kitabxanaşünaslıq və biblioqrafiya:2009№1 - Bakı Dövlət Universiteti

KİTABXANAŞÜNASLIQVƏBİBLİOQRAFİYA№1 * 2009BAKI –2009

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİBAKI DÖVLƏT UNİVERSİTETİKİTABXANAÇILIQ-İNFORMASİYA FAKÜLTƏSİKİTABXANAŞÜNASLIQVƏBİBLİOQRAFİYAElmi-nəzəri, metodik və təcrübi jurnal№1 (24) * 20091997-ci ilinoktyabrından çıxırBAKI –2009

KBT- 78K 73Təsisçi və baş redaktor:professor Xəlil İSMAYILOVMəsul katib:dosent Knyaz ASLANREDAKSİYA HEYƏTİ:Professor Abuzər XƏLƏFOVProfessor Zöhrab ƏLİYEVProfessor Bayram ALLAHVERDİYEVDosent Nadir İSMAYILOVT.e.n. Kərim TAHİROVF.e.n. Aybəniz ƏLİYEVA-KƏNGƏRLİTamella İSMİXANOVAMələk HACIYEVAB. m. Solmaz SADIQOVAK 73 Kitabxanaşünaslıq və biblioqrafiya: elmi-nəzəri, metodik vətəcrübi jurnal.-B.: Bakı Universiteti Nəşriyyatı, 2009.-№1.-156 s.Redaksiyanın ünvanı:AZ-1073/1. Bakı şəhəri, Zahid Xəlilov küçəsi 23,2№-li tədris korpusu, IV mərtəbə, Kitabxanaçılıq-informasiya fakültəsi,«Kitabxanaşünaslıq və biblioqrafiya» jurnalının redaksiyasıTelefonlar: 439-05-47; 439-08-03© «Kitabxanaşünaslıq və biblioqrafiya», 2009

МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЕ АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ РЕСПУБЛИКИБАКИНСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТБИБЛИОТЕЧНО-ИНФОРМАЦИОННЫЙ ФАКУЛЬТЕТБИБЛИОТЕКОВЕДЕНИЕИБИБЛИОГРАФИЯНаучно-теоретический,методический и практический журнал№1 (24) * 2009Выпускаетсяс 1997 годаБАКУ-2009

ББК-78К 73Учредитель иглавный редактор:профессор Халил ИСМАИЛОВОтветственный секретарь:Доцент Князь АСЛАНРЕДАКЦИОННАЯ КОЛЛЕГИЯ:Профессор Абузар ХалафовПрофессор Зохраб АлиевПрофессор Байрам АллахвердиевДоцент Надир Исмаиловк.и.н. Керим Тахировк.ф.н. Айбениз Алиева-КенгерлиТамелла ИсмихановаМелек ГаджиеваСт. прeп. Солмаз СадыговаК 73 Библиотековедение и библиография: Научно-теоретический,методический и практический журнал .- Б., Изд-во Бакинского Университета,2009.-№1.-156 с.Адрес редакции:Аз –1073/1 г. Баку, ул. Захида Халилова, 23,учебный корпус №2, этаж IV, Библиотечно-информационный факультет, редакция журнала«Библиотековедение и библиография».Тел.: 439-05-47; 439-08-03© «Библиотековедение и библиография», 2009

MÜNDƏRİCATRƏSMİ SƏNƏDLƏR“Azərbaycan kitabxanalarının fəaliyyətininyaxşılaşdirılması haqqında” AzərbaycanRespublikası Prezidentinin Sərəncamı..............................................6“Azərbaycan Respublikasında 2009-2015-ci illərdəelmin inkişafi üzrə milli strategiya”nınvə “Azərbaycan Respublikasında 2009-2015-ciillərdə elmin inkişafi üzrə milli startegiyanınhəyata keçirilməsi ilə bağlı Dövlət Proqrami”nıntəsdiq edilməsi haqqında Azərbaycan RespublikasıPrezidentinin Sərəncamı...................................................................9KİTABXANAŞÜNASLIQA.A.XƏLƏFOVX.İ.İSMAYILOVX.İ.İSMAYILOVP.KAZIMİE.Y.ƏHMƏDOVG.ƏHƏDOVAMüstəqillik illərində ali kitabxanaçılıqtəhsilinin inkişafi...................................10Kitabxanaların idarə edilməsinin müasirproblemləri.............................................27Kitabxana işinin demokratikliyihaqqında................................................36Kitabxanaların hüquqi təminatındabeynəlxalq əməkdaşlığın rolu.................413

M.M.MƏMMƏDOVKitabxanaların idarə olunmasındamarketinqin rolu....................................47K.ASLANA.CƏFƏROVA.ABDULLAYEVANəsirəddin Tusi irsində kitab və mütaliəməsələləri..............................................55Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı AkademiyasıKitabxanasında professor-müəllim heyətinəkitabxana xidmətinintəşkili........................................................73Milli kitabxana gənclərin informasiyamədəniyyətinin formalaşmasısistemində.................................................84BİBLİOQRAFİYAŞÜNASLIQZ.H.ƏLİYEVX.İ.İSMAYILOVN.İ.İSMAYILOVİ.Z.BAYRAMOVAV.Ə.VƏZİROVAQ.S.HACIYEVAS.A.SADIQOVAMüasir biblioqrafik fəaliyyətin təşkili,inkişafı və tətbiqi məsələləri...................91Azərbaycan Respublikasının regionlarınınkitabxana informasiya resurslarınıninkişafının bəzi məsələləri(Gəncə-Qazax iqtisadi rayonununnümunəsində)..........................................99Mərkəzləşdirilmiş kitabxana sistemlərindəbiblioqrafik fəaliyyətin təşkiliməsələləri..............................................112Ən-Nədiminin «Fihrist» əsəribiblioqrafiya mənbəyi kimi..................120Azərbaycan kitabına həsr olunmuşbiblioqrafik informasiya mənbələri......1264

S.P.İSMAYILOVAMüstəqillik illərində folklorşünaslıqbiblioqrafik mənbələrdə.......................132KİTABŞÜNASLIQŞ.TAHİRQIZIMonoqrafiyalar elmi ədəbiyyatın növükimi.......................................................141BEYNƏLXALQ ƏMƏKDAŞLIQN.İ.İSMAYILOVM.HACIYEVAMilli kitabxana: Beynəlxalq əməkdaşlığınyeni mərhələsində.................................1545

RƏSMİ SƏNƏDLƏR“AZƏRBAYCAN KİTABXANALARININ FƏALİYYƏTİNİNYAXŞILAŞDIRILMASI HAQQINDA”AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI PREZİDENTİNİN SƏRƏNCAMIAzərbaycan kitabxanaları Azərbaycan xalqının milli sərvətidir. Xalqımızınyaratdığı qiymətli tarixi-mədəni, ədəbi-bədii və elmi-fəlsəfi irsin toplanıbsaxlanmasında, bəşər mədəniyyətinin qazandığı nailiyyətlərin nəsildən-nəsləçatdırılmasında və cəmiyyətimizin intellektual-mənəvi potensialınınartırılmasında kitabxanalarımız əvəzsiz rol oynayır.Ölkəmiz qədim dövrlərdən başlayaraq, öz yüksək kitab mədəniyyəti iləseçilmiş və zəngin kitabxanaları ilə tanınmışdır. Azərbaycanın müxtəlifkitabxanalarında saxlanılan və xalqımızın ədəbi-estetik, elmi-mədəni fikirdünyasını əks etdirən çox sayda əlyazma XIX əsrin əvvəllərindən regiondacərəyan edən hadisələr nəticəsində ölkə xaricinə aparılmış və bu gün də dünyakitabxanalarında Şərq fondlarının əsasını təşkil edərək mühafizə olunur.XIX əsrdə Azərbaycanda maarifçilik hərəkatının güclənməsi, neftsənayesinin görünməmiş yüksəlişi və ictimai-siyasi həyatda baş verəndəyişikliklər ölkəmizin elm-mədəniyyət mərkəzi kimi tanınan şəhərlərindəkikitabxanalar şəbəkəsinin yaradılması və genişləndirilməsinə gətiribçıxarmışdır. XX əsrdə milli kitabxana mədəniyyəti tarixinin yaddaqalanhadisələri baş vermiş və respublikanın ən böyük kitab xəzinələri yaradılmış,bütün bölgələri əhatə edən geniş kitabxanalar şəbəkəsi qurulmuş vəmərkəzləşdirilmiş, kitabxanaların maddi-texniki bazası möhkəmləndirilmiş vəKitab palatası təşkil edilmişdir. Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağmünaqişəsi nəticəsində erməni silahlı dəstələri işğala məruz qoyduqlarıərazilərimizdə vandalizm aktı törətmiş, illərlə fondlarında 4 milyondan artıqkitabın mühafizə olunduğu 1000-ə yaxın kitabxananı və kitabxana filiallarınıbirləşdirən mərkəzləşdirilmiş kitabxana sistemlərini bütünlüklə dağıtmışlar.Bu gün geniş kitabxana-informasiya şəbəkəsinə malik Azərbaycanda 12mindən çox müxtəlif tipli kitabxana mövcuddur. 1996-cı ildə Azərbaycanhökuməti "Azərbaycan Respublikasında kitabxana işinin vəziyyəti və onuyaxşılaşdırmaq tədbirləri haqqında" qərar qəbul etmişdir. 1999-cu ildə"Kitabxana işi haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanunu qüvvəyəminmişdir.Azərbaycan Respublikası Prezidentinin "Azərbaycan dilində latın qrafikasıilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi haqqında" 2004-cü il 12 yanvar və"2005-2006-cı illərdə Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə çapı nəzərdətutulan əsərlərin siyahısının təsdiq edilməsi haqqında" 2004-cü il 27 dekabr6

tarixli sərəncamlarına əsasən, son üç il ərzində ümumi sayı doqquz milyonayaxın ədəbiyyat nəşr olunmuş və ölkə kitabxanalarına hədiyyə edilmişdir.Yeninəşrlər kitabxana fondlarını və onlardan istifadə imkanlarını xeyligenişləndirməklə yanaşı, həmin kitabların yerləşdirilməsi baxımındançətinliklər yaratmışdır. Müasir Azərbaycan cəmiyyətinin informasiyatəminatının həyata keçirilməsində ölkə kitabxanalarının tutduğu mühüm yermədəniyyətin bu sahəsində informasiya cəmiyyətinin tələblərinə uyğun olaraq,müasir texnologiyaların tətbiqini zəruri edir. Kitabxanaların fəaliyyətininyaxşılaşdırılmasının ölkəmizin ictimai-mənəvi həyatının daha da canlanmasınatəsiri baxımından böyük əhəmiyyətini və Azərbaycanın informasiyacəmiyyətinə doğru əhatəli inkişaf perspektivlərini nəzərə alaraq, elmi-mədənisərvətlərdən hərtərəfli istifadə imkanlarının genişləndirilməsi və eləcə dəAzərbaycan kitabxanalarının dünya informasiya məkanına daxil olmasınıntəmin edilməsi məqsədi ilə qərara alıram:1. Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət və Turizm NazirliyiAzərbaycan Respublikasının Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları Nazirliyiilə birlikdə:1.1. Azərbaycan Milli Kitabxanasının modernləşdirilməsi, müasirinformasiya texnologiyaları ilə təmin edilməsi və maddi-texniki bazasınınmöhkəmləndirilməsi ilə bağlı tədbirlər planı hazırlayıb iki ay müddətindəAzərbaycan Respublikasının Prezidentinə təqdim etsin;1.2. Yerli icra hakimiyyəti orqanlarının təkliflərini nəzərə alaraq,Azərbaycanın regionlarında fəaliyyət göstərən kitabxanaların təmirinə, madditexnikibazasının möhkəmləndirilməsinə və müasir informasiya daşıyıcılarınaehtiyacının ödənilməsinə dair xüsusi tədbirlər planını hazırlayıb iki aymüddətində Azərbaycan Respublikasının Prezidentinə təqdim etsin;1.3. Ölkənin iri kitabxanalarının elektron kataloqu və elektronkitabxanasının müasir standartlar səviyyəsinə qaldırılması və onun bazasında"Azərbaycan ədəbiyyatının virtual kitabxanası"nın oxucuların tam istifadəsinəverilməsini təmin etsin.2. Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi müvafiqqurumlarla birlikdə "Azərbaycan Respublikasında kitabxana-informasiyasahəsinin 2008-2013-cü illərdə inkişafı üzrə Dövlət Proqramı"nı hazırlayıb üçay müddətində Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinə təqdim etsin.3. Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyi məktəbkitabxanalarının maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsinə və müasirinformasiya texnologiyaları ilə təchizatına dair tədbirlər planını hazırlayıb ikiay müddətində Azərbaycan Respublikasının Prezidentinə təqdim etsin.7

4. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası "Akademiya şəhərciyi"ninərazisində Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Mərkəzi Kitabxanasıüçün yeni binanın tikilməsi ilə bağlı təkliflərini bir ay müddətində AzərbaycanRespublikasının Prezidentinə təqdim etsin.5. Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti bu Sərəncamdan irəligələn məsələləri həll etsin.6.Bu Sərəncam imzalandığı gündən qüvvəyə minir.Bakı şəhəri, 20 aprel 2007-ci ilİlham ƏLİYEV,Azərbaycan Respublikasının Prezidenti8

“AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINDA 2009-2015-Cİ İLLƏRDƏELMİN İNKİŞAFI ÜZRƏ MİLLİ STRATEGİYA”NIN VƏ“AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINDA 2009-2015-Cİ İLLƏRDƏELMİN İNKİŞAFI ÜZRƏ MİLLİ STRATEGİYANIN HƏYATAKEÇİRİLMƏSİ İLƏ BAĞLI DÖVLƏT PROQRAMI”NIN TƏSDİQEDİLMƏSİ HAQQINDA AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASIPREZİDENTİNİN SƏRƏNCAMIAzərbaycan Respublikası Prezidentinin “Azərbaycan elmində islahatlarınaparılması ilə bağlı Dövlət Komissiyasının yaradılması haqqında ” 2008-ci il10 aprel tarixli 2756 nömrəli Sərəncamının 2-ci bəndinin icrasını təmin etməkməqsədi ilə qərara alıram:1. “Azərbaycan Respublikasında 2009-2015-ci illərdə elmininkişafı üzrə Milli Strategiya” təsdiq edilsin.2. “Azərbaycan Respublikasında 2009-2015-ci illərdə elmininkişafı üzrə Milli Strategiyanın həyata keçirilməsi ilə bağlı DövlətProqramı” təsdiq edilsin.3. Bu Sərəncamın 1-ci və 2-ci bəndlərində qeyd edilən MilliStrategiyanın və Dövlət Proqramının həyata keçirilməsi üzrəəlaqələndirici orqan Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası müəyyənedilsin.4. Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti bu Sərəncamdanirəli gələn məsələləri həll etsin.5. Bu Sərəncam imzalandığı gündən qüvvəyə minir.Bakı şəhəri, 4 may 2009-cu il.İlham ƏliyevAzərbaycan Respublikasının Prezidenti9

problemlərini yaxşılaşdırmaq, universitet təhsilinin nüfuzunu artırmaq məqsədiilə ciddi tədbirlər həyata keçirməyə başladı.Heydər Əliyevin sərəncamları ilə universitetin 75, 80 illik yubileylərikeçirildi.Heydər Əliyevin sərəncamları və tövsiyələri əsasında BDU-nun rəhbərliyiyeni şəraitə uyğun olaraq təhsilin və tədrisin keyfiyyətini yüksəltməkməqsədilə konsepsiya işləyib hazırladı. Keçən illər boyu bu konsepsiyanınyerinə yetirilməsi uğurla davam etdirilmişdir. İndi böyük iftixar hissi ilə deməkolar ki, Bakı Dövlət Universiteti müstəqillik illərində böyük inkişaf yolukeçmiş, dünyanın qabaqcıl universitetlərindən biri kimi şöhrət qazanmışdır.Müstəqilliyin ilk illərində Bakı Dövlət Universitetinin Kitabxanaçılıqfakültəsi də böyük çətinliklərlə üzləşdi. Fakültənin qəbul planı yarıbayarıazaldı. Tələbələrin yeni dərsliklər, dərs vəsaitləri, proqramlarla təmin edilməsiişi olduqca çətinləşmişdi. Məlum olduğu kimi, SSRİ dövründə fakültə tədrisplanlarını, kitabxanaşünaslıq və biblioqrafiyaya dair bütün fənn proqramlarınıMoskvadan alırdı. Moskva ilə əlaqə kəsildikdən sonra onları əldə etməkolduqca çətinləşdi. Yaxın müddətdə hazırlanması böyük vaxt və səriştə tələbedən belə vəsaitləri çap etmək və tələbələrin istifadəsinə vermək mümkündeyildi. Bu da özlüyündə tədris prosesinin təşkilinə və onun keyfiyyətininyüksəlməsinə mənfi təsir göstərməyə bilməzdi.Universitetdə aparılan yenidənqurma işləri və islahatlar, əldə edilən uğurlarfakültənin işinə də müsbət təsir göstərməyə, qəbul planı ilbəil artırılmağabaşlandı. Kafedraların kadr potensialı möhkəmləndi. Yüksək ixtisaslı müəllimkadrları hazırlamaq üçün şərait yarandı.Müstəqillik illərində fakültənin işinin yenidən qurulmasında, fakültəkollektivinin universitetdə aparılan təhsil islahatlarına cəlb edilməsində fakültədekanlığının və ixtisas kafedralarının işi təqdirəlayiq olmuşdur. Müstəqilliyinilk illərində fakültə dekanı vəzifəsində Kitabxanaşünaslıq kafedrasının müdiriprof. A.Xələfov işləmiş, 1993-1994-cü tədris ilindən isə bu vəzifəni fakültəninyetişdirməsi prof. X.İsmayılov tutmuşdur. O, indiyə qədər bu vəzifədəmüvəffəqiyyətlə fəaliyyət göstərməkdədir.Müstəqilliyin ilk illərində fakültədə 4 kafedra- Kitabxanaşünaslıq,Biblioqrafiyaşünaslıq, Kitabxana fondu və kataloqların təşkili və Kitabşünaslıqkafedraları, 3 tədris laboratoriyası - Kitabxana işinin təşkili və idarə olunması,Kitabxana fondu və kataloqların təşkili və Biblioqrafik axtarış sistemlərinintəşkili laboratoriyaları fəaliyyət göstərirdi. Fakültədə 40 nəfərə yaxınprofessor-müəllim və köməkçi texniki heyət çalışırdı.Müstəqilliyin ilk illərində keçid dövrünün çətinlikləri ilə əlaqədar fakültəyətələbə qəbulu azalmağa başladı. 1995-ci ildə universitetin axşam şöbəsindətələbə hazırlığından imtina etməsi ilə əlaqədar fakültənin axşam şöbəsi vəqiyabi rus bölməsi bağlandı. Bütün bunlar tələbə qəbuluna mənfi təsir göstərdi.11

elmi şurasında qanunun müzakirəsi keçirildi, tədbirlər planı tərtib edildi.Qərara alındı ki, yeni qanuna müvafiq “Bakalavr” hazırlamaq üçün tədris planıhazırlansın. Əlbəttə, bu iş o qədər də asan deyildi. Çünki 1993-cü ilə qədərfakültə 5 illik tədris planı əsasında işləmişdi. Yeni plan isə 4 illik olmalı idi.4 illik tədris planı hazırlamaq üçün o qədər də zəruri olmayan bir sıra fənlərçıxarılmalı, bir sıra fənlərin, o cümlədən ixtisaslaşma fənlərinin saatları isəazaldılmalı idi. Bu planda istehsalat təcrübələrinin də saatları xeyli azalmışdı.Ciddi müzakirələrdən sonra “Bakalavr” ali baza tədris planı tərtib etməkmümkün oldu. Tədris planı fakültə elmi şurasında, universitet elmi şurasında,sonra Təhsil Nazirliyində təsdiq edildi. Yeni 4 illik “Bakalavr” ali baza tədrisplanı təsdiq edilənə qədər fakültə 1989-cu ildə Moskvada kitabxanaşünaslıqtəhsili üzrə ümumittifaq elmi metodik şurası tərəfindən təsdiq edilmiş 5 illiktədris planı ilə işləyirdi. Tədris planı tərtib etmək sahəsində kitabxanaçılıqfakültəsinin böyük təcrübəsi var idi. 1989-cu ildə SSRİ dövründə tərtib edilmişbeşillik tədris planı fakültənin dekanı prof. Abuzər Xələfov tərəfindən tərtibedilmiş və Moskva şəhərində kitabxanaşünaslıq təhsili üzrə ümumittifaq elmimetodikşurasında müzakirə və təsdiq edilmişdi. Şura bu tədris planının yüksəkelmi və tədris keyfiyyətlərini, dünya standartlarına cavab verdiyini nəzərəalaraq onun SSRİ-nin bütün universitetlərində tətbiqini tövsiyə etmişdi. Buplan məzmunu etibarılə kitabxanaçı kadrların hazırlanması sahəsində dünyastandartlarına cavab verən, ən mükəmməl və gələcək perspektivləri nəzərə alanbir tədris planı idi. Avropa ölkələrində kitabxanaçı kadrlar hazırlayan tədrisplanlarına uyğun gələn bu planda riyazi və texniki elmlərin tədrisinə geniş yerverilmiş, kompüter texnikasının öyrənilməsinə xeyli vaxt ayrılmışdı. Bu dafakültəyə imkan verirdi ki, respublikanın şəraitinə və tələbatına uyğun kadrlarhazırlasın.1993-cü ildə Azərbaycan Respublikasının Təhsil Qanununa müvafiqçoxpilləli təhsil prosesinə keçərkən kitabxanaçılıq fakültəsində yeni tədris planıhazırlandı. Bu planın əsasında 1989-cu ildə Moskvada təsdiq edilmiş tədrisplanı dururdu. Planda müasir şəraitdə Azərbaycanın müstəqilliyi ilə əlaqədarbir sıra ciddi dəyişikliklər edildi. Hər şeydən əvvəl Azərbaycan tarixi,Azərbaycan dili və ədəbiyyatı, xarici dil fənlərinin tədrisinə xüsusi diqqətyetirildi. Tədris planında olduqca geniş yer tutmuş ictimai fənlərin saatlarıazaldıldı və bir sıra fənlər çıxarıldı. Bundan başqa, ixtisas fənlərinin tədrisindədə bir sıra yeniliklər baş verdi. 4 illik təhsil müddətinə keçilməsinə baxmayaraqixtisas fənlərinin saatları nəinki azaldılmadı, əksinə, yeri gəldikcəkitabxanaşünaslıq, biblioqrafiya və kitab tarixi fənləri üzrə artırıldı. Belə ki,respublikamızın milli xüsusiyyətləri nəzərə alınaraq “SSRİ-də və xariciölkələrdə kitabxana işinin tarixi” fənninin tərkib hissəsi kimi tədris edilən“Azərbaycanda kitabxana işinin tarixi”, həmçinin “Azərbaycanda kitab tarixi”və “Azərbaycan biblioqrafiyasının tarixi” fənlərinin müstəqil fənn kimi tədris15

edilməsi nəzərdə tutuldu. Yeni təhsil sisteminə birbaşa yox, tədricən keçməyindaha məqsədəuyğun olmasını nəzərə alan fakültə elmi şurası “Bakalavr” tədrisplanlarında müvəqqəti olaraq keçid dövründə ixtisaslaşmalar aparılmasınınsaxlanılmasını lazım bildi. Bu, əsas etibarılə dərs saatlarının azalmasınınqarşısının alınması və “Bakalavr” ixtisas dərəcələrində keçilməsi zəruri olanfənlərin formalaşdırılmasına qədər ənənəvi ixtisaslaşmalardan istifadə edilməsiüçün saxlanılmışdı.Lakin 4 illik “Bakalavr” tədris planı uzunömürlü olmadı. Cəmisi 4 ilkeçdikdən sonra bu planı yenisi ilə əvəz etmək zərurəti meydana çıxdı. Keçənmüddət ərzində respublikamızın ali məktəbləri “Bakalavr” hazırlamaqsahəsində müəyyən təcrübə əldə etdilər, həmçinin xarici ölkələrdəki aliməktəblərin işi ilə tanış olmaq imkanı qazandılar. Bu müddətdə TəhsilNazirliyinin yaratdığı yüksək ixtisaslı mütəxəssislərdən ibarət komissiya təhsilstandartlarını hazırladı. Ayrı-ayrı ixtisaslar, o cümlədən kitabxanaşünaslıqbiblioqrafiyaixtisası üzrə standartların yaradılması yeni tədris planlarınıntərtibinə və təhsil prosesinin keyfiyyətinin yüksəldilməsinə müsbət təsirgöstərdi. Standartda müəyyən bir ixtisas üzrə kadr hazırlığı zamanı tədrisplanına daxil ediləcək bütün predmetlərin qısa proqramının verilməsi vəöyrənilmə dərəcəsinin müəyyənləşdirilməsi tədris planlarının tərtibində mühümrol oynadı.1996-cı ildə Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən hazırlanıbtəsdiq edilən ixtisas standartları 1997-ci ildə “Bakalavr” pilləsi üzrə yeni tədrisplanlarının hazırlanmasına kömək etdi. Azərbaycan Respublikası TəhsilNazirliyində təhsil standartları hazırlayan komissiyanın kitabxanaşünaslıq vəbiblioqrafiya ixtisasları üzrə sədri Kitabxanaşünaslıq kafedrasının müdiri prof.Abuzər Xələfov olmuşdur.Kitabxanaşünaslıq və biblioqrafiya üzrə ixtisas standartı fakültəmizintarixində ilk dəfə hazırlanmışdı. Komissiya uzunmüddətli axtarışlar aparmış,bir çox xarici ölkələrin ixtisas standartları ilə tanış olmuş, yerli şəraiti və tarixiənənələrimizi nəzərə alaraq bu standartı tərtib etmişdir.Bu standarta müvafiq olaraq tərtib edilən yeni “Bakalavr” ixtisası tədris planıdaha da təkmilləşdirilmiş, Avropa ölkələrinin çoxpilləli “Bakalavr” tədrisplanlarına uyğunlaşdırılmışdır. Planda respublikamızın milli xüsusiyyətləri,tarixi, tədris ənənələri nəzərə alınmış, elmi-texniki tərəqqinin son nailiyyətləriöz əksini tapmışdır.1997-ci ildə tərtib edilmiş kitabxanaşünaslıq və biblioqrafiya üzrə tədrisplanında ixtisaslaşmalar çıxarılmış, onların yerini ümumi ixtisas kurslarınındaha mükəmməl tədrisi tutmuşdur.Həmçinin yeni dövrün tələblərinə uyğun olaraq ixtisas fənləri üzrə bir sıraümumi kurslar plana daxil edilmişdir. Kitabxanaşünaslıq üzrə “Kitabxanaiqtisadiyyatı”, “Uşaqlara kitabxana xidməti”, “Normativ-texniki və xüsusi növ16

Kitabxanaşünaslıq kafedrası üzrə:Dərsliklər:1.Abuzər Xələfov. Kitabxanaşünaslığa giriş: Dərslik. I hissə.-B., 2001.-400 s.2.Abuzər Xələfov. Kitabxanaşünaslığa giriş: Dərslik. II hissə.-B., 2003.-314s.3.Abuzər Xələfov. Azərbaycanda kitabxana işinin tarixi: Dərslik. I hissə (ənqədim dövrlərdən XX əsrə qədər).-B., 2004.- 328 s.4.Abuzər Xələfov. Azərbaycanda kitabxana işinin tarixi: Dərslik. II hissə(XX əsrin birinci yarısında Azərbaycanda kitabxana işi).-B., 2007.- 552 s.5.Abuzər Xələfov. Kitabxanaların kompüterləşməsinin əsasları: Dərslik.-B.,2006.-106 s.6.Əli Rüstəmov. Kitabxana informatikası.-B., 2002.- 551 s.Dərs vəsaitləri:1.Abuzər Xələfov. Kitabxanaşünaslığa giriş.-B., 1996.- 58 s.2.Abuzər Xələfov. Kitabxana işinin tarixi kursuna giriş.-B., 1996.-38 s.3.Xəlil İsmayılov. Kitabxana işinin idarə edilməsinin metodikası və təşkilatiməsələləri.-B., 1995.- 96 s.4.Xəlil İsmayılov. Kitabxana menecmentinin əsasları.-B., 2005.-200 s.5.Rasim Kazımov. Bazar iqtisadiyyatı və kitabxanalar.- B., 1996, 3 s.6.Rasim Kazımov. Kitabxana işinin iqtisadiyyatı: Dərs vəsaiti.-B., 2004.- 88s.7.Rzayev Sahib. Oxuculara xidmət (Kitabxana xidməti): Dərs vəsaiti.-B.:BUN, 2002.-64 s.8.Əli Rüstəmov. Respublika soraq-informasiya fondlarınınavtomatlaşdırılması.-B., 1990.-203 s.9.Əli Rüstəmov. İnformatika: Dərs vəsaiti.-B., 2001.-190 s.10. Zğhrab Baxşəliyev. Kitabxanaşünaslığa giriş.-B., 1998.-92 s.11. Murtuz Zəngibasarlı və b. Azərbaycan Respublikası Elmi Pedaqojikitabxanası.-B., 1997.-98 s.12. Elçin Əhmədov. Dünya milli kitabxanaları: Dərs vəsaiti.-B., 2007.-140 s.13. Knyaz Aslan. Azərbaycanda təhsil sisteminə kitabxana xidməti: Dərsvəsaiti.-B.:BUN, 2005.-300 s.14. Knyaz Aslan. Qədim və orta əsrlər dünya kitabxanaları: Dərsvəsaiti.-B.:BUN, 2008.-288 s.15. Knyaz Aslan. Dünya kitabxanalarının tarixi: Dərs vəsaiti.-B.:BUN,2008.-296 s.16. Mehmanəli Məmmədov. Oxucu sorğularının ödənilməsindəkitabxanalararası abonementin rolu. M.F.Axundov adına Azərbaycan Dövlətkitabxanası.-B., 1993.-34 s.19

17. Mehmanəli Məmmədov. Kitab çeşidi işinin nəzəriyyəsi vəmetodikası: Dərs vəsaiti.-B.:Mütərcim, 2005.- 112 s.18. Məmmədov Mehmanəli. Respublika Elmi-Texniki KitabxanasındaKAA-nın təşkili.-Bakı Dövlət Universiteti.-B., 1994.- 42 s.Müstəqillik illərində fakültənin kollektivi dərslik və dərs vəsaitləri ilə yanaşıolaraq kitabxanaşünaslıq, biblioqrafiyaşünaslıq və kitabşünaslığın aktualproblemlərinə dair ciddi elmi-tədqiqatlar aparmış və öz tədqiqatlarınınnəticələrini monoqrafiya kimi nəşr etdirmişlər. Uzun müddətli elmitədqiqatlarınelmi nəticəsi olan milli kitabxanaşünaslıq elmini yeni elmi-nəzərivə metodoloji müddəalarla zənginləşdirən bu qiymətli elmi-tədqiqat əsərlərimilli kitabxanaşünaslığımıza dəyərli töhfələrdir.Monoqrafiyalar:1.Abuzər Xələfov. Heydər Əliyev və Azərbaycanda kitabxana işi.-B.:Azərnəşr, 2006.-312 s.2.Abuzər Xələfov XXI əsrin əvvəllərində Azərbaycanda kitabxana işinin əsasinkişaf istiqamətləri (mülahizələr, təkliflər, proqramlar).-B., 2006.- 106 s.3.Abuzər Xələfov. Azərbaycanda ali kitabxanaçılıq təhsili. B.,1998.- 130 s.4.Xəlil İsmayılov. Azərbaycan Respublikasında kitabxana işinin metodiktəminat sisteminin inkişaf tarixi.-B., 200.- 416 s.5.Knyaz Aslan. Şəxsiyyətin formalaşmasında bədii ədəbiyyatın rolu(Azərbaycan kitabxanalarının materialları əsasında).-B., 2005.- 300 s.6.Knyaz Aslan. Elm və təhsil fədaisi. (Prof. A.Xələfovun 75 illiyinə həsrolunur).-B., 2006.- 240 s.7.Əli Rüstəmov. Rayon (bölgə) mərkəzləşdirilmiş kitabxana sistemlərindəinformasiya texnologiyaları: planlaşdırılması və tətbiq mexanizmi:Monoqrafiya.-B., 1993.- 152 s.8.Ə. Rüstəmov. Avtomatlaşdırılmış kitabxana informasiya sistemləri(layihələşdirilməsi, işlənməsi və tətbiqi). Monoqrafiya.-B, 2007.- 362 s.Biblioqrafiyaşünaslıq kafedrası üzrə:Dərslik:1.Zöhrab Əliyev. Azərbaycan biblioqrafiyasının tarixi.-B., 2007.-186 s.Dərs vəsaitləri:1. Hacıyeva Q. Xarici biblioqrafiya.-B., 2008.- 140 s.2. Raifə Vəzirova, Nadir İsmayılov Biblioqrafik tərtibatın metodikası.-B.,2004.- 60 s.3. Nadir İsmayılov, Qəmzə Hacıyeva. Kitabxanada ölkəşünaslıq(diyarşünaslıq) üzrə biblioqrafik fəaliyyət.- B., 2004.- 120 s.Monoqrafiyalar:20

1. Nadir İsmayılov. Azərbaycan Respublikasının kitabxana və informasiyaehtiyatları: İnkişaf mərhələləri, nəzəriyyəsi və təkmilləşdirilməsi yolları.-B.,Mütərcim, 2005.- 300 s.Kitabxana resursları və informasiya artarış sistemləri kafedrası üzrəDərs vəsaitləri:1.Kitabxanaşünaslıq (Kitabxana kataloqları) (Prof. A.Xələfovun redaktəsilə).B., 1996.- 212 s.2.Tacəddin Quliyev və b. Təbiətşünaslığa dair ədəbiyyatın təsviri vətəsnifləşdirilməsi metodikası.-B., 1997.- 82 s.3.Tacəddin Quliyev və b. Biblioqrafik təsvirin tərtibi qaydaları.-B., 1996.- 68s.4.Tacəddin Quliyev. Azərbaycanda kitabxanaçılıq işi. (Respublika Həmkarlarİttifaqının materialları əsasında).-B., 2004.- 230 s.5.Mayıl Həsənov. Kitabxana fondunun formalaşdırılması və idarə edilməsi.B., 2004.- 144 s.6.Aşur Əliyev. Kitabxanaşünaslıq (Kitabxana kataloqları 3-cü fəsil).-B.,1996.- 212 s.7.Aşur Əliyev. Kitabxanaşünaslığa dair ədəbiyyatın təsviri, təsnifləşdirilməsimetodikası.-B., 1997.- 90 s.8.Çap əsərlərinin biblioqrafik təsviri qaydaları.-B., 2001.- 86 s.9.Normativ-texniki sənədlərin təsviri və təsnifləşdirilməsi.- 2001.- 214 s.10. Biblioqrafik təsvirin tərtibi qaydaları.-B., 2007.- 136 s.Monoqrafiyalar:1. Sevda Xələfova. Azərbaycanda dövlət kütləvi kitabxanalar şəbəkəsinininkişafı (1970-1990).-B., 2007.- 160 s.Kitabşünaslıq və nəşriyyat işi kafedrası üzrəDərsliklər:1.İsmayıl Vəliyev. Ədəbi-bədii və uşaq kitablarının redaktəsi.-B., 2002.- 200s.2.İsmayıl Vəliyev. Redaktənin əsasları: I hissə: Nəzəriyyə və təcrübə.-B.,2002.- 96 s.3.İsmayıl Vəliyev. Redaktənin əsasları: II hissə: Redaktənin metodikasımətnin redaktor təhlili.-B., 2003.- 184 s.4.İsmayıl Vəliyev. Redaksiya - nəşriyyat işinin əsasları.-2004.- 140 s.Dərs vəsaitləri:1.Bayram Allahverdiyev, R.Məmmədzadə. Müasir mərhələdə kitabticarətinin təşkili.-B., 1996.- 225 s.2.Nailə Mehrəliyeva. Yeniyetmələrin mənəvi tərbiyəsində məktəbkitabxanalarının yeri.-B., 2006.- 230 s.21

3.Şəhla Quliyeva. Müəllif hüququ.-B., 2007.- 210 s.Monoqrafiyalar:1.Bayram Allahverdiyev. Ümumi kitab tarixi.-B., 2003.- 384 s.2.Vüsalə Azərqızı. XV-XVII əsr türk təzkirəçiliyi.-B., 2007.- 270 s.3.Sevda Quliyeva. Azərbaycan soraq-məlumat ədəbiyyatı.-B., 2006.- 176 s.Doğrudur, indiki şəraitdə fakültə tələbələrinin dərsliklərə və dərs vəsaitlərinəböyük tələbatı baxımından bu nəşrlər olduqca azdır. Demək olar ki, butələbatın ancaq 20%-i təmin edilmişdir.Belə bir vəziyyət fakültə kollektivinin qarşısında yaxın gələcəkdə tələbələridərsliklər və dərs vəsaitləri ilə təmin etmək vəzifəsi qoyur. Məlum həqiqətdirki, bu cür nəşrlər olmadan öz sənətinin kamil mütəxəssislərini hazırlamaqqeyri-mümkündür.Müstəqillik illərində fakültənin kollektivi öz elmi tədqiqatlarının müəyyənhissəsini bu və ya digər elmi jurnallarda və məcmuələrdə məqalələr şəklində dədərc etdirmişlər. 200-ə yaxın məqalə dərc etdirmiş müəllimlərkitabxanaşünaslıq, biblioqrafiya və kitabşünaslığın müasir elmi problemlərininöyrənilməsində əhəmiyyətli nailiyyətlər əldə etmişlər.Bütün dünyada unikal elmlərdən biri sayılan kitabxanaşünaslıq vəbiblioqrafiya sahəsində az müddət ərzində 30 nəfər yüksək elmi potensialamalik kadrın yetişdirilməsi təqdirəlayiq bir hadisədir. Hazırda fakültədə yüksəkixtisaslı kadr hazırlanması üçün məqsədyönlü, ardıcıl siyasət yeridilir. Beləkadrların hazırlığı əsasən əyani və qiyabi aspirantura, dissertantlıq yolu iləhəyata keçirilir. Doğrudur, keçid dövrü fakültədə elmi dərəcəyə malik müəllimkadrların hazırlanmasına mənfi təsir göstərdi. Cəmiyyətdə baş verən iqtisadiçətinliklər, fakültədə ixtisaslaşdırılmış elmi şuranın olmaması müdafiələrinqarşısının alınmasına səbəb oldu. Ancaq bu çətinlik uzun sürmədi. 90-cı illərinaxırı və 2000-ci ilin əvvəllərindən başlayaraq fakültədə doktorluq vənamizədlik dissertasiyalarının müdafiəsi sahəsində ciddi dönüş baş verdi. Birdoktorluq, 7 namizədlik dissertasiyası müdafiə edildi. Bu sahədəKitabxanaşünaslıq kafedrası xüsusilə fərqləndi. Fakültə üzrə müdafiə edilən 8dissertasiyadan 7-si Kitabxanaşünaslıq kafedrasında hazırlanmışdır.Müstəqillik illərində respublikamızda müdafiə edilən doktorluqdissertasiyasını xüsusilə qeyd etmək yerinə düşərdi. Kitabxanaçılıqinformasiyafakültəsinin yetirməsi, 1994-cü ildən fakültəyə başçılıq edən dos.Xəlil İsmayılov uzun illərdən bəri işlədiyi olduqca böyük elmi və təcrübiəhəmiyyəti olan “Azərbaycan Respublikasında kitabxana işinin metodiktəminat sisteminin inkişaf tarixi”nə həsr edilmiş dissertasiya işinimüvəffəqiyyətlə müdafiə edib tarix elmləri doktoru elmi dərəcəsini aldı. Bumüdafiə Azərbaycan milli kitabxanaşünaslığı tarixində mühüm hadisə idi.22

Həmçinin kitabxanaşünaslıq kafedrasının aspirant və dissertantlarından:Knyaz Aslan, E.Əhmədov, M.Məmmədov, Ə.Nəcəfov, Ş.İslamova vəS.Xələfova müvəffəqiyyətlə namizədlik dissertasiyası müdafiə edib elmlərnamizədi alimlik dərəcəsi almışlar.Müdafiə edilən doktorluq dissertasiyasının elmi məsləhətçisi və namizədlikdissertasiyalarının elmi rəhbəri kafedranın müdiri, əməkdar elm xadimi, prof.Abuzər Xələfov olmuşdur. Kitabxanaşünaslığın aktual problemlərinə həsredilən bu qiymətli tədqiqat əsərləri Azərbaycan milli kitabxanaşünaslığınıninkişafında mühüm mərhələ təşkil edir. Bu mərhələnin əsas xüsusiyyətlərimövzu rəngarəngliyidir. Müxtəlif aktual problemlərə həsr edilən bu tədqiqatlarkitabxanaşünaslığın mövzu əhatəliyinin genişləndirilməsi və onunbütövləşməsi üçün əlverişli şərait yaradır, kitabxanaşünaslıq elmləri arasındainteqrasiya, bir-birinə qoşulma və biri digərinin hesabına zənginləşmə prosesinitəmin edir. Fikrimizi təsdiq etmək üçün müdafiə edilən mövzulardan birneçəsinin adını çəkmək yerinə düşər: “Azərbaycanda uşaqlara kitabxanaxidmətinin təşkili”, “Şəxsiyyətin formalaşmasında bədii ədəbiyyatın rolu”,“Azərbaycan Respublikası kitabxanalarında kitabxanalararası abonementsistemi, Azərbaycan Respublikasının Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətindəkitabxana işinin tarixi”, “Azərbaycan Respublikası Elmlər Akademiyasıkitabxana şəbəkəsinin təşəkkülü və inkişafı”, “Azərbaycanda kitabxanaşəbəkəsinin inkişafı” və s.Müstəqillik illərində fakültə kollektivi tərəfindən çap edilmiş dərsliklər, dərsvəsaitləri və monoqrafiyaların siyahısından görünür ki, Kitabxanaçılıqinformasiyafakültəsində elmi-tədqiqat işlərinin istiqaməti, mövzu dairəsi,tədqiqat obyektləri xeyli genişlənmiş, mücərrəd mövzuların tədqiqinə az yerverilmiş, daha çox yer isə kitabxana işi təcrübəsinə həsr edilmiş mövzularaverilmişdir ki, bu da respublikamızda kitabxana xidməti prosesinə, kitabxanaişinin günün tələbləri səviyyəsində qurulmasına müsbət təsir göstərmişdir.Fakültədə aparılan elmi-tədqiqat işlərinin işıq üzü görməsində 1997-ci ildəfakültənin dekanı prof. Xəlil İsmayılov tərəfindən təsis edilmiş və elmiredaktorluğu ilə nəşr edilən “Kitabxanaşünaslıq və biblioqrafiya” elmi-nəzərivə təcrübi jurnalının olduqca böyük rolu olmuşdur. Jurnalın səhifələrindəfakültənin professor-müəllim heyətinin elmi-tədqiqat işlərinin yekunları, elmiaraşdırmaları, yeni fikir və ideyaları, təhsil sistemində aparılan islahatlarınxarakter və xüsusiyyətləri, həmçinin kitabxanaşünaslıq, biblioqrafiyaşünaslıq,nəşriyyat işi və redaktə fənlərinin tədrisi metodikası haqqında çox qiymətlielmi məqalələr dərc edilir. Jurnal respublikamızın elmi kitabxanalarındaçalışan əməkdaşların məqalələrini də nəşr edir ki, bu da onun coğrafiyasınıxeyli genişləndirməklə kitabxanaların təcrübi fəaliyyətinə müsbət təsir göstərir.Jurnal son zamanlar fakültədə təhsil alan magistrlərin ilk tədqiqatlarını vəmagistr dissertasiyalarının nəticələrini də dərc etməyə başlamışdır ki, bu da23

fakültədə magistr hazırlığına olduqca müsbət təsir göstərir. Jurnal müntəzəmolaraq kitabxanaşünaslıq, biblioqrafiyaşünaslıq və kitabşünaslıq sahəsində yenifikir və ideyaların, yeni araşdırmaların elmi nəticələrini çap etməkləkitabxanaşünaslıq, biblioqrafiyaşünaslıq və kitabşünaslıq elmlərinin inkişafınaəhəmiyyətli təsir göstərir. Jurnalda fakültədə tədris edilən fənlərə dairməqalələrin dərc edilməsi tələbələr üçün də böyük əhəmiyyətə malikdir.Jurnalda respublikamızla yanaşı olaraq digər xarici ölkələrin (Gürcüstan,Ukrayna, Belorusiya və s.) mütəxəssislərinin də məqalələri dərc edilir ki, bu dafakültənin beynəlxalq əlaqələrinin genişlənməsinə olduqca müsbət təsirgöstərir.“Kitabxanaşünaslıq-biblioqrafiya” elmi-nəzəri, metodik və təcrübi jurnalınınhər il 2 nömrəsi; hər bir nömrə 9 çap vərəqi həcmində çap edilməklə indiyəqədər 23 nömrəsi işıq üzü görmüşdür. Jurnalda 11 il müddətində 492 adda, 207çap vərəqi həcmində məqalə dərc edilmişdir ki, bunu da fakültə kollektivininmühüm nailiyyəti kimi qiymətləndirmək olar.62 il bundan əvvəl, 1947-ci ildə Bakı Dövlət Universitetinin Filologiyafakültəsinin yanında əsası qoyulan və cəmi 16 nəfər tələbə qəbul edilənKitabxanaçılıq şöbəsi indi ən aparıcı fakültələrdən birinə çevrilmişdir. Şöbətəşkil edilən zaman onun yeganə kitabxanaşünaslıq və biblioqrafiya kafedrasındacəmi iki nəfər müəllim işləyirdi. Bu müəllimlərin heç birinin nə elmi adı,nə də baza təhsili yox idi. 1962-ci ildə Kitabxanaçılıq şöbəsinin həyatındamühüm bir hadisə baş verdi. Şöbə müstəqil fakültəyə çevrildi. Fakültənindekanı vəzifəsinə kitabxanaçılıq şöbəsinin yetişdirməsi olan tarix elmlərinamizədi Abuzər Xələfov təyin edildi. Müstəqil Kitabxanaçılıq fakültəsinintəşkilinin təşəbbüskarı və yaradıcısı fakültənin ilk dekanı Abuzər Xələfovolmuşdur. Müstəqil Kitabxanaçılıq fakültəsinin tarixində 1970-1980-ci illərxüsusi inkişaf və tərəqqi mərhələsi kimi xarakterizə olunur.1969-cu ildə Heydər Əliyevin hakimiyyətə gəlməsi ölkənin inkişafında dönüşmərhələsinin başlanmasına səbəb oldu. Xalq təsərrüfatının bütün sahələrinininkişafında, elm, mədəniyyət və təhsil sisteminin tərəqqisində böyüknailiyyətlər əldə edildi. Bu dövrdə Bakı Dövlət Universitetinin Kitabxanaçılıqfakültəsi də böyük uğurlar əldə etmişdir. Ulu öndərin bilavasitə göstərişi vəqayğısı sahəsində Kitabxanaçılıq fakültəsinə tələbə qəbulu ilbəil artırılmış,fakültə SSRİ-nin müttəfiq respublikalarının ali məktəblərinin Kitabxanaçılıqfakültələri içərisində ən böyük fakültəyə çevrilmişdir. 70-ci illərdə fakültəninəyani şöbəsinə 125, axşam şöbəsinə 50, qiyabi şöbəsinə 100 nəfər tələbə qəbuledilmişdir. Artıq 1975-ci ildə fakültənin bütün şöbələrində 2 mindən artıqtələbə təhsil alırdı. 80-ci illərin axırlarında fakültənin inkişaf tempi xeyli aşağıdüşmüş, qəbul planı yarıbayarı azalmışdır. Müstəqilliyin ilk illərində daha daböyük çətinliklə üzləşmiş, fakültə bağlanmaq təhlükəsi qarşısında qalmışdır.1993-cü ildə ulu öndər xalqın tələbi ilə ikinci dəfə hakimiyyətə gəldikdən sonra24

ütünlükdə təhsil sistemi, o cümlədən Kitabxanaçılıq fakültəsi hər cür çətinliklərdənqurtardı və 90-cı illərin ikinci yarısından təhsil sistemində inkişafbaşlandı.Beləliklə, Azərbaycan mədəniyyətinin mühüm tərkib hissəsi olan kitabxanalarüçün yüksək ixtisaslı kadr hazırlayan Kitabxanaçılıq-informasiyafakültəsi müstəqillik illərində keçid dövrünün hər cür çətinliklərinəbaxmayaraq hərtərəfli inkişafa nail olmuş, dünya standartlarına uyğun kadrhazırlamağa başlanmışdır. Fakültədə bakalavr və magistrlərlə yanaşı olaraqdoktorlar hazırlamaq üçün də geniş şərait yaranmış, kadr potensialı xeyligüclənmişdi. 2008-2009-cu tədris illərində Kitabxanaçılıq-informasiyafakültəsinin bakalavriat pilləsinin əyani və qiyabi şöbələrində 451 nəfər tələbətəhsil alır. Bunlardan 259 nəfər əyani şöbədə, 192 nəfər isə qiyabi şöbədəoxuyur. Magistr pilləsinin əyani və qiyabi şöbələrində 41 nəfər magistr təhsilalır. Bunlardan 17 nəfəri təhsilini əyani, 24 nəfəri qiyabi davam etdirir.Həmçinin müstəqillik illərində fakültənin yanında elmi kadrlar yetişdirməküçün kitabxanaşünaslıq, biblioqrafiyaşünaslıq, nəşriyyat işi və redaktə etməixtisasları üzrə aspirantura və dissertantura şöbələri fəaliyyət göstərmişdir.Hazırda fakültənin 4 nəfər əyani, 2 nəfər qiyabi aspirantı və 6 nəfər dissertantıvardır.Fakültədə 40 nəfərdən artıq əməkdaş fəaliyyət göstərir. Bunlardan 4 nəfərelmlər doktoru, professor, 1 nəfər elmlər namizədi professor, 10 nəfər elmlərnamizədi, dosent, 2 nəfər elmlər namizədi, müəllim, 9 nəfər baş müəllim, 4nəfər müəllim, 1 nəfər baş metodist, 4 nəfər baş laborant, 2 nəfər laborantdır.Bu da MDB ölkələri içərisində yüksək göstərici hesab edilə bilər. Dünyadaunikal elmlərdən biri sayılan kitabxanaşünaslıq, biblioqrafiyaşünaslıq və kitabşünaslıqsahəsində yaxın müddətdə 30 nəfər elmi potensiala malik kadryetişdirmək təqdirəlayiq bir hadisədir. Hazırda fakültədə yüksək ixtisaslı kadrhazırlanması üçün məqsədyönlü, ardıcıl siyasət yeridilir. Fakültəninəməkdaşları respublikamızda ali məktəblərin bayraqdarı sayılan BDU-nunyüksək elmi potensiala malik böyük kollektivinin tərkib hissəsi kimi onunetimadını doğrultmağa ciddi səy göstərir..25

АБУЗАР ХАЛАФОВРАЗВИТИЕ ВЫСШЕГО ОБРАЗОВАНИЯ БИБЛИОТЕЧНОГОДЕЛО В ГОДЫ НЕЗАВИСИМОСТИРЕЗЮМЕВ статье были анализированы направлении развития образованиябиблиотечного дела в Азербайджане в годы независимости, был освещендеятельность факультета библиотечное дело-информация в областипроведения реформ в образовании.ABUZAR KHALAPHOVDEVELOPMENT OF HIGH LIBRARY SCIENCE EDUCATION INYEARS OF SOVEREIGNTYSUMMARYIn article is analyzed the directions of development of library scienceeducation in Azerbaijan in years of sovereignty, is lightened activities of thefaculty library science-information in area of conducting of reforms ineducation.26

Xəlil İSMAYILOVKitabxanaçılıq-informasiya fakültəsinin dekanıTarix elmləri doktoru, professorKİTABXANALARIN İDARƏ EDİLMƏSİNİN MÜASİRPROBLEMLƏRİKitabxana işinin intensiv olaraq istiqamətləndirilməsi və onun idarəedilməsinin təkmilləşdirilməsi əsas məsələlərdən biridir. Bu problemin xüsusiləvacib olması kitabxana şəbəkələrinin mərkəzləşdirilməsindən sonra daha damühüm əhəmiyyət kəsb etdi.Vahid iri kitabxana müəssisələrinin formalaşması,ərazi kitabxanaşəbəkələrinin Mərkəzi kitabxana sistemində birləşdirilməsi, müxtəlif strukturbölmələrin yaradılması,yeni filial kitabxanalarının fəaliyyətə başlaması, idarəetmə işində köklü dəyişikliklərin həyata keçirilməsini yeni idarəetməformalarının axtarılmasını və bu mürəkkəb prosesin sistemli şəkildə idarəedilməsini qarşıya qoyur.Təəssüflər olsun ki, kitabxanaların kütləvi şəkildə fəaliyyət istiqamətinindəyişməsi yəni MKS-lərin yaradılması və bu dövrdə digər kitabxanalardanfərqli olaraq onların idarə edilməsinə lazımı diqqət verilməməsi MKS-lərinişində bir sıra çatışmazlıqlara gətirib çıxardı.Əsas çatışmazlıqlar həm ilkillərdə, həm də indiki zamanda MKS-lərin potensial imkanlarından lazımisəviyyədə istifadə edilməməsi ilə bağlı olmuşdur.Bu gün əsas var ki, qeyd edək ki, MKS-lərin idarəçilik fəaliyyətininqarşısında qoyulan vəzifələrin yerinə yetirilməsi günün tələblərinə tam cavabvermir.MKS kimi mürəkkəb bir müəssisənin idarə edilməsi üçün idarəçilikləməşğul olan kadrların xüsusi ixtisas hazırlığına cəlb olunması daim diqqətmərkəzində olmalıdır.MKS-lərdə problem situasiyaların təhlili göstərirki,idarəetmə məsələləri lazımi səviyyədə elmi əsaslara söykənmir,hətta buməsələ ilə bağlı elmi ixtisas ədəbiyyatlarında belə yazılara rast gəlinmir.MKS-lərin idarə edilməsi barədə təlimat xarakterli göstərişlər əksər hallardaelmi tədqiqatların nəticələri kimi verilmir və ya metodik göstərişlər kitabxanametodologiyasına əsaslanmır, ona görə də praktikada lazımı səviyyədə tətbiqolunmur. Məsələn: hələ 1978-ci ildə MKS-lər yaradılarkən qəbul olunmuş«Mərkəzləşdirilmiş kitabxana sistemlərinin texniki işi» adlı təlimat sisteminişinin perspektiv planlaşdırılması yollarını müəyyənləşdirir. Halbuki,indiyədək MKS-lərin idarə edilməsi məqsədilə heç bir metodik göstərişnəzərdə tutulmamışdır. Nəticə etibarı ilə təlimatın ikinci nəşrində«Mərkəzləşdirilmiş kitabxana sistemlərində işin təşkili» (1985) əsasnaməsindəidarəetmənin perspektiv planlaşdırılması məsələləri ümumiyyətlə çıxarılmışdır.27

Bütün bunlar göstərir ki, MKS-lərin idarə edilməsində müxtəliffikirlilikhökm sürür və elmi əsaslara söykənən təkliflərin olmadığından irəli gəlir.Həmçinin idarəetmə probleminin təhlili göstərir ki, Mərkəzi KitabxanaSistemləri yaradılarkən vaxtı ilə kiçik kitabxana kollektivlərində çalışmış,idarəçilik səriştəsi olmayan işçilər MKS-lərdə rəhbərliyə cəlb olunmuşdur ki,bununla bağlı problemlər sonralar özünü büruzə vermişdir. Onlar həm psixolojicəhətdən, həm də bir professional mütəxəssis kimi MKS-lərin idarəedilməsində lazımı səviyyədə iştirak edə bilmədilər. Məntiqi olaraq qeydetməliyik ki, bütün bu vəziyyət MKS-lərin idarə edilməsinə öz təsirinigöstərdi.Nəhayət, MKS-lərin idarə edilməsi təcrübəsini nəzərdən keçirdikdə məlumolmuşdur ki, bir sıra digər faktorlar da MKS-lərin idarə olunmasındaözünü göstərmişdir. Bunlara misal olaraq kitabxanaçı kadrların ixtisasınınartırılmasında kitabxana təcrübəsi və nəzəriyyəsində idarəetməməsələlərinin lazımi səviyyədə öyrədilməməsi, ayrıca rəhbər işçilər üçünxüsusi seminar və praktikumların keçirilməməsi də öz təsirini göstərmişdir.Qeyd etmək lazımdır ki, son illərdə bir sıra elmi-tədqiqat işləri MKS-lərinidarə olunmasına həsr olunmuş və onların fəaliyyətinin ayrı-ayrı sahələriniəhatə edir. Xüsusilə Rusiya kitabxanaşünas alimləri, o cümlədən S.A.Basovanın «Mərkəzləşdirilmiş Kitabxana Sistemlərində məqsədliidarəetmənin təşkili», A.D.Baçkovanın «Mərkəzləşdirilmiş kütləvi kitabxanaşəbəkələrində kitabxana işçilərinin əmək bölgüsü və onun kooperasiyası»,T.P.Maleviçin «Mərkəzləşdirilmiş kitabxana şəbəkələrinin idarəetməfəaliyyətində ictimaiyyətin iştirakı», bunlardan başqa metodiki və tövsiyəxarakterli, bir sıra MKS-lərin idarə olunması problemlərinə həsr olunmuşS.A.Babenkonun, N.İ.Karpovun, S.E.Diyaxovanın, İ.S.Sadrinanın, yazıları çapolunmuş, bu problemlə bağlı hazırda Rusiya Dövlət Kitabxanasında,M.E.Saltıkov-Şedrin adına Dövlət Ümumi Kitabxanasında, Moskva DövlətMədəniyyət və İncəsənət Universitetində tədqiqatlar aparılır, lakin MKSlərinidarə olunması nəzəriyyəsi hələ də tam işlənilməmiş, mövcud olantövsiyələrdə isə bir sıra mübahisəli problemlər vardır.Mərkəzləşdirilmiş kitabxana şəbəkələrinin idarə olunması ilə yanaşı böyükuniversal elmi kitabxanaların idarə olunması məsələlərinə xüsusi diqqətverilmiş bir sıra yeni elmi işləmələr hazırlanmışdır. Kitabxanaların idarəolunmasının təkmilləşdirilməsinə həsr olunmuş elmi tədqiqatlar Rusiya Dövlətkitabxanası, Rusiya xarici ədəbiyyat kitabxanası, Rusiya EA ümumi elmitexniki kitabxanasının Sibir şöbəsi və s. iri kitabxanaları tərəfindənişlənilmişdir. İlk dəfə kitabxanaların idarə edilməsinin təkmilləşdirilməsinəhəsr olunmuş elmi-praktik konfransın əsası 1979-cu ildə Rusiya DövlətKitabxanası tərəfindən qoyulmuşdur.28

Sovet kitabxanaşünaslığında əsas müvəffəqiyyətlərdən biri də idarəetməproblemlərinin tədqiq olunması,öyrənilməsi və tətbiq olunmasıdır. Həmçininidarəetmənin ayrı-ayrı sahələri, xüsusilə, kitabxana fondunun idarə olunmasıkitabişləmə prosesinin idarə olunması,kataloqlaşdırmanın keyfiyyətli idarəolunması və s. əhatəli şəkildə tədqiqata cəlb olunmuşdur. Bundan başqaidarəetmə aspektlərinə həsr olunmuş tədqiqatlar oxucu fəaliyyətinin idarəolunması kimi ayrıca tədqiq olunmuş və bu barədə bir sıra sərəncamlar daqəbul olunmuşdur.İdarəetmənin ayrı-ayrı aspektlərinin tədqiq olunması idarəetmə probleminəkompleks yanaşmağa imkan verir. Odur ki, kitabxanaların idarəetməfəaliyyətinin bütün aspektlərini müqayisəli təhlil etməklə kitabxanaproseslərinin yeniləşməsi vəzifələrinə uyğun olaraq yeni texnologiyalarıntətbiqini nəzərdə tutmalıdır.Kitabxanaların idarəetmə problemlərini öyrənən zaman kitabxanaçı kadrlarınhazırlıq səviyyəsi, onların ixtisasının artırılması mütləq nəzərə alınmalıdır.İdarəetmə məsələlərinin öyrənilməsində idarəetmə kadrlarının hazırlığı ayrıcanəzərdə tutulmur,lakin kitabxanaçılıq sahəsində ümumi biliklərinöyrənilməsində həmçinin idarəetmə aspektləri də geniş şəkildə öyrədilməli vənəzəri-praktiki cəhətdən izah edilməlidir. Kitabxanaların idarə edilməsiproblemlərinin tədqiq olunması göstərir ki, tədqiqatçılar və metodistləridarəçilik fəaliyyətində ayrı-ayrı məsələlərlə yanaşı komleks maneələrlə dərastlaşırlar. Mütəxəssislərin rastlaşdığı bu problem kitabxana resurslarındanistifadə olunması,xüsusilə maliyyə vəsaitlərinin,bank əməliyyatlarının, smetasənədlərinin mənimsənilməsi və öyrənilməsi rəhbər işçilər üçün çətinlikləryaradır. Odur ki, kitabxana müdirləri və direkorları maliyyə işlərini, bankəməliyyatlarını, onların hüquqi tənzimlənməsini öyrənməli vəbilməlidir.Kitabxanaların olduqları idarələr və nazirliklər müəssisə rəhbərləriüçün vaxtaşırı xüsusi ixtisasartırma kursları təşkil etməlidirlər. Çox təəssüf ki,belə kurslar son illərdə təşkil edilmir, kitabxana işçiləri üçün təşkil olunankurslarda isə idarəetmənin normativ hüquqi və maliyyələşdirmə məsələləri iləbağlı problemlərə vaxt ayrılmır. Nəticədə plan, maliyyə və idarəetmə işindəçox ciddi qanun pozuntuları və çatışmazlıqlar ortaya çıxır.Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, hələ SSRİ dövründə xalqtəsərrüfatının bir çox sahələrində əməyin elmi təşkili ilə məşğul olan bir sırabölmələr və srukturlar hazırda Respulikamızda demək olar ki, fəaliyyətgöstərmir,bu sahədə elmi konfranslar keçirilmir. Son illərdə aparılan elmitədqiqatişlərindən idarəetmə məsələlərinə həsr olunmuş problemlər tədqiqatacəlb olunmur. Halbuki, kitabxanaların bugünkü fəaliyyəti mütəxəssis kadrlarınidarəçilik səriştəsi və bacarığından asılıdır.Bu günün kitabxana mütəxəssisləri,idarəçiliklə məşğul olan rəhbər kadrlar «Kitabxanaların idarə olunması»,«Kitabxanaların sosial inkişafının planlaşdırılması», «Kitabxanalarda qabaqcıl29

iş təcrübəsi» və s. öyrənilməsini ön plana çəkməli, kitabxana işçilərininpeşəkarlıq keyfiyyətləri onlara verilən tələblər və idarəetmənin müsbətcəhətləri və digər amillər bu günümüzün reallığıdır və tədqiqata cəlbolunmalıdır.Kitabxana işinin idarə edilməsində olduqca vacib bir məsələ unudulurki,kitabxanaların qarşısında duran çox mühüm sosial bir vəzifə ayrı-ayrıkitabxana işçiləri və kitabxanalar deyil, kitabxana kollektivləri tərəfindən həlledilir, ona görə də kollektivin idarəetmədəki fəaliyyəti geniş tədqiqolunmalıdır.Görünür tədqiqatçılar və metodist kitabxana işçiləri ayrı-ayrı kollektivlərinişindəki fərqli və ya müsbət cəhətləri lazımi qədər tədqiqata cəlb etməkdəçətinlik çəkirlər və beləliklə, kitabxana kollektivlərinin spesifik cəhətləriniöyrənə bilmirlər. Həmçinin belə bir qənaətə gəlmək olar ki, kitabxanakollektivlərində çalışan kitabxanaçıların peşə biliklərinin çatışmamasındanonlar kitabxanaların idarəetmə problemlərinin nəzəri cəhətdən əsaslandırılmıştəkliflərinin hazırlanmasında çətinlik çəkirlər. Ona görə də bir çox müəllifləröz tədqiqatlarında kitabxana kollektivlərindən deyil, ümumiyyətləkitabxanalardan bəhs edirlər.Kitabxana kollektivinin işinə diqqətsizlik kitabxana kollektivlərinin sosialinkişafının planlaşdırılmasının lazımi səviyyədə qiymətləndirilməməsinəgətirib çıxarır. Açıq etiraf etmək lazımdır ki,ancaq iri universal kitabxanalarınbəziləri kollektivin sosial inkişaf planı əsasında öz fəaliyyətini qururlar.Ümumiyyətlə qeyd etmək lazımdır ki, kitabxana kollektivinin sosialplanlaşdırmanın bu cür metodu Respublikamızda eləcə də ondan kənardahələlik işlənilməmişdir.Bundan başqa kitabxana kollektivlərində sosial-psixoloji mühitin tədqiqedilməsinə lazımi diqqət verilmir. Kitabxana tədqiqatlarından məlumdur ki, onmindən çox kitabxanası olan Azərbaycanda hələ də əksər kitabxana işçilərininali peşə təhsili olanların faizi çox aşağıdır. Respublikamızda fəaliyyət göstərənMKS-in işçilərinin təxminən 30-40 faizi, tək-tək hallarda 50 faizi yüksəkixtisaslı mütəxəssislərdir, hətta Azərbaycanın kənd yerlərində bu faiz dahaaşağıdır. Bütün bunlar kitabxana fəaliyyətinə, kollektivdəki psixoloji mühitə,oxuculara daha keyfiyyətli xidmət işinə olduqca mənfi təsir göstərir. Əgərişçilərin böyük əksəriyyəti doğrudan da təsadüfi əməkdaşlardan ibarətdirsə,kitabxanaçılıq peşəsini nəzəri və praktiki cəhətdən bilmirsə, əlbəttə, buradayüksək peşəkarlıqdan və keyfiyyətli xidmətdən danışmaq olmaz.Bizə belə gəlir ki, kitabxana kollektivinin işini dərindən və diqqətləöyrənməyə o qədər də ehtiyac yoxdur ki, bir sıra xarakterik cəhətlər işçilərarasında şəxsi münasibətlərin qurulması, bütövlükdə kollektivin fəaliyyətinə öztəsirini və bütövlükdə kitabxanaların idarə edilməsinin ardıcıl inkişafına mənfitəsir edir.30

Kitabxanaların idarəçilik funksiyasından danışarkən onu nəzərə almaqlazımdır ki, MKS-lərin idarəçilik xüsusiyyəti digər kitabxanalardan fərqliolaraq yeni metodları nəzərdə tutmalıdır. Yeni idarəçilik xüsusiyyəti, əlbəttə,mərkəzləşdirilmiş kitabxana sistemlərinin spesifik cəhətləri və bu sisteminmürəkkəbliyi onunla bağlıdır ki, sistemə daxil olan filial kitabxanaları dağınıqvə pərakəndə struktur bölmələrin operativ idarəetmə işində çətinlik yaradır.MKS-lərin idarəetmə sistemləri həm də ona görə mürəkkəbdir ki, həm mərkəzikitabxananın, həm də filial kitabxanalarının struktur bölmələrinin, yənisistemin bütövlükdə hərtərəfli idarəçiliyə cəlb olunması vacib şərtlərdəndir.Mərkəzi kitabxana sisteminin direktoru və şöbə müdirləri eyni zamandamərkəzi kitabxananın və bütün filial kitabxanalarının idarə edilməsində iştirakedirlər.Baxmayaraq ki, idarəetmə funksiyasından yuxarıda geniş bəhs etdik vədoğrudan da bu işə kifayət qədər əhəmiyyət verilir, lakin MKS-lərin idarəedilməsinin nəzəri və metodiki cəhətdən işlənilməsi hələlik bir problem kimiqalır. Hər şeydən əvvəl bu, kitabxana işinin planlaşdırılması ilə bağlıdır.Kitabxana işi sahəsində xüsusilə planlaşdırmanın həm nəzəri, həm dəpraktiki məsələləri üzrə bir sıra tədqiqatlar aparılmış və müəyyən nailiyyətlərəldə edilmişdir. Lakin istər bütün kitabxanaların, o cümlədən MKS-lərin işininplanlaşdırılması üzrə heç bir əsaslandırılmış təklif və göstərişhazırlanmamışdır.Kitabxana fəaliyyətinin planlaşdırılmasına həsr olunmuş yeganə fundamentalelmi-tədqiqat işi T.D.Aqenkonun «Ali məktəb kitabxanalarının fəaliyyətininsistemli planlaşdırılması idarəetmənin əsası kimi» mövzusunda namizədlikdissertasiyası olmuşdur. Lakin kitabxana işinin həm bir sahə kimi həm dəayrıca MKS-lərin işinin planlaşdırılması kitabxana ictimaiyyəti qarşısında əsasproblemlərdən biri kimi durur.Kitabxana işinin planlaşdırılmasında əvvəllər beşillik planlardan genişistifadə edilirdi. Lakin son illərdə əsasən illik planlara daha çox yer verilir.Kitabxana işinin proqnozlaşdırılması isə demək olar ki, nəzərdə tutulmur.Nəticədə elmi işləmələr, metodiki təkliflər, kitabxana işinin planlaşdırılmasınadair təkliflər verilmir. Halbuki, Respublika Milli kitabxanası və sahəvi mərkəzielmi kitabxanalar kitabxana planlarının tərtibinə dair dünya təcrübəsinəəsaslanan metodiki işləmələr aparmalı və kitabxanalara konkret təkliflərverməlidirlər. Təcrübədə bu günədək istər MDB Respublikalarında həmçininmüstəqil Azərbaycan Respublikasında kitabxana fəaliyyətinin planlaşdırılmasıməqsədli proqram kimi, xüsusilə mərkəzləşdirilmiş kitabxana sistemlərininfəaliyyətində öz əksini tapmışdır. Halbuki, MKS-lər öz fəaliyyətlərində bir sırakompleks proqramlar həyata keçirir. Məsələn, vahid fondun formalaşmasıəhaliyə kitabxana xidməti, kitabxana məlumat aparatının yaradılması, MKS-infəaliyyətinin metodik təminatı, kitabxana işçilərinin ixtisasının artırılması və s.31

Belə proqramların kompleks xarakter daşıması onunla izah edilir ki,bunlarmərkəzləşdirilmiş kitabxana sisteminin bütün kollektivi tərəfindən həyatakeçirilir, kollektivin bütün üzvləri bu tədbirdə iştirak edirlər.Qeyd etmək lazımdır ki, bu gün respublikamızda MKS-lərin işinin idarəedilməsi və gələcək fəaliyyətlərinin strateji planlaşdırılması ilə bağlı hələ dəheç bir rəsmi və metodiki sənəd tərtib edilməmiş və MKS-lərəgöndərilməmişdir. Yeri gəlmişkən qeyd etməliyik ki,bu problemlərlə bağlıRusiyada bir sıra sənədlər hazırlanmış, idarəetmənin strukturu vəmexanizmləri ilə bağlı MKS-lərə konkret təkliflər verilmişdir. Bu tövsiyəxarekterli təkliflərdə əsas diqqət təşkilati- idarəetmə məsələlərinə verilir vəonların tətbiq olunması nəzərdə tutulur. Hazırda demək olar ki, MKS-lərinstruktur quruluşu, onun şöbələri və bölmələrinin inzibati bölgüsü, işçilərintabeçilikləri, hüquq və vəzifələri, bütün kitabxana sistemləri üçün eyniqaydada təlimat sənədi kimi əməkdaşların diqqətinə çatdırılmalıdır. Hər birişçi hər hansı vəzifəyə təyin olunduqda hüquqi sənədlər təlimat formasındaonlara təqdim olunmalı, onlarla söhbət aparılmalı, iş sahəsimüəyyənləşdirilməli, sınaq müddətilə işə götürülməlidirlər.Kitabxanaların idarəetmə problemləri ilə bağlı bir sıra tədqiqatlar vəişləmələr mövcuddur ki, onlar ayrı-ayrı kitabxanaların işinin xarakterikcəhətləri nəzərə alınmaqla işlənilmiş, MKS-lərin işi əsas faktor kimigötürülmüşdür. Bu sənədlərdə MKS-lərin işi əsas götürülsə də onlarınfəaliyyətində idarəetmə strukturları, rəhbər işçilərin hüquq və vəzifələri,xüsusilə filial kitabxanalarına rəhbərlik, onların idarə edilməsi, filiallarınmetodiki təminatı və s. məsələlər tamamilə əhatə edilməmişdir. Xüsusilə oxucuproblemi qəbul olunmuş bir sıra sənədlərdə konkret olaraq öz əksinitapmamışdır. Xüsusilə kitabxanaşünas-alim T.P.Mileviç öz dissertasiyasındaMKS-lərin idarəetmə strukturunu çox geniş şəkildə izah edərək ictimaişuraların eyni adamlardan ibarət olaraq ictimai işlərə cəlb olunması və nəticədəidarəetmə strukturlarında bir sıra mühüm məsələlərin həll olunmamış qalmasıvə işçi kollektivinin idarəetmə işindən kənarlaşmasını diqqətə çatdırır. Bundanbaşqa Sankt-Peterburq Mədəniyyət İnstitutunun Kitabxanaşünaslıqkafedrasının kollektivinin apardığı tədqiqatlar göstərmişdir ki, ictimai əsaslarlaidarəçilik işinə cəlb olunan mütəxəssislər əsaslı şəkildə idarəetmə işindəözlərini lazımi səviyyədə göstərə bilməmişlər. Onlar müəssisə rəhbərlərindəntapşırıqlar almaqla gözləmə mövqeyində durmuşlar. Nəticədə idarəetməsahəsində çalışan ştatda olan işçilər və ya kollektivin bütün üzvləri idarəetməfəaliyyətindən faktiki olaraq kənarda qalırlar. Nəhayət, kitabxanaların idarəolunmasına dair aparılan təhlil və tədqiqatlar göstərir ki, idarəetmə sahəsindədaha proqressiv tendensiyalar özünü göstərir, bu da kitabxanalarınavtomatlaşdırılması sistemləri və yeni texnika və texnologiyaların tətbiqedilməsi, həmçinin struktur dəyişikliklərinin həyata keçirilməsi ilə bağlıdır.32

Kitabxanaların idarə edilməsi sahəsində bəzi aspektlərin işlənibhazırlanmasında Rusiya Dövlət Kitabxanasının, Rusiya Dövlət Elmi-TexnikiKitabxanasının, Rusiya Elmlər Akademiyasının Təbiət Elmləri Kitabxanası vəs. kitabxanalar yaxından iştirak etmişdir. Bu kitabxanalar əsasən idarəetməninsəmərəliliyi, avtomatlaşdırılmış idarəetmə şəraitində oxuculara kitabxanaxidmətinin keyfiyyətliliyi, kitabxanaçı əməyinin keyfiyyətli idarə edilməsi,kitabxanaların texnoloji prosesinin idarə edilməsinin avtomatlaşdırılmış sistemkimi quruluşu və s. problemlər tədqiqata cəlb olunmuşdur. Təəssüflə qeydetməliyik ki, Azərbaycan kitabxanalarında, kitabxanaların idarəetmə məsələləritədqiqata cəlb olunmamış və demək olar ki, bu problemlə bağlı tədqiqat işləridə aparılmamışdır. Bu gün müstəqil Azərbaycanımızda eksperimental bazakitabxanada, həmçinin kitabxanaşünaslıq, biblioqrafiyaşünaslıq vəkitabşünaslıq sahəsində aparıcı elmi-tədqiqat mərkəzi hesab edilən BDUnunkitabxanaçılıq-informasiya fakültəsi alimləri də bu problemlə bağlı, yənikitabxanaların idarə edilməsi ilə bağlı heç bir tədqiqat aparmırlar. NəticədəRespublikamızın kitabxanaları və bütövlükdə kitabxana ictimaiyyəti,kitabxanaların idarə edilməsi idarəetmənin nəzəri və praktiki xüsusiyyətləri,bu sahədə istər dünya təcrübəsində, istərsə də, Respublika miqyasında yeniidarəetmə sistemlərinin öyrənilməsi və tətbiq edilməsindən kənardaqalırlar. Bizə belə gəlir ki, Respublika Milli Kitabxanası regiondaeksperimental baza kitabxanası kimi belə bir statusa malikdir və bununlabağlı konkret addımlar atmalıdır. Xüsusi tədqiqatlar qrupu yaradılmalı, buvə ya digər problemlər tədqiqata cəlb olunmalıdır.Kitabxanaçıların ixtisasartırma kurslarına cəlb olunması zamanı strukturrəhbərləri üçün xüsusi kurslar yaradılmalı və onlara tədris edilənproqramların məzmunu adi kitabxana işçilərindən əsaslı şəkildəfərqlənməlidir. İxtisasartırmaya cəlb olunan rəhbər işçilərə, idarəetməsistemlərində çalışan təcrübəli mütəxəssislər qabaqcıl kitabxana işçiləri,menecerlər metodiki şöbənin müdirləri dərs deməlidirlər. İdarəetmə iləbağlı aparılan ixtisasartırma və ya treninqlər qabaqcıl kitabxanalarınnümunələri ilə müşaiyət olunmalı, diaqramlar, statistik cədvəllər, metodikgöstərişlər, müxtəlif mövzularda slaydlar və s. əyani olaraq nümayişetdirilməlidir.Qeyd etmək lazımdır ki, Avtomatlaşdırılmış İdarəetmə Sistemlərinin tətbiqedilməsi zamanı daha diqqətli olmaqla bütün məsələlərə kompleksyanaşma və beləliklə kitabxanaların idarəetmə sistemlərini təkmilləşdirməknəzərdə tutulmalıdır.Məlum olduğu kimi, kitabxana fəaliyyətinin inkişafı ilə bağlı, istər nəzəriişləmələr, istərsə də, təcrübi olaraq onların tətbiq edilməsində çox böyükinkişaf diqqəti cəlb edir. Kitabxana işinin planlaşdırılması, kitabxana işininproqnozlaşdırılması, perspektiv planların hazırlanması və həyata keçirilməsi33

sahəsində bir sıra qabaqcıl təcrübə əldə edilmiş, kitabxana işinininkişafının planlaşdırılması metodologiyası işlənilmiş, kitabxanaşəbəkələrinin yerləşdirilməsi ilə bağlı konkret addımlar atılmışdır.Respublikamızda kitabxana işinin inkişafı ilə bağlı, dövlət səviyyəsindətədbirlər həyata keçirilir. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2008-ci il 6oktyabr tarixli 3072 saylı sərəncamı ilə təsdiq edilmiş, «AzərbaycanRespublikasında kitabxana-informasiya sahəsinin 2008-2013-cü illərdəinkişafı üzrə Dövlət proqramı» son illərdə aparılan işlərin davamı kimiqiymətləndirilməlidir. Bu mühüm dövlət sənədində Respublika əhəmiyyətlibütün kitabxanaların, o cümlədən şəhər və rayon mərkəzi kitabxanalarınınqarşısında çox mühüm vəzifələr qoyulmuşdur.Dövlət proqramının həyata keçirilməsində kitabxanaların idarə edilməsicari və perspektiv planlar əsasında işin düzgün təşkili başlıca məsələlərdənbiri olmalıdır.ƏDƏBİYYATAzərbaycan dilində1. MKS-lərdə işin təşkili: Təlimatlar və uçot formaları. –Bakı:M.F.Axundov adına Azərbaycan Dövlət Kitabxanası, 1988.- 176 s.2. Mərkəzləşdirilmiş Kitabxana Sisteminin illik plan işlərinin vəinformasiya hesabatının sxemi. (Metodik tövsiyyələr). –Bakı: M.F.Axundovadına Azərbaycan Dövlət Kitabxanası, 1980. -18 s.Rus dilində3. Библиотечный менеджмент: Методическая разработка.- СПб,1999.- 16 с4. Качанова, Е.Ю.Инновации в библиотеках [Текст]: практ. пособие/Е.Ю.Качанова.- СПб.: Профессия, 2003.- 317 с.5. Новое в отечественной теории управления библиотеками//Управление библиотекой: новые идеи и практич. pекомендации.- М.1995.- Вып. 1.- С. 20-34.6. Огвоздин, В.Ю. Управление качеством: основы теории и практики[Текст]: учеб. пособие/ В.Ю.Огвоздин .- 4-е изд., испр. и доп.- М.: Дело исервис, 2002.- 158 с.7. Организация и управление библиотечным делом: Метод. разработкадля стундентов 4-го курса/ Ленингр. гос. ин-т культуры им.Н.К.Крупской.- Л., 1991.- 24 с.- В соавт. с С.А.Порошиным.8. Повышение квалификации и переподготовка библиотекарей.- Также.- С. 367-370.34

9. Управление библиотечным делом: Метод. pазработка длястудентов 4-го курса.- СПб, 1995.- 16 с.10. Управление библиотечными технологиями.- Так же.- С. 305-324.11. Фенелонов, Е.А. Централизованные библиотечные системы:проблемы эффективности [Текст]: метод. материалы/ Е.А.Фенелонов;под ред. Ю.А.Гриханова; РГБ.- М., 2001.- 120 с.12. Фрумин, И.М. Библиотечное дело: орг. и управление [Текст]:учебник/ И.М.Фрумин.- М.: Книга, 1980.- 272 с.13. Что такое библиотечный коллектив?// Библиотечный коллектив:формирование и управление:[Текст] Учеб. пособие.- СПб., 1996.- С. 3-15.- В соавт. с Н.И.Мошкиной.ХАЛИЛ ИСМАИЛОВСОВРЕМЕННЫЕ ПРОБЛЕМЫ В ПРАВЛЕНИИ ЦБСРЕЗЮМЕВ статье говорится о Централизованных Библиотечных Системах(ЦБС), которые играют важную роль в усовершенствовании правления,библиотечного дело. Освещаются современные проблемы исуществующие недостатки в правлении ЦБС и показываются пути ихрешения.KHALIL İSMAİLOVTHE PRESENT PROBLEMS IN MANAGEMENT OF CLSSUMMARYIn article deals with Centralized Library Systems which plays importantrole in management of library work. Is lightens the present problems andexistence insufficiencies in management of CLS and is shows the ways ofsolution of them.35

Professor X.İSMAYILOVP.KAZIMİKİTABXANA İŞİNİN DEMOKRATİKLİYİ HAQQINDAMəlumat istehlakçısının potensial sorğusunu düzgün müəyyənləşdirərək onutam ödəyə bilmək texnologiyası özü bir incəsənətdir. Bu sənət böyük tarixitəkamül yolu keçmiş və tarixin müxtəlif dövrlərində bəşəri funksiyalarla yanaşılokal preoritetlərə də malik olmuşdur. Bütün hallarda kitabxanamədəniyyətinin bəşəri xüsusiyyətləri həmişə üstünlük təşkil etmiş, kitabxanalarayıran deyil, birləşdirən olmuşdur. Müasir dövrdə çox az müzakirə olunankitabxanaların demokratikliyi probleminə diqqət çəkmək fikrindəyik.Kitabxana fondlarının repertuarı, fondun komplektləşdirilməsi, məlumatxidmətinin təşkili və kitabxana siyasətinin həyata keçirilməsi prosesindədemokratikliyin gözlənilməsi müasir mədəni cəmiyyətin vacib tələblərindəndir.Qlobal iqtisadi inkişaf və beynəlxalq ictimai inteqrasiya şəraitində bününəhəmiyyəti ildən ilə artmaqdadır.İslam dininin hakim olduğu böyük coğrafi əraziyə daxil olan Azərbaycanınkitab, kitabxana mədəniyyəti prof. A.A.Xələfovun tədqiqatlarında geniş təhlilolunur. Məhz bu tədqiqatlardan çıxış edərək kitabxana fəaliyyətinindemokratik ənənələrini tarixi faktlarla ifadə etməyə çalışacağıq.XV əsrdə mərkəzi dini hakimiyyət tərəfindən dərisi soyularaq edamedilməsinə hökm verilmiş görkəmli şair Nəsimi Azərbaycan ərazisində sərbəstfəaliyyətdə idi və yalnız Ərəbistanda hökm icra olundu, hətta hökmünicrasından sonra belə Azərbaycan kitabxanalarından Nəsiminin və ya hər hansıhürufi şairlərinin (Bu dövrdə xeyli hürufi şair Azərbaycanda yaşayır vəfəaliyyət Göstərirdi) kitablarının yığılması, yandırılması və ya qadağanolunmuş kitabların siyahısı haqqında heç bir məlumat verilmir.Avropa ölkələrindən fərqli olaraq islam şərqində kitab məhsuluna dinimüəssisələr tam nəzarət edə bilmirdi. Xüsusilə moğol dövründən başlayaraqkitab məhsulunun istehsalında və kitabxana işinin çoxcəhətliliyində birliberallaşma baş verir. XIII əsrdən etibarən kitabxana fondlarının repertuarızənginləşir, elmin bütün sahələrini əhatə edən kitabxana fondlarında qadağanedilmiş elm sahəsi və ya mövzular olmamışdı.Görkəmli alim prof. A.A.Xələfovun kitabxana tarixi problemləri ilə əlaqədarapardığı çoxillik tədqiqatları nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, Azərbaycankitabxanalarında son min ildə dil, din və digər xüsusiyyətlərə görəməhdudiyyətlər mövcud olmamışdır. Azərbaycanda yüksək oxucu qruplarıAzərbaycan, Ərəb və fars dilli ədəbiyyatdan böyük bir tarixi dövrdə istifadəetmiş,XIX əsrin II yarısından başlayaraq bu dillərə rus dili də əlavə36

olunmuşdur. Hal-hazırda yüksək oxucu qrupu Azərbaycan, rus və ingilis dilliədəbiyyatdan geniş istifadə etməkdədir.Azərbaycanın şimal hissəsinin XIX əsrin əvvəllərində Rusiya imperiyasıtərəfindən işğalı Azərbaycanın ictimai həyatının bir çox sahələri kimikitabxana mədəniyyətinə də öz təsirini göstərdi. Zəngin əlyazma kitablarımüsadirə olunaraq mərkəzi şəhərlərə aparılır, yeni çap kitablarına güclüsenzura nəzarəti qoyulurdu. Bütün bunlara baxmayaraq əlyazma kitabıənənələri XIX əsrin sonlarına qədər qorunub saxlanıldı və bu proses hər hansısenzuradan kənarda baş verir, kitabxana fəaliyyəti dövlət nəzarəti vəidarəetməsindən kənarda qala bilirdi.Yalnız Sovet hakimiyyəti illərində Azərbaycanda kitab məhsulu vəkitabxana xidməti dövlət nəzarətinə tam keçirildi və ideoloji işin tərkibhissəsinə çevrildi.Azərbaycanın ilk elmi kitabxanası sayılan və Nəsirəddin Tusi tərəfindən təsisolunmuş (1259) Marağa Rəsədxanasının kitabxanasında toplanmış ədəbiyyatınrepertuarı və Çin, Hindistan,Mavərənnəhrdən dəvət olunmuş mütəxəssislərinmüxtəlifliyi göstərir ki, elmi kitabların böyük bir mərkəzinin yaradılması, elmiaxtarışlar üçün bir ideya ətrafında toplanan mütəxəssislərin qarşısına xüsusişərtlər, məhdudiyyətlər qoyulmamış və Azərbaycan bu «komplekslərdən»kənarda olmuşdur. Bu fikri dərinləşdirmək üçün bir tarixi faktı da diqqətə cəlbedək. 1510-cu ildə Şah İsmayıl Xətainin fərmanı ilə ilk dəfə dövlətkitabxanasına rəhbər təyin edilir və bu ənənə halını alır, geniş məzmunlufərmanın təhlili bir daha sübut edir ki, hətta feodal dövlət quruluşu şəraitindəhökmdarlar kitabxana rəhbərliyi qarşısında qadağanedici, məhdudlaşdrıcı heçbir xüsusi şərtlər qoymurdu.Azərbaycan kitabxanaları tarixində ümümi istifadə üçün bağlı kitabxanafondlarına malik kitabxanaların olması haqqında mənbələrdə heç bir məlumatmövcud deyil. Ələmut qalasında Həsən Səbbahun davamçılarıtərəfindən XIIIəsrin I yarısında Vatikan kitabxanasını xatırladan bir kitabxana yaradılmış vəonun zəngin kitab fondunun, təriqət tərəfdarları tərəfindən islam dünyasınınmərkəzlərindən, müxtəlif ucqarlardan kitab məhsullarını Ələmuta toplayaraqorada böyük bir kitab fondu formalaşdırmışlar. Lakin 1257-ci ildə Hülakü xanƏlamut qalasını işğal etmiş və ənənəvi tarix kitablarında bərbər, dağıdıcı vəişğalçı kimi təqdim olunan Moğol xanı təriqətçiləri dağıtmış, kitabxananıNəsirədin Tusiyə həvalə etmişdir ki, bu da Marağa rəsədxanasının elmikitabaxanasının əsasını təşkil etdi. Əlavə edək ki, bu rəsədxana və onunnəzdindəki kitabxana gələcəkdə Uluqbəyin rəsədxana və kitabxanasının əsasınıtəşkil edir.XIII əsrdən başlayaraq mənbələrin bizə verdiyi zəngin materiallar əsas verirki, Azərbaycan kitabxanalarında dini tolerantlıq probleminin artıq həllolduğunu iddia edək. Orta əsr kitabxanalarının fondlarında Əhdi-ətiq, Əhdi-37

cədid, Zəbur, tövrat və incilin çoxsaylı nüsxələri qorunub saxlanılmışdır.Azərbaycanın şimalında xəzərlərin yəhudiliyi qəbul etməsi, qərb hissəsindəAlbanların xristian olması, cənubluların atəşpərəstliyi, eləcə də müsəlmanəhalisinin mövcud olması, böyük tarixi dövrdə kitab məhsulunun istehsalında,mühafizəsində və istifadəyə verilməsində heç bir problemlə qarşılaşmamışdır.Müasir dünyada kitabxanaların sənədli informasiyanın komplektləşdirilməsi,saxlanılması və təqdim edilməsi formaları daha sürətlə transformasiya olunur.Bu problemi tədqiq etmiş prof. Yuri Qrixanovun bir sıra fikirləri iləpolemikaya girmək olar. Transformasiya prosesi son iki min il ərzində sistemliolaraq baş vermişdir və kitabxana sənəti bu prosesə daima uyğunlaşmış və onuidarə etməyə çalışmışdır. Kitabxana-informasiya sistemlərinin inkişafstrategiyasını müəyyənləşdirən elmi konsepsiyalara mane olan ideoloji, millivə dini komplekslər tarix boyu özünü göstərmişdi. Əgər nəzərə alsaq ki, bu gündə inkişaf etmiş ölkələrdə nəinki istifadəyə, hətta kataloqlaşmaya bağlı olankitabxana fondları mövcuddur, informasiyanın manipulyasiya olunmasıcəhdləri orta əsrlərdə olduğundan daha geniş aktuallıq kəsb edir. Bu zamanməlumatın və məlumat daşıyıcısının mötəbərliyi məsələsi ön cərgəyə çıxır.Düşünürük ki, kitabxana xidmətinin demokratikliyi prinsiplərinəkitabxanaşünaslıq nəzəriyyəsində yenidən baxılmalıdır. Biliklər cəmiyyətinisəciyyələndirən informasiya mühitidir. Prof. Mixail Onenkov öz məqaləsindəyazır: “İnformasiya mühitinə təsir etmək – mədəniyyətə, biliklər sənayesinə vəincəsənət sahəsinə təsir etməkdir”. (Kitabxanalar biliklər cəmiyyətində. Bakı,2006.- 353 səh.). Tədqiqatçının bu fikrinə siyasət anlayışını da əlavə etməkdüzgün olardı. Kitabxana tarixindən əldə etdiyimiz təcrübə göstərir ki,informasiya mühitinə təsir fraqmental informasiya, informasiyanınmanipulyasiyası, dezinformasiya şəklində təzahür edir. Deməli, informasiyamühitinin də keyfiyyəti vacib amildir. Bu problemin daha detallı analizəehtiyacı var. Biliklər cəmiyyəti informasiya mühitini vaxtaşırı test etməli vədemokratik, sənədli məlumat inteqrasiya mexanizmləri tətbiq etməlidir. Dünyakitabxanaları tarixində kitabxana fəaliyyətinin demokratik ənənələriniöyrənərək onlara birmənalı qiymət vermək bu istiqamətdə faydalıdır.Ş.Ranqanatanın XX əsrin əvvəllərində müəyyənləşdirdiyi kitabxana elmininbeş yeni qanunu qeyd edildiyi kimi artıq maksimaya çevrilmiş mücərrədyanaşmadır. Məsələn, «hər oxucunun öz kitabı var» və ya «hər kitabın özoxucusu var» maksimasını kitabxanalar hansı texnologiyalar hesabınamüəyyənləşdirir. Bu gün oxucu məlumat axtarışında tam müstəqildir. Mötəbərməlumat mənbəyi və mötəbər məlumat əldə etmək istiqamətində müasirkitabxana praktikasında kifayət qədər problem var.Demokratik olmayan dövlətlərdə (orta əsrlərə də aid edilə bilər) kitabxanaxidmətinin demokratikliyindən danışmaq olarsa, demokratik üsul ilə idarəedilən bir siyasi sistemdə qeyri-demokratik kitabxana xidməti də mövcud ola38

ilir. Belə halları sübut etmək üçün xeyli nümunələr mövcuddur.Kitabxanaşünas alim R.Kazımov bu problemlə əlaqədar qeyd edir ki,kitabxanaçılıq fəaliyyətində ideoloji amil həmişə mövcud olub, çünkidemokratiya özü də ideologiyadır. Bununla razılaşmamaq çox çətindir.Kitabxana tarixindən əldə olunmuş məlumatlar müəyyən edir ki, hələ çoxqədim zamanlardan konkret mövzularda və ya konkret müəlliflərin kitablarıtoplanaraq yandırılıb və bununla da kitabxananın məlumatı zamana ötürməkfunksiyası məhdudlaşdırılıb. Eləcə də konkret müəllifin və konkretmövzularda yazılmış əsərlər dəyişdirilərək zamana dezinformasiya ötürməkcəhdləri kitabxanalarda həyəta keçirilmişdir. Fikrimizi inkişaf etdirərək müasirdövrdə geniş PR texnologiyaları tətbiq edərək dünyaya dezinformasiya yaymaqənənəsinin də mövcud olmasını qeyd edək. Kitabxanalar mövcud informasiyaküyündə fondun formalaşması və xidmətin təşkilində mənbəyin və məlumatınmötəbərliyinin müəyyənləşdirilməsi problemini həll etməlidirlərmi? Yoxsa bukitabxana siyasətinin həyata keçirilməsindəki demokratik prinsiplərə ziddir?Bir sıra kitabxanaların təcrübəsində «bizə aid həqiqətlər və ya aid olmayanhəqiqətlər Anlayışları bu gün də mövcuddur.Düşüncələrimizi ümumiləşdirərək diqqəti son 50 ildə SSRİ məkanındadövriyyəyə daxil olmuş kitabxana tarixi ilə əlaqədar tədqiqat işlərinə, xüsusilədə dərslik və tədris ədəbiyyatı kimi tövsiyə olunan mənbələrə cəlb etməkistəyirik. Bu mənbələr dünya kitabxana mədəniyyətini və ənənələrini nə qədərdüzgün ifadə edə bilir? Müxtəlif xalqların, dövrlərin, hətta dini cərəyanlarındünya sivilizasiyasına gətirmiş olduğu kitabxana mədəniyyətinin xarakteri,xüsusiyyəti, mahiyyəti, ənənələri nə dərəcədə real mənzərəni ifadə edir? Bəlkədə bugünkü kitabxanaşünaslıqda bir çox problemlər tarixi ənənələrə düzgünqiymət verməmək, bəzən də vermək istəməməyimizdən qarşıya çıxır. Sovetməkanında kitabxana tarixi problemlərini öyrənən, kitabxana tarixindəənənələri araşdıran və kitabxana işinin tarixi təkamülünü tədqiq edərək ilk dəfətarix elmləri doktoru olmuş professor A.A.Xələfovun elmi irsinə diqqəti cəlbetmək istəyirik. Əsərləri ilə nüfuzlu bir məktəb yaratmış alim ilk dəfəkitabxanaların bəşəri funksiyasını qeyd etmiş və öz tədqiqatlarında coğrafisərhədlərlə məhdudlaşmamışdı.Tarixi təcrübəni öyrənmək tarixi faktları manipulyasiya etmək və ya tariximənzərəni saxtalaşdırmağa motivasiya etmək üçün deyil, ondan təkamülünnövbəti mərhələsi üçün düzgün nəticələr çıxarmaq baxımdan faydalıdır.Kitabxana tarixinin bizə verdiyi geniş məlumat kütləsi bizə əsas verir ki,kitabxana təsnifatına yeni terminologiya daxil edək; Demokratik kitabxanalarvə demokratik olmayan kitabxanalar və ya bu fikri ifadə edə biləcək başqa birtermin.39

ƏDƏBİYYAT.1. Xələfov A.A. Azərbaycanda kitabxana işinin tarixi: c 1.- Bakı, 2006.2. Xələfov A.A. Azərbaycanda kitabxana işinin tarixi: c 2.- Bakı,2007.3. Kitabxanalar biliklər cəmiyyətində.-Bakı, 2006. - 360 s.4. İsmayılov X.. Kitabxana menecmentinin əsasları.- Bakı, 2006.5. Aslan K. Qədim və orta əsrlər dünya kitabxanaları. Bakı,- 2008.ХАЛИЛ ИСМАИЛОВПАРВИЗ КАЗЫМИО ДЕМОКРАТИЧНОСТИ БИБЛИОТЕЧНОЙ РАБОТЫРЕЗЮМЕДемократичность библиотечной работы является актуальнойпроблемой современного библиотековедения. Элементыдемократичности наблюдаются и в библиотечной традициисредневековых библиотек.KHALİL İSMAİLOVPARVİZ KAZİMİARENT THE DEMOCRACY OF LIBRARY WORKSUMMARYThe democracy of library work is an actual problem in temporary. Thedetermine of democratic traditions are very important to learn history oflibrary.40

Elçin ƏHMƏDOVDosentGünel ƏHƏDOVAMagistrantKİTABXANALARIN HÜQUQİ TƏMİNATINDABEYNƏLXALQ ƏMƏKDAŞLIĞIN ROLUHüquqi təminat bütün sahələrdə zəruri ünsür hesab olunur. Hüquqi təminatolmadan heç bir sahənin inkişafından danışmaq olmaz. Hər bir kitabxanahüququn subyekti kimi müxtəlif vəzifələrə malik olub öz fəaliyyətini qüvvədəolan hüquqi aktlar əsasında həyata keçirmək imkanlarına malikdir. Bubaxımdan kitabxana işində hüququn aliliyi başlıca rol oynayır.Kitabxanaların hüquqi təminatında beynəlxalq təşkilatların rolu danılmazdır.Onların qəbul etdiyi manifest və proqramlar hüquqi əhəmiyyətə malikdir vəkitabxanaların hüquqi təminatında mühüm rol oynayır. Bu cəhətdən beynəlxalqəməkdaşlığın inkişafına xüsusi diqqət yetirilməlidir.Biliklər cəmiyyətində informasiya mənbələrinin geniş və sürətli mübadiləsiolmadan elmin, texnikanın, mədəniyyətin daha da tərəqqi etməsi, xalqlar vədövlətlər arasındakı inamın inkişafı mümkün deyil. Ona görə də beynəlxalqinformasiya əməkdaşlığı informasiya təminatının ümumdünya və lokalbeynəlxalq əlaqələr kompleksinin mühüm ünsürü olur. Bu mühüm işdəmüstəqillik yollarında irəliləyən Azərbaycan Respublikası da öz yerinitutmalıdır.Kitabxana işi sahəsində beynəlxalq əməkdaşlıq, əslində müxtəlif ölkələrinmüvafiq hökumətlərarası və qeyri-dövlət beynəlxalq təşkilatların iştirakı iləhəyata keçirilir.Kitabxana işi sahəsində ən mühüm təşkilatlardan biri YUNESKO-dur.YUNESKO (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization– Təhsil, Elm, Mədəniyyət Məsələləri üzrə Birləşmiş Millətlər Təşkilatı) BMTnin13 ixtisaslaşdırılmış idarəsindən biridir.YUNESKO-nun başlıca məqsədi təhsil, elm və mədəniyyət sahəsindəbeynəlxalq əlaqələrin inkişafına, mədəniyyətin və elmi-texniki informasiyanınyayılmasına, milli mədəniyyətlərin müdafiəsinə və s. köməklik göstərmək,YUNESKO üçün müəyyən edilmiş qlobal kursda ədaləti, qanunçuluğu və insanhüquqlarına hörməti təmin etmək naminə xalqların geniş əməkdaşlığınıninkişafı zəminində insanların şüurunda sülh ideyasını, ümumbəşəri dəyərlərimöhkəmləndirməkdir.41

Hazırda 186 ölkə BMT-nin bu iri ixtisaslaşdırılmış təşkilatının üzvüdür. Ocümlədən, Azərbaycan Respublikası 1992-ci ilin iyunun 3-dən YUNESKO-nuntam hüquqlu üzvüdür.1947-ci ildən kitabxanalar üçün YUNESKO-nun bülleteni çıxır. Əvvəlcə, bubülleten ingilis, fransız dillərində, 1953-cü ildən ispan, 1957-ci ildən rus və1970-ci ildən isə ərəb dilində çıxır. Təşkilat kitabxana işi üzrə monoqrafikseriyalar da nəşr edir.1949-cu ildə YUNESKO kütləvi kitabxanalar haqqında manifest qəbul etdi.Bu manifestdə müharibədən sonrakı dövr üçün kütləvi kitabxanaların vəzifələrivə fəaliyyət dairələri müəyyənləşdirilmişdir.Beynəlxalq kitabxanaçılıq-biblioqrafiya təşkilatlarının qarşılıqlı əlaqələrimüharibədən sonrakı dövrün ən xarakterik əlamətləri olmuşdur. Belə ki, 1947-ci ildə YUNESKO ilə İFLA arasında bir-birini tanımaları haqqında qarşılıqlırazılaşma imzalanmışdır.Dünyanın ən iri peşəkar birliyi olan İFLA qeyri-hökumət təşkilatı olaraqyarandığı vaxtdan bütün növ kitabxana-informasiya xidməti səviyyəsininyüksəldilməsinə köməklik etməkdədir. Bu məqsədlə o geniş miqyaslı iş aparır,hər il bir ölkənin paytaxtında özünün baş konfransını keçirir, xüsüsi jurnalınıdərc edir, iki ildə bir dəfə İFLA-nın məlumat-kitabxana təşkilatı İFLAşurasının hesabatını dərc edir və s.İFLA 8 şöbədən, 2 dəyirmi masadan və 35 bölmədən ibarətdir. İFLA,bütövlükdə bir çox ölkələrdə kitabxana işinin yenidən qurulmasına vəinkişafına yönəldilmiş YUNESKO-nun çoxplanlı proqramları üzrə işlərin vətapşırıqların həyata keçirilməsinə başlamış və işlər sonrakı illərdə də uğurladavam etdirilmişdir.Müharibədən sonrakı dövrdə ümumi kitabxanaların vəzifələri, fəaliyyətmiqyası ümumi kitabxanalar haqqında YUNESKO-nun 1949-cu ildə qəbuletdiyi ilk manifestdə müəyyən edilmişdir.Ona görə də, dünyanın ən iri beynəlxalq peşəkar birliyi İFLA 1994-cü ildəözünün baş konfransında (60-cı konfrans) Ümumi Kitabxanalar haqqındamanifesti tam yeni redaksiyada təsdiq etmiş və həmin ilin oktyabrında manifestYUNESKO-nun şurasında təsdiq edilərək geniş ictimaiyyətə çatdırılmışdır.Lakin ilk manifestin qəbulundan keçən 60 ildə dünya miqyasında baş verənköklü ictimai-siyasi dəyişikliklər, elmi-texniki tərəqqi, milli mədəniyyətlərininkişafı və yaxınlaşması cəmiyyətin sosial tərəqqisi və bu prosesdəkitabxanaların mühüm rol oynaması və s. obyektiv amillər bəşəriyyətin gələcəkinkişafında ümumi kitabxanaların yerinin və vəzifələrinin müasir tələblərbaxımından müəyyənləşdirilməsi məsələlərini ön plana çəkmişdir.Manifestdə ümumi kitabxanalar belə xarakterizə olunur:“Ümumi kitabxanalar xidmət etdiyi rayon üçün istifadəçilərə, bütün bilik vəinformasiya mənbələrinə operativ çıxış təmin etməklə informasiya mərkəzi42

olunu oynayır. Ümumi kitabxanalarda xidmət yaşından, dilindən, cinsindən,etiqadından, milliyyətindən və ya ictimai vəziyyətindən asılı olmayaraq hamıüçün bərabər prinsiplər əsasında həyata keçirilir” [2].Azərbaycan dilində ilk dəfə təqdim olunan bu Manifest RusiyaFederasiyasının Mədəniyyət Nazirliyi və Rusiya Milli Kitabxanası tərəfindənhazırlanan və 2001-ci ildə Moskvada “Либерия” nəşriyyatı tərəfindən nəşredilən “Информационно-библиотечная сфера: Международные акты ирекомендации” adlı normativlər və tövsiyələr, məlumat materiallarıməcmuəsindən tərcümə edilmişdir.YUNESKO yaradıldığı gündən məktəb kitabxanalarının fəaliyyətinə dəxüsusi qayğı ilə yanaşmış və təhsil məsələləri üzrə sənədləşmə sahəsindəmüəyyən xidmət göstərmişdir.Artıq neçə ildir ki, kitabxana elm aləmində “YUNESKO-nun kitabxanalarhaqqında manifesti” fəaliyyət göstərir. Bu sənəd dünyanın 20 dilinə tərcüməedilmişdir. İFLA 2000-ci ildə İsrailin Qüds şəhərində keçirilmiş konqresdə busənədin yeni variantını - “Məktəb kitabxanaları haqqında manifest” qəbuletmişdir.Manifestdə göstərilir:“Məktəb kitabxanası təhsilin inkişafına, informasiyanın təbliğ edilməsinə,iqtisadi, sosial və mədəni inkişafa yönəlmiş hər hansı uzunmüddətli fəaliyyətinən vacib sahəsidir. O, yerli, regional və dövlət inzibati rəhbərliyintabeçiliyindədir və onun fəaliyyət göstərməsi hüquqi qanunvericilik aktları vəsiyasi proqramlar tərəfindən dəstəklənir. Məktəb kitabxanası sabit qaydada vəkifayət miqdarda maliyyələşdirilməlidir ki, bu vasitə ilə yüksək peşə səviyyəliştat saxlamaq, lazımi materiallar, texnika və avadanlıq almaq mümkün olsun.Məktəb kitabxanaları pulsuz olmalıdır” [1].Beynəlxalq səviyyədə kitabxanaların fəaliyyətini tənzimləyən hüquqisənədlərin qəbul edilməsi və ratifikasiyası Azərbaycan kitabxanalarının inkişafperspektivlərinə səmərəli təsir göstərə, eyni zamanda, hüquq subyekti kimifəaliyyətin hüquq tənzimlənməsində əhəmiyyətli rol oynaya bilər.Bu sənədlərlə yanaşı, YUNESKO informasiya sahəsində də müxtəlifproqram və layihələrlə çıxış edir və informasiya texnologiyalarının inkişafıüçün mühüm tədbirlər həyata keçirir. Buna misal olaraq “Hamı üçüninformasiya” adlı informasiya proqramını bəşəriyyətin xeyrinə atılmış böyükbir addım adlandırmaq olar. YUNESKO Proqram üzrə xüsusi DövlətlərarasıŞura yaratmışdır. Bu şuraya YUNESKO-nun üzvü olan 36 dövlətinnümayəndələri daxildir. Dinindən və dilindən, dərisinin rəngindən, biliyindənvə təhsilindən, harada yaşamasından və əqidəsindən asılı olmayaraq tam hüquqbərabərliyi əsasında hazırlanmış “Hamı üçün informasiya” proqramı dünyanınqlobal informasiya mühitində böyük əhəmiyyəti olan ümumbəşəri əlaqəmənbəyi hesab edilir.43

Azərbaycan Respublikası da artıq onlarca beynəlxalq təşkilatlarda vəqurumlarda təmsil olunur. Belə təşkilatlarda təmsil olunmaq, nəinkirespublikamızın beynəlxalq miqyasda tanınmasını təmin edir, həm də ayrı-ayrısahələrdə qarşılıqlı, faydalı əməkdaşlığın yaradılmasına, birgə layihələrin,hazırlanmasına və reallaşdırılmasına, dünya miqyasında qabaqcıl təcrübəninrespublikamıza gətirilməsinə yardım edir. Belə faydalı əlaqələrinyaradılmasında xüsusi xidməti olan təşkilatlardan biri də AzərbaycandaKitabxana İşinin İnkişafı Assosiasiyasıdır.Respublikamızın kitabxana işi və informasiya təminatı sahəsində fəaliyyətgöstərən mütəxəssislərini və təşkilatlarını öz sıralarında birləşdirən bu təşkilat1999-cu ildə yaranmasına baxmayaraq, az bir zaman ərzində bu sahədəölkəmizdə aparıcı ictimai quruma çevrilmişdir.AKİİA-nın prezidenti, tarix elmləri doktoru, professor X.İ.İsmayılov və digərüzvlər Gürcüstanın paytaxtı Tiflisdə, Rusiya Federasiyasının paytaxtıMoskvada və başqa şəhərlərdə beynəlxalq seminar və müşavirələrdə iştiraketmişlər.Bu prosesin davamı olaraq AKİİA-nın müstəqil bir qeyri-dövlət təşkilatı kimidünyanın 150-dən çox dövlətinin üzvü olduğunu KitabxanaçılıqAssosiasiyalarının və İdarələrinin Beynəlxalq Federasiyasının (İFLA)üzvlüyünə qəbul edilməsini hesab etmək olar [3]. AKİİA-nın idarə heyətininüzvü və vitse-prezidenti M.Nəzərova ACİ-nin elan etdiyi Kitabxanaçılıqproqramı üzrə layihəni işləmək və ona ayrılmış qrant əsasında İFLA-nınüzvlüyünə qəbul olunmaq üçün lazım olan vəsait əldə edilmişdir. 2000-ci ilavqustun 13-19-da İsrailin paytaxtı Yerusəlim [Qüds] də dünyanın 140-dan çoxölkəsinin təmsil olunduğu İFLA-nın 66-cı Baş konfransında AKİİA butəşkilatın üzvlüyünə qəbul edilmişdir. İlk dəfə olaraq bu konfransda AKİİA-nın3 nəfərdən ibarət nümayəndə heyəti səlahiyyətli, hüquqi səsə malik olan üzvkimi bu mötəbər birliyin işində iştirak etməklə Azərbaycan kitabxanaictimaiyyətini geniş beynəlxalq aləmə tanıtmışdır [4].İndi öz sıralarında 400-ə yaxın fərdi üzvü və 6 kollektiv üzvü birləşdirənAKİİA qarşısına ölkəmizdə kitabxana işinin mövcud vəziyyətini təhlil edərəkonun perspektiv inkişafı barədə tövsiyələr hazırlamaq, həm yerlimütəxəssislərin bilik və bacarığını, həm də digər ölkələrin qabaqcıl təcrübəsiniöyrənməklə ölkəmizdə kitabxana işi sahəsində əhəmiyyətli texniki və texnolojiirəliləyiş, bu sahədə demokratik islahatların aparılmasına, respublikamızın hərbir vətəndaşının ölkəmizin kitabxana-informasiya ehtiyatlarından səmərəliistifadə etmək imkanına nail olmaq, kitabxanaçı-biblioqraf peşəsinin nüfuzunuyüksəltmək, bu sahədə demokratik islahatların aparılmasına respublikamızınhər bir vətəndaşının ölkəmizin kitabxana-informasiya ehtiyatlarından səmərəliistifadə etmək və s. bu kimi vəzifələr qoyur.44

Beynəlxalq əməkdaşlıq kitabxana işində prioritet təşkil edir. Qeyd etdiyimizkimi, respublika kitabxanalarının beynəlxalq aləmdə təmsil olunması vəonların inteqrasiyası cəhətdən də böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu təşkilatlarınkitabxana işi sahəsindəki tədbirləri kitabxana işinin hüquqi təminatınaəhəmiyyətli təsir edir.ƏDƏBİYYAT1. Xələfov A.A., Əhmədov, E.Y. Məktəb kitabxanalarıAzərbaycanın müstəqilliyi şəraitində // Kitabxanaşünaslıq vəbiblioqrafiya: elmi-nəzəri və təcrübi jurnal. - 2004. - № 1. - S. 3-14.2. Ümumi kitabxanalar haqqında YUNESKO-nun manifesti //Kitabxanaşünaslıq və biblioqrafiya: elmi-nəzəri və təcrübi jurnal. -2005. - №1. - S. 124-127.3. Baxşəliyev Z.İ. Azərbaycanda Kitabxana İşinin İnkişafıAssosiasiyası Beynəlxalq Təşkilatın – İFLA-nın üzvüdür //Kitabxanaşünaslıq və biblioqrafiya: elmi-nəzəri və təcrübi jurnal. -2000. - №2. - S. 122-126.4. İsmayılov X.İ., Məmmədov, Ə.M. Azərbaycanın kitabxanamütəxəssisləri İFLA-nın konfransında // Kitabxanaşцnaslıq vəbiblioqrafiya: elmi-nəzəri və təcrübi jurnal. - 2001. - №2. - S. 133-139.АХМЕДОВ Е.Ю.АХАДОВА Г.Т.РОЛЬ МЕЖДУНАРОДНОГО СОТРУДНИЧЕСТВАВ ЮРИДИЧЕСКОМ ОБЕСПЕЧЕНИИ БИБЛИОТЕЧНОГО ДЕЛАРЕЗЮМЕВ статье анализируется мероприятия по сотрудничеству проводимыемеждународными, в том числе непровительственными организациями иисследуется тенденция их влияние на юридическое обеспечениебиблиотек Азербайджанской Республики.45

AHMADOV E.Y.AHADOVA G.T.THE ROLE OF INTERNATIONAL COORPERATIONIN LEGAL PROVISION OF THE LIBRARIESSUMMARYThe article reviews the activities carried out by international coorperation,including non-governmental organizations and examines the trend of theirinfluence on the legal provision of the libraries of Republic of Azerbaijan.46

Mehmanəli MƏMMƏDOVPedaqoji elmlər namizədi, dosentKİTABXANALARIN İDARƏ EDİLMƏSİNDƏ MARKETİNQİNROLUBazar iqtisadiyyatı şəraitində MDB ölkələrində, o cümlədən respublikamızdakitabxanaların sosial-iqtisadi fəaliyyəti prinsip etibarı ilə tamamilə dəyişmişdir.Belə ki, idarəetmədə ənənəvi sistemin uğursuzluğu, konstruksiyastrategiyasının inkişafına olan tələb, “Yeni paradiqm” nəzəriyyəsininmövcudluğu kitabxanaların marketinq sisteminə keçməsinə gətirib çıxarmışdır.Kitabxanaçılıq praktikasına marketinqin gətirilməsi, əcnəbi mütəxəssislərtərəfindən hazırlanmışdır. Artıq 1960-cı illərdə ABŞ-da, bir müddət sonraAFR-də, İsveçrədə marketinqin genişləndirilməsi metodları müzakirəolunurdu. 1970-ci illərdə əksər Amerika mütəxəssisləri gəlir gətirməyəntəşkilatlarda kommersiya marketinqinin tətbiq olunması fikirlərini irəlisürürdülər.Hal-hazırda ekspertlər marketinqin inkişafını iki əsas hissəyə bölürlər:işgüzarlıq və qeyri-kommersiya şəraitində marketinqin inkişafı. Məlum olduğukimi kitabxanalar qeyri-kommersiya sahəsinə aiddir;Kitabxanaların marketinqlə əlaqəsi haqqında ilk elmi məqalələr 1970-ciillərin əvvəllərinə təsadüf edir. İlk olaraq marketinq sisteminə ehtiyacı ŞimaliAmerikanın kütləvi kitabxanalarının əməkdaşları bildirmişlər. Əcnəbikitabxanaların marketinq metoduna müraciəti böhran vəziyyəti ilə əlaqədarolmuşdur. Çap məhsullarının qiyməti durmadan artırdı. Kitabxanalara yenitexnologiyalar lazım idi, amma dövlət tərəfindən kitabxanaların müasirtexnologiyalarla təmin etdirilməsi birdən dayandırıldı. Bu illərdə kitabxanalaralazım idi ki, özlərini doğrultsunlar və cəmiyyətə sosial informasiyamədəniyyətlərini nümayiş etdirsinlər. Bu cəhətdən marketinq strategiyasınınkitabxanalarda tətbiqi labüd idi.Kitabxana marketinqi - bu müxtəlif görünüşlü idarəetmə fəaliyyətidir ki,kitabxana məhsulunun və xidmətinin istehsalat hərəkətinə təsir edir. Kitabxanamarketinqində əsas amillərdən biri sistemli yanaşmadır. Bir tərəfdən oxucununsorğularını, maraqlarını dəqiq və hərtərəfi öyrənmək, xidməti oxucununünvanına çatdırmaq, digər tərəfdən mövcud maraqları formalaşdırmaqdır.Kitabxana marketinqinin əsas məqsədi aşağıdakılardır:1) Kitabxana xidmətində oxucunun maksimum tələbini ödəmək;2) Kitabxana xidmətində sorğuları tam cavablandırmaq;3) Kitabxana xidmətində fərdi və kollektiv istifadəçilərin yenikateqoriyalarını genişləndirmək;47

4) Yerli bölgələrdə və orqanlarda kitabxanaların müsbət obraz kimi(ictimai təşkilatlar və əhali arasında) saxlanılması və formalaşdırılması;Marketinq metodu aşağıdakılarla ümumiləşir:1) Kitabxana xidmətinin təşkilində məhdudiyyətlərin təhlili;2) İstehlakçının potensial və real tələblərini öyrənmək;3) Real məhsul və xidmətin yeni konsepsiyasının işlənib hazırlanması;4) Məhsul və xidmətin genişləndirilməsi planı;5) Reklam yolu ilə tədbirlərdə maddi marağın yaranması həvəsininartırılması;6) Qiymət siyasətinin təmin olunması;7) Cəmiyyətin sosial tələblərinin öyrənilməsi.Kitabxana xidmətindən istifadə edən oxucular əsasən: yaxın rayonlardayaşayanlar, əhali, təşkilat sahəsində çalışan mütəxəssislər və (təhsil ocaqları)məktəblərdir.Kitabxana marketinqi iki cür olur:1) Qeyri-kommersiya marketinqi (pulsuz);2) Kommersiya marketinqi (pullu).Kütləvi kitabxanalarda əsas yeri qeyri-kommersiya marketinqi tutur.Kommersiya marketinqi tətbiq olunanda kitabxanalar oxucunun vəsaitihesabına maliyyələşir (“Fandrayzinq”). Kitabxana marketinqi əsasən ikihissəyə bölünür: 1) marketinq xidmətinə, 2) marketinq istehsalına.Kütləvi kitabxanalarda oxucunun müxtəlif informasiyaları pullu və pulsuzalması aparıcı rol oynayır. Belə kitabxanalarda oxucuya intellektual kitabları,metodiki materialları, biblioqrafik vəsaitlərin təqdim olunması əsas amillərdənbiridir. İntellektual materiallar satış formasında əldə olunur, lakin kitabxanadanbunu pulsuz əldə etmək olar. Bu, kitabxananın fəaliyyətinin əvəzolunmazolduğunu göstərir.Kitabxana marketinqi iki strukturda: 1) kitab – kitabxana; 2) kitabxana –informasiya formasında olur. Kitabxana informasiya marketinqində oxucununinformasiya tələbini ödəmək, informasiya biznesini genişləndirmək ümdəməsələdir. Kitabxana marketinqinin əsas spesifik xüsusiyyətlərindən biri dəodur ki, oxucunu tam mənada razı salsın. Kütləvi kitabxanalarda pullu xidmətzamanı oxucu tələb etdiyi materialı mədəni formada, sanballı şəkildəkitabxanadan ala bilir.Şübhəsiz ki, kitabxana da bu işdə maliyyə xərcləri çəkir, amma bununmüqabilində oxucunu razı salmaq kitabxananın əsas işidir. Buna görə də,kitabxana işində marketinq xidmətinin fəaliyyəti genişlənir. Kitabxana pulsuzxidmət zamanı özünün iqtisadi ehtiyaclarını işləyib hazırlamaq yollarınıtapmalıdır. Kitabxana ilkin olaraq oxucunun mənəvi maraqlarından marketinqfəaliyyətinə başlamalıdır. Bu da özündə aşağıdakıları əks etdirir:1) əksər kitabxanalarda pulsuz xidmət göstərilməsi;48

2) pullu xidmət zamanı imkansızlara (qaçqınlara, əlillərə, çoxuşaqlı ailələrəvə s.) güzəştlərin olunması;3) Pulsuz xidmətin pullu xidmətə keçirilməsinin labüdlüyü;4) Təsərrüfat fəaliyyətli kitabxanaların hesabına pullu xidmətin pulsuzxidmətə keçməsi uğrunda mübarizə aparmaq;5) Kitabxana xidmətindən istifadə edən oxucular və kitabxanada fəaliyyətgöstərənlər tərəfindən etika qaydalarını gözləmək, mehriban münasibətlər və s.yaratmaq.Marketinq strategiyası – bu səmərəli surətdə, məntiqi düzülüşləkitabxanalara rəhbərlik edərək özünün marketinq məsələlərini həll edir. Bu eləbir strategiyadır ki, marketinqin kompleksini, məsrəf səviyyəsini özündəbirləşdirərək bazara çıxır.Müdafiə strategiyası – bazarda kitabxana informasiya istehsalının vəxidmətinin müdafiə olunmasıdır.Gözləmə strategiyası – burada kitabxana özü haqqında məlumat vermir.Çünki onun kitabxana texnologiyası hələ inkişaf etməmişdir. Başqa sözlədesək, kütləvi xarakter daşımır.Kitabxananın müəyyən bir hissəsini ünvanlı profilləşdirilmiş şöbələr vəsektorlar təşkil edir. Belə kitabxanaların rəhbərliyi oxucuları tərəfindən veriləntələbləri gözləyir.İkinci mərhələdə kitabxanalar gözləmə strategiyasını yeni müdafiəyəbənzətmə strategiyasına dəyişir. Bu zaman “bənzədilmiş”məhsul yaranır.Burada başlıca məqsəd aşağı qiymətlərlə kitabxana məhsulları istehsaletməkdir. Hər iki halda məqsəd kitabxanaların marketinq fəaliyyətini oxucununtələbləri üstündə qurmaqdır.Marketinq tədqiqatı – burada məqsəd indiki vəziyyətdə kitabxanainformasiya bazarını yoxlamaq, hüquqi və fiziki şəxslərin marağını analizetmək, marketinq xidmətinin istehsal planlarını öyrənməkdir.Marketinq tədqiqatının texnologiyası – bu beş əsas mərhələlərdəümumiləşir:1) problemin yaranması;2) tədqiqatın məqsədinin formalaşması;3) informasiya mənbəyinin seçilməsi;4) informasiyanın toplanması;5) alınmış nəticənin göstərilməsi.Birinci mərhələdə tədqiqatçılar problemi dəqiq öyrənməli, məqsədiaydınlaşdırmalıdırlar. Marketinq tədqiqatının mənbəyi probleminyaranmasında başlayır. Bu məqsədə çatmaq üçün tədqiqatçılar problemiöyrənir və həlli yollarını axtarırlar. İkinci mərhələdə informasiyanın toplanmasımetodları axtarılmalıdır. Kəmiyyətli və keyfiyyətli tədqiqatlar aparılmalıdır.49

Kəmiyyətli metodlar – marketinq tədqiqatçıları tərəfindən informasiyanınalınması, qanun ölçüləri çərçivəsində inkişafı, tələbin müəyyənləşdirilməsi vəməsuliyyətin dərk olunmasıdır.Kəmiyyətli tədqiqatlar zamanı informasiya müxtəlif üsullarla alınır: telefonmüsahibələrinin köməyi ilə; yaşayış yerlərindən anket doldurma yolu ilə (işyerindən, təhsil müəssisələrindən və s.); Burada əsas amil anket götürülür.Keyfiyyətli tədqiqatlar – bu və ya digər informasiyanı yüksək dərəcədəgöstərmək və həlli yollarını tapmaqdır. Keyfiyyətli tədqiqatın ən məhsuldarmetodlarından biri “Fokus – qrup”un işləridir. Qrupun işi öz-özünə meydanagələn qeyri strukturlaşdırılmış xarakterli münaqişəli problemi müəyyənmənada həll etməkdir. “Fokus – qrup”un işi prosesində 8 – 10 hörmətli şəxsrəhbərliyin nəzarəti altında disskusiyalı söhbət aparır. Belə bir söhbət yalnızkitabxana tədbirləri çərçivəsində (dəyirmi stol arxasında, oxu zalında və s.)aparıla bilər. Söhbətlər əsnasında “Fokus – qrup” ənənəvi metodlarla oxucununtələbini, fikrini öyrənir, kitabxana işində informasiyanın düzgün, dolğun genişaspektli alınmasına əmin olur. Oxucunun nə dərəcədə razı qaldığının şahidiolur.Marketinq tədqiqatı konkret olaraq problemli vəziyyəti analiz edir. Onlarkəmiyyətli və keyfiyyətli, iqtisadi-sosial amilləri analiz edərək kitabxanaxidmətində məhsulun və informasiyanın strateji həllini tapırlar. Belətədqiqatlar kitabxananın fəaliyyətini strateji planlarını reallaşdırır. Oxucununrazı salınması tələbləri ödənilir.Marketinq kommunikasiyası (əlaqələri) – təqdim olunan marketinq sistemimüasir kitabxanaların iş fəaliyyətində əlaqələri genişləndirir. Marketinqəlaqələrinə daha bir çətin sistem – “Pablik Rileyşnz” sistemi daxil olur. “PablikRileyşnz” – “Pablikçilər” kitabxana fəaliyyətinin cəmiyyətdə təbliğatını həyatakeçirir. Əksər müəlliflər marketinq sisteminin nə olduğunu anlamaq istəyirlər.Kommunikasiya kanalları klassik marketinq nəzəriyyəsini istehsalatıniştirakçılarına tələb edən tərəfə bu işdə məhsulun effektli olduğunu anladır.“Pablik Rileyşnz” – (“P R” ingilis sözü olub “Public relations” – ictimai rəytəşkilatı) bu elə bir idarəetmə funksiyasıdır ki, müəssisələrlə əlaqələr vəqarşılıqlı münasibətlər yaradır. “Public relations” – “Pablik Rileyşnz”sistemi xüsusi idarəetmə sistemi kimi başa düşülür.İlkin tapşırıq - təşkilatın məhsul xidmətinin tələb olunan tərəfdən etibarınıqazanmaq. Əgər marketinq müasir fəaliyyətli “Public relations” – “PablikRileyşnz” sisteminə keçirsə, onda əsas element taktikası bundan ibarətdir. Buoxucu kütləsi ilə kitabxana arasındakı əməkdaşlıq işinə ilk addımlardır.Kitabxana fəaliyyətini gücləndirərək “Public relations” – “Pablik Rileyşnz”kitabxana marketinq kompleksində aparıcı rolu daşıyır. Bu sistemdə kitabxanaöz imicini, yüksək reytinqini qoruyub saxlayır. Əlbəttə, “Public relations” –“Pablik Rileyşnz” sisteminin köməyi ilə. “Public relations” – buraya yalnız50

kitabxana oxucuları daxil olmur. “Public relations” – sistemi əsasənaşağıdakılara diqqət edir:1) Potensial qüvvəyə malik olan oxucular kitabxana işindən vəxidmətindən razı qalıblarsa, daimi oxucuya çevrilə bilərlər;2) Yüksək administrasiyalar və maliyyə orqanlarının kitabxana xidməti vəfəaliyyəti haqqında təsəvvürləri olmalıdır, əhali arasında həmin kitabxanalartanınmalıdır;3) Uşaqlar ən fəal perspektivli auditoriya kimi böyüyəndə kitabxana iləəlaqələri davam etdirə bilərlər;4) Milli azlıqlara kitabxanalar maksimum diqqət yetirməlidirlər.Kitabxananı tanıtmaq, onu xalqa, cəmiyyətə, müəssisələrə və s. təbliğ etmək“Public relations” in əsas, vacib işidir. “Public relations”ın başlıca kateqoriyasımətbuatda kitabxana haqqında pozitiv və neqotiv məqalələr çap etdirməkdir.Kitabxana bu istiqamətdə tələbkar olmalıdır. Mətbuatda cəmiyyətəkitabxananın işi, fəaliyyəti, keçirdiyi tədbirlər haqqında və hətta işçilərihaqqında da məlumat verməlidirlər. “Public relations” – sisteminin inkişafıyeni istifadə texnologiyası “Fandrayzinq”in yaranmasına kömək edir.“Fandrayzinq” – müxtəlif mənbələrdən kitabxanalara maliyyə vəsaitlərinintoplanmasını təmin etməkdir.Müasir kitabxanalarda geniş vüsət alan yollardan biri kitabxanalara qrantverilməsi, sərmayə qoyulması, sponsorluq, oxucu məsləhəti və s.“Fandreyzinq”in işi kitabxana tədbirlərinə köməklik göstərən sponsorları,xeyirxah iş görənləri informasiya ilə məlumatlandırmaq və həmçinin onlaratəşəkkür məktubu ilə cavab verməkdir. Bugünkü gün kitabxana reklamınaböyük diqqət verilir. Məhsulun formalaşması, xidmət, kommersiyainformasiyasının köməyilə tələb edilən tərəfə təqdim edilir və müxtəlifformalarda (kataloqlar, elanlar, xüsusi mülahizələr və.s. qəzetlərdə, radio vəteleviziyada işıqlanır) reallaşır. Effektli reklam marketinqin daxili hissəsi olub,məhsulun bazara çıxarılmasında vacib rol oynayır. Marketinqin çətinsistemində reklam müxtəlif funksiyalar daşıyır, yeni iş metodlarını tanıdır.Reklam kitabxanaların imicini konkret formalaşdırır. Reklamdan öncə qarşıyaümdə vəzifə qoyulur ki, bu da informasiyanı çartdırmaq, əmin olmaq vəxatırlatmaq kimi əsas hissələrə bölünür.İnformasiyanın reklamı – yeni məhsulun yaranmasına çox maraq olduğuzaman gələn təkliflərin köməyilə informasiya reklamı meydana çıxır.İnformasiya reklamının tapşırıqları:• xidmətin yeni dəyişiklikləri haqqında məlumat vermək;• qiymətin yeni dəyişiklikləri haqqında məlumat vermək;• fəaliyyətin prinsiplərini izah etmək;• xidməti təsvir etmək;• müştərinin düzgün olmayan təsəvvürlərini dəyişmək;51

• imicin formalaşmasını təmin etmək.Əminləşdirmək reklamı – fəaliyyətin genişləndirilməsi mərhələsində,seçilmiş sorğuların formalaşdırmaq tapşırığı zərurətindən əmələ gəlir. Artıq bumərhələdə müştəriyə edilmiş dəyişiklikləri çatdırmaq gərəklidir. Məsələn,kitabxana təkcə lazımlı jurnallar təqdim etmir, müxtəlif materialların üzündənköçürülməsini də həyata keçirir. Əmin edir ki, “Təkcə bu kitabxanaya müraciətedin, sonraya saxlamayın, ən yaxşı xidmət buradadır”.Xatırlatma reklamı – ona görə vacibdir ki, bütün diqqəti məhsulun vəxidmətin üzərinə yönəltsin. Tələb edən müştərini tam əmin etməlidir ki, o özseçimində yanılmayıb. Xatırlatma reklamı müştəriyə xadırladır ki, siz buxidmətdən yaxın gələcəkdə də istifadə edə bilərsiniz və hansı saatda istəsənizmüraciət edin.Reklam tapşırıqlarının məqsədlərindən sonra yeni yaradıcılıq konsepsiyasımeydana gəlir. Bu da, üç mərhələni özündə birləşdirir:1) hakim ideyasının formalaşması;2) metodun seçimi və qiymətləndirilməsi;3) icraetmə.Hakim ideyanın formalaşmasına reklamın iki nəzəriyyəsi rəhbərlik edir:I – nəzəriyyə “Markanın obrazı” – (Brendinq). Bu nəzəriyyə belə fərz edir ki,reklam müştərinin dərk edə bilmədiyi tərəfləri tam mənada izah etməlidir.II – nəzəriyyə “Empatiya” – burada o reklamı daha düzgün sayırlar ki,yaradıcılar özlərini müştərinin yerinə qoyurlar, onların şəxsi, deyilməmiş arzuvə təkliflərini qəbul edirlər.Hakim ideyanın formalaşmasından sonra reklamın qiymətləndirilməsimetodları gəlir. F.Kotlerin terminologiyasına əsasən reklam gərək müştəriyəmaraqlı, arzuolunan xidmətlər barədə məlumatlar versin. Reklam özünündüzgünlüyünü və həqiqiliyini sübut etməlidir.Kitabxana marketinqin ən çətin tərəflərindən biri də kitabxana istehsalatınınxidmətində qiymət tədavülüdür. Bu ancaq qiymətlə bağlı olub pullu xidmətəaiddir.Maliyyələşdirilmiş büdcə vəsaitinin öz dəyəri vardır. Pulsuz xidmətlərdənistifadə edən oxucular bu vəsaitdən maliyyələşdirilirlər, amma ən əsas qiyməttədavülü kitabxanaların pullu xidmətində ümumiləşdirilir.Qiymət marketinqi - ixtisaslaşmış sistem kimi idarəetmə tədavüllüuyğunlaşdırılması zamanı məhsula qiymət qoymaqdır. Xidmətlərin ayrı-ayrıbölmələrinə qiymət qoyulması üç amillə bağlıdır: 1) təsərrüfat hesablı; 2)bazar; 3) sosial marketinq.Kitabxana pullu xidmətdə xidmətin xərclərini konpensasiya etməlidir, ammaqiyməti çox artırmaq da, kitabxananın reytinqinin aşağı düşməsinə səbəb olabilər. Oxucuların diqqətini, marağını yayındırmaq kitabxananın xeyrinə deyil.52

Kitabxanalarda imicin formalaşması – imic məqsədə yönəlmiş,formalaşmış obrazdır. Müsbət imic kitabxanalarda xidmətin səviyyəli vəkeyfiyyətli surətdə fəaliyyətidir. İmic kitabxana məhsullarının bazaraçıxarılmasında xidmətin təzahürüdür. Gündəlik təcrübələrdə kitabxana başqasosial təşkilatlar kimi üç müxtəlif obrazlarla paralel üzləşir.• İdeal;• Real;• Şəffaf.İdeal imic – Kitabxana bu imicə çatmağa can atır, tələsir və bu imicə çatmaqüçün qarşıda çətin tapşırıqlar durur.Şəffaf imic – burada əməkdaşların, kitabxanaların cəlbedici olması,oxucuların rəyləri, dövlət strukturlarının və əhalinin fikirləri əsasdır.Real imic – vətəndaşların kitabxanaya həqiqi münasibətlərini xarakterizəedir. Kitabxananın cəmiyyət üçün nə qədər böyük əhəmiyyət kəsb etməsinianladır. Əlbəttə, şəffaf və real obrazlar bir-birinə təsadüf etməsə də, onlar idealimicə yaxındırlar.Aparılan tədqiqatlar, keçirilən monitorinqlər kitabxanaların nə qədər imicliolduğunu göstərir. Oxucularla kitabxanaçıların maksimum münasibətlərininyaxınlaşması oxucuların fikirlərini öyrənir. İmic kitabxanaların məsuliyyətliişini öz üzərinə götürür. Məhz, menecerlər kitabxanaların hansı imicliolduğunu müəyyənləşdirirlər. Buna əmin olaraq orta və ali kateqoriyalıkitabxanalarda əməkdaşların davranışı, nizam-intizamları bilinir. Kitabxananınfəaliyyəti, işçilərin arasındakı münasibət müdiriyyətlə bağlı olur. İdarəetməpsixologiyasında sübut olunub ki, direktorun emosional, stabil xarakterə malikolması əməkdaşların iş fəaliyyətinə təsir göstərir.Kitabxanalarda ideal obraz rəhbərliyin və əməkdaşların vəziyyətləri ilənəzərə çarpır.İmic – kitabxana haqqında ümumi təsəvvürdür, kitabxananın gündəlik işinigöstərir və illərlə qazanılır.Kitabxananın dəyərli olmasını mütəxəssislər, rəssamlar, dizaynerlər, özelmlərinə güvənib başqa kitabxanalardan ayıra bilərlər. Kitabxananın güclüreklamı üçün internet səhifələrində yer ayırmaq lazımdır. Kitabxana haqqındamateriallar kitabxananın müsbət imicə malik olmasını bildirir. Kitabxananıntarixinin, müasir vəziyyətinin xidmətləri haqqında məlumatları çatdırmaqdır.Kitabxananın uğurları gündəlik xidmətlə, real vəziyyəti ilə müəyyənləşir.Kitabxananın prestijli olması nəinki kitabxananın taleyinə, hətta hər birişçisinin həyatına təsir edir. Nə qədər ruhlandırıcı, insanları həvəsə gətirənatmosfer olsa, bir o qədər də kitabxanalara diqqət artacaq.53

ƏDƏBİYYAT1. Kazımov R.Ə. Kitabxana işinin iqtisadiyyatı. –B., 2004.- 87 s.2. Герасимова Л.Н. Маркетинг в библиотеке: Учеб. пособия. –М., 1993.-95 с.3. Матлина С.Г. Библиотечный маркетинг. –Перт. -1992. -720 с.4. Качанов Е. Инновации в библитеках. –М., 2003М. .МАМЕДОВРОЛЬ МАРКЕТИНГА В УПРАВЛЕНИИ БИБЛИОТЕКИРЕЗЮМЕВ научной статье изучены вопросы маркетинга в управлениибиблиотекой. Рассмотрено цели, методы, виды и стратегиябиблиотечного маркетинга. В статье также обяснeны вопросыпровидения маркетинговых технологий, маркетинга цен и другиевопросы.M . MAMMADOVTHE ROLE OF MARKETING ON LIBRARY MANAGEMENTSUMMARYIn this scientific article described questions of library management, the goalsof library marketing, methods of this activity, informing about users and sorelated.54

Knyaz ASLANpedaqoji elmlər namizədi, dosentNƏSİRƏDDİN TUSİ İRSİNDƏKİTAB VƏ MÜTALİƏ MƏSƏLƏLƏRİXIII əsr Azərbaycan elmini çох yüksək zirvələrə qаldırmış böyük аlim,filоsоf və şаir Nəsirəddin Tusinin (1201-1275) fəlsəfi və ədəbi-bədiiyаrаdıcılığındа bu günün idеаllаrı ilə səsləşən, müаsir dövrün şərtlərinətаmаmilə uyğun gələn qırılmаz əlаqələr vаrdır. Оnlаrı аrаşdırmаq müхtəlifеlm sаhələrinin təхirəsаlınmаz vəzifələrindəndir.Tusinin еlmi-ədəbi irsi оlduqcа böyükdür. О, dövrünün ən görkəmli аlimihеsаb еdilmiş, «əllаmə», «mühəqqiq», «həkim», «хаcə», «ustаd», «əsrinyеgаnəsi», «sоn filоsоf» və s. ləqəblərlə şöhrət qаzаnmış, müхtəlif məхəzlərdə100-dən çох əsərinin аdı çəkilmişdir. Nəsirəddin Tusi riyаziyyаt, nücum,kоsmоlоgiyа, minеrоlоgiyа, triqоnоmеtriyа, cоğrаfiyа, tаriх, hüquq, təbаbət,əхlаq, məntiq, ilаhiyyаt, pоеtikа, kаlliqrаfiyа və s. еlm sаhələrində tədqiqаtlаrаpаrmışdır. Аzərbаycаn еlminə dünyа şöhrəti gətirmiş bu məşhur аlim təbiətеlmləri ilə məşğul оlmаqlа yаnаşı, həm də humаnitаr və siyаsi еlmləri yахşıbilən, dövrün təhsil və tərbiyə prоsеsinə ciddi təsir göstərən görkəmlişəхsiyyət kimi məşhurlаşmışdır. О, həm də gözəl şаir, mаhir şеirnəzəriyyəçisi, pоеtikа аlimi оlmuşdur.Böyük mütəfəkkirin öz еlmi və ədəbi irsində tərbiyə və mütаliə ilə bаğlısöylədiyi dəyərli kəlаmlаrın və ibrətli fikirlərin, həmçinin оnun bаşçılıq еtdiyiMаrаğа rəsədхаnаsı kitаbхаnаsının fəаliyyətinin аrаşdırılmаsı mаrаqlı оlаbilər.Nəsirəddin Tusi (Əbu Cəfər Məhəmməd ibn Həsən Nəsirəddin) 1201-ci ilfеvrаlın 18-də Həmədаn (bəzi mənbələrdə Tus) şəhərində аnаdаn оlmuşdur.İlk təhsilini аtаsındаn аlаn Nəsirəddin sоnrаlаr dövrünün ən şöhrətli müəllimvə müdərrisi hеsаb еdilən, şəriət, yunаn fəlsəfəsi, hind hikməti, fаrsmədəniyyəti, Аzərbаycаn incəsənəti ilə dərindən tаnış оlаn FəridəddinDаmаdın yаnındа охumаğа bаşlаmışdır. Yеniyеtməlik çаğlаrındаn аğsаqqаllаrməclislərində əyləşən, dini və fəlsəfi mübаhisələrin şаhidi оlаn bаlаcаMəhəmməd Qurаn аyələrinin ziddiyyətli təfsiri, hikmət məsələlərinin bir-biriniinkаr еdən şərhini görür və хəyаlındа gələcək üçün оrijinаl yаrаdıcılıq plаnlаrıcızırdı. Mаrаqlıdır ki, Tusi sоnrаlаr оnа dünyа şöhrəti qаzаndırmış «Əхlаqi-Nаsiri» əsərində yаddаşındа əbədi iz sаlаn həmin məclisləri fərəhlə хаtırlаyır,55

еlə görüşlərin uşаqlаrа nеcə böyük təsir bаğışlаdığındаn dərin bir rəğbətlə sözаçır.Tаriхi mənbələrin vеrdiyi məlumаtа görə, İsmаili hökmdаrı NаsirMöhtəşəmin yаnınа Qоhеstаnа (Kuhistаnа) gələn Tusi ilk dövrlərdəismаililərin yаnındа yаşаyıb-yаrаdır. Möhtəşəm оnun bilik, istеdаd vəbаcаrığınа hеyrаn qаlır, fikirləri ilə hеsаblаşır, məsləhətlərinə qulаq аsır. Tusiisə məşhur «Əхlаqi-Nаsiri» əsərini yаzır və оnu məhz hökmdаrın şərəfinə bеləаdlаndırır. Аmmа müəyyən zаmаn kеçdikcə оnlаrın аrаsındаkı münаsibətlərpоzulmаğа bаşlаyır. Bir qədər sоnrа isə Tusi həbs оlunаrаq Ələmut qаlаsınаsаlınır. Tusi burada toplanmış zəngin kitabxanada, lakin ağır bir şərait mənəviməhdudiyyət və inamsızlıq şəraitində işləyib yaradır. O özünün məşhur:`Öz dövrəmə baxıb elə görürəm ki,Bəla bir üzük, mənsə üzük qaşıyam, -beytini də məhz bu illərdə yazmışdır.Tаriхdən məlum оlduğu kimi, Əlаəddin yаtаrkən öz hаcibi tərəfindənöldürülür, оnun yеrinə оğlu Rüknəddin Хurşаh kеçir. Bundаn sоnrа Tusininvəziyyəti хеyli yахşılаşır. Rüknəddin аtаsındаn fərqli оlаrаq münəccimlərinqаbаqcаdаn vеrdiyi хəbərlərə inаndığınа görə bütün məsələlərdə Tusi iləməsləhətləşir, оnun dеdiklərini nəzərə аlırdı. Mаrаqlıdır ki, mоnqоllаr Ələmutqаlаsınа hücum еdərkən ismаililərin sоn hökmdаrı Rüknəddinin ilkməsləhətçisi də məhz Tusi оlmuşdu. Tusi Hülаku хаnа müqаvimətsiz təslimоlmаğı Rüknəddinə məsləhət görür və o da rаzılаşır. Hеç bir müqаvimətə rаstgəlmədən Ələmut qаlаsını ələ kеçirən Hülаku bunа görə Tusini lаyiqincəqiymətləndirir, şəхsi müşаviri təyin еdir. Аbbаsilər хilаfətinə sоn qоyulmаsı iləbаğlı məsləhətləri Tusinin hörmətini dаhа dа аrtırır. Nəhаyət, Tusi çохdаnаrzulаdığı Mаrаğа rəsədхаnаsının tikilməsinə lаzım оlаn vəsаiti Hülаkudаnаlmаğа nаil оlur.1274-cü ildə Tusi rəsədхаnаdаkı işləri bаşа çаtdırmаq üçün Аbаqа хаnlаbirlikdə Bаğdаdа gеdir. Lаkin оrаdа хəstələnir və vəfаt еdir. Böyük аlimBаğdаdın məşhur Cаmе məscidində dəfn еdilir. Sоnrаlаr оnun qəbriziyаrətgаhа çеvrilir (8).Tаriхi mənbələrdən məlum оlduğu kimi, ХIII əsr Аzərbаycаn хаlqınınictimаi-iqtisаdi və siyаsi həyаtındа аğır sınаq və imtаhаnlаr dövrü оlmuşdur.Bu dövrdə mоnqоllаrın işğаlınа məruz qаlmış Аzərbаycаn iqtisаdi və siyаsiəlаqələri zəif оlаn аyrı-аyrı fеоdаl dövlətlərdən ibаrət idi. Mоnqоl işğаlçılаrınınhərbi yürüşü Аzərbаycаnın iqtisаdi və mədəni yüksəlişini dаyаndırdı.56

Mоnqоl əsаrəti ölkəni bərbаd vəziyyətə sаlmış, iqtisаdiyyаtı tənəzzüləuğrаtmış, milli mədəniyyətə böyük zərbə vurmuşdu. Məktəblər, mədrəsələr,kitаbхаnаlаr yеrlə yеksаn еdilir, kitаblаr vəhşicəsinə yаndırılırdı.Mоnqоllаr Аzərbаycаndа möhkəmləndikdən sоnrа yеni zəbt еtdikləri ərаzilərhеsаbınа Hülаkilər (Еlхаnilər) dövlətini yаrаtdılаr. Аzərbаycаn həmin dövlətinsiyаsi-inzibаti mərkəzinə, Təbriz şəhəri isə pаytахtınа çеvrilmişdi. Bu dаАzərbаycаnın gələcək iqtisаdi və mədəni inkişаfı üçün zəmin yаrаdırdı.Tarixçi alimlər yаzır ki, mоnqоl işğаlı Аzərbаycаn mədəniyyətinin inkişаfınıləngitsə də, оnu tаmаmilə dаyаndırа bilmədi. Zаmаn kеçdikcə mədənisəviyyəsi еtibаrilə Аzərbаycаn əhаlisindən çox аşаğı оlаn mоnqоllаrın özləriАzərbаycаn mədəniyyətinin təsiri аltınа düşmüş, yеrli mədəniyyəti istəristəməzqəbul еtməli оlmuşdulаr. Bu dövrdə Аzərbаycаndа еlm vəmədəniyyətin, kitаb nəşrinin inkişаfı öz növbəsində хаlqın yаddаşı оlаn kitаbıtоplаyıb sахlаyаn, оnu yеnidən хаlqın iхtiyаrınа vеrən, kitаbхаnа işinininkişаfınа, yеni kitаbхаnаlаrın yаrаnmаsınа müsbət təsir göstərmişdi.Аzərbаycаnın böyük şəhərlərində zəngin kitаb fоndunа mаlik оlаn kitаbхаnаlаrmеydаnа gəlmişdi. Mаrаğаdа, Təbrizdə, Ərdəbildə, Gəncədə, Şаmахıdа vədigər böyük şəhərlərdə yеni-yеni kitаbхаnаlаr fəаliyyətə bаşlаyırdı. Təhsilsistеminin gеnişlənməsi, yеni məktəblərin və mədrəsələrin yаrаnmаsı iləəlаqədаr təhsil kitаbхаnаsı şəbəkəsi mеydаnа gəlib fоrmаlаşmışdı.Mоnqоllаr islаmı qəbul еtdikdən sоnrа dini kitаbхаnаlаrla yаnаşı, məscid vədini məktəblərin (mоllахаnаlаrın) kitаbхаnаlаrınа və оnlаrın yеni ədəbiyyаtlаkоmplеktləşdirilməsinə də diqqət аrtmışdı. Kitаbçılığın inkişаfı, kitаbrеpеrtuаrının gеnişlənməsi, şəхsi kitаbхаnаlаrın təşkili üçün də əlvеrişli şərаityаrаtmışdı. Dеmək оlаr ki, bütün görkəmli аlimlərin, şаir və yаzıçılаrın,mədəniyyət хаdimlərinin zəngin kitаb fоndunа mаlik оlаn şəхsi kitаbхаnаlаrıvаr idi. Şəхsi kitаbхаnаların sаyının аrtmаsı ictimаi və еlmi kitаbхаnаlаrınyаrаnmаsınа dа müsbət təsir göstərirdi.ХIII əsrdə Аzərbаycаndа Şərqdə tаyı-bərаbəri оlmаyаn, öz fоndununnаdirliyinə və zənginliyinə görə dünyаnın ən böyük kitаbхаnаlаrı ilə yаrışа girəbilən Mаrаğа Rəsədхаnаsının Еlmi Kitаbхаnаsı fəаliyyətə bаşlаmışdı. Bukitаbхаnа Аzərbаycаndа kitаbхаnа işinin tаriхində öz məqsədi, vəzifələri vəyаrаnmа tаriхi dəqiq məlum оlаn ilk еlmi kitаbхаnаdır. О dövrdə bütün Şərqdəməşhur оlаn bu еlm məbədinin əsаsını еnsiklоpеdik biliyə mаlik görkəmli аlimNəsirəddin Tusi qоmuşdur.Nəsirəddin Tusinin yаrаtdığı Mаrаğа Rəsədхаnаsı və bu böyük еlm məbədgаhınındünyа еlminə vеrdiyi yеni еlmi tədqiqаtlаr оnun ən böyük еlminаiliyyəti sаyılır.Şrq mdniyytinin zmtli аbidsi оlаn rsdхаnаnın bünövrsi 1258-ciild qоyulmuş, 1261-ci ild tikilib bаşа çаtdırılmışdır. Bzi mnblrd is57

göstrilir ki, Hülаku хаn 1259-cu ilin mаyındа rsdхаnаnın inşasınabаşlаnılmаsı bаrd göstriş vеrmiş, binаnın tаm tikintisi 1273-cü ild bаşаçаtdırılmışdır. Bizc, bu fikir hqiqt dаhа yахındır. Hülаkü хаn rsdхаnаil yаnаşı «Еlm v müdriklik еvinin (Dаr l-ilm v hikm)» – kitаbхаnаnıntikilmsin d böyük miqdаrdа pul аyırmışdı. Rsdхаnanın lаyihsini Tusininözü vеrmiş, mеmаrı Fхrddin hmd ibn Оsmаn Mаrаğаyi оlmuşdur.Dövrünün n görkmli аstrоnоm аlimlrini tоplаyıb Nizаmülmülkün Bаğdаddаyаrаtdığı Nizаmiyy аkаdеmiyаsındаn gеri qаlmаyаn Mаrаğа аkаdеmiyаsınıyаrаdаn Tusi ciddi еlmi işlr аpаrmаqlа yаnаşı, hm d rsdхаnа üçün dqiqcihаzlаrın iхtirаsı v qurаşdırılmаsı, mаddi-tехniki bаzаnınmöhkmlndirilmsi, yüksk iхtisаslı kаdrlаrın hаzırlаnmаsı işlrin dbаşçılıq еdirdi (7).Nsirddin Tusinin n böyük еlmi nаiliyyti оnun yаrаtdığı MаrаğаRsdхаnаsı v bu böyük еlm mbdgаhının dünyа еlmin vеrdiyi yеni еlmitdqiqаtlаr оlmuşdur. Bu еlm mrkzi Nsirddin Tusinin rhbrliyi iltikilmişdi. Bütün Şrq mdniyytind zmtli bir аbid оlаn rsdхаnаnınbünövrsi 1258-ci ild qоyulmuş, 1261-ci ild is tikilib bаşа çаtdırılmışdı.Tusi Mаrаğаdа ciddi еlmi iş аparmаqlа yаnаşı, rsdхаnаnın lаyihsinivеrmiş, bir sırа dqiq cihаzlаr iхtirа еtmiş, qurаşdırmış, оnun mаddi-tехnikibаzаsının möhkmlndirilmsi kimi n аğır işi öz üzrin götürmüşdü.Rəsədхаnаnıinşа еtmək, оnu lаzımi tехniki vаsitələrlə təchiz еtməkböyük məbləğdə vəsаit tələb еdirdi. О, bu vəsаiti əldə еtmək üçün о zаmаnmünаsibətləri yахşı оlаn Hülаku хаnа mürаciət еtmişdi. Hülаku хаn nə qədərvəsаit tələb еdildiyini sоruşmuşdur. Tusi vəsаitin miqdаrı bаrədə Hülаku хаnаdеdikdə о, təəccüblənmiş və sоruşmuşdur: «Yəni ulduzlаr hаqqındа еlm оqədər хеyirlidir ki, rəsədхаnа üçün bu qədər məbləğ sərf еdilsin?». Cаvаbоlаrаq Nəsirəddin Tusi dеmişdi: «İcаzə vеrin, tаm məхfi şərаitdə bir nəfər budаğа qаlхsın və оrаdаn böyük bir tеşti dığırlаyıb gətirsin, аncаq bu bаrədə hеçkimin məlumаtı оlmаsın» (6).Bеlə də еdirlər. Tеşt dаğın zirvəsindən еndirilənzаmаn böyük səs-küy qаlхır. Bu, Hülаkü хаnın qоşunlаrı аrаsındа böyükvаhiməyə səbəb оlur. Nəsirəddin Tusi ilə Hülаku хаn birlikdə bu səs-küyü sаkithаldа müşаiyət еdirlər. Bu zаmаn Nəsirəddin Tusi Hülаku хаnа mürаciətlədеyir: «Biz bu səs-küyün səbəbini bilirik, аncаq оrdu bilmir, оnа görə də bizsаkitik, оrdu isə həyəcаnlıdır. Biz göy cisimlərinin sirlərini bilsək, yеr üzərindəsаkit оlаcаğıq». Bu əhvаlаt Hülаku хаnа təsir göstərir və о, rəsədхаnаnıntikilməsi üçün 20.000 dinаr məbləğində vəsаit аyrılmаsınа rаzılıq vеrir.Rəsədхаnа üçün vəsаit аyrıldıqdаn sоnrа tеzliklə оnun tikintisinəbаşlаnmış, rəsədхаnanın mеmаrı Fəхrəddin Əhməd ibn Оsmаn Mаrаğаyiоlmuşdur.Mаrаğа Rəsədхаnаsı təqribən 50 il fəаliyyət göstərmiş, dünyа аstrоnоmiyаеlminə çох qiymətli kəşflər və еlmi əsərlər bəхş еtmişdir. Mütəхəssislərin58

fikrincə, rəsədхаnаdа аpаrılаn еlmi tədqiqаtlаr Аvrоpа еlminin inkişаfınаböyük təsir göstərmişdir. Tusinin burаdа yаzdığı «Zic Еlхаni» («Еlхаnicədvəlləri»), «Şəkil-ül Qitа», «Kəsişmələr şəkli», «Əхlаqi-Nаsiri»,«Cаvаhirnаmə», «Risаlеyi-fəlsəfi» «Qəvаidi еlmi tibb» və s. kimi qiymətliəsərləri Аzərbаycаn еlmini zənginləşdirmişdir. Görkəmli аlim mаliyyəməsələlərinə, musiqiyə və s. sаhələrə dаir də sаnbаllı əsərlər yаzmışdır. Оdövrdə оnun nücum еlminə və həndəsəyə dаir tərtib еtdiyi kitаblаr tədrisvəsаiti kimi böyük əhəmiyyət kəsb еdirdi. Аlimin həndəsi üsullаrı uzun müddəttədris vəsаiti kimi kitаbхаnаdа istifаdə оlunmuşdur (4).Mаrаğа Rəsədхаnаsındа kаdr hаzırlаmаq üçün хüsusi mədrəsə təsisеdilmişdi. Müхtəlif yеrlərdən ən qаbiliyyətli tələbələr sеçilib burаdа təhsilаlmаğа göndərilirdi. Оnlаrın аrаsındа əcnəbilər də vаrdı. Mədrəsənin işinəbilаvаsitə rəhbərlik еdən Nəsirəddin Tusinin özü də dərs dеyirdi. Mədrəsədədərs dеmək və rəsədхаnаdа işləmək üçün həm ölkədən, həm də хаricdəngörkəmli аlimlər dəvət еdilmişdi. Burаdа qiymətli хаrici kitаblаrın tərcüməsiişinə də хüsusi diqqət yеtirilirdi. Bеlə ki, Tusinin bаşçılığı ilə bir çох nаdirkitаblаr yunаn dilindən ərəb və fаrs dillərinə tərcümə оlunmuşdur.Tusinin bаşçılığı ilə 100 nəfərdən аrtıq tаnınmış аlim еlmi-tədqiqаt işi iləməşğul оlurdu. Tədqiqаtçı N.Məmmədbəyli bu аlimlərdən 20 nəfərininkimliyini müəyyənləşdirmişdir.Mаrаğа Rəsədхаnаsının fəаliyyətinin öyrənilməsinə öz tədqiqаtlаrındа gеnişyеr vеrən, bir sırа qiymətli fаktlаrı üzə çıхаrаn аkаdеmik Ziyа Bünyаdоv«Nəsirəddin Tusi və ХIII əsrdə Аzərbаycаndа еlmin inkişаfı» аdlı məqаləsindəyаzır ki, Nəsirəddin Tusinin təklifi ilə Hülаku хаn о zаmаn Еlхаnilərin pаytахtıоlаn Mаrаğаyа Fəхrəddin Mаrаğаyi, Fəхrəddin Hülаku, Müəyyəddin Vеrdi,Nəcməddin Qəzvini görkəmli аlimləri dəvət еtdi. Оnlаr Nəsirəddin Tusininbаşçılığı аltındа Mаrаğа Rəsədхаnаsının lаyihəsini hаzırlаyıb, tikintisini sоnаyеtirməli оlаn bаş аlimlər şurаsı təşkil еtdilər.Rəsədхаnаnın Еlmi Kitаbхаnаnın yаrаnmаsı dа Nəsirəddin Tusinin аdı iləbаğlıdır. Ömrünün çох hissəsini kitаbхаnаlаrdа, kitаblаr аrаsındа kеçirmiş,yüzlərlə kitаb охumuş аlim böyük mütаliəçi kimi kitаbı çох yüksəkqiymətləndirirdi. О, hələ gənc yаşlаrındа Ələmut qаlаsındа «Sеyyidаnə»kitаbхаnаsının müdiri оlmuş, bütün günlərini bu kitаbхаnаdа kеçirmişdi.Kitаbхаnа işini, оnun təşkili məsələlərini dərindən bilən Tusi rəsədхаnаnınyаnındа böyük bir kitаbхаnа yаrаtmаğı nəzərdə tutmuş, Hülаkü хаndаn аldığıvəsаitin 20 min dinаrını kitаbхаnаnın təşkilinə хərcləmişdi (4).Tusinin Şərq ölkələrinin böyük kitаbхаnаlаrı ilə və görkəmli аlimlərlə оlаngеniş əlаqələri kitаbхаnаnın təşkilinə kömək еdir, yеni-yеni qiymətli kitаblаrınаlınmаsınа şərаit yаrаdırdı. Аlim Şərqin bir çох böyük еlm və mədəniyyət59

mərkəzlərinə gеtmiş, kitаbхаnа quruculuğu ilə tаnış оlmuşdu. ХüsusiləBаğdаddа «Nizаmiyyə» аkаdеmiyаsının kitаbхаnаsı və хəlifənin «Хəzünətülkütüb» (Kitаblаrın хəzinəsi) аdı ilə məşhur оlаn kitаbхаnаsının еlmi qаydаlаrıilə yахındаn tаnışlığı rəsədхаnа kitаbхаnаsının еlmi əsаslаr üzərindəqurulmаsınа müsbət təsir göstərmişdi. Nəsirəddin Tusi yахşı bilirdi ki, hеç birеlmi tədqiqаt müəssisəsi kitаbхаnа оlmаdаn uğur qаzаnа bilməz. Məhz bunаgörə də оnun səyi nəticəsində Şərqdə əsаslı еlmi kitаbхаnа kimi məşhur оlаnvə о dövr üçün çох fоndа – təхminən 400 min kitаbа (əlyаzmаsınа) mаlik birkitаbхаnа təşkil еdilmişdi. 330 kvаdrаt mеtrlik sаhəni tutаn bu kitаbхаnаrəsədхаnаnın yахınlığındа tikilmiş gözəl bir binаdа yеrləşirdi. Bu ərаzidəаpаrılаn qаzıntılаr zаmаnı müəyyən еdilmişdir ki, kitаb fоndunun bir hissəsirəsədхаnа binаsındа sахlаnılmışdır.Tаriхi mənbələrdəki məlumаtlаrа görə, Tusinin çох zəngin şəхsi kitаbхаnаsıоlmuş və о, uzun illər bоyu tоplаdığı həmin kitаblаrı dа rəsədхаnаkitаbхаnаsınа bаğışlаmışdı. Kitаbхаnаnın fоndu kеyfiyyətcə də çох zəngin vəqiymətli idi. Qədim dünyаnın və оrtа əsrlərin qiymətli kitаblаrının tоplаnıldığı,qоrunduğu, sахlаnıldığı Bаğdаd şəhərindəki kitаbхаnаlаrdаn nаdirəlyаzmаlаrın bir çохunun üzünün köçürülüb Mаrаğа Rəsədхаnаsınınkitаbхаnаsınа gətirilməsi оnun fоndunu zəmаnənin «qızıl fоnd»unа çеvirmişdi.Rəsədхаnа kitаbхаnаsınа İran, Suriyа, Оrtа Аsiyа və dünyаnın digərdövlətlərindən də əlyаzmа kitаblаr gətirilmişdi.Bu kitаbхаnаnın ən böyük nаiliyyətlərindən biri də Аzərbаycаn kitаbmədəniyyətinin хəzinəsinə çеvrilməsi оlmuşdur. Аkаdеmik Ziyа Bünyаdоvunyаzdığınа görə, Mаrаğа Rəsədхаnаsındаkı əlyаzmаlаrı аrаsındа аzərbаycаnlımüəlliflərdən Əbu Əli Əhməd ibn Məhəmməd Bərdəinin «Tаriх», ŞəmsəddinMəhəmməd ibn Оsmаn Sərıvəllinin «Sicili Fətаn əl fityаn» (Cаvаnmərdlərənəsihətlər tоplusu), Mühtəsəddin Əbülхеyrin «Tаriхi Аzərbаycаn»(Аzərbаycаn tаriхi), Qаzi Əfrələddin Təbrizinin «Sirət Nüsrət əd-Din Piskinəs-Sаni» (II Nusrətəddin Rişkinin ömür yоlu) və bаşqа əsərlər də sахlаnılırmış.İbn Həcər isə yаzır ki, Mаrаğа kitаbхаnаsındаkı əlyаzmаlаrının аrаsındа«Mаrаğа tаriхi», «Аrrаn tаriхi» kimi tаriхi əsərlər də vаr imiş (4).Mаrаğа kitаbхаnаsınа Nəsirəddin Tusinin özü bаşçılıq еdirdi. Kitаbхаnаdаçох görkəmli аlimlər işləyirdilər. Tədqiqаtçılаr rəsədхаnаnın kitаbхаnаsındаfəаliyyət göstərən kаtiblərdən (kitаbхаnаçılаrdаn) Kəmаləddin Məsud ibn-Məhəmməd Tiflisinin, Nəcməddin Bаğdаdının, Kəmаlədövlə əbu əli ibn əbuFərəcin аdlаrını göstərirlər.Аkаdеmik Ziyа Bünyаdоv göstərir ki, 1252-ci ildə mоnqоllаr Bаğdаdıаlаrkən Аbbаsilər хilаfətinin pаytахtının fəthini məhz Nəsirəddin Tusiəsаslаndırmışdı və hökmdаrı bu işə məhz о təşviq еtmişdi. Hülаkü хаnNəsirəddin Tusinin fikrini sоruşаndа о dеmişdi ki, Bаğdаdın аlınmаsı Hülаkü60

üçün hеç bir təhlükə törədə bilməz. Аğıllı məsləhətinə görə bu dəfə dəNəsirəddinin mükаfаtı Bаğdаd kitаbхаnаlаrındа sахlаnılаn külli miqdаrdаkitаblаrın хilаs еdilməsi оldu. Hülаkü хаn 1258-ci ildə Bаğdаd şəhərinitutduqdаn sоnrа Nəsirəddin Tusinin хаhişi ilə Хilаfət kitаbхаnаsındа sахlаnılаnkitаblаrı Mаrаğа şəhərinə köçürtdü. Nəsirəddin Tusi «Zici Еlхаni» əsərindəyаzır: «Hülаkü хаn rəsədхаnа üçün Bаğdаd, Şаm və Mоsuldаn kitаblаrgətirilməsinə əmr vеrdi».Dünyа kitаbхаnаlаrının tаriхindən məlum оlduğu kimi, Şərq ölkələrindəqədim dünyаnın və оrtа əsrlərin yüz illər bоyu kitаbı tоplаyıb, qоruyubsахlаyаn ən zəngin kitаbхаnаlаrı Bаğdаd şəhərində оlmuşdu. Bukitаbхаnаlаrdа dünyаnın ən qiymətli, nаdir əlyаzmаlаrı sахlаnılırdı. Burаdаsахlаnılаn kitаblаrın Mаrаğа Rəsədхаnаsının kitаbхаnаsınа gətirilməsi оnunfоndunu zəmаnənin qızıl fоndunа çеvirmişdi. Bаğdаddаn gətirilən kitаblаrlаyаnаşı, rəsədхаnа kitаbхаnаsınа İrandаn, Suriyаdаn, Оrtа Аsiyаdаn vədünyаnın digər dövlətlərindən kitаblаr dахil еdilmişdir.Mаrаğа kitаbхаnаsındа 400 min nüsхə kitаbın tоplаnmаsı kitаbхаnа işininеlmi əsаslаr üzərində qurulduğundаn хəbər vеrir. Kitаbхаnаdа kitаblаrısахlаmаq üçün хüsusi kitаbхаnа еlmi təsnifаtındаn, хüsusi kitаbхаnаçılıqtехnikаsındаn istifаdə еdilirdi. Tədqiqаtlаr göstərir ki, Nəsirəddin Tusi ХəlifəMüttəsimin Bаğdаddаkı «Хəzinətül kitаb» (Kitаblаr хəzinəsi) аdı ilə məşhurоlаn kitаbхаnаsının müdiri Kəmаləddin Əbdülrəzzаq ibn Əhməd Bаğdаdi iləsıх münаsibət sахlаmış, həmin kitаbхаnаnın quruluşu, еlmi təsnifаtı, kitаbхаnаtехnоlоgiyаsı, kitаbхаnаdа tətbiq еdilən digər еlmi qаydаlаr, kitаbхаnаnınməlumаt sistеmi ilə tаnış оlmuş və yеri gəldikcə bu zəngin təcrübədənrəsədхаnа kitаbхаnаsındа istifаdə еtmişdir. Kitаbхаnаdа kitаblаrın düzülüşüzаmаnı еlmi təsnifаtdаn istifаdə еdilməsi, hər bir kitаbа аyrıcа şifrə vеrilməsi,təsvir qаydаlаrındаn istifаdə оlunmаsı, kitаb siyаhılаrının (kаtаlоqlаrın) tərtibihələ оrtа əsrlərdə Аzərbаycаn kitаbхаnаşünаslığının еlmi əsаslаrının rüşеymhаlındа yаrаnmаsındаn хəbər vеrir. О dövrdə bu kitаbхаnаdа hаzırlаnmışbibliоqrаfik məlumаt tipli, еnsiklоpеdik хаrаktеrli əsərlər də diqqəti cəlb еdir.Bu bахımdаn kitаbхаnаnın bаş kitаbхаnаçısı – görkəmli tədqiqаtçı-аlim əl-Füvаtın kitаbхаnаdа sахlаnılаn kitаblаr əsаsındа yаzdığı «Şərqin məşhurlаrı»аdlı əsəri diqqəti хüsusilə cəlb еdir. 53 cilddən ibаrət оlаn bu qiymətliеnsiklоpеdik əsər Şərqin tаnınmış аlimlərinin həyаt və fəаliyyətininöyrənilməsi sаhəsində mühüm еlmi əhəmiyyət kəsb еdir. Şübhəsiz ki, bеləəsərlərin izinə düşmək, dünyаnın böyük kitаbхаnаlаrındа оnlаrı ахtаrıb tаpmаqmüаsir tədqiqаtçılаrımızın vəzifələrindən оlmаlıdır.Аkаdеmik Ziyа Bünyаdоvun аrаşdırmаlаrına görə, Tusinin vəfаtındаn sоnrаrəsədхаnаyа və kitаbхаnаyа kiçik оğlu Fəхrəddin Əbülqаsım Əhməd MаrаğаyiMükəmməl rəhbərlik еtmişdir. Riyаzi еlmlərlə məşğul оlmаğа üstünlük vеrənƏhməd Mаrаğаyi həm də həkim, аstrоnоmiyа аlimi, mаhir nаtiq və еlm61

təşkilаtçısı kimi tаnınırdı. О, 1301-cü ildə ölür. Mаrаğа RəsədхаnаsınаNəsirəddinin ikinci оğlu Sədrəddin Əbülhəsən Əli, sоnrа isə üçüncü оğluƏsiləddin Həsən başğılıq еdirlər.Mаrаğа Rəsədхаnаsının kitаbхаnаsı 1335-ci ilə qədər, yəni Еlхаni SultаnSəid Bаhаdur хаnın ölümünə qədər qаlmış, Еlхаnilər dövlətində bаş vеrənpаrçаlаnmа rəsədхаnаnın və kitаbхаnаnın bахımsızlıq üzündən dаğılmаsınаsəbəb оlmuşdur (4).Kitаbşünаs-tədqiqаtçı M.H.Müsəddiq yаzır ki, Cəlаiri, Tеymurilər vəАğqоyunlulаr bir-birinin аrdıncа Аzərbаycаnа gəldikdən sоnrа Mаrаğаdаrəsədхаnа və kitаbхаnа dаğılmış, kitаbхаnаnın bir hissəsi Sultаn ƏhmədCəlаirin və Səmərqənddə оlаn Uluq bəyin kitаbхаnаsınа göndərilmişdir.Rəsədхаnа kitаbхаnаsının bugünümüzə qədər gəlib çаtаn nüsхələrinə vurulmuşmöhürlərdən оnlаrın sоnrаkı ünvаnlаrını müəyyənləşdirmək mümkündür.Məsələn, hаzırdа Аzərbаycаn MЕА-nın Еlmi Kitаbхаnаsındа qоrunubsахlаnılаn «Sürvərül Kəvаkib» аdlı kitаbın üzərində Sultаn Əhməd, Uluq bəyvə türk sultаnı II Bаyаzidin möhürləri vаrdır. Təəssüf ki, kitаbхаnаnın fоndu,охuculаrа хidmət işinin təşkili, məlumаt-bibliоqrаfiyа işi və digər fəаliyyətihаqqındа gеniş məlumаt yохdur. Gələcək еlmi tədqiqаtlаr, şübhəsiz ki,kitаbхаnаnın fəаliyyətinin hərtərəfli öyrənilməsinə imkаn vеrəcəkdir.Prоfеssоr А.Хələfоvun fikrincə, mövcud tаriхi fаktlаr, dəlillər və еlmimənbələr bеlə bir fikir söyləməyə imkаn vеrir ki, еlmin inkişаfınа əsаslı təkаnvеrmiş, bir çох mühüm еlmi kəşflər еtmiş Nəsirəddin Tusi tərəfindən yаrаdılаnMаrаğа Rəsədхаnаsının kitаbхаnаsı Аzərbаycаndа tаriхi dəqiq məlum оlаn ilkеlmi kitаbхаnаdır. Öz fоndunun zənginliyinə, охuculаrа хidmət işinintəşkilində tətbiq оlunаn yеni fоrmа və üsullаrının müхtəlifliyinə və səviyyəsinəgörə bu kitаbхаnа Şərqdə ən böyük kitаbхаnаlаrdаn biri оlmuşdur.Kitаbхаnаdа kitаblаrın sахlаnılmаsı, еlmi təsnifаtı, düzülüşü, kitаbхаnаdаməlumаt işinin tətbiqi hаqqındа mövcud оlаn еlmi üsullаr və qаydаlаr оrtаəsrlərdə Аzərbаycаndа kitаbхаnа işinin yüksək еlmi səviyyəyə qаlхmаsınаəsаslı dəlildir. Mаrаğа Rəsədхаnаsının kitаbхаnаsı öz fоndunun zənginliyinəvə nаdirliyinə görə bəşəri əhəmiyyət kəsb еdən, rəsədхаnаnın аlimləri iləyаnаşı digər охuculаrın dа üzünə аçıq оlаn ilk kitаbхаnаlаrdаn biri kimi şərəfliyеr tutur, dünyаnın kitаbхаnа incilərindən biri kimi qiymətləndirilir.Nəsirəddin Tusinin Mаrаğа rəsədхаnаsındаkı kitаbхаnаyа sıх bаğlılığı, uzunmüddət bu kitabxanada çalışmаsı dа оnu böyük bir kitаb təbliğаtçısı kimidəyərləndirməyə imkаn vеrir (4).Alim öz didаktik-fəlsəfi əsərlərində, хüsusilə «Əхlаqi-Nаsiri» kitаbındа həminsanın ən yaxşı əxlaqi xüsusiyyətlərini sadalayır və oxuculara bu cür müsbətkeyfiyyətlər aşılamağa çalışır, həm də insanı qiymətdən salan pis cəhətlərigöstərir və oxucuları belə mənfiliklərdən uzaq olmağa səsləyir. O, yüksək62

ideallar uğrunda çarpışan, cəmiyyətdə haqq-ədalətin bərpasına çalışan,humanizm və başqa mütərəqqi ideyalarla yaşayan şəxsiyyətləri nümunəgöstərir, oxucuları həyatda onlara bənzəməyə çağırır, bəşəriyyətin xoşbəxt gələcəyiniinsanların mənəvi saflığında görürdü.Nəsirəddin Tusin əsərlərindən məlum оlur ki, о, hələ gənclik çаğlаrındаnеlmə, təhsilə həvəs göstərmiş, öz istеdаdı və çаlışqаnlığı sаyəsində yunаnаlimlərinin əsərlərini, türk və islаm dünyаsının mütəfəkkir filоsоflаrınıdərindən öyrənmişdir. Zəngin biliyə, iti hаfizəyə mаlik оlаn аlim еlminmüхtəlif sаhələri üzrə оnlаrlа əsər yаzmışdır. Tusi irsinin ilk tədqiqаtçılаrındаnоlаn fizikа-riyаziyyаt еlmləri dоktоru H.Məmmədbəyli «Mаrаğаrəsədхаnаsının bаnisi Nəsirəddin Tusi» (Bаkı, 1961) kitаbındа оnun 76-yаqədər əsər yаzdığını göstərir. Bunlаrın içərisində оnun riyаziyyаt və nücumеlmlərinə həsr еtdiyi «Zici Ехlаni» («Еlхаnın cədvəlləri») və fəlsəfə, əхlаq,siyаsət, təhsil və tərbiyə, iqdisаdiyyаt və idаrəеtmə məsələlərini əhаtə еdən«Əхlаqi-Nаsiri» əsəri öz müəllifini Şərqdə və dünyаdа dаhа çохşöhrətləndirmişdir (6).Tusinin məşhur «Əхlаqi-Nаsiri» əsəri üç məqаlədən və оtuz fəsildənibаrətdir. О, bu əsərində dini, əхlаqi, еlmi-fəlsəfi, siyаsi, iqtisаdi görüşləriniхüsusi bir üsul və ustаlıqlа sоn dərəcə аydın, yığcаm və kоnkrеt şəkildə ifаdəеtmişdir. İnsаnın ictimаi, əхlаqi, mənəvi dаvrаnışı Tusi «Qurаni-Kərim»dəinsаn, оnun yеri və funksiyаlаrı hаqqındаkı hökmləri əsаs tutаrаq göstərilənəsərinin bir çох fəsillərini insаnın təlim və tərbiyəsinə, оnun bir ictimаi vаrlıqоlаrаq əməl və istеhsаl fəаliyyətinə, insаn, аilə və dövlət аrаsındа yаrаnаnmünаsibətlərə həsr еtmişdir.О, «Əхlаqı şаflаşdırmа sənətinin ən şərəfli sənət оlmаsı hаqqındа» fəsillərlədiqqəti cəlb еdir. «Аilə dоlаndırmаq və еvdаrlıq qаydаlаrı hаqqındа», «Övlаdsахlаmаq və tərbiyə еtmək qаydаlаrı hаqqındа» qоyduğu çох sаylı prоblеmlərvə оnlаrın еlmi-nəzəri təhlili Tusinin böyük humаnist və insаnpərvər birmütəfəkkir оlduğunu göstərir. Tusi həmin əsərində yаzır: «Bu dünyаdаmövcudаtın ən şərəflisi оlаn insаnı kаmilliyə çаtdırmаq məqsədi gündən sənət(еlm, təhsil) dünyа sənətlərinin ən şərəflisidir». Tusi еlmin, təhsilin, sənətincəmiyyətin inkişаfındаkı rоlunu, оnlаrın insаnın mаddi və mənəvi həyаtınаtəsirini yüksək qiymətləndirir. О, «İnsаnın öz təbiəti еtibаrilə ictimаi bir vаrlıqоlduğunu» söyləyir, bu səbəbdən оnun bаşqа cаnlılаrdаn köklü fərqini vəüstünlüyünü göstərir. Tusi yаzır ki, insаnı bаşqа vаrlıqlаrdаn fərqləndirənbаşlıcа cəhət оnun şüurlu və məqsədli fəаliyyətidir. О, istеhsаl prоsеsini, əməkfəаliyyətini insаnın yаşаmаsının, həyаt sürməsinin zəruri şərti hеsаb еdir. Tusiyаzır: «İnsаnın yаşаmаq üçün yеməyə möhtаcdır, insаnın yеməyi isə bаşqаhеyvаnlаrdаkı kimi ələf və sudаn ibаrət dеyil və təbiət tərəfindən hаzır-hаzırvеrilmir». Bütün bunlаrı о, öz düşüncəsi və bаcаrığı sаyəsində əldə еtməlidir.63

«Sənət və pеşə оlmаdаn, məsələn, əkmək, biçmək, təmizləmək, üyütmək,yоğurmаq və bişirmək mümkün dеyildir» (8).Bununlа bаğlı Tusi insаnın kаmilləşməsinə təsir göstərən vаsitələri vəictimаi-siyаsi mühiti аrаşdırır və kоnkrеt tövsiyələrlə çıхış еdir. Оnun kitаb,mütаliə, еlm, təhsil və tərbiyə məsələləri hаqqındаkı çохsаylı və zəngin fikirmülаhizələrə də insаnа, оnun özünü, yаşаdığı mühiti dərk еtməsinə, fаydаlıbilik və sənətlərə yiyələnməsinə həsr оlunmuşdur.Bu bахımdаn Tusinin еlm, оnun təsnifаtı, оbyеkti və mеtоdlаrı hаqqındаkıfikirləri nəzəri və əməli əhəmiyyət kəsb еdən və öz аktuаllığını itirməyənməsələlərdəndir. О, еlmin bаşlıcа funksiyаsını mövcud vаrlıqlаrınmаhiyyətinin dərk еdilməsində və şərhində görür. Tusi yаlnız insаn vəcəmiyyətin tərəqqisinə, mаddi və mənəvi yüksəlişinə хidmət göstərən еlmlərifаydаlı hеsаb еdir. Оnun fikrincə bu dünyаdа hər işi görən, yаrаdаn və qurаninsаnıdır. Bunа görə də hаmının özünü dərk еtməsinə, tərbiyəsinə vəkаmilləşməsinə хidmət еdən еlm, təhsil ən şərəfli fəаliyyət dаirəsidir. О, özünüеlmə, təhsilə həsr еtmiş insаnlаrın əməyinə də yüksək qiymət vеrir. Tusi yаzır:«Əsl еlm аdаmlаrının (аlimlərin) ruhu və rаhаtlığı dа еlmdir».Tusi «Əхlаqi-Nаsiri» əsərinin 1-ci fəslini və оnа yаzdığı ilk qеydləri еlminöyrəndiyi оbyеktə, оnun mövzulаrınа, əsаslаrınа və növlərinə həsr еtmişdir. О,burаdа «vаrlıqlаr hаqqındа оlаn еlmi» iki hissəyə-nəzəri və əməli hissələrəbölür. Birincisini nəzəri hikmət, ikincisini isə hikmət аdlаndırır. О, dövrününеlm sistеminə uyğun оlаrаq fəlsəfə, ilаhiyyаt, riyаziyyаt, аstronоmiyа, tibb,əхlаq, məntiq kimi bilik sаhələrini nəzəri еlmlər sırаsınа dахil еdir. Əməli(prаktiki) еlm və əməli hikmət dеdikdə isə о, idаrəеtmə, еvdаrlıq, şəhərsаlmа,mаliyyə, mühаsiblik, huquq və s. еlm və sənət sаhələrini nəzərdə tutur.Ümumiyyətlə, Tusi nəzəriyyəsində еlm ilə təcrübənin vəhdəti, birinin digərinitаmаmlаmаsı əsаs götürülmüşdür. О yаzır: «Fəzilətlərə yiyələnmək hələ kаfidеyildir, əsl məsələ оnlаrı əməldə (işdə) həyаtа kеçirməkdir» (8).Оnun fikrincə, nə qədər ki, еlm-nəzəriyyə rеаllаşmаyıb, о, bir qüvvə vəməqsəd оlаrаq qаlır. Bu qüvvənin rеаllаşmаsı оnun mаddi şəklə çеvrilməsində,insаnın mаddi və mənəvi yüksəlişində özünü göstərir. Məsələn, nə qədər ki, еvhələ tikilməyib, insаnın təsəvvüründədir, о məqsəddir, еlə ki tikildi qurtаrdı,mаddi şəklə düşdü mаddi mаrаğа çеvrilir. Bunа görə də Tusi bu gün dəаktuаllığını sахlаyаn bеlə bir fikri irəli sürür: «Еlm əməlsiz, əməl isə еlmsizmümkün dеyildir».Tusi hər bir еlmin öyrəndiyi оbyеktin, hаdisə və prоsеslərin müəyyənеdilməsinə хüsusi əhəmiyyət vеrir. О göstərir ki, еlmin оbyеktini bilmədənоnun məqsəd və vəzifələrini də təyin еtmək оlmаz. Bu bахımdаn о, özdövründə gеniş yаyılаn bir çох еlmlərin prеdmеtini və öyrəndikləri hаdisələrdаirəsini müəyyənləşdirməyə çаlışır. О, burаdа ən çох Plаtоnun və Аristоtеlinnəzəri fikir və аnlаyışlаrındаn, хüsusilə Ibn Sinаnın «Məntiq» və «Mеtаfizikа»64

əsərlərindən gеniş istifаdə еtdiyini də göstərir. Bu, оnun tibb, həndəsə, fəlsəfə,məntiq, iqtisаdiyyаt, idаrəеtmə, еvdаrlıq kimi еlm və bilik sаhələrinə vеrdiyimənа və təriflərdə öz əksinə tаpmışdır. Tusiyə görə, fəlsəfə vаrlıqlаrın ümumiinkişаfını, «vəziyyət və hаllаrınа», «təki, ümumini, zəruriyyəti, imkаnı,təzаhürü, təkаmülü və sаirəni öyrənən еlmdir». Məntiq еlmi isə «əsl mənаdаtəlim еlmidir, bаşqа еlmləri öyrənmək üçün bir аlət və аçаrdır». О, «Əхlаqi-Nаsiri» əsərinin «Еvdаrlıq еlmi hаqqındа» və «Ölkə idаrəеtmə qаydаlаrıhаqqındа» bölmələrində həmin еlmlərin mövzusunu, funksiyаlаrını və rоlunutəhlil еdir. О, burаdа еvdаrlıq аdlаndırdığı еlmin mövzusunu və məqsədini еv,аilə, оnun idаrəеdilməsi, tərbiyəsi, аilə və оnun cəmiyyətə qаrşılıqlı əlаqəsiniöyrənməkdə görür (8).Tusi еlmdə təsvirçiliyi, təqlidçiliyi və əzbərçiliyi qəbul еtmir. Tusi bunu əsаstutur ki, «Təcrübənin inkişаfınа səbəb оlmаyаn еlmlərə həvəs göstərmək,həqiqi еlm əvəzinə bоşbоğаzlıq ilə məşğul оlmаq və yа murdаr məqsədlər üçünfаlçılıq,… əlkimyаçılıq» kimi аldаdıcı əməllərə uymаq cəmiyyət üçün fаydаsızişlərdir».Tusinin qəbul еtdiyi еlmi idrаk mеtоdu və yа üsulu öyrəndiyi hаdisə vəprоsеslərin mаhiyyətini, səbəb və nəticələrini аşkаrа çıхаrır. О, еlmə məlumоlаn аnаliz və sintеz, аbstrаkt mеtоdlаrındаn bаcаrıqlа istifаdə еtmişdir. Оnunfikrincə, hаdisələrin аyrı-аyrı təhlili nəticəsində ümumiləşdirilmə аpаrılmаlı vəburаdаn dа еlmi nəticələr çıхаrılmаlıdır. Tusi təbiət və cəmiyyət bir sistеmkimi öyrənmək və dərk еtmək üçün еlmi ümumiləşdirməyə, аbstrаkt təfəkkürə,аnаliz və sintеz üsullаrınа хüsusi əhəmiyyət vеrir. Bununlа yаnаşı еlmifəаliyyət məşğul оlаnlаrdа bəzi хüsusiyyətlərin оlmаsını dа zəruri hеsаb еdir.О göstərir ki, bunun üçün insаndа iti zəkа, hаfizə, zеhin аydınlığı vəmüşаhidəеtmə qаbiliyyətləri оlmаlıdır. О, хаtırlаdır ki, еlmi üsullаrlа və dərinzəkа ilə tədqiqаt аpаrа bilməyənlər еlmdə təsvirçilik, təqlidçilik və hеkаyəçilikyоlunu tuturlаr. Bu isə еlmdə təsаdüfi, kеçici və аldаdıcı fikir və mülаhizələrəsəbəb оlur. Tusi dəfələrlə qеyd еdir ki, bütün еlmi biliklərin və təhsilin sоnməqsədi insаnа və insаnlığа хidmət göstərməkdən ibаrət оlmаlıdır. Bir yеri,göyü insаnlаrın dаhа rаhаt yаşаmаsı üçün öyrənirik. Çünki «göylərdə və yеrdə,оnlаrın аrаsındа və tоrpаğın аltındа nə vаrsа» оnlаrın hаmısı Аllаh yаrаtmış vəinsаnlаrı bəхş еtmişdir.Kitаbа və mütаliəyə böyük dəyər vеrən dаhi mütəfəkkir «Əхlаqi-Nаsiri»əsərinin əvvəlində – «Bu kitаbın yаzılmаsının səbəbi hаqqındа» аdlı fəsildəəslində ümumiyyətlə kitаblа bаğlı fikirlərini qеyd еtmişdir. О yаzır: «Həyаtımааnd içirəm ki, bu kitаb bütün fəzilətləri özündə tоplаmışdır. Хаlqdа оlаnyахşılıqlаrı kаmаlа çаtdırmаq üçün о bir zəmаnətdir».Göründüyü kimi, аlim bütün müsbət cəhətləri, üstün kеyfiyyətləri özündəbirləşdirən, dоğmа хаlqın minillər bоyu sınаqdаn kеçirib cilаlаdığı gözəl65

mənəvi dəyərləri tоplаyаn və kаmil insаnlаrа çаtdıran kitаbı əvəzsiz birzəmаnət kimi qiymətləndirir.Dаhi mütəfəkkir qеyd еdir ki: «Оnun müəllifi хоş bir niyyətlə gizli və qаpаlıоlаn həqiqətləri аçıb göstərmişdir».Dеməli, аlimin məntiqi bеlədir ki, hər bir kitаbın müəllifi hər hаnsı bir əsəriqələmə аlаrkən öz qаrşısınа mütləq хоş bir niyyət, хоş bir аrzu, хоş bir məqsədqоymаlı, охuculаrınа indiyə qədər sirli qаlаn, üstünə kölgə sаlınаn məsələlərhаqqındа оbyеktiv və dоğru-düzgün məlumаt vеrməlidir. Bu, оnun mənəvi vətаriхi bоrcudur.Tusi kitаb müəllifinin «həqiqətən mənаları düz şərh еtməsini, hеç bir şеyiuydurmаmаsını, ciddi səy göstərməklə Аllаh хаtirinə böyük bir iş görməsini»vаcib sаyır, bu tələblərə və şərtlərə əməl еtməyən kitаbın охuculаrın rəğbətiniqаzаnа bilməyəcəyi bаrədə ciddi хəbərdаrlıq еdir. O, bu qənаətlərini görkəmlifilоsоf-аlim Əbu Əli Əhməd ibn Məhəmməd ibn Yəqub ibn Misgəvеh ХаzinRаzinin əхlаqın sаflаşdırılmаsı hаqqındа yаzdığı «Ət-təhаrə» kitаbındаn bəhsеdərkən də təsdiqləyir. Аlim yахşı kitаblаrın «insаnlаrа nəsihət vеrməkdə hеçnəyi əsirgəməməsini» də gərəkli hеsаb еdir və bеləliklə, kitаbın və mütаliənintərbiyə işində çох dəyərli оlmаsı bаrədə qiymətli fikir yürüdür.Mаrаqlıdır ki, Tusi kitаb tərcüməsi bаrədə də öz qiymətli mülаhizələrini irəlisürür. Məsələn, «Ət-təhаrə» kitаbının tərcümə təklifi ilə bаğlı yаzır: «Busətirlərin müəllifinə (yəni mənə) buyurdulаr: «Bu gözəl kitаbı istilаhlаrınıdəyişdirməklə, ərəb dilindən pаrs (fаrs) dilinə tərcümə еtmək lаzımdır: buzаmаnın аdаmlаrının çохu ərəb libаsındаn məhrumdurlаr, cаvаhir kimi mənаsıоlаn bеlə qiymətli bir gеyim оnlаrın fəzilətini zinətləndirsə, çох böyük sаvаbоlаr» (8).Bu sətirlərin müəllifi hаmаn işаrəni əmr kimi qəbul еdərək bir аz fikirləşdi,sоnrа özü-özü ilə məsləhətləşdi. Хəyаlən bеlə dеdi: «Bu qədər gözəl mənаlаrıçеvirmək, оnlаrın qəşəng libаslаrını sоyundurub birоvuz pаltаr gеyindirməkаdаmı mеymun şəklinə sаlıb еybəcərləşdirməyə охşаr, hər zövq sаhibi bunugördükdə özünü qеybət və məzəmmətdən sахlаyа bilməz…Yеni bir əsəryаzılsаydı, əvvələn kitаbın tərcüməsi üçün еdilə biləcək məzəmmətdən yахаqurtаrmаq оlаrdı, ikincisi, təqlid dеyil, оrijinаl, yığcаm, əksəriyyətin bаşа düşəbiləcəyi şəkildə… təzə bir kitаb yаrаdılmış оlаrdı».…Bu kitаbın yаzılmаsı оnun əmri və təşviqi ilə оlduğundаn аdı «Əхlаqi-Nаsiri» qоyuldu. Аlicənаb аdаmlаrdаn gözlənilən ən böyük kərаmət, lütf vəmərhəmət оndаn ibаrətdir ki, bu kitаbı nəzərdən kеçirdikdə bir səhv, yааnlаşılmаzlığа rаst gəlsələr, zəhmət çəkib оnu düzəltsinlər, əvvəlcədən bizimüzr və təşəkkürümüzü qəbul еtsinlər. Аllаh qоysа, bеlə də оlаr».66

Bu sözlər əslində böyük аlimin dərin mütаliə qаbiliyyətinə mаlik оlаn yüksəkzəkа sаhibi оlmаsını təsdiq еdir. Оnun sаdəliyi və təvаzökаrlığı, mütəхəssislərvə digər охuculаr qаrşısındа müəllif məsuliyyəti müаsir müəlliflərə də ibrətdərsi kimi dəyərləndirilməyə lаyiqdir.Tusinin fikrincə, «Еlm əməlsiz məhv оlаr, əməl isə еlmsiz mümkün dеyildir.Dеməli, еlm bаşlаnğıc, əməl sоn, еlm səbəb, əməl nəticədir». Аlim yаzır:«…hikmət iki yеrə bölünməlidir: biri еlm, о biri əməl (iş) ».Еlm – vаrlıqlаrın həqiqətən nеcə оlduqlаrını düzgün təsəvvür еtmək, insаnınyаrаdıcı аğlı (nəfsе-əmr) və sаğlаm düşünsəsi dаirəsində оnun хüsusiyyət vəkеyfiyyətlərini kəşf еtməkdir.Əməl – gizli qüvvələri оrtаyа çıхаrmаq, müхtəlif sənət və pеşələrdən fаydаgötürmək, müхtəlif iş vərdişləri əldə еtmək üçün göstərilən fəаliyyətə dеyilir,bu şərtlə ki, о, bəşəriyyətin qüdrətinin аrtmаsınа, оnun təkmilləşməsinə səbəbоlsun.Kimdə bu iki fəzilətin hər ikisi vаrsа, о, ən müdrik insаn, ən kаmil аlim hеsаbеdilir, оnun yеri bəşər övlаdının tutа biləcəyi ən yüksək mövqеyin fövqündəоlаr. Nеcə ki buyurublаr: «Kimi istəyirsə, оnа hikmət vеrir, kimə hikmətvеrirsə, оnа böyük nеmət bəхş еdir».Tusi fəzilət cinslərinin növləri hаqqındа mülаhizələrində yаzır: «Hikmət»cinsinə dахil оlаn növlərin miqdаrı yеddidir: birinci – zəkа, ikinci – dərk sürəti,üçüncü – zеhn аydınlığı, dördüncü – öyrənmə аsılılığı (diqqət), bеşinci – аğılgözəlliyi, аltıncа – hаfizə, yеddinci – hаzırcаvаblıq» (8).Bu növlərin hər birini аyrı-аyrılıqdа gеniş izаh еdən аlim nəticə еtibаriləinsаnın əхlаqi-mənəvi cəhətdən sаflаşmаsındа mütаliənin əvəzsiz rоlunu qеydеdir.Tusinin fikrincə, təbiətdə insаnın yаşаyıb həyаt sürməsi üçün hər cür imkаn,tоrpаq, su, mədən, bitki, hеyvаnаt və s. vаsitələr mövcuddur. Bu imkаn vəvаsitələrdən аğıl və bаcаrıqlа istifаdə еtmək və оnlаrı qоruyub sахlаmаqinsаnın bаşlıcа vəzifəsidir. Çünki təbiət, оnun mаddələri və əşyаlаrı insаnınşüurlu əmək fəаliyyətinin zəruri şərtidir. Bunun üçün insаnlаrın bircəfəаliyyəti, bir-biri ilə qаrşılıqlı ünsiyyətdə оlmаsı vаcibdir. Tusi yаzır ki,cəmiyyətdə «Bir-birinə хidmət еdən, bütün insаnlаrı vаhid bir bədən timsаlındаbirləşdirən bir quruluşun yаrаnmаsı zərurəti mеydаnа çıхır. İnsаn öz təbiətiеtibаrı ilə inkişаfа mеyl еdən bir vаrlıq kimi yаrаdıldığındаn, təbii оlаrаq bеləbir birləşməyə möhtаcdır».Onun fikrincə, insаnın fitri istеdаdını, pеşə sеçmək qаbiliyyətini еlə аilədə,uşаq yаşlаrındа müəyyən еtmək və оnlаrın bаcаrdığı işə həvəsini аrtırmаqlаzımdır. Bunun üçün «İlk növbədə uşаğın təbiətinə, nəyə qаbil оlduğunа nəzər67

yеtirmək, аğıl, fərаsətinə fikir vеrmək, müşаhidə nəticəsində оnun fitrətinəhаnsı sənətə və еlmə çох mеyl оlunduğunu müəyyənləşdirmək, sоnrа isə həminişlə məşğul еtdirmək vаcibdir».Tusi göstərir ki, bu tərbiyə işini еyni ilə təhsildə də dаvаm еtdirmək lаzımdır.Təhsildə еlə üsullаr işlədilməlidir ki, оnlаr insаnın fitri istеdаdının inkişаfınа,zövqünün аrtırılmаsınа və müəyyən pеşə əldə еtməsinə kömək еtsin. О,uşаqlаrа «sənətin nəzəri əsаslаrın və incəliklərin», «işlər idаrə еtmək ustаlığınаyiyələnməyi» təhsilin bаşlıcа məqsədi hеsаb еdir.Tusinin fikrincə, insanların əxlaqına təsir yollarını axtarıb tapmaq, onlarınqəlbində zülm, zorakılıq, əliəyrilik, yalançılıq və tənbəllik kimi çirkin əməllərəqarşı nifrət hissi alovlandırmaq, rəhm, insaf, düzgünlük, çalışqanlıq,mehribanlıq və qardaşlıq hisslərini təbliğ etməklə insanların mənəviyyatınınyüksəlişinə çalışmaq, insana xas olan eşq və məhəbbətin qalibiyyətli gücünütərənnüm etmək hər bir sənətkarın çətin və müqəddəs borcudur. Аlim deyir ki,insan ədalətli, zəhmətkeş, bilikli, ağıllı, tərbiyəli, dünyagörüşlü olmalı, yaxşıyoldaş və sədaqətli dost üçün təkcə var-dövlətindən deyil, hətta canından beləkeçməyi bacarmalıdır.Tusi yаzır ki, təbiətdə insаnın yаşаyıb həyаt sürməsi üçün hər cür imkаn,tоrpаq, su, mədən, bitki, hеyvаnаt və s. vаsitələr mövcuddur. Bu imkаn vəvаsitələrdən аğıl və bаcаrıqlа istifаdə еtmək və оnlаrı qоruyub sахlаmаqinsаnın bаşlıcа vəzifəsidir. Çünki təbiət, оnun mаddələri və əşyаlаrı insаnınşüurlu əmək fəаliyyətinin zəruri şərtidir. Bunun üçün insаnlаrın bircəfəаliyyəti, bir-biri ilə qаrşılıqlı ünsiyyətdə оlmаsı vаcibdir. Bunа görə dəcəmiyyətdə «Bir-birinə хidmət еdən, bütün insаnlаrı vаhid bir bədən timsаlındаbirləşdirən bir quruluşun yаrаnmаsı zərurəti mеydаnа çıхır. İnsаn öz təbiətiеtibаrı ilə inkişаfа mеyl еdən bir vаrlıq kimi yаrаdıldığındаn, təbii оlаrаq bеləbir birləşməyə möhtаcdır».Tusi оnu dа göstərir ki, insаn cəmiyyətin ictimаi, iqtisаdi sistеmində öz yеrinitаpmаlı, öz bаcаrığınа, istеdаdınа və pеşəsinə uyğun fəаliyyət göstərməlidir.İnsаn ilk bəsit əmək аlətlərindən və pеşələrdən tədricən yüksək sənət növlərinədоğru bir yüksəliş yоlu kеçmişdir. О, аnаdаngəlmə dülgər, zərgər, dəmirçi,kаtib və yа bаşqа iхtisаs sаhibi kimi dоğulmur. Bütün bunlаr uzun sürəntəcrübə və qаzаnılаn biliklər sаyəsində əldə еdilir. Аlim təbiəti müəllim vəustаdа, sənət və sənətkаr isə şаgirdə bənzədərək göstərir ki, təbiət həmişəinsаnı düşünməyə, birləşməyə, ахtаrışа, özünüdərkə və dəyişməyə vаdаr еdənbir vаrlıq kimi çıхış еtmişdir. Bunа bахmаyаrаq cəmiyyət, dövlət və аiləinsаnın dаim təhsil və tərbiyəsinə, əхlаqi, mənəvi kеyfiyyətlərininyüksəlməsinə qаyğı göstərməlidirlər.Tusi tənbəlliyi, özgələrin hеsаbınа yеyib аtmаğı, sənət və pеşəsi оlmаyаnlаrı,hеyvаn kimi dаvrаnаnlаrı məzəmmət еdir və insаnа uşаq vахtındаn bаşlаyаrаq68

vаr-dövlət qаzаnmаğın yоllаrını аşılаmаğı tövsiyə еdir. О, «Əхlаqi-Nаsiri»əsərinin аilə dоlаndırmаq və övlаd tərbiyə еtmək qаydаlаrınа həsr еtdiyifəslində yаzır: «Dövlətli uşаqlаrının əksəriyyəti dövlətə аrхаyın оlduqlаrındаnsənət və mərifətdən məhrum оlаrlаr, dünyа dəyişdikdə yохsullаşаr, əziyyətəməruz qаlаrlаr». Bunа yоl vеrməmək üçün gənclərə еlə bir təlim və tərbiyəаşılаmаq lаzımdır ki, оnlаr «Sənətlərin nəzəri əsаslаrınа, incəliklərinə» bələdоlsunlаr, işləmək və yаşаmаq qаydаlаrınа, pul yоllаrınа və işləri idаrəеtməüsullаrınа yiyələnə bilsinlər».Tusi хаtırlаdır ki, zəhmət çəkib pul qаzаnmаğı bаcаrmаyаnlаr оnuхərcləməyin yеrini də bilməzlər. Bununlа bаğlı о, Şərqdən dеyilən bеlə birmüdrik fikri də yаdа sаlır: «Pul qаzаnmаq çətinliklə аğır dаşı dаğın bаşınаçıхаrmаq, хərcləmək isə аsаnlıqlа həmin dаşı üzü аşаğı dığırlаmаq kimi birşеydir» (8).Tusi insаnlаr аrаsındа pеşə bölgüsünə, qаdın, kişi, gənc və yаşlı аdаmlаrın özpеşəsinə və vəziyyətinə görə işlə təmin еdilməsinə çох böyük üstünlük vеrir.О, bütün səviyyələrdə fəаliyyət göstərən işçilərin, həttа kölələrin də özpеşəsinə, bаcаrığınа görə işlə təmin еdilməsinin ədаlət prinsipinə uyğunоlduğunu göstərir. Оnu хаtırlаdır ki, işçi və хidmətçiləri işlətməyin bir ədаlətiprinsipi də оndаn ibаrətdir ki, оnlаr «məcburiyyətə, qоrхuyа görə dеyil,ünsiyyətə, həvəsə görə işləsinlər».Bu dа hələ Tusiyə görə məsələnin tаm həlli dеyildir. Burаdа bаşlıcа məsələgörülən işin müqаbilində əməyin ödənilməsidir. Tusi bu fikri əsаs tutur ki,«Əmələ hаqq аrаsındа ədаlət bərpа еdilməyincə insаnlаr аrаsındа dоstluqmünаsibətlərini nizаmа sаlmаq оlmаz». Bunа görə də cəmiyyətdə еlə şərаityаrаdılmаlıdır ki: «Hərə öz imkаnı və bаcаrığı dахilində, zаmаn və məkаnıntələblərindən аsılı оlаrаq ədаlətlə öz bоrcunu yеrinə yеtirsin, hərənin hаqqıözünə çаtsın» (8).Tusi əsərinin bаşqа bir yеrində bu məsələni yеnidən nəzərdən kеçirir vəgöstərir ki, «Ümumi gəlirdə hər аdаmın müəyyən pаyı vаrdır, bundаn аrtıq vəəskik vеrmək zülmə аpаrıb çıхаrır…burаdа ən ədаlətli prinsip hərənin özpаyınа düşəni özünə vеrməyə səy göstərilməli, hаqqа və хidmətə fikirvеrilməlidir». Əgər bu prinsip pоzulаrsа, «bir yеrdə аzlığа, bаşqа yеrdəçохluğа yоl vеrilərsə, ədаlət pоzulаr, insаnlаr içərisində fitnə-fəsаd törəyər,ölkədə zəiflik və zоrаkılıq mеydаnа gələr, nizаm-intizаm yоx оlаr, yеrini оnunəksi оlаn hərc-mərclik tutаr» (8).Tusi insаnlаrın fitri istеdаdı, bаcаrığı, bilik səviyyəsi, sənətkаrlıq dərəcəsiаrаsındа mühüm fərqlər оlduğunu göstərir, bunlаrın nəzərə аlınmаsını dаtövsiyə еdir. О, dəfələrlə аlimin, mühəndisin, bənnаnın, ustаnın, şəgirdin, idаrəеdənlərin, bir sözlə, iхtisаslı və iхtisаssız fəаliyyət növlərinin fərqləndirilməsivə оnlаrа lаzımı qiymət vеrilməsindən dаnışır. Göründüyü kimi, Tusifəlsəfəsində insаnın əхlаqi, mənəvi dəyərlərə mаlik оlmаsı, оnun təlim və69

tərbiyəsi bilаvаsitə insаnın ictimаi, fаydаlı əmək fəаliyyəti, оnun mаddi vəmənəvi tələbаtlаrının ödənilməsi dərəcəsi məsələləri əsаsındа təhlil və şərhеdilir. О, dəfələrlə qеyd еdir ki, mаl-dövlət tоplаmаq pul qаzаnmаq özlüyündəbir məqsəd оlsа dа, оnlаrın hаnsı yоllаrlа əldə еdilməsi və hаnsı məqsədlərüçün şərf еdilməsi əsаs məsələdir.Tusi yаzır: «İnsаn üçün хоş güzərаndаn dаhа gözəl bir şеy оlа bilməz, bununən şərəfli vаsitəsi isə ədаlətli, iffətli, mürvətli, insаflı, nаmuslu əmək vəsənətdir. Bu isə öz növbəsində tаmаhkаrlıq, səhlənkаrlıq, tənbəllik və yа bukimi nаlаyiq işlərdən əl çəkmədən mümkün dеyil» (8).Tusi göstərir ki, bu tərbiyə işini еyni ilə təhsildə də dаvаm еtdirmək lаzımdır.Təhsildə еlə üsullаr işlədilməlidir ki, оnlаr insаnın fitri istеdаdının inkişаfınа,zövqünün аrtırılmаsınа və müəyyən pеşə əldə еtməsinə kömək еtsin. О,uşаqlаrа «sənətin nəzəri əsаslаrın və incəliklərin», «işlər idаrə еtmək ustаlığınаyiyələnməyi» təhsilin bаşlıcа məqsədi hеsаb еdir.Tusi şəxsiyyəti yetkin, hərtərəfli, kamil görmək istəyir, davranışına və digərəməllərinə görə öz yerini bilən insanı yüksək qiymətləndirir, yüngüllüyü,boşboğazlığı naqislik hesab edir. Böyük sənətkar haqlı olaraq insanlara tövsiyəedir ki, ağır gəlmək üçün qarnı doldurmaq yox, əqli, idrakı zənginləşdirməklazımdır. О, ağlı, kamalı şəxsiyyətin ucalığı sayır. Mütəfəkkir insanı sərrafolmağa, hər şeyin öz qiymətini verməyə səsləyir. Onun haqlı qənaətinə görə,bəşəriyyətin xoşbəxtliyi, xeyrin şər üzərində qələbəsi əsl şəxsiyyətlərinyetişdirilməsindən asılıdır.Tusinin fikrincə, mənəvi zənginliyi, əxlaqi saflığı və fiziki kamilliyi özündəahəngdar şəkildə birləşdirən kamil şəxsiyyətin formalaşmasına təsir göstərənamillər sırasında kitabın, kitabxananın və mütaliənin müstəsna yeri vardır.Bеləliklə, Tusinin ХIII əsrdə irəli sürdüyü fəlsəfi-əхlаqi fikirlər bu gün də özаktuаllığını itirməmişdir. Bütün bunlаr bu gün gə аilənin, məktəbin,kitаbхаnаnın və cəmiyyətin qаrşısındа durаn məsələlərdir. Еlə Tusinin dəmüdrikliyi bundаdır ki, оnun zəngin еlmi, nəzəri irsi özündən dövrlər üçün özаktuаllığını qоruyub sахlаyа bilmişdir. Bunа görə də Аzərbаycаn dövlətinin vəхаlqımızın Tusi yаrаdıcılığınа sаyğı və qаyğı ilə yаnаşmаsı təqdirəlayiq hаlkimi qiymətləndirilməlidir.ƏDƏBİYYАT1.Аzərbаycаn Rеspublikаsı Prеzidеntinin fərmаnı. Nəsirəddin Tusininаnаdаn оlmаsının 800 illiyi hаqqındа // Аzərbаycаn.-2000.-14 iyun.2.Göyüşоvа Z. Əхlаqi fikirlər хəzinəsi (N.Tusinin «Еlm» nəşriyyаtındаçаpdаn çıхmış «Əхlаqi-Nаsiri» əsəri.-Аzərbаycаn.-1981.-№4.-S.148-157.3.Həsənоvа Ş. Nəsirəddin Tusinin əsərlərində еlm, təhsil və tərbiyəməsələləri // Хəzər Хəbər. – 2005. №155. –S.32-33; №156. –S.32-33.70

4.Хələfоv А. Аzərbаycаndа kitаbхаnа işinin tаriхi: Dərslik. I hissə. –B.: BаkıUnivеrsitеti Nəşriyyаtı, 2004.-S.184-185.5.İbrаhimоv А. «Əхlаqi-Nаsiri» dərin fikirlər хəzinəsidir//Аzərbаycаnmüəllimi.-1981.-25 nоyаbr.6.Məmmədzаdə Z. Nəsirəddin Tusinin əsərlərində tərbiyəməsələləri//Аzərbаycаn məktəbi.-1985.-№6.-S.55-59.7.Rzаyеv А. Nəsirəddin Tusi. Həyаtı, еlmi dünyаgörüşü.-B.,1996.-266 s.8.Tusi Хаcə Nəsirəddin. Əхlаqi-Nаsiri.-B. Еlm, 1989.-256 s.9.Yоlçuyеvа А. Dаhi mütəfəkkirin tərbiyə prоsеsinə bахışlаrı bu gün dəаktuаldır//Аzərbаycаn.-2001.-4 аprеl.10. Zеynаlоv R., Ətаyi Ə. Nəsirəddin Tusi və Mаrаğа rəsədхаnаsı //Rеspublikа.-2000.-3 sеntyаbr.КНЯЗЬ АСЛАН,кандидат педагогических наук, доцентКНИГА И ЧТЕНИЕ В НАСЛЕДИИ НАСИРАДДИНА ТУСИРЕЗЮМЕБлагодаря великому ученному, философу и поэту XIII века НасираддинуТуси (1201-1275) азербайджанская наука достигла больших высот. В егофилософической и художественно-научной деятельности существуютпрочные связи, отвечающие потребностям современного периода. Однимиз должностей различных сфер наук является исследованием этихсвязей.Насираддин Туси провел многочисленные исследования в областиматематики, минерологии, тригонометрии, географии, истории,юридических наук, медицины, этики, логики, религии, поэтики,каллиграфии и в др. областях наук. Этот известный ученный ,принесший в Азербайджанскую науку мировую славу также прославилсязнатоком гуманитарных и социальных наук и в тоже время какличностью сыгравшей серьезную роль в процессе воспитания иобразования того периода.По сей день актуальны ценные слова и образцовые идеи великогоученного связанные с книгой и чтением в литературном наследии.Будет также интересно изучить деятельность ученного в период егоправления библиотекой Марагинской обсервотории.В этой статье глубого рассмотренны эти вопросы.71

KNYAZ ASLANCandidate of Pedaqoqical Sciences (PhD),Associate ProfessorTHE BOOK AND READING ISSUESIN THE LEGACY OF NASIRADDIN TUSISUMMARYDue to the great scientist, philosopher and poet of 13-th century NasiraddinTusi (1201-1275) Azerbaijani science reached the top. There are strongconnections in his philosophical and literary-artistic activity corresponding tothe needs of modern period. One of the tasks of different scientific areas is toinvestigate them.Nasiraddin Tusi had different researches in the spheres of mathematics,cosmology, mineralogy, trigonometry, geography, history, law, medicine,ethics, logic, religion, poetry, calligraphy and etc. This great scientist whobrought world fame to Azerbaijani science is famous as one who had goodknowledge in humanities and social sciences and could seriously influence oneducation of that period.Valuable sayings and ideas of the great scientist about book and reading arestill urgent.It would be interesting to investigate the scientist’s activity of that periodwhen he was the head of Maragha observatory library.All these issues are widely investigated in this article.72

Akif CƏFƏROVBaş müəllimAZƏRBAYCAN KƏND TƏSƏRRÜFATI AKADEMİYAKİTABXANASINDA PROFESSOR-MÜƏLLİM HEYƏTİNƏKİTABXANA XİDMƏTİNİN TƏŞKİLİMüasir elmi-texniki tərəqqinin əsas vəzifələrindən biri də budur ki, o yalnızistehsalata deyil, insanların şüuruna və formalaşmasına əsaslı təsir göstərir.Buna görə də insan amilinin rolunu gücləndirilməsi qarşısında qoyulanvəzifələrin həyata keçirilməsinin başlıca vasitələrindən biri kimiqiymətləndirilir.Müstəqil Azərbaycan dövlətinin həyata keçirdiyi mühüm sosial iqtisadivəzifələr respublikada mütəxəssis hazırlığı səviyyəsinin yüksəldilməsini də önplana çəkir. Başqa sözlə, ölkənin sosial-iqtisadi inkişafının sürətləndirilməsinədair proqram vəzifənin yerinə yetirilməsi mütəxəssislərin peşə hazırlığınıkökündən yaxşılaşdırmağı tələb edir. Bu həmçinin AzərbaycanRespublikasında dövlət təhsil siyasəti milli təhsilin dünya standartlarına uyğun,milli zəmin və ümumbəşəri dəyərlər, demokratika, hümanist prinsiplər üzrəqurulmasına xidmət edir(1). Kadrların ixtisası, səriştəliyi və onların yüksəkvətəndaşlıq məsuliyyəti və elmi-texniki tərəqqinin, xalq təsərrüfatınınintensivləşdirməsinin miqyasını və sürətini xeyli dərəcədə müəyyən edir.Ulu öndərimiz H.Əliyev Azərbaycan Respublikasında təhsil problemləri iləbağlı çıxışı zamanı demişdir: “Savadlı, iradəli, bilikli, bacarıqlı, dəyanətli,mərd gəncləri olmayan bir ölkənin gələcəyi də ola bilməz. Təhsil millətingələcəyidir”(2).Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İ.Əliyev cənabları isə təhsillə bağlıbelə demişdir: “Biz maddi dəyərlərimizi, iqtisadi potensialımızı insankapitalına çevirməliyik. Çünki insanın savadı, biliyi onun gələcək həyatınımüəyyən edir, ölkənin hər tərəfli inkişafına xidmət edir və beləliklə, ölkəninintellektual potensialı da möhkəmlənir”(5).Məlumdur ki, mütəxəssis hazırlığında başlıca yeri ali və orta ixtisas təhsilimüəssisələri tutur. Ali və orta ixtisas təhsili sisteminin hazırlığı mütəxəssiskadrları dövlət quruculuğu, ölkənin güclü müasir iqtisadi, elmi-texniki vəmüdafiə potensialını yaratmaq sahəsində ən mürəkkəb vəzifələri yerinəyetirməyə imkan vermişdir. Respublikamızda ali və orta ixtisas məktəblərininşaxəli şəbəkəsi fəaliyyət göstərir.Hazırda ali məktəblər nəinki xalq təsərrüfatının ixtisaslı kadrlarla təminedilməsinin mənbəyi, həm də ölkənin elmi-tədqiqat kompleksinin mühümtərkib hissəsi kimi çıxış edir. Müasir dövrün alimləri və mühəndis texnikiişçiləri elmin bir sıra yeni istiqamətlərinin inkişafında, texnika və73

texnologiyalarının bir çox növlərinin yaradılmasında, ictimai inkişafın aktualproblemlərinin işlənib hazırlanmasında mühüm rol oynayırlar.Azərbaycan Respublika Təhsil Nazirliyinin məlumatına görə ölkəmizdə 47ali təhsil müəssisəsi, o cümlədən 27 dövlət, 5 xüsusi təyinatlı, 15 özəl təhsilmüəssisəsi fəaliyyət göstərir. Həmin müəssisələrdə 120 min tələbə təhsil alır,onların təhsili ilə 12 min nəfər professor müəllim heyəti məşğul olur (2).Azərbaycan Respublikası Təhsil qanununun 19 və 20-ci maddələrinə uyğunolaraq dövlət ali müəssisələrində çox pilləli sistem üzrə kadr hazırlığınakeçməklə əlaqədar olaraq təhsil naziri 7 may 1993-cü il tarixli 399 nömrəli əmrvermişdir. Bu əmrə əsasən ali təhsil müəssisələrinin kadr potensialı, madditexnikibazası və ixtisasın xüsusiyyətlərindən asılı olaraq 3 pilləli (bakalavr,magistr, doktorantura) sistemi üzrə kadr hazırlığına başalmışdır. 1996-1997-citədris illərində bakalavr pilləsinin tədris planları ilə müəyyən edilmiş təlimmüddəti başa çatmış, 1997-ci ildən magistr hazırlığına başlanmışdır(2).Akademiyada istər yüksək ixtisaslı mütəxəssis hazırlanması səviyyəsininyüksəldilməsi, istər ali məktəb elminin inkişaf etdirilməsi, istər elmi-pedoqojivə elmi kadrların keyfiyyət tərkibinin yaxşılaşdırılması, istərsə də ali məktəbinöz işində dəyişiklik etməsi ilə əlaqədar olan digər vəzifələrin həyata keçirilməsimütləq müvafiq məlumat və sənəd bazası tələb edir. Ali məktəb kitabxanası isəməhz belə bir bazadır.Kitabxana xidmətinin vəzifəsi kitabxana sərvətlərinin, dünya ədəbiyyatınümunələrinin etibarlı şəkildə toplanması, qorunması və gələcək nəsillərəçatdırılmasından, onların əhali arasında təbliğindən, bəşəri dəyərlərəyiyələnmək, müstəqil və yaradıcı düşünən vətəndaş yetişdirilməsinə fəalyardım göstərməkdən ibarətdir (4).Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi heç bir elmi tədris müəsissəsi öz qarşısındaduran vəzifələri müvafiq məlumat və sənəd bazası olmadan həyata keçiriləbilməz. Məhz buna görə də ali təhsil müəssisəsinin tədris-köməkçi, elmi,məlumat, ideoloji və mədəniyyət bölməsi olan ali məktəb kitabxanalarınınişinin müvafiq tələblər səviyyəsində təkmilləşdirilməsi, onun ali təhsilsisteminin inkişafı ilə bilavasitə əlaqədardır.Respublikamızın ali məktəbləri içərisində özünəməxsus yeri olan AzərbaycanKənd Təsərrüfatı Akademiyasının kitabxanası respublika ali məktəbkitabxanaları arasında ən qabaqcıl yerlərdən birini tutur. Bu kitabxananınfəaliyyəti akademiyanın fəaliyyəti ilə sıx sürətdə bağlı olduğuna görəakademiya haqqında qısa məlumat vermək məqsədə uyğun olardı.1920-ci il dekabr ayının 14-də Politexnik institutunun nəzdnində kəndtəsərrüfatı fakültəsi təşkil edildi. Azərbaycan Xalq Komissarlar Sovetininxüsusi qərarı ilə kənd təsərrüfatı fakültəsi 1929-cu ildə müstəqil institutaçevrildi. Bu onun nəzdində 4 fakültə; bitgiçilik, heyvandarlıq, pambıqçılıq vəbalıqcılıq təsərrüfatı fakültələri vardı.74

1930-cu ildə Pambıqçılıq fakültəsi Zaqfqaziya Pambıqçılıq İnstitutunaçevrilir və onun tərkibində kənd təsərrüfatının mexanikləşdirilməsi fakültəsiyaradılır.1931-ci ildə Azərbaycanın Kənd Təsərrüfatı Akademiyası və ZaqafqaziyaPambıqçılıq İnstitutu Bakıdan Gəncəyə köçürülür. Azərbaycan KəndTəsərrüfatı Akademiyasının heyvandarlıq fakültəsi isə Azərbaycan Baytarlıqİnstitutuna çevrilir. Həmin il, yəni 1931-ci ildə Tiblisi şəhərindən mühəndisMeliorasiya institutu Gəncə şəhərinə köçürülür. Nəhayət 1933-cü ildə bütün 4institut Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı Akademiyasının nəzdində birləşdirilir və6 fakültəsi yaradılır. Bunlar aşağıdakılardır: 1) Tarlaçılıq. 2) Meyvətərəvəzçilik. 3) Zootexnika. 4) Baytarlıq. 5) Kənd Təsərrüfatınınmexanikləşdirilməsi. 6) Hidromeliorasiya (7).Qeyd etmək lazımdır ki, sonrakı illərdə də Akademiyanın strukturundadəyişiklik edilir. 1944-cü ildə isə akademiyanın 7-ci fakültəsi – MeşəTəsərrüfatı fakültəsi yaradılır, üzümçülük və şərabçılıq şöbəsi, orta və kiçik suelektrikstansiyalarının tikintisi üzrə şöbədə təşkil edilir.Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı Akademiyası 1967-ci ildən 1996-cı ilə qədərS.Ağamalı oğlunun adını daşıyır.Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı İnstitutunun apardığı elmi-tətqiqat işlərininsəviyyəsinə, yüksək ixtisaslı kadr hazırlığına və potensial imkanlarına görə1991-ci ildən Akademiya statusu verilmişdir.Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı Akademiyası ən böyük ali təhsilmüəssisələrindən biridir. Akademiyada yüksək ixtisaslı kadr hazırlayan 8fakültə fəaliyyət göstərir. Fəaliyyət göstərdiyi müddətdən bəri akademiya 30mindən yuxarı yüksək ixtisaslı mütəxəssis hazırlamışdır.Akademiya kitabxanasının fondunda hal-hazırda 974.834 nüsxə ədəbiyyatvar və vahid oxucu biletinə görə kitabxana 7552 oxucuya xidmət göstərir. (8,2005, s. 4-5)“Oxuculara xidmətin təşkili kitabxana işinin inkişafının bütün mərhələlərindəöz təbiəti və struktur quruluşu etbarı ilə mürəkkəb, çoxcəhətli və genişməzmunlu anlayış olub, həmişə kitabxananın əsas vəzifələrini və bütövlükdəkitabxana işinin mahiyyətini ifadə etmişdir. Cəmiyyətdə kitabxanaların rolu vəəhəmiyyəti həmişə oxuculara kitabxana xidmətinin təşkili səviyyəsi, onunkeyfiyyəti və əhatə dairəsi ilə ölçülmüşdür”(3).Ali və orta ixtisas məktəblərinin qarşısında duran təlim-tərbiyyə və elmitətqiqat işlərinin həyata keçirilməsində ali məktəblərin mühüm quruluş bölməsivə tərkib hissəsi olan kitabxanaların çox böyük əhəmiyyəti vardır. Qeyd etməklazımdır ki, bu kitabxanalarda Respublika Təhsil Nazirliyinin bilavasitərəhbərliyi altında fəaliyyət göstərirlər. Onu da qeyd etməliyik ki, ali təhsilmüəssisələrinin kitabxanalarının işinin təşkilində spesifik xüsusiyyətlər vardırki, bunlar da hər şeydən əvvəl bu kitabxanaların xidmət etdikləri oxucu75

kateqoriyasının xüsusiyyətləri ilə izah olunur. Ali məktəb kitabxanalarınınbaşlıca vəzifəsi müəllim və tələbələrin elmi dünyagörüşünü və ixtisasbiliklərini genişləndirmək, həmçinin kitab üzərində müstəqil, dərindən işləməkvərdişləri aşılamaq üçün müəllim və tələbələrin elmi ədəbiyyata olantələblərini artırmaqdan ibarətdir. Ali məktəb kitabxanaları fəaliyyətgöstərdikləri tədris ocağının əsas profili üzrə, onun həyata keçirdiyi elmitədqiqatişlərinin mövzuları üzrə elmi ədəbiyyatın daha tam fondunucəmləşdirir, bütün kafedra, laboratoriya və bütün elmi kollektiv üçün ən yeniədəbiyyat haqqında məlumat verilməsini təşkil edir, habelə xüsusi biblioqrafikarayışlar tərtib edirlər. Bu xüsusiyyətlər ali məktəb kitabxanalarında professormüəllim heyətinə, habelə tələblərə kitabxana və məlumat-biblioqrafiyaxidmətinin təşkili və həyata keçirilməsində özünü parlaq şəkildə büruzə verir.Bütün bunları nəzərə alaraq Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı Akademiyasıkitabxanasında professor-müəllim heyətinə kitabxana və məlumat-biblioqrafiyaxidmətinin təşkili vəziyyətini, bu işin başlıca istiqamətlərini, bu sahədəkinöqsanları fakt və rəqəmlər şəklində izah etməyə çalışaq. Bu zamankitabxananın 2001-2005-ci illərdəki fəaliyyətini xarakterizə edən fakt vərəqəmlərə istinad etmək məqsədəuyğun hesab edilmişdir.Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı Akademiyası kitabxanasında oxuculara, dahadoğrusu professor-müəllim heyətinə kitabxana xidmətini izah etmək üçünaşağıdakı ardıcıllığa riayət ediləcəkdir.a) abonement şöbəsinin işi;b) qiraət zalında xidmət işi;c) məlumat-biblioqrafiya işi;d) KAA vasitəsilə xidmət işi;Məlum olduğu kimi istənilən tip və növdən olan kitabxanalarınfunksiyalarının yerinə yetirilməsinin başlıca amili və əsas şərti kitabxanafondunun formalaşmasıdır. Buna görə də AKTA-nın kitabxanasında professormüəllimheyətinə xidmət işinin təşkili səviyyəsini izah etməzdən əvvəlkitabxananın fondu onun tərkibi və quruluşu, ümumiyyətlə ali məktəbkitabxanası kimi kitabxananın funksiyaları haqqında qısaca məlumat verməklazımdır.Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı Akademiyası kitabxanasının fondununquruluşu “Ali təhsil müəssisələri kitabxanalarının fondlarının formalaşmasıhaqqında əsasnamə”yə uyğundur. Əsasnamədə ali məktəb kitabxanalarıfondunun nümunəvi quruluşu aşağıdakı kimi göstərilmişdir.1.Əsas fond-vahid fondun tərkib hissəsi olmaqla vətən və xarici nəşrlərindaha tam toplusundan ibarətdir.2.Yardımçı fond-vahid fondun tərkib hissəsidir və oxucular tərəfindən dahatez-tez soruşulan ədəbiyyatı əhatə edir. Bu fond oxu zallarında, abonementdə,soraq-biblioqrafiya və metodiki şöbədə, digər şöbələrdə yaradılır.76

3.Tədris fondu-yardımçı fondun bir növüdür. Burada tədris prosesinin təşkiliüçün lazım olan bütün tip növdən olan nəşrlər əhatə olunur. Tədris fondununformalaşması ali məktəbin tədris planına və tədris fənlərinin kitab təminatınormasına müvafiq olaraq həyata keçirilir.4.Mübadilə fondu-nəşrlərlə mübadilə və ya onları əvəzsiz olaraq başqakitabxanalara vermək məqsədiylə yaradılmış fonddur (6).Qeyd etmək lazımdır ki, 2001-2005-ci illərdə AKTA-nın professor-müəllimvə işçi heyəti göstərilən xidmət istiqamətlərinin hamısı ilə əhatə edilmişdir.Akademiyada 46 kafedra fəaliyyət göstərir. Bundan əlavə zeytunçuluq üzrə birproblem laboratoriya, mineral və üzvü gübrələrin və baytarlıqda Naftalanneftinin tətbiqi üzrə iki sahəvi elmi-tətqiqat laboratoriyası fəaliyyət göstərir.Akademiyanın tədris təcrübə təsərrüfatı vardır ki, burada da tələbələr tədristəcrübəsi keçirilir, alimlər isə müxtəlif təcrübi tətqiqatlar yerinə yetirirlər.Təbiidir ki, bütün bu işlərin yerinə yetirilməsi səmərəliliyi, həm də əsaslıkitabxananın fəaliyyətindən onun bu işləri məlumatla nə dərəcədə təminetməsindən asılıdır.2001-ci ildə əsaslı kitabxananın vahid oxucu bileti əsasında 7012 nəfər oxucuolmuşdur. Onlardan: a) professor-müəllim heyəti-132 nəfər; b) aspirantlar vəelmi işçilər-378 nəfər; c) kənd təsərrüfatı mütəxəssisləri-213 nəfər (8, 2001.- s.3-4).Göründüyü kimi, kitabxananın oxucularının çox az bir miqdarını, cəmisi 732nəfərini Akademiyanın professor-müəllim və işçi heyəti təşkil edir. Bir cəhətidə qeyd etmək lazımdır ki, əsaslı kitabxananın fondundan şəhərin şəhərin digərkənd təsərrüfatı mütəxəssisləri də istifadə edirlər. 2001-ci ildə akademiyanınprofessor-müəllim heyətinə kafedra və kabinetlərdə 48.587, abonementdə12.675, oxu zalında isə 24.612 nüsxə elmi və tədris ədəbiyyatı verilmişdir.Göründüyü kimi kitab verilişinin əsas ağırlığı kafedra və kabinetlərin üzərinədüşmüşdür.2001-ci ildə kitabxananın abonement şöbəsinin 1860 professor-müəllim,2470 aspirant və magistr gəlişi olmuşdur. Oxu zalı üçün bu rəqəmlər müvafiqolaraq 1500 və 2000 olmuşdur (8, 2001.- s. 5).2001-ci ildə akademiyanın professor-müəllim heyətinə və elmi işçilərə 1071mövzu arayışı verilmişdir ki, onlardanda 836-sı ünvan biblioqrafik, 1092-si isəfaktoqrafik arayışlar olmuşdur.Kitabxananın bu oxucu qrupuna verdiyi yazılı arayışlar içərisində “Kəndtəsərrüfatı iqtisadiyyatının müasir problemləri”, “Şərabçılığın texnologiyası”kimi arayışlarla 15-ə yaxın ən yeni elmi-tədris ədəbiyyatı, jurnal məqalələriəhatə edilmişdir. Bu ildə professor-müəllim və işçi heyəti üçün 8 məlumat,habelə 4 kafedra günü keçirilmişdir. Məlumat günlərində 264 adda ədəbiyyatnümayiş etdirilmiş, 193-ü oxumaq üçün götürülmüşdür (8, 2001.- s. 7).77

Kitabxananın KAA şöbəsi bu il 30 abonentə xidmət göstərmiş, 64 adda sənədgöndərmiş, 25 nüsxə sənəd almışdır. (8, 2002.- s. 8)2002-ci ildə kitabxananın 7126 nəfər oxucusu olmuşdur. Onlardan: a)professor-müəllim heyəti-176 nəfər; b) aspirantlar və elmi işçilər-502 nəfər; c)kənd təsırrüfatı mütəxəssisləri-210 nəfər təşkil edir.Hesabat ilində kitabxanalar bu oxuculara 321.892 nüsxə ədəbiyyat vermişdirki, bunların da 2.132 nüsxəsi ictimai-siyasi, 204.896 nüsxəsi tədris, 4600nüsxəsi isə xarici dildə elmi ədəbiyyat olmuşdur (8).Təqdiredici haldır ki, kitabxanada elmi ədəbiyyat verilişinin istərAzərbaycan, istərsə də xarici dillərdə xüsusi çəkisi xeyli artmışdır.Bu ildə məlumat-biblioqrafiya şöbəsi məlumat günü keçirmişdir ki, buradada nümayiş etdirilən 231 ədəbiyyatın 170-i oxuculara verilmişdir. Bundanbaşqa şöbə 3 kafedra günü də keçirmişdir. 2002-ci ildə şöbə 24 adda məlumatvərəqi hazırlamış və kafedralara göndərilmişdir. Bundan əlavə şöbə Gəncəşəhər Elmi İnformasiya İnstitutunun göndərdiyi məlumat vərəqlərini dəkafedraların profilinə müvafiq olaraq paylaşdırır.Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi akademiyanın professor-müəllim və elmiişçilərin ən aktual ictimai-siyasi və elmi məlumatla operativ şəkildə təminedilməsində kitabxananın oxu zalı əvəzedilməz rol oynayır. Əsaslı kitabxanaoxu zallarının işi barədə ən qabaqcıl iş təcrübəsinə əsaslanaraq dissertasiyaavtoreferatlarını, referativ jurnalları, qəzetləri və digər məlumat nəşrləriniprofessor-müəllim heyəti üçün oxu zalında açıq nümayiş etdirir. Bundan başqakitabxanaya daxil olan ən yeni elmi və tədris ədəbiyyatı kitabxana qaydası iləişləməzdən əvvəl məhz bu oxu zalında nümayiş etdirilir. Oxu zalında“Əlamətdar günlər” adlı daimi mövzu sərgisi də fəaliyyət göstərir. Bütünbunların nəticəsidir ki, oxu zalına gəliş və buradan ədəbiyyat verilişininmiqdarı və keyfiyyəti ildən-ilə artır.Ümumiyyətlə, ədəbiyyat verilişinin miqdarına görə kitabxananın oxu deməkolar ki, həmişə birinci yerdə gedir.Bəhs olunan dövrdə akademiyanın professor-müəllim heyətinə və elmiişçilərə kitabxana xidmətinin təşkili sahəsində xarici ədəbiyyat və KAAşöbəsinin də fəaliyyəti genişlənmişdir. Bu ildə şöbə oxuculara 3400 nüsxə elmiədəbiyyat verilmişdir. 2002-ci ildə KAA-nın 35 daimi oxucusu və abonentiolmuş, şöbə 76 nüsxə ədəbiyyat sifariş etmiş və 35 adda kənd təsərrüfatıədəbiyyatı göndərmişdir (8, 2002.- s. 7).2003-cü ildə AKTA-nın kitabxanasında vahid oxucu biletinə görə oxucularınmiqdarı 7382 nəfər olmuşdur. Onlardan: a) professor-müəllim heyəti-194nəfər; b) Elmi işçilər- 539 nəfər; c) kənd təsərrüfatı mütəxəssisləri-211 nəfərolmuşdur .Bu ildə kitabxana öz oxucularına 322.558 nüsxə ədəbiyyat verilmişdir ki,bunlardan da 200705 nüsxə kənd təsərrüfatına aid ədəbiyyat və bilavasitə tədris78

ədəbiyyatı 66328 nüsxə ictimai-siyasi, 3816 nüsxə bəddi, 2326 nüsxə xaricielmi ədəbiyyat, qalanları isə başqa elm sahələrinə aid ədəbiyyat olmuşdur (8,2003.- s 4). Bu ildə KAA-nın daimi oxucularının miqdarı 37 nəfər olmuş, 4kənar şəhər təşkilatlarına xidmət göstərilmişdir. 54 adda sənəd alınmış, 28 addasənəd isə kitabxananın fondundan göndərilmişdir (8, 2002.- s 4).Hər il olduğu kimi 2003-cü ildə də kitabxananın ixtisaslaşmış oxu zalınınfəaliyyəti diqqətəlayiq olmuşdur.2004-cü ildə əsaslı kitabxananın oxucularının sayı 7523 nəfər olmuş, onlara325.578 nüsxə ədəbiyyat verilmişdir (8, 2004.- s 3). Kitabxananın müxtəlifşöbələrində professor-müəllim heyətinə kitabxana və məlumat-biblioqrafiyaxidməti işinin səviyyəsi xeyli yaxşılaşmışdır.2005-ci ildə AKTA kitabxanasında oxucuların cəmi vahid oxucu biletinəgörə 7552 nəfər olmuşdur (8, 2003.- s 3). Kitabxananın müxtəlif şöbələrindəprofessor-müəllim heyətinə kitabxana xidməti nəzərə çarpacaq dərəcədəyaxşılaşmışdır. Amma çox təəssüf ki, kitabxananın bu ildəki iş göstəriciləriümumiləşdirilib elmi dövriyyəyə daxil edilməmişdir. Buna baxmayaraq ayrıayrışöbələrin hesabatları əsasında demək olar ki, 2005-ci il üçün kitabxananınişi ilə tam tanış olmaq olar. Belə ki, həmin il oxuculardan; a) professormüəllimheyəti-201 nəfər; b) Elmi işçilər- 539 nəfər; c) kənd təsərrüfatımütəxəssisləri-215 nəfər olmuşdur. Onlara 331.462 nüsxə ədəbiyyatverilmişdir (8, 2005.- s 4).Ali məktəblərdə demokratik prinsiplər əsasında müəyyən dəyişiklikləredilməsi, təhsildə də yeni sistemə keçirilməsi qarşısında duran ən başlıcavəzifələrdən biridir. Məlumdur ki, ali məktəblərin tədris-tərbiyə və elmitətqiqatişlərinin təşkilində, bu tətqiqatların nəticələrinin istehsalata tətbiqedilməsində ali məktəb kitabxanalarının da rolu vardır. Məhz buna görə də aliməktəblərin işinin dəyişdirilməsi ali məkətb kitabxanalarının da fəaliyyətinindəyişdirilməsini tələb edir. Əks təqdirdə kitabxanalar ali məktəblərin artıq,lüzumsuz struktur bölməsinə çevrilər və beləliklə də qaşıda duran mühümvəzifələrin öhdəsindən layiqincə gələ bilməz.Qeyd edək ki, kitabxananın oxucularının miqdarı 2001-ci illə müqayisədə2005-ci ildə nisbətən az artsa da kitabxanada oxuculara xidmət işininsəmərəliliyi artmışdır. 2005-ci ildə kitabxananın bütün oxucu kateqoriyalarınınəhatə edilmə faizi 96,4% olmuşdur ki, bunu da qənaətbəxş hesab etmək olar.AKTA-nın əsaslı kitabxanasında müxtəlif oxucu qruplarına xidmət işinindaha səmərəli təşkili üçün kitabxana və məlumat-biblioqrafiya xidmətininbütün üsullarından geniş şəkildə istifadə edilir. Professor-müəllim heyəti üçünayrıca fəaliyyət göstərən oxu zalı onlara fərqli xidməti həyata keçirməyə imkanverir. Ümumiyyətlə, əsaslı kitabxanada ümumi kitab verilişinin əsas hissəsioxu zallarının payına düşür.79

Əsaslı kitabxana oxuculara xidmət işinin təşkili səviyyəsini, oxucularaədəbiyyat verilişinin səmərəliliyini və operativliyini yüksəltmək üçün məlumatvə soraq-biblioqrafiya xidmətlərindən də bacarıqla istifadə edir. Müxtəlif tip vənövlərdən olan kitabxanalarda məlumat xidmətinin təşkilinin spesifikxüsusiyyətləri vardır. Lakin, bununla bərabər bu xidmət növünün bütünkitabxanalar üçün ümumi cəhətləri də vardır.Respublikamızın ali məktəb kitabxanalarının coxunda olduğu kimi AKTAnınəsaslı kitabxanasında məlumat xidmətinin “kütləvi” və “qrup” xidmətinövlərindən istifadə edilir.Kütləvi məlumat xidməti müəyyən edilmiş oxucu qrupları üçün deyil. Buzaman onların konkret tələbatları nəzərə alınır. Kitabxanada bu xidmətinməlumat bülletenləri, yeni daxil olan ədəbiyyatın icmalı, məlumat və kafedragünləri, ədəbiyyata açıq baxışlar və s. kimi formalardan istifadə edilir.Qrup və ya fərqli məlumat xidməti isə ayrı-ayrı oxucuların və ya müəyyənqrup alim-mütəxəssislərin daimi sorğularına müvafiq olaraq həyata keçirilir.Əsaslı kitabxanada professor-müəllim heyətinə məlumat xidmətinin təşkilizamanı aşağıdakı iş prinsiplərinə və ardıcıllığa riayət edilir:- məlumatın təlabatçılara çatdırılması;- kitabxananın soraq-məlumat fondunun lazımi məlumat materialları iləzənginləşdirilməsi;- yeni kitabların və məlumat materiallarının sərgilərinin təşkil edilməsi;- xarici dillərdə yeni daxil olmuş ədəbiyyatın məlumat bülletenlərininhazırlanması (8, 2005.- s. 6).Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi kitabxanalarda məlumat xidmətinin təşkilizamanı ayrı-ayrı oxucuların və ya oxucu qruplarının daimi məlumat tələbatlarıəsas götürülür. Buna görə də əsaslı kitabxanada məlumat xidmətinin təşkilizamanı akademiyanın ayrı-ayrı kafedralarının həyata keçirəcəyi elmi-tədqiqatişlərinin əsas istiqamətləri hərtərəfli şəkildə öyrənilir. Bu kütləvi məlumatxidmətinin əsas formalarından məlumat bülletenlərinin hazırlanması vəyayılması zamanı da əsas amil nəzərə alınır.Ümumiyyətlə, əsaslı kitabxanada məlumat xidmətinin kitab sərgiləri vəədəbiyyata açıq baxışlar formasından daha uğurla istifadə edilir. Bu baxımdankitabxananın professor-müəllim heyəti üçün ixtisaslaşmış oxu zalınınfəaliyyətini xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Bu oxu zalında acıq rəf üsulu tətbiqedilir ki, bu da oxuculara xidmət işinin səmərəliliyini əhəmiyyətli dərəcədəartırır. Belə ki, oxu zalında yeni dövlət sənədləri, ensiklopediyalar, lüğətlər,referativ jurnallar, akademiyanın profilinə uyğun olan müxtəlif dövri mətbuatoxucuların açıq istifadəsinə verilmişdir.Əsaslı kitabxana akademiyanın təşkil edib keçirdiyi bütün tədbirlərdə də fəaliştirak edir. Bu tədbirlər zamanı kitabxanada mövzuya müvafiq olaraq80

ədəbiyyata açıq baxışlar, sərgilər təşkil edilir, biblioqrafiq məlumat siyahılarıtərtib edilir tədbir iştirakçılarına paylanır.2005-ci ildə əsaslı kitabxana akademiyanın ayrı-ayrı fakültələrin keçirdiyitədbirlərdə iştirak etməklə bərabər kitabxana özü də bir neçə belə tədbirkeçirmişdir. Bunlardan Böyük Vətən müharibəsində faşizm üzərində qələbənin60 illiyinə həsr olunmuş tədbiri göstərmək olar.Respublikamızın bir çox kitabxanalarında məlumat xidmətinin təşkiliməqsədilə kütləvi məlumat kanallarından da istifadə edilir. KitabxanadaAkademiya oxucularına kitabxanaya yeni daxil olan ədəbiyyat haqqındaməlumat vermək üçün akademiya qəzetindən istifadə edir. Lakin qəzetinimkanlarından istifadə daimi xarakter daşımır.Əsaslı kitabxana məlumat xidmətinin “Məlumat günləri” və “Kafedragünləri” formalarından da istifadə edir. Məlum olduğu kimi bu xidmətformasının təşkil edilmə xarakteri kitabxanaya daxil olan yeni ədəbiyyatınmiqdarından asılıdır.Göründüyü kimi kitabxana oxuculara xidmət işinin təşkili sahəsindəkifəaliyyətini düzgün qura bilmişdir.Lakin, xidmət işini dövrün tələblərinə uyğun tələblərinə uyğun olaraq dahada genişləndirmək, qabaqcıl iş təcrübəsini öyrənib kitabxanada tətbiq etməklazımdır. Bununla əlaqədar bir neçə tövsiyənin həyata keçirilməsi kitabxananınişində olan bəzi nöqsanları aradan qaldırmağa imkan verərdi.Məlum olduğu kimi, oxuculara xidmət işinin səviyyəsi 1-ci növbədəkitabxana fondunun tərkibindən, onun oxucu tələbatlarına uyğunluqdərəcəsindən asılıdır. Buna görə də yaxşı olardı ki, kitabxana fondunukomplektləşdirərək akademiya fakültələrinin və kafedralarının sorğularını dahadolğun şəkildə nəzərə alsın.Kitabxana oxuculara fərqli xidmət işini daha da gücləndirmək üçünixtisaslaşmış oxu zallarının, tələbə yataqxanalarının, qiraətxanalarınıngücündən daha səmərəli şəkildə istifadə etməlidir.Kitabxanaya daxil olan ədəbiyyat haqqında daha operativ məlumatın təşkiliüçün məlumat xidmətinin “məlumat bülletenləri”, “məlumat və kafedragünləri” formalarında daha geniş şəkildə istifadə edilsin.Məlumat xidmətinin mütərəqqi formalarının istifadəsi genişləndirilsin. Buxidmət formalarının Gəncə Elmi İnformasiya İnstitutunun EHM bazasıəsasında avtomatlaşdırılmasına çalışılsın.Qeyd etmək lazımdır ki, irəli sürülmüş bu tövsiyyələrin həyata keçirilməsiüçün AKTA kitabxanasının böyük imkanları var.81

ƏDƏBİYYAT1. Ağayev Ə. Pedaqoji fikrimiz, dünənimiz, bugünümüz.- B.: Elm,2000.- s. 32. Azərbaycan Respublikası Təhsil Problemləri İnstitutu.-75.-B.,2006.- s. 33. Xələfov A. Kitabxanaşünaslığa giriş: Dərslik, III hissəKitabxana işi haqqında təlim.- B., 2003.- s. 1794. Kitabxana işi haqqında Azərbaycan Respublikasının qanunu:Maddə 20 // Kitabxanaşünaslıq və biblioqrafiya.- 1999. № 1.- s. 11-125. Mehrabov A.O. Azərbaycan Təhsilinin Müasir problemləri .- B.:Mürtəcim, 2007.- s. 56. Положение о формировании библиотек высших и среднихучебных заведений (Бюллетен МВИССОССР.-1982.- № 9.-с.31-32 )7. Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin arxivi.- 1-14 s.8. AKTA hesabatları. 2001-2005.АКИФ ДЖАФАРОВОРГАНИЗАЦИЯ БИБЛИОТЕЧНОГО ОБСЛУЖИВАНИЯ ПРОФЕССОРСКО-ПРЕПОДОВАТЕЛЬСКИХ СОСТАВОВ В СЕЛЬСКОХОЗЯЙСТВЕННОЙАКАДЕМИИ АЗЕРБАЙДЖАНАР Е З Ю М ЕВ статье рассматривается деятельность СХБА за последние пять лет,осущестляющиях библиотечного обслуживание профессорско и преподовательскогосостава Академии.В заключении дан ряд научно обоснованных рекомендации поусовершенствованию деятельности СХБА, в области прфессорскогопреподовательскогоконтингента Академии.82

AKİF JAFAROVTHE ORGANİZATİON OF LİBRARY SERVİCE FOR PROFESSOR ANDTEACHERS STAFF AT THE AZERBAİJAN REPUBLİC ACADEMY OFAGRİCULTURESUMMARYİn the article the main duties of the library service for the professor andteachers staff for the last 5 years in the library of ARAA has been analyzedaccording to concrete facts and figures. İn the articlle some scientific advice isgiven to the professor and teachers ataff for the improvement of library serviceas well83

Adilə ABDULLAYEVAAMEA-nın aspirantıMİLLİ KİTABXANAGƏNCLƏRİN İNFORMASİYA MƏDƏNİYYƏTİNİNFORMALAŞMASI SİSTEMİNDƏMəlumdur ki, yaşadığımız dövr elmin, texnikanın və yeni texnologiyalarınmisli görünməmiş inkişafı ilə səciyyələnir. Bu dövrdə hər bir ölkənin tərəqqisivətəndaşların, xüsusilə gənclərin yüksək səviyyədə təhsil almalarından, elminvə texnikanın əsaslarına dərindən yiyələnmələrindən birbaşa asılıdır. Hazırdabütün ölkələrdə hər bir şəxsin, qrupun, kollektivin təşkilatın inkişafı getdikcədaha çox məlumatlı, bilikli olmaqdan, mövcud informasiyaları axtarmaq vəistifadə etmək bacarığından, müasir texnikanın əsaslarına dərindənyiyələnmələrindən birbaşa asılıdır. Bu cəhətlər şagirddən tutmuş alimə,fəhlədən, qulluqçudan tutmuş nazirə kimi, bütün insanlara həm gündəlik, cari,həm də perspektiv fəaliyyətini səmərəli və məqsədyönlü qurmaq üçün lazımdır.Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev cənabları “BAKUTEL-2006” XII Beynəlxalq telekommunikasiya və informasiya texnologiyalarısərgi-konfransının açılış mərasimindəki çıxışında da bu məsələyə xüsusi diqqətyetirdiyini bildirərək demişdir: “...Biz çox istəyirik ki, yetişən gənc nəsil bilikliolsun, savadlı olsun. Dünyada olan ən qabaqcıl texnologiyaları mənimsəyə vəAzərbaycanda tətbiq edə bilsin. ...Məhz bilik, məhz savad, yeni texnologiyalar- bunlar ölkəyə uğur, rifah gətirir, inkişaf, müasirlik gətirir” (2, S. 449.).Bu gün gənclərlə bağlı müəyyən işlər həyata keçirmək üçün konkret hüquqibazanın yaradılması vacibdir. Sevindirici haldır ki, gənclər siyasətinin həyatakeçirilməsi üçün ölkəmizdə gənclərlə iş sahəsində, gənclərin sosial-iqtisadiinkişafına yönəldilmiş mükəmməl qanunvericilik bazası formalaşıb. Son illərbilavasitə gənclərlə bağlı 20-yə yaxın normativ sənədin qəbul edilməsidövlətimizin, prezident İlham Əliyev cənablarının gənc nəslə xüsusi diqqət vəqayğısının ifadəsidir. «Gənclər siyasəti haqqında» Azərbaycan RespublikasınınQanunu, «Azərbaycan Gəncliyi Dövlət Proqramı» (2005-2009-cu illər),Azərbaycan Respublikası Prezidentinin «Azərbaycanın gənc istedadlarınadövlət qayğısı haqqında» fərmanı, «Gənc istedadlar üçün xüsusi təqaüdlər təsisedilməsi haqqında» sərəncamı, «Dövlət gənclər siyasəti haqqında» fərmanı,«Gənc ailə» Proqramı, «Gənclərdə vətənpərvərlik və vətəndaşlıq hisslərininyüksəldilməsi» proqramı, «İstedadlı yeniyetmələrin və yaradıcı gənclərinsosial, iqtisadi və s. problemlərinin həllinə yönəlmiş, onların öz qabiliyyətləriniinkişaf etdirmələrinə kömək edən dövlət proqramı», «Ordudan tərxis olunmuşgənclərin məşğulluğu» proqramı və s. kimi qanunvericilik aktları və dövlət84

proqramlarının qəbul olunması gənclərin sosial-iqtisadi inkişafını təmin etməyəimkan vermiş, gənclərin təhsili, tərbiyəsi, sağlamlığı, intellektual və mənəviinkişafı, asudə vaxtının təşkili, problemlərinin həlli, hüquqlarının müdafiəsi,respublikanın ictimai-siyasi və mədəni həyatında iştirakı ilə bağlı məsələləri vəs. əhatə edilmişdir.Gənclər siyasətinin həyata keçirilməsi, müharibə şəraitində yaşayan birölkədə gənc nəsildə torpağa, vətənə məhəbbət hisslərinin aşılanması, milliruhun formalaşması, milli sərvətlərimizin qorunması, eləcə də gənclərinbiliklərinin artırılması, informasiya və kommunikasiya texnologiyalarındanistifadə vərdişlərinin aşılanması ilə bağlı işlərin həyata keçirilməsi ölkədəkitabxanaların qarşısında mühüm vəzifə kimi durur. Qloballaşma dövründəinformasiya-kommunikasiya texnologiyalarının kitabxana işinə tətbiqi mühüməhəmiyyət kəsb etdiyi üçün möhtərəm Prezident İlham Əliyev cənablarının«Azərbaycan Respublikasında kitabxana-informasiya sahəsinin 2008-2013-cüillərdə inkişafı üzrə» Dövlət proqramında Azərbaycan kitabxanalarında buistiqamətdə görülən işlərdən danışılır (1). Proqramın əsas məqsədi «Kitabxanaişi haqqında» Azərbaycan Respublikası Qanununda nəzərdə tutulanmüddəalara uyğun olaraq kitabxana işi sahəsində dövlət siyasətinin həyatakeçirilməsini, ölkədə mədəni sərvətlərin toplanmasını, mühafizəsini vəonlardan istifadə imkanlarının artırılmasını təmin etməkdən ibarətdir. Bundanbaşqa kitabxana-informasiya sahəsində yeni texnologiyaların tətbiqi vəistifadəsi nəticəsində müasir kitabxana-informasiya infrastrukturununyaradılması, istifadəçilərə göstərilən kitabxana-informasiya xidmətinin dünyastandartları səviyyəsinə çatdırılması, habelə əhalinin fasiləsiz təhsilinin təminedilməsi üçün şəraitin yaradılmasından ibarətdir (5). Müasir dövrdə hər birşəxs, tələbatçı ehtiyac duyduğu informasiyanı mənimsəmək üçün müəyyənsəviyyədə mədəniyyətə malik olmalıdır. Bu tələbatdan da “informasiyamədəniyyəti” anlayışı meydana gəlmişdir.İnformasiya mədəniyyəti-ümumi mədəniyyətin tərkib hissəsi kimiinformasiya fəaliyyəti sahəsində bilik, bacarıq və vərdişlərin məcmusu olub,informasiya tələbatçılarına informasiya məkanında sərbəst istiqamətlənməyə,ona lazım olan məlumatları (sənədləri) yerindən asılı olmayaraq asan əldəetməyə və istifadə etməyə şərait yaradan mühüm amildir. İnformasiyatəminatını yerinə yetirən, öz fəaliyyətini cəmiyyətin informasiya tələbatınınödənilməsinə yönəldən, insanların informasiya hüquqlarını təmin edənmüəssisələrdən kitabxanaları, elmi-texniki informasiya müəssisələrini,arxivləri, muzeyləri, statistika idarələrini, nəşriyyatları, kitab yayımmərkəzlərini və başqalarını qeyd etmək olar (3, S. 72). Bu sahədə respublikanınqabaqcıl kitabxanalarından biri kimi 85 ildən artıq xalqın xidmətində duranM.F.Axundov adına Milli Kitabxananın fəaliyyətinə nəzər salaq.85

İlk növbədə onu qeyd etmək istərdim ki, artıq 2006-cı ildən etibarən MilliKitabxananın saytının (www.anl.az) fəaliyyəti bərpa olunmuş, oxucularınistifadəsinə verilmişdir. Saytda mövcud olan “elektron kataloq”, “elektronkitabxana” bölmələri oxucularımız, xüsusilə də gənclərimiz tərəfindən çoxgeniş istifadə olunur. Belə ki, 2008-ci ildə saytdan istifadə edənlərin sayı98447, elektron kataloqdan istifadə edənlərin sayı isə 43458 olmuşdur. 2008-ciilin mart ayından etibarən kitabxananın saytında “virtual sifariş” bölməsiyaradılmışdır ki, ötən il bu xidmət növündən 260 oxucu yararlanmışdır. SaytdaElektron kitabxana sahəsində “Elektron versiyası hazırlanmaqda olan kitablar”başlıqlı bölmə yerləşdirilib. Azərbaycan Respublikasının ümummilli lideriHeydər Əliyev cənablarının 85 illik yubileyi ərəfəsində onun bütün çıxışları,nitqləri, bəyanatları, fərman və sərəncamları, məktub və müsahibələri daxiledilmiş “Müstəqilliyimiz əbədidir”adlı 24 cildlik kitabların elektron versiyasıda daxil olmaqla “Heydər Əliyev irsi”, Mir Cəlal Paşayevin əsərləri, onunhaqqında yazılan əsərlər də daxil olmaqla “Mir Cəlal Paşayev irsi” adlımaterialların elektron versiyalarını və CD variantlarını, klassiklərimizsilsiləsindən Azərbaycanın dahi şairi Nizami Gəncəvinin “Xəmsə”si, qəzəllərivə onun haqqında müasirlərimizin yazdıqları, şairin əsərlərində işlənən atalarsözləri və s. daxil olmaqla “Nizami Gəncəvi irsi”, Məhəmməd Füzulinin 6cildlik seçilmiş əsərlərindən ibarət olan “Füzuli irsi”, görkəmli Azərbaycanşairi, yazıçısı və dramaturqu Hüseyn Cavidin 5 cildlik əsərlərindən ibarət“Hüseyn Cavid irsi”, V.Andriyanov və H.Mirələmovun birgə yazdıqları“Görkəmli şəxslərin həyatı” silsiləsindən “Heydər Əliyev” və “İlham Əliyev:bioqrafiya davam edir” kitablarının elektron versiyaları və CD variantıhazırlanıb Elektron kitabxananın oxucularının istifadəsinə təqdim edilmişdir.Bu ənənə davam etdirilərək oxucularımızı daha çox maraqlandıran və dahageniş oxucu kütləsi tərəfindən soruşulan aktual mövzularda kitabların və digərmaterialların elektron versiyalarının hazırlanması da planlaşdırılır (4, S. 8.).Həmçinin saytda kitabxanada keçiriləcək kütləvi tədbirlər haqqında əvvəlcədənanons verilir ki, maraqlanan oxucular bu tədbirlərdə yaxından iştirak edirlər.Sonra isə həmin tədbir haqqında ətraflı məlumat çatdırılır. Saytımızda“metodik xidmət” bölməsi yaradılmışdır ki, kitabxana işçiləri, oxucular bizimelektron poçt ünvanımıza (metodanl@yahoo.com) onları maraqlandıransuallarla müraciət edir, ötən il ərzində 500-ə yaxın məktub kitabxanamızınəməkdaşı tərəfindən cavablandırılmışdır. Saytımızda olan “Kitabxananınnəşrləri” bölməsində isə oxucular Milli Kitabxanada nəşr olunan hər birmetodik və biblioqrafik vəsaitlə yaxından tanış ola bilirlər. Milli Kitabxananınsaytında edilən hər bir yenilik oxucularımızın, eləcə də gənc nəslininformasiyaya olan tələbatının ödənilməsi, onların sorğularının operativcavablandırılmasına yönəldilmişdir. İstər axtarış zamanı, istər kompüterdən86

istifadə prosesində, istərsə də məlumatların əldə edilməsində əməkdaşlargənclərə yaxından kömək edir, dəyərli məsləhətlər verirlər.Kitabxanamızın oxucularına gəldikdə isə, 2008-ci ildə 37185 yeni oxucuyazılmışdır ki, bunlardan 24093-ü gənclərdir, kitabxanaya gəliş isə 175969nəfər təşkil etmişdir (4, S. 6). Təbii ki, sevindirici haldır ki, gənclərimiz elmə,təhsilə böyük maraq göstərir və Milli Kitabxana da onlara xidmət işindəimkanlarını əsirgəmir. 2008-ci ilin sentyabr ayında kitabxanamız oxucularınınövbəti dəfə sevindirdi. Belə ki, kitabxanada Rusiya Dövlət Kitabxanasınınelektron dissertasiya fondunun virtual oxu zalının açılışı olmuşdur ki, bununlada oxucular Rusiyada müdafiə olunmuş dissertasiyaların elektron versiyası ilətanış olub, ondan istifadə etmək imkanı əldə edirlər. Bu böyük bir nailiyyətdir.Belə ki, gənc tədqiqatçılarımız artıq təkcə Azərbaycanda deyil, Rusiyada damüdafiə olunmuş dissertasiyalarