Kryzysy gospodarcze świata i polityka gospodarcza w latach 1945 ...

2.2. I kryzys naftowyW latach 1974-75 wystąpił największy kryzys gospodarczy od czasuwygaśnięcia efektów załamania powojennego (por. rys. 1) w 1948 r. 13 Został onwywołany przez czterokrotne podniesienie cen ropy naftowej przez kraje OPEC w1973 r. i był reakcją na poparcie Zachodu dla Izraela podczas wojny Jom Kipur(1973 r.). Spotęgowany został też powszechnym w skali świata nieurodzajem, którywywołał wzrost inflacji.Tym razem, inaczej niż w przypadku niektórych kryzysów z XIX i początku XXwieku, przyczyną wystąpienia światowego kryzysu gospodarczego nie było zjawiskoprzenoszenia kryzysu z kraju do kraju, lecz wspólna akcja krajów zrzeszonych wOPEC. O ile zjawiskiem dość powszechnie występującym są monopole na danymrynku krajowym, po II wojnie światowej powstawać zaczęły tzw. korporacjetransnarodowe, mające znaczne udziały nie tyle na danym rynku pojedynczego kraju,ale znaczne udziały na rynku światowym. Można powiedzieć, że Organization ofPetrolium Exporting Countries też była pewnego rodzaju porozumieniemmonopolistycznym tym groźniejszym, że doszło do niego między państwami, a niefirmami (które podlegają prawu stanowionemu przez władze państw i w ten sposóbmożna na nie wpływać) oraz że dotyczyło ono jednego z najważniejszych surowcówenergetycznych świata, niezbędnych dla podtrzymania rozwoju gospodarczego wielurozwiniętych krajów świata.Rys. 3. Ceny ropy naftowejŹródło: W. Morawski, Powszechna historia gospodarcza 1918-1991, Wyd. Floks, Warszawa 1994,s. 259 (fragment wykresu).Działalność OPEC odbiła się na wynikach makroekonomicznych na całymświecie. Pojawiła się inflacja kosztowa, która zastąpiła występowanie popytowej. Wprzeciągu dwóch lat wskaźnik inflacji świata podniósł się prawie 3-krotnie: z 5,86 w13 Według niektórych autorów był to największy kryzys od czasu wielkiego kryzysu z okresumiędzywojennego, zapominając o powojennym, światowym kryzysie gospodarczym.6

1972 r. do 15,08 w 1974 r. Mimo wychodzenia świata z kryzysu, tempo wzrostu cenutrzymywało się na podwyższonym, w stosunku sprzed szoku naftowego, poziomie.Rys. 4. Inflacja świata w latach 1971-1982Inflacja świataroczna zmiana (%)1816141210864201971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982Źródło: na podst. danych z: World Economic Outlook, IMFKolejny wzrost cen ropy naftowej w 1979 r. jeszcze bardziej zwiększył tempowzrostu cen na świecie.2.3. Kraje o największym wpływie na wystąpienie światowego kryzysugospodarczego lat 1974-75Poniżej przedstawione zostały efekty wyliczeń, na podstawie którychdokonane zostało zestawienie krajów, które w największym stopniu wpłynęły naspadek realnego produktu światowego brutto w okresie światowego kryzysugospodarczego lat 1974-75.Tab. 1. Kraje o największym wpływie na spadek dynamiki światowego realnego PKBw 1974 r.kolejność państwo zmiana PKB rozwójgospodarczy1. Stany Zjednoczone -0,64% 1. miejsce2. Japonia -1,23% 2. miejsce3. Wielka Brytania -1,7% 5. miejsce4. Grecja -3,64% 31. miejsce5. Kuwejt -6,52% 50. miejsce6. i nast. Dania, Cypr, Jamajka, Benin, Jordania7

Uwagi:rozwój gospodarczy – pozycja kraju pod względem wartości PKB w cenach bieżących w USD nadany rokzmiana PKB– roczna zmiana PKB w cenach stałychmetoda obliczeń rankingu – iloczyn zmian PKB na dany rok i wartości PKB w cenach bieżących wUSD na poprzedni rokkolejność– miejsce kraju pod względem największej wartości ujemnej zgodnie zmetodą obliczeń rankinguŹródło: obl. wł. na podst. World Economic Outlook, IMFW 1974 r. najbardziej przyczyniły się do spadku światowego PKB krajenajbardziej rozwinięte. W 1974 roku PKB Stanów Zjednoczonych (w cenachbieżących) stanowił 30,01% PKB świata, Japonii 9,24%, a Wielkiej Brytanii – 3,91%.Spadek PKB w USA spowodował spadek jego udziału w światowym PKB o 1,14% wporównaniu do roku poprzedniego. Największy spadek PKB w tamtym rokuodnotował Cypr (-16,91%).Tab. 2. Kraje o największym wpływie na spadek dynamiki światowego realnego PKBw 1975 r.kolejność państwo zmianaPKBrozwójgospodarczy1. Stany Zjednoczone -0,44% 1. miejsce2. Włochy -2,65% 6. miejsce3. Niemcy -1,25% 3. miejsce4. Szwajcaria -6,71% 17. miejsce5. Argentyna -1,3% 18. miejsce6. i nast. Chile, Wielka Brytania, Szwecja, Liban,BelgiaŹródło i uwagi: jw.W 1975 r. ponownie najbardziej