara Fašističkestranke za Albaniju, i Jakomonija, italijanskog kraljevskog namesnika Albanije,usledili su hapšenja i pojačani teror nad prizrenskim Srbima (up. Kosovo iMetohija u srpskoj istoriji, grupa autora, Beograd, 1989, 408-411).26 Up. AJ-110-DK, fasc. 617, inv. 16741, Izjave svedoka o logoru izatvoru u Prištini, inv. 16742, Oblasni narodni odbor Kosmeta, Odeljenjeunutrašnjih poslova, 10.3.1946. godine, Izveštaj Anketne komisije uKosovskoj Mitrovici i Izveštaj Komisije za utvrđivanje zločina za Kosovo iMetohiju za koncentracione logore kod Kosovske. Mitrovice i u Prištini,Izveštaj od 5.3.1946. o logoru Trepča (u prvome tunelu rudnika Trepčabilo je zatvoreno 620 do 700 ljudi, od kojih je streljano 43, a od batina igladi umrlo 46), inv. 16743, Izjave svedoka o zatvoru u KosovskojMitrovici, inv. 16744, Izveštaj Komisije za utvrđivanje zločina, 23.2. 1946.godine, o logorima i zatvorima u Prištini i Kosovskoj Mitrovici, prijaveprotiv B. i Muse Boljetinca, Dž. Deve, Ali bega Drage, Bedri Džine,Ethema Ferhatija, Ljutvi Ibrahima i Jusufa Medžida.

Nenad Antonijević 475lica. Neposredni izvršioci streljanja bili su većinom Albanci,čuvari zatvora i žandarmi zatvora. Zatvorenici i logorašistreljani su u više navrata u toku juna i jula 1943. godine.Prema izveštaju Sreskog narodnog odbora u KosovskojMitrovici, u tom zatvoru streljano je oko 285 ljudi. 27Koncentracioni logor u Prištini formirali su, pak, Nemcimaja 1944. godine. U više navrata u logoru su streljanegrupe zatvorenika (u oktobru 104 zatvorenika). Komandantlogora bio je SS policajac Otel Peter. Tri dana prenemačkog napuštanja Prištine logor je, čiji je komandantbio Šasivar Alić, predat albanskoj policiji. Brojno stanjezatvorenika u tom logoru iznosilo je najviše do hiljadu ljudi,a iz logora je, u četiri navrata, internirano oko 1500 ljudi.Najznačajniji Alićevi saradnici bili su Zenel Bajraktar, RašidMehmed, prefekt Prištine, i Aljuš Sulejman, komandirGradske milicije. 28Na Kosovu i Metohiji su stradali i Jevreji, koji su uglavnomživeli u Prištini (oko 400 lica) i Kosovskoj Mitrovici (130).Okupacijom i deobom Kosova i Metohije prištinski Jevrejinašli su se u italijanskoj, a kosovskomitrovački u nemačkojokupacionoj zoni. Krajem januara 1942. bili su uhapšeniskoro svi Jevreji izbeglice i emigranti. Nemci su uputili zahtevitalijanskim vlastima da im isporuče preostale Jevrejeemigrante. Italijanska vojska je 14.3.1942. iznenada blokiralagrad i logor. Jevreji su predani Nemcima koji su ihsproveli u logor Sajmište kod Beograda, gde su sa ostaliminternircima ubijeni tokom aprila 1942. u pokretnim gasnimkomorama. Italijanski karabinjeri su 6.5.1942. interniralisve prištinske Jevreje, muškarce od 14 do 65 godina27 Up. isto, inv. 16744.28 Up. isto, inv. 16744, i F. 22418, Ljuan Ahmet Gaši.

476Arhivska građa o ljudskim gubicima na Kosovu i Metohijistarosti u logor u Beratu (Albanija), koji su tu bili doitalijanske kapitulacije, kada su raspušteni svi italijanskikoncentracioni logori. 29 U Prištini su ostala samo deca do 15godina starosti te starci i žene. Početkom aprila 1942.Jevreji iz Kosovske Mitrovice, a bilo ih je 88, transportovanisu u logor Sajmište i likvidirani u pokretnim gasnim komorama.Od 136 kosovskomitrovačkih Jevreja, njih 90 je u1941. i 1942. izgubilo život. U zatvoru je streljano dvoje,jedan je umro u logoru u Albaniji, jedan je streljan naBanjici, a njih 89 je ugušeno plinom na Sajmištu te susahranjeni u zajedničkoj grobnici u Jajincima. 30 I nakonodvođenja Jevreja u logor u drugoj polovini aprila 1942. ukosovskomitrovački zatvor dovođeni su pojedinci ili grupe. 31Nemci su izvršili 14.5.1944. blokadu Prištine i uhapsili svepreostale Jevreje, oko 400 lica. Oni su transportovani ulogor na Sajmištu. Posle tri nedelje, upućeni su, sa grupomod 120 Jevreja uhapšenih u Crnoj Gori, u nacistički koncentracionilogor Bergen-Belzen. Iz logora se vratilo oko100 lica, a ostali su pobijeni u logoru ili u njemu umrli odgladi i iscrpljenosti. 3229 Up. Zločini fašističkih okupatora i njihovih pomagača protiv Jevreja uJugoslaviji, Beograd, 1952, 131-132.30 Up. P. Dželetović Ivanov, Jevreji Kosova i Metohije, Beograd, 1988,188 i 192 (spisak Jevreja koji su nastradali na Sajmištu, a sahranjeni su uJajincima).31 U taj zatvor je, npr., 1943. doveden i Branko Miler, šestogodišnji sinzagrebačkog industrijalca Lea, vlasnika rudnika magnezita Drenica umestu Dubovcu kod Vučitrna. Branko je sproveden u logor na Banjici,odakle je, na osnovu falsifikovanih dokumenata da nije Jevrej, pušten (up.isto, 189).32 Up. isto, 101-102, i AJ-110-DK, fasc. 12, dos. 52634, Izveštaj Sekretarijataza unutrašnje poslove iz Prištine, Izveštaj i saslušanja preživelihJevreja, Spisak Jevreja koji su u toku rata internirani iz Prištine, umrli u

Nenad Antonijević 477Srpski živalj je proteran sa Kosova i Metohije ili je bioprinuđen da pobegne sa te teritorije kako bi izbegao smrt. 33Srbi su odlazili sa ovog područja sve do avgusta 1944.godine. Položaj srpskog življa bio je najteži u italijanskojokupacionoj zoni, iako je bilo pojedinačnih slučajeva zaštiteSrba od strane italijanskog okupatora. Stanje je bilo teško iu nemačkoj okupacionoj zoni, a najpovoljnije stanje bilo jena teritoriji koju je kontrolisala bugarska vojska, a zboganimoziteta i sukoba između albanskog stanovništva ibugarskog okupatora.Srbi su stradali i u izbegličkim kolonama i zbegovima (uRugovskoj klisuri na putu za Crnu Goru) te u nemačkomstreljanju - odmazdi prema građanima Kraljeva (najmanje26 lica iz Čikatovačkog transporta) oktobra 1941. godine.U izbegličkom logoru-zbegu u Baru umrlo je 300 decemlađe od pet godina od dizenterije, u zbegu u PećkojPatrijaršiji umrle su 102 izbeglice, u Đurakovačkom zbegu15 izbeglica, u karantinskoj stanici Ravni Gaj kod Knića odtifusa umrlo je 36 lica, a u Raškoj više od 30 izbeglica. 34logoru Bergen Belzen, streljani ili po oslobođenju iseljeni za Izrael (od 295lica, 80 je umrlo u logoru, sedam ih je streljano u logoru, a dva u Prištini,dok ih je preživelo 206, od čega je iseljeno iz prethodne Jugoslavije 185, au njoj ostalo živeti 21 lice) i Spisak Jevreja iz Prištine koji su stradali ulogoru Bergen-Belzen 1944. godine.33 Oko 40.000 Srba je napustilo italijansku, 30.000 nemačku, a 25.000bugarsku okupacionu zonu (prema: S. D. Milošević, n.d., 51-54, 56, 58,88-89, 93 i 104, i V. Glišić, n.d., 285), dok je proterano najmanje 50.000Srba naseljenika i oko 20.000 Srba meštana sa Kosova i Metohije (prema:Đ. Borozan, Albanci u Jugoslaviji u Drugome svetskom ratu, u: Dijalogpovjesničara-istoričara, 3, prir. H.-G. Fleck i I. Graovac, zbornik radova smeđunarodnog skupa održanog od 12. do 14. maja 2000. u Pečuju,Zagreb, 2001, 368).34 Up. B. Božović - M. Vavić, n.d., 399-403.

478Arhivska građa o ljudskim gubicima na Kosovu i MetohijiProcene ljudskih gubitaka stanovništva Jugoslavije 1941-1945. objavljene su u studijama Bogoljuba Kočovića, 35Vladimira Žerjavića 36 i Životija Đorđevića. 37 Žerjavić jeutvrdio da je na Kosovu i Metohiji živote izgubilo (uhiljadama): Albanaca (14), Srba (tri), Muslimana (dvije) teHrvata, Jevreja, Slovenaca, Roma i Turaka (po jednuhiljadu), dok je poginulih borca NOVJ bilo 6200, žrtavarata 7800 (umrli od tifusa 4050, a ostali 3750) te stradalihalbanskih kvislinga 9000. 38 Državnim popisom SocijalističkeFederativne Republike Jugoslavije iz 1964. utvrđeno je,pak, da je na Kosovu i Metohiji stradalo 7927 ljudi, odčega 4029 Srba, 2127 Albanaca-Šiptara, 1460 Crnogoraca,74 Jevreja, 47 Hrvata, 33 Turaka, 28 Muslimana, 11Makedonaca, 10 Slovaka, devet Slovenaca, jedan Mađar i98 ostalih. 39Najrealnije procene, na osnovu dostupnih arhivskih izvora,ukazuju da je u toku Drugoga svetskog rata na Kosovu i35Žrtve Drugoga svjetskog rata u Jugoslaviji, London, 1985.36Gubici stanovništva Jugoslavije u Drugome svjetskom ratu, Zagreb,1989.37Gubici stanovništva Jugoslavije u Drugome svetskom ratu, Beograd,1997.38 Up. V. Žerjavić, n.d., 69 i 114.39 Up. AJ, Fond 179, Savezna komisija za popis žrtava rata 1941-1945.godine, fasc. 140-141, 149-152, 156-159, 186-188, 193, 213-214, 228-233, 293-294, 302-303, 325, 420, 436-438, 452-455, 484-485, 505-512, 586-587, 639, 665, 702-704, 729-730, 785-787, 794 i 807-808, teIzveštaj o izvršenom popisu žrtava 1941-1945. godine. Žrtve rata 1941-1945. godine (Rezultati popisa), Beograd, avgust 1966, 23, Žrtve rata1941.-1945. godine. Popis iz 1964. godine, Beograd, 1992, i Spisakžrtava rata 1941-1945. godine, rođenih na teritoriji Srbije. Popis iz 1964.godine, Socijalistička Republika Srbija – Socijalistička autonomna pokrajinaKosovo, Beograd, 1992, 2399-2589.

Nenad Antonijević 479Metohiji život izgubilo oko 10 hiljada Crnogoraca i Srba,među kojima su većina stradali kao žrtve terora i zločinaalbanskih kvislinga. 40SažetakZločini koji su izvršeni na Kosovu i Metohiji u Drugome svetskom ratupostavljaju pred istraživače niz pitanja i tema: tipologiju i kategorizacijuizvršenih zločina, nacionalnu, socijalnu i starosnu strukturužrtava, inspiratora, organizatora i izvršilaca zločina, hronologiju vršenjazločina, utvrđivanje približnog broja žrtava rata i njihovu polnu,socijalnu i starosnu strukturu, analizu izvršenih zločina sa stanovištameđunarodnog ratnog prava te kršenja konvencija i normi o civilnomstanovništvu i ratnim zarobljenicima, komparativnu analizu različitihokupacionih ili kvislinških uprava. Rad predstavlja pokušaj utvrđivanjanajznačajnijih arhivskih fondova srpskih arhiva koji sadrže informacijeo ljudskim gubicima na ovom području (veličina fondova, vrsta, sadržaji kvalitet arhivske dokumentacije, popis značajnijih signatura...).Takođe su navedeni i podaci o pojedinim masovnim zločinima, teroru,pojedinačnim ubistvima i progonima srpskog življa od strane albanskihkvislinga, o stradanju stanovništva u logorima i zatvorima, o holokaustukosovskih Jevreja... U zaključku su navedene neke od procenabroja žrtava, a koji se nalaze u arhivskim izvorima pojedinih fondova iu naučnim studijama napisanima na osnovu neobjavljene i objavljenearhivske dokumentacije ili demografskih analiza.ZusammenfassungDie Verbrechen die auf Kosovo und Metohija im Zweiten Weltkriegbegangen wurden, stellen vor den Forscher eine Reihe von Fragen undThemen: die Typologie und Kategorisierung der begangenen Verbrechen,National-, Sozial- und Altersstruktur der Opfer, des Inspirators,des Organisators und Vollstreckers der Verbrechen, die Chrono-40 Up. Kosovo i Metohija u srpskoj istoriji, grupa autora, n.d., V. Glišić,n.d., 277-291, i Đ. Borozan, Albanci u Jugoslaviji..., n.d, 368.

480Arhivska građa o ljudskim gubicima na Kosovu i Metohijilogie der begangenen Verbrechen, die Feststellung der ungefährenNummer der Kriegsopfer und ihre Alters-, Geschlechts- und Sozialstruktur,die Analyse der begangenen Verbrechen vom Standpunkt desinternationalen Völkerrechtes aus und das Brechen der Normen undKonventionen über Kriegsgefangene und Zivile, die komparativeAnalyse verschiedener Besatzungs- oder Quislingverwaltung. DieArbeit ist ein Versuch einer Feststellung der bedeutendsten Archivfondender serbischen Archiven, die Informationen über Menschenverlusteauf diesem Gebiet (die Größe der Fonden, die Art, der Inhaltund Qualität der Archivdokumentation, der Verzeichnis der bedeutendstenSignaturen...) haben. Auch sind Angaben über manche Masseverbrechenangegeben, über Terror, einzelne Morde und Verfolgungvom serbischen Volk von der Seite der albänischen Quislingen, überdas Verunglücken der Menschen in Lager und Gefängnissen, überHolokaust der Juden aus Kosovo... Zum Ende sind einige derSchätzungen der Zahl der Opfer gegeben, die sich in Archivquelleneinzelner Fonden befinden und auch in wissenschaftlichen Studien dieauf Grund einer unveröffentlichten und veröffentlichten Archivdokumentationoder demographischen Analyse geschrieben wurden.