do spadku światowego PKB przyczyniły sięStany Zjednoczone (tym razem już w mniejszym stopniu) i inne najbardziej rozwiniętekraje. Rozpoczęły się poważniejsze kłopoty gospodarcze w niektórych państwachAmeryki Łacińskiej. W roku tym 40 krajów przeżywało kryzys gospodarczy, wporównaniu do 15 z roku poprzedniego. Największy procentowy spadek PKBodnotował Liban (-30,3%).Zła sytuacja gospodarcza wystąpiła też w innych krajach, również i w tychnajbogatszych (por. rys. 1). Podobnie jak w Stanach Zjednoczonych wzrosły cenyproduktów, co wywołało inflację, spadek koniunktury, wzrost bezrobocia, spadekhandlu zagranicznego. Doszło do odejścia od systemu walutowego z Bretton Woodsi wprowadzono system kursów płynnych (floating). Sytuację unormowano w 1976 r. wtrakcie konferencji w Kingston, gdzie zrezygnowano z wyznaczania parytetów walutw złocie.Tymczasem w krajach-eksporterach ropy naftowej sytuacja była całkowicieodmienna. Pustynne (niektóre) kraje zaczęły przeżywać wzrost gospodarczy8

(wyjątek: Kuwejt – 1974 r., por. tab. 1) nie notowany dotąd w historii. Znaczniewzrosły ich przychody, co spowodowało, że kraje te posiadły znaczne nadwyżkidolarów, tzw. petrodolary. Wzrosła ich wiarygodność kredytowa i chętniej imudzielano kredytów, które spłacano z przychodów ze sprzedaży ropy). Można byłozyski z eksportu skonsumować, bądź ulokować i czerpać z nich w kolejnych latach.Zaczęto więc poszukiwać miejsc, w których można by było ulokować tak duże sumy.Spadło oprocentowanie lokat bankowych, a przez to również i kredytów. Wywołało towzrost popytu na kredyty ze strony państw słabiej rozwiniętych, a banki chętnie ichudzielały. Kredyty były jednak wykorzystywane w sposób nieracjonalny; niekiedy napokrycie kosztów związanych ze wzrostem cen ropy (sfinansowanie importu ropy),albo na cele konsumpcyjne.2.4. II kryzys naftowyPrzyjmuje się, że światowy kryzys gospodarczy wywołany szokiem naftowymtrwał w latach 1980-1982 14 , mimo że w roku 1981 wzrost PKB był wyższy niż w 1980r. i również dodatni. 15 Był on spowodowany ponownym podniesieniem cen ropynaftowej w 1979 r. o 130%, tym razem również po części wywołanym przyczynamipolitycznymi: następstwami rewolucji irańskiej (1979 r.) i wojny iracko-irańskiej (1980-1988). Ponownie wywołało to wzrost inflacji.Skutki II kryzysu naftowego były na ogół większe i głębsze od pierwszego,mimo mniejszego wzrostu cen ropy. Wyjątkiem była tu Japonia, która po wyjściu z Ikryzysu wprowadziła politykę zmniejszania skali, polegającą na ograniczeniu zużyciapaliw i energii w ogóle. Mimo tego odczuła skutki światowego wzrostu cen.Tab. 3. Kraje o największym wpływie na spadek dynamiki światowego realnego PKBw 1980 r.kolejność państwo zmiana PKB rozwójgospodarczy1. Iran -14,93% 20. miejsce2. Wielka Brytania -2,2% 5. miejsce3. Stany Zjednoczone -0,34% 1. miejsce4. Kuwejt -20,36% 42. miejsce5. Polska -6% 31. miejsce6. i nast. Algieria, Korea, Wenezuela, Liban,WietnamŹródło i uwagi: jw.Rok 1980 zapoczątkował 3-letni światowy kryzys gospodarczy (objął on 37krajów), który wywołany był ponownym wzrostem cen ropy naftowej. Duży w nimudział miały ponownie Stany Zjednoczone i Wielka Brytania. Dołączyły do nich dwakraje słynące z eksport ropy: Kuwejt i Iran (drugi i trzeci największy procentowyspadek PKB). Iran przeżywał wyniszczający okres wojny z Irakiem i rewolucji14 Mimo, że na rys. 1 są lata 1979-1982, to kryzys zgodnie z przyjętą w pracy definicją, wystąpił wlatach 1980-82, kiedy to wystąpił znaczny spadek PKB w porównaniu z poprzednim rokiem.15 Informacje te dotyczą wyłącznie 16 najbardziej rozwiniętych krajów (por rys. 13).9

eligijnej. Podobne przyczyny w postaci kryzysu zadłużeniowego wywołały kryzysgospodarczy w Polsce, pierwszy od 1946 r. (kraje socjalistyczne słabiej odczuływzrost cen ropy, ze względu na inne kierunki jej importu).Rok 1981 można uznać za rok wystąpienia regionalnych kryzysówgospodarczych wywołanych zadłużeniem zagranicznym krajów Ameryki Łacińskiej iAfryki, mimo że za oficjalną datę i miejsce rozpoczęcia światowego kryzysuzadłużeniowego uznaje się Meksyk – sierpień 1982 r. Kryzys ten następnie przeniósłsię na inne kraje Ameryki Łacińskiej. Był on efektem II kryzysu naftowego, lecz takżebłędów polityki gospodarczej wielu państw (co w niniejszym artykule nie będzierozważane).3. Polityka gospodarcza w latach 1945-1975 w wybranych krajach rozwiniętych3.1. Okres II wojny światowejW trakcie wojny polityka gospodarcza skierowana była na inne, niż w okresiepokoju, cele. Specjalne warunki zmusiły kraje prowadzące wojnę do wprowadzeniainterwencjonizmu państwowego w celu przestawienia całej produkcji na potrzebywojenne, ograniczenia konsumpcji towarów luksusowych, później też i pierwszejpotrzeby. Limitowano spożycie surowców energetycznych, nakłaniano doograniczenia zużywania metali, które mogły by być przydatne do prowadzonychdziałań wojennych. Był to okres szczególny i wymagał też i takich posunięć rządu.Jednym z przykładów może być uchwalenie Lend-Lease Act w 1941 r. przez kongresStanów Zjednoczonych. Na jego mocy upoważniono prezydenta do udzielaniapożyczek i wynajmowania sprzętu wojskowego sojusznikom. Przyczyniło się dowzrostu koniunktury (produkcja miała zapewniony zbyt) i spadku bezrobocia.Po zakończeniu II wojny światowej, w wielu państwach (podobnie, jak to byłopo I wojnie światowej) dość niechętnie wracano do wolnego rynku, aczkolwiek prawienigdzie nie kwestionowano jego sensu (za wyjątkiem państw bloku socjalistycznego).Nie powrócono do takiej wolności gospodarczej, jak przed wojną, zarówno drugą, jaki tym bardziej – pierwszą. Do końca lat 60-tych prowadzono antycykliczną politykęgospodarczą opartą na doktrynie Keynesa. Później, wraz ze stabilizowaniem sięgospodarki światowej 16 , zaczęto przechodzić do prowadzenia polityki zgodnie zteoriami neoklasycznymi czy monetaryzmem.Jeszcze przed zakończeniem II wojny światowej zaczęły zmieniać sięuwarunkowania doktrynalne międzynarodowej polityki gospodarczej. Zaczętozastanawiać się nad organizacją handlu międzynarodowego i skuteczniejszymprzeciwdziałaniu kryzysom. W 1944 r. miała miejsce konferencja w Bretton Woods wUSA. Powołano tam podmioty, wyposażone w dość potężne instrumenty, które miałyprowadzić wyrywkową (ale nie kompleksową) międzynarodową politykęgospodarczą. 17 Były to przede wszystkim takie instytucje jak: MiędzynarodowyFundusz Walutowy, Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju (wchodzący wskład grupy Banku Światowego). Jako jeden z tych instrumentów wprowadzonosztywne kursy walut (stała relacja dolara do złota: 35 USD za uncję) i limit16 Co oznaczało, że światowe kryzysy gospodarcze występowały rzadziej (faktycznie, w latach 60-tychnie wystąpiły) i nie było potrzeby prowadzenia w dalszym ciągu tak intensywnej politykiantycyklicznej (zwłaszcza, że pod koniec tego okresu zauważyć było można pewne negatywneelementy wywołane tą polityką).17 Później wypracowane zostały zasady współpracy między nimi.10

dopuszczalnych ich zmian (± 1%), po przekroczeniu którego podmioty narodowejpolityki pieniężnej (banki centralne) zmuszone były interweniować. W efekciewzmocniona została i tak silna pozycja Stanów Zjednoczonych (największagospodarka świata), które mogły pozwolić sobie na chroniczne deficyty budżetowepokrywane emisją dolara, gdyż był on stabilną walutą rezerwową wielu krajów i byłprzez nie chętnie akceptowany. Zajęły one pozycję kolejnego podmiotumiędzynarodowej polityki gospodarczej.3.2. Polityka gospodarcza lat powojennychJak to było wspomniane, zaraz po wojnie zaczęto prowadzić politykęantykryzysową opartą na doktrynie Keynesa. W Stanach Zjednoczonych w 1946 r.uchwalono Employment Act. Na mocy tej ustawy znalazło zatrudnienie wieluzdemobilizowanych żołnierzy. W roku 1947, kiedy największe gospodarki dopierozaczęły wychodzić z kryzysu powojennego, w USA wystąpiła nadprodukcja dóbrrolniczych i przemysłowych. Tym razem, inaczej niż przed wojną, została onapozytywnie spożytkowana. Nadwyżki towarów wchłonęły zniszczone jeszcze krajeeuropejskie. „W zakresie polityki gospodarczej utrzymywał się [w StanachZjednoczonych – przyp. aut.] interwencjonizm gospodarczy, który zdał egzamin wokresie wojny. Państwo kierowało gospodarką przez swą administracjęwykorzystując pośrednie środki zarządzania (tzw. indirect planning) doukierunkowania produkcji przemysłowej (politykę fiskalną, zamówienia rządowe itp.).Jednocześnie obserwuje się gwałtowny wzrost znaczenia monopolizacji.” 18Przykładowo 90% produkcji samochodów należało do trzech koncernów z Detroit.W Wielkiej Brytanii tuż po wojnie (5 lipca 1945 r.) wybory wygrała Partia Pracy.Polityka gospodarcza przez nią realizowana skierowana była w większym stopniu niżwe wcześniejszych latach na realizację celów społecznych. Po latach wyrzeczeńzaczęto wprowadzać politykę osłon socjalnych. Doszło też do nacjonalizacji BankuAnglii (1945 r.), kopalni węgla, kolei, połączeń międzynarodowych (1946 r.), produkcjigazu i elektryczności (1947 r.), części przemysłu hutniczego (1948 r.) a takżelotnictwa. W 1951 r. władzę przejęli konserwatyści, lecz nie doszło do znaczącychzmian w założeniach polityki gospodarczej.We Francji „polityka gospodarcza pierwszych lat powojennych opierała się nakierowniczej roli państwa i realizacji planowania gospodarczego.” 19 We Włoszechrównież duże znaczenie przywiązywano do interwencji państwa w gospodarkę.Znacjonalizowano duże banki i monopole, np. IRI – Instytut Odbudowy Przemysłu(kontrolujący 84% produkcji surówki, 53% stali i cały przemysł stoczniowy), ENI –Ente Nazionale Idvocarburi (przemysł naftowy i chemiczny). Po zniszczeniachwojennych, w latach 50-tych rozpoczął się wzrost gospodarczy.Najwybitniejszym politykiem gospodarczym tuż po wojnie w Niemczech byłLudwik Erhard, który wprowadził w życie koncepcję „społecznej gospodarkirynkowej” 20 . Głosił on potrzebę odejścia od interwencjonizmu państwowego, ale bez18 J. Szpak, Historia gospodarcza powszechna, PWE, Warszawa 1997, s. 244.19 Ibidem, s. 225.20 Koncepcja ładu gospodarczego jakim jest społeczna gospodarka rynkowa ma początek w zasadachsformułowanych przez był niemieckiego ekonomistę z Freiburga – Waltera Euckena, które byłyrozwijane przez kolońskiego ekonomistę Alfreda Müllera-Armacka, który będąc (obok wykładaniana Uniwersytecie Kolońskim) sekretarzem stanu (Staatssekretär) w ministerstwie gospodarkiNiemiec za rządów Ludwiga Erharda (CDU) znacznie wpływał na politykę Niemiec w latachpowojennych. Por. A. Hermann, Wirtschaftspolitik und Regierungssystem der BundesrepublikDeutschland. Eine Einführung, Bundeszentrale für politische Bildung, 3. Auflage, Bonn 1995, S. 41.11

ezygnowania z wykorzystywania niektórych narzędzi fiskalnych, wpływu na wielkośćakcji kredytowej i inwestycji (by uniknąć kryzysów). 24 czerwca 1948 r. zostałaprzeprowadzona przez niego reforma walutowa, która stała się podstawąniemieckiego „cudu gospodarczego”. Podobnie jak w innych krajach, aby niedopuścić do wzrostu inflacji, ale i zlikwidować braki na rynku, stopniowo odchodzonood kontroli cen. Przez kilka miesięcy jednak płace były jeszcze zamrożone.Wyemitowano nowe banknoty i wymieniano na nie stare w relacji 10:1, ale do 60marek na osobę. Do 1952 r. uwolnione zostały wszystkie ceny (zamrożone w 1936r.). Niektóre z tych posunięć wykorzystano 40 lat później u wschodnich sąsiadów.Polityka gospodarcza w innych krajach europejskich również uwarunkowanabyła doktryną keynesowską. Na Półwyspie Skandynawskim, zwłaszcza w Szwecji,zaczęto wdrażać koncepcję państwa opiekuńczego. Bez wątpienia skrajną postaćpolityki gospodarczej przyjęto w krajach tzw. bloku socjalistycznego. Wprowadzonogospodarkę centralnie sterowaną, opartą o system nakazowo-rozdzielczy.W Japonii przez pierwsze lata po wojnie trwała okupacja amerykańska. Poddyktando USA wprowadzona została nowa konstytucja (weszła w życie 3 maja 1947r.), przeprowadzono reformę rolną, rozwiązano zaibatsu, które obwiniano zaeskalację nastrojów antyamerykańskich i prowojennych. Mimo, że niechętniewprowadzano w życie te reformy, to jednak zmieniły one sytuację polityczną iorganizację gospodarki. Po zakończeniu okupacji, zmieniono cele politykigospodarczej. Przed wojną były one podporządkowane celom politycznym.Zniszczony kraj i upokorzone społeczeństwo potrzebowały nowych celów.Przyzwyczajone od setek lat do rządów autorytarnych społeczeństwo zaakceptowałowskazania już nie cesarza, a rządu. Obrał on za cel odbudować kraj pozniszczeniach wojennych, a następnie przy wykorzystaniu dostępnych (dośćpotężnych, w porównaniu do innych krajów) instrumentów polityki gospodarczej,zapewnić szybki („przyśpieszony”) wzrost gospodarczy. Miało to z kolei nie tylkozapewnić realizację ekonomicznych celów społeczeństwa, ale również tych ze sferypsychologicznej: zniwelowanie poczucia poniżenia, odbudowanie dumy narodowej, awręcz chęć pokazania okupantom siły (już nie wojskowej) narodu. Rząd wyznaczyłkonkretne cele, np. podwojenia dochodu społeczeństwa. Dla ich realizacjiwprowadzał planowanie gospodarcze.Tak więc po II wojnie światowej na całym świecie prowadzono politykęgospodarczą, wyrażającą się przynajmniej w dwóch elementach:1. interwencjonizm, czyli aktywna polityka gospodarcza nakierowana napodniesienie koniunktury,2. etatyzm – tworzenie państwowego sektora gospodarki poprzez nacjonalizacjęprzedsiębiorstw prywatnych lub inwestycje rządowe.Etatyzm został zatrzymany w latach 50-tych, kiedy to dochodziło doprywatyzacji majątku państwowego. W dalszym ciągu występował jednakinterwencjonizm.3.3. Polityka gospodarcza lat 60-tychWojna wietnamska spowodowała wystąpienie tendencji inflacyjnych w USA. W1966 r. System Rezerwy Federalnej przystąpił do ich stłumienia poprzezwprowadzenie jednego z instrumentów polityki gospodarczej – reglamentacjęoprocentowania depozytów bankowych. Sprowokowało to inwestorówmiędzynarodowych do przeniesienia operacji bankowych do Europy oraz wywołałomasowe przepływy dolarów z USA na „stary kontynent”. Spowodowało to z kolei12

destabilizację walut europejskich. 21 Dla zapewnienia równowagi zewnętrznej, rządWielkiej Brytanii zmuszony był wykorzystać inny instrument polityki gospodarczejprowadzonej w warunkach kursu sztywnego. Była to dewaluacja funta szterlinga wlistopadzie 1967 r. W 1968 r. doszło do przesilenia na międzynarodowych rynkachzłota. W odpowiedzi na tę sytuację podmioty narodowej polityki gospodarczejzmuszone zostały po raz kolejny zdecydować się na współpracę. Owocem tego byłakolejna, skoordynowana akcja tych państw (po układzie z Bretton Woods oraz jejpróbach w okresie wielkiego kryzysu 22 ), którą można by nazwać międzynarodowąpolityką gospodarczą. Zawarto porozumienie smithoniańskie, na mocy któregoposzerzono granice tolerancji wahań kursów walut z 1% do 2,25% (tzw. „tunelwalutowy”). Państwa Europy Zachodniej stworzyły tzw. węża walutowego, gdziedopuszczalne były odchylenia ±1,125% od parytetu.Zaczęto coraz częściej wykorzystywać inny instrument polityki gospodarczej, adokładnie polityki kursowej (wchodzącej w skład grupy polityk szczegółowych politykimakroekonomicznej państwa), jaką jest dewaluacja. Tak więc stosowano dewaluacjęwalut krajowych, którą wcześniej dokonywano w przypadku wystąpienianadmiernego deficytu bilansu handlowego. Doszło do niej np. we Francji w 1959 r. iw 1969 r. (o Wielkiej Brytanii już wspominałem). Natomiast w RFN w 1961 r. i po razdrugi w 1969 r. dokonano rewaluacji marki. Recesja z 1970 r. dała znać o sobie też wKanadzie, Europie Zachodniej i Japonii.3.4. Cykle koniunkturalne i polityka gospodarcza w Stanach Zjednoczonych wlatach 1950-1972W Stanach Zjednoczonych w latach 1974-75 oraz w 1980 r. wystąpiły kryzysygospodarcze. Można się domyślać, że załamanie w największym pod względemwartości PKB kraju świata, przy jego ogromnych obrotach handlowych ikapitałowych, wywoła negatywne reperkusje w innych krajach. Dlatego warto bliżejprzyjrzeć się polityce gospodarczej tego kraju. Przedtem jednak przedstawionezostaną dane nt. przebiegu cykli koniunkturalnych.Tab. 4. Daty cykli koniunkturalnych i okresy ich trwania w Stanach Zjednoczonych wlatach 1945-1980data fazy cyklu koniunkturalnegodługość w miesiącachdata depresji data szczytu faza spadku faza wzrostu cykl - a cykl - bpaździernik 1945 listopad 1948 8 37 88 45październik 1949 lipiec 1953 11 45 48 56maj 1954 sierpień 1957 10 39 55 49kwiecień 1958 kwiecień 1960 8 24 47 32luty 1961 grudzień 1969 10 106 34 116listopad 1970 listopad 1973 11 36 117 47marzec 1975 styczeń 1980 16 58 52 7421 Jest to jeden z wielu przykładów prowadzenie polityki gospodarczej bez uwzględniania jej wpływuna inne państwa. W skrajnym przypadku mogła to być beggar-the-neighbor-policy.22 Por. K. Piech, Elementy polityki gospodarczej …, jw., s. 103-104.13

Uwagi:faza spadku:faza wzrostu:cykl – a:cykl – b:pogrubiona kursywa:od szczytu poprzedniego cyklu do depresjiod depresji do szczytucykl od depresji do depresjicykl od szczytu do szczytuokresy wojen (koreańska, wietnamska), załamania powojennegoŹródło: National Bureau of Economic Research, USATak więc w Stanach Zjednoczonych w latach 1945-1980 wystąpiło 7 cyklikoniunkturalnych. Miały one czasami znacząco różne okresy trwania: od kilku doponad stu miesięcy. Można to spróbować przedstawić na schemacie nr 5,przedstawiającym nie tyle wartości PKB, co długości trwania cykli koniunkturalnych,w tym okresów załamań i kryzysów. Poprzedni najdłuższy nieprzerwany okreswzrostu gospodarczego po II wojnie światowej wystąpił w latach 60-tych. Obecnietrwający okres nieprzerwanego wzrostu jest już dłuższy (w marcu 2000 r. rozpocząłsię 109 miesiąc, czyli równo 9 rok). Świadczyć to może o dobrze prowadzonejpolityce gospodarczej. 23Rys. 5. Schemat długości trwania faz cyklu koniunkturalnego w StanachZjednoczonych w latach 1945-1980Fazy spadku i wzrostu gospodarczego w Stanach Zjednoczonychfaza:spadku - wzrostumar-45mar-47mar-49mar-51mar-53mar-55mar-57mar-59mar-61mar-63mar-65mar-67mar-69mar-71mar-73mar-75mar-77mar-79dataŹródło: jak w tab. 4.Zgodnie z obliczeniami autora, średni czas trwania fazy spadku cyklukoniunkturalnego w omawianym okresie wynosił 10,5 miesiąca, a fazy wzrostu – 49,3miesiąca. Mimo, że okresy załamań i kryzysów gospodarczych są prawie 5 razykrótsze od okresów rozwoju, to te odcinki czasowe odgrywają znaczącą rolę, w tymrównież w analizowaniu polityki gospodarczej.23 Albo braku negatywnych zakłóceń zewnętrznych, choć te akurat występowały, np. w postaci tequilacrisis w Meksyku (jeden z największych odbiorców amerykańskiego eksportu) z grudnia 1994 r.,kryzysów finansowych w Azji Wschodniej czy kryzysu brazylijskiego ze stycznia 1999 r. Należydodać, że ich przezwyciężanie było wspierane dużymi sumami pomocy międzynarodowej, główniez Międzynarodowego Funduszu Walutowego, w którym największe udziały i prawo głosu mająwłaśnie Stany Zjednoczone. Szybka pomoc tym krajom (zwłaszcza Meksykowi) była efektem naukipodmiotów polityki gospodarczej po kryzysie zadłużeniowym z lat 1980-82, który odbił się też nagospodarce amerykańskiej (por. rys. 6).14

Jak wspominałem, w latach 1950-1953 wystąpił tzw. boom koreański,wywołany rozpoczęciem wojny w Korei i związanym z nim wzrostem zakupówpaństwowych. Jednak już w 1954 r. wystąpiło załamanie gospodarcze: PKB spadł o1,2%, eksport o 7,4%. Od połowy lat 50-tych jednym z głównych celów politykigospodarczej stała się walka z inflacją. 24 „Prowadził on [tj. Dwight D. Eisenhower]politykę zrównoważonego budżetu i wysokich stóp procentowych. Miało toograniczyć inflację i chronić zagrożony kurs dolara. Polityka Eisenhoweradoprowadziła do recesji gospodarczej na przełomie 1957 i 1958 roku. Była ona niecodotkliwsza od recesji z lat 1953-1954. (…) Kryzys z lat 1960-1961 25 stał się bodźcemdla nowej administracji do podjęcia aktywnej polityki antyrecesyjnej. Kennedyproklamował nowy kurs polityki gospodarczej, zwany „Nową Ekonomiką” (NewEconomics). Nawiązywał on bezpośrednio do inspiracji keynesowskich i zakładałaktywną rolę rządu w stymulowaniu popytu.” 26 Prowadzona była aktywna politykabudżetowa, polityka taniego pieniądza, obniżono stopę dyskontową bankucentralnego, obniżono stawki podatkowe od osób fizycznych dla ożywieniadziałalności gospodarczej i koniunktury, wzrostu popytu. Dzięki tej polityceKennedy’ego i Johnsona, w Stanach Zjednoczonych w latach 1959-1969 nie byłokryzysów gospodarczych. 27 Natomiast przed i po tym okresie, załamaniagospodarcze występowały średnio co 5 lat (por. rys. 6).Rys. 6. Zmiany dynamiki PKB w Stanach ZjednoczonychŹródło: W. Morawski, Powszechna …, jw., s. 165 (fragment wykresu).24 Od lat 70-tych jest to jeden z najważniejszych priorytetów polityki rządów wielu państw, a wpoczątku lat 90-tych – również krajów transformacji systemowej.25 W przyjętym w pracy rozumieniu kryzysu, był to jedynie spadek dynamiki wzrostu PKB, a nie jegospadek. Zatem kryzysu gospodarczego w latach 1960-1961 nie było. Był za to kryzys bilansupłatniczego.Wraz z odbudową gospodarek ze zniszczeń wojennych, wzrastała pozycja konkurencyjna gospodarekzachodnioeuropejskich. Bilans handlowy USA z dodatniego, stał się ujemny. Następował równieżduży wypływ dolarów za granicę, których podaż przekroczyła pokrycie w złocie zgromadzonym wFort Knox. Rozszerzanie się pogłosek o możliwej dewaluacji dolara doprowadziło w 1960 r. dowzrostu wypływu rezerw złota z USA.26 W. Morawski, Powszechna historia gospodarcza 1918-1991, Wyd. Floks, s. 163.27 Należy jeszcze do tego dodać rozpoczęcie wojny wietnamskiej z 1965 r., które poprawiłokoniunkturę. Niektórzy autorzy przypisują tu dużą rolę zwiększonym wydatkom wojskowym.15

Dla dokładniejszego zbadania okresów występowania załamań czy kryzysówgospodarczych należałoby porównać daty cykli (por. tab. 4, 5) i odchylenia PKB odlinii trendu (por. tab. 1; por: przypis dolny nr 5).Tab. 5. Dna recesji gospodarczej w USA i odchylenie od trendu realnego PKBdno recesjispadek w %trendu realnegoPKBII kw.1954II kw.1958IV kw.1960IV kw.1970I kw.1975IV kw.1982IV kw.1991średnia2,0 3,7 2,1 3,1 4,5 4,6 2,8 3,3Źródło: R. Barro, Makroekonomia, PWE, Warszawa 1997, s. 34, 250.Kolejna recesja trwała od końca 1969 r., i przeobraziła się w załamaniegospodarcze z 1970 r, trwające do początku 1971 r. Od 1969 r. StanamiZjednoczonymi kierował Nixon. Za główny cel polityki gospodarczej postawił walkę zinflacją. Próbowano już z nią walczyć od 1966 r. Podstawą teoretyczną jego politykibyła stosunkowo nowa doktryna Friedmana – monetaryzm. Zgodnie z nią, należałoograniczyć podaż pieniądza, zredukować wydatki budżetowe, zwiększyć podatki.Dwa ostatnie elementy były typowe dla polityki gospodarczej z czasów kryzysów XIXi początków XX wieku. Wiadomo było już w czasie wielkiego kryzysu, że ichwprowadzenie wywoła osłabienie koniunktury. Tak też stało się i tym razem. W 1970r. gospodarka Stanów Zjednoczonych odnotowała znaczący spadek dynamikiproduktu krajowego brutto, w 1971 r. ponownie wzrosła inflacja. Zaszło nowezjawisko, tzw. stagflacja. Tak więc polityka gospodarcza przy wykorzystaniumonetaryzmu, jako jej narzędzia 28 , przyniosła niepowodzenie.W sierpniu 1971 r. Nixon ogłosił zwrot w prowadzonej polityce. Działania tepolegały m.in. na wprowadzeniu instrumentów, które mają zastosowanie wprzypadku wystąpienia sytuacji kryzysowych:• zamrożenie cen, płac, czynszu na 90-dni (15 sierpnia – 14 września) ipoddanie je później kontroli administracyjnej,• zawieszenie wymienialności dolara na złoto (sierpień 1971 r.) i dokonanie jegodewaluacji (grudzień 1971 r.).W efekcie w latach 1972-1973 inflacja spadła do 3% rocznie, a PKB rósł w tempie6% rocznie. Wzrost trwałby pewnie dalej, gdyby nie wystąpiły czynniki zewnętrzne wpostaci efektów działalności krajów OPEC.W USA spadek PKB trwał przez sześć kolejnych kwartałów i wyniósł 6%.Produkcja przemysłowa spadła o 15% w 1975 r., bezrobocie wyniosło 9%, a inflacja10%. W 1974 r. prezydentem został Ford. By przeciwdziałać inflacji, zgodnie z28 Występuje pewien dualizm w pojmowaniu nauk ekonomicznych w polityce gospodarczej. Z jednejstrony (co jest zasadne) teorie te zaliczyć należałoby do uwarunkowań doktrynalnych, czyliczynników nie będących pod wpływem podmiotów polityki gospodarczej, a będącymi przesłankamipodejmowania przez nie decyzji. Z drugiej strony mogą być wykorzystane jako narzędzie douzasadnienia zasadności wprowadzanej polityki (mając do wyboru wiele doktryn ekonomicznych).16

doktryną Friedmana zaostrzono politykę monetarną. Później jednak zaczęto walczyćz kryzysem gospodarczym, a nie z inflacją; obniżono podatki, spadł import paliw narzecz intensyfikacji wydobycia ropy w kraju.4. PodsumowanieZmiany w polityce gospodarczej nieodzownie związane są ze zmianami ichuwarunkowań doktrynalnych, ale i na odwrót. Zaraz po II wojnie światowejprzeważnie opierano politykę gospodarczą na doktrynie keynesowskiej. Przykładowow Szwecji utrzymał się on przez długi czas, aż do lat 80-tych. 29 Później zaczętopowracać do myśli klasycznej, co było wyrazem zmian zachodzących w sferzerealnej gospodarki. Problemy z dwucyfrową inflacją przy spadku aktywnościgospodarczej nie były częścią doktryny Keynesa. Oparta ona była na przesłankachhistorycznych, z których najważniejszą była ta, że przyczyną kryzysówgospodarczych jest nadprodukcja i powstający w jej wyniku spadek cen. Nowezjawiska w gospodarkach wielu krajów, a zwłaszcza wydarzenia wywołanedziałalnością OPEC, spowodowały zarzucenie stosowania w praktyce politykigospodarczej doktryny Keynesa. Nastąpił zwrot w kierunku liberalizmu i ekonomiiklasycznej. Na skutek efektów szoków naftowych zaczęła dominować nowa teoriaklasyczna, która sprowadzała się do modelu „niespodzianki pieniężnej” Lucasa.Jednak w obliczu kolejnego kryzysu (zadłużeniowego), nie uzyskała onapotwierdzenia empirycznego. Powstała więc szkoła realnego cyklu koniunkturalnego.Równolegle rozwijała się nowa ekonomia keynesowska, w odpowiedzi na problemy zbezrobociem lat 80-tych. W latach 80-tych powstały dwie nowe koncepcjeprowadzenia polityki gospodarczej: reganomika i thatcheryzm. Odchodzono zarównood etatyzmu (wyjątkiem była Francja, kiedy w latach 1981-1986 po zwycięstwiesocjalistów z 1981 r. doszło do ponownej nacjonalizacji części gospodarki),prywatyzując np. kopalnie w Wielkiej Brytanii, jak i od interwencjonizmu.Jak widzimy, wydarzenia w sferze realnej mają swe odbicie zarówno w teoriiekonomi, jak i prowadzonej polityce gospodarczej. Dlatego warto zajmować sięanalizowaniem tych zmian. W trakcie w miarę zrównoważonego rozwoju do końca lat60-tych dominowała antykryzysowa polityka keynesowska. W tym celu równieżpowstały dwa ważne podmioty międzynarodowej polityki gospodarczej. Pierwszysprawdzian ich sprawności działania z 1973 r. wypadł niepomyślnie. Krajeniezrzeszone w OPEC nie miały instrumentów, które mogły by zapobiec, ani teżefektywnie przezwyciężyć obydwa światowe kryzysy gospodarcze. Wspomnianezostało, że II kryzys naftowy nie we wszystkich krajach odbił się tak samonegatywnie. Przykładem jest tu efektywna polityka gospodarcza Japonii, dzięki którejw okresie, gdy w wielu wysoko uprzemysłowionych krajach świata dochodziło dokryzysów gospodarczych, tam jedynie nastąpienie osłabienie tempa wzrostugospodarczego. Ponadto (o czym w pracy szerzej nie wspominano) błędy politykigospodarczej państw Ameryki Łacińskiej doprowadził do kryzysów zadłużeniowych,mających również swoje konsekwencje w postaci kryzysów gospodarczych.Problemy zadłużeniowe, z którymi te państwa borykają się do dziś, również niezostały rozwiązane przez odpowiednie działania międzynarodowej polityki29 Dobrobyt społeczeństwa osiągnięty przez wysokie opodatkowanie stłumił aktywność gospodarczą iobniżył konkurencyjność kraju na świecie. W efekcie w 1991 r. po zwycięstwie konserwatystów podługich rządach socjaldemokratów, zaczęto odchodzić od tej koncepcji.17

gospodarczej. 30 Oprócz tego, doprowadziły one do przedłużenia się okresu trwaniaświatowego kryzysu gospodarczego z lat 1980-1982. 31 Takie były efektyniewystarczającej międzynarodowej polityki gospodarczej, której brak w postaciskoordynowanych na skalę globalną działań nie były w stanie samodzielnieprzezwyciężyć najbardziej uprzemysłowione kraje świata, w tym uznawane obecnieza „strażnika gospodarki światowej” Stany Zjednoczone. Potrzeba takiej polityki jestdość powszechnie wyrażana i poparta wydarzeniami z kolejnego światowego kryzysugospodarczego (z początku lat 90-tych), brak natomiast jest działań, które skutecznieby ją wprowadziły. Z pewnością powstaną, po wystąpieniu następnego tego typukryzysu.Bibliografia1. Barro R., Makroekonomia, PWE, Warszawa 19972. Chrabonszczewska E., Międzynarodowe organizacje finansowe wobec kryzysuazjatyckiego, „Zeszyty Naukowe” nr 6, Kolegium Gospodarki Światowej SGH,Warszawa 19993. Hermann A., Wirtschaftspolitik und Regierungssystem der BundesrepublikDeutschland. Eine Einführung, Bundeszentrale für politische Bildung, 3. Auflage,Bonn 19954. Kaja J., Polityka gospodarcza. Wstęp do teorii, Oficyna Wydawnicza SGH,Warszawa 19995. Kaja J., Przedmowa, „Polityka Gospodarcza” nr 1/1999, s. 5.6. Krugman P., Obstfeld M., Międzynarodowe stosunki gospodarcze, PWN,Warszawa 19977. Mendelson L., Teoria i historia kryzysów i cykli ekonomicznych, PWN, t. I,Warszawa 19598. Morawski W., Powszechna historia gospodarcza 1918-1991, Wyd. Floks,Warszawa 19949. National Bureau of Economic Research, USA, www.nber.org10. Piech K., Elementy polityki gospodarczej okresu wielkiego kryzysu, „PolitykaGospodarcza” nr 2/199911. Piech K., Światowe kryzysy gospodarcze końca XX wieku, badania własneKatedry Polityki Gospodarczej pod kier. nauk. prof. zw. dr hab. J. Kaji, SGH,Warszawa 1999 (materiały niepublikowane).12. Szpak J., Historia gospodarcza powszechna, PWE, Warszawa 199713. Tinbergen J., Economic policy: principles and design, North-Holland PublishingCompany, Amsterdam 196614. World Economic Outlook, IMF, Washington 1999 i poprz.30 Powstałe dwa nowe podmioty tej polityki (Klub Paryski i Londyński), wyposażone w odpowiednieinstrumentarium, nie były w stanie samodzielnie rozwiązać, a jedynie załagodzić te problemy.31 Trwał on trzy lata, natomiast wcześniejszy – dwa. Mimo nieco lepszych wyników światowegorozwoju gospodarczego z 1981, realny PKB świata w 1982 r. ponownie pokaźnie zmalał (o ponad20%).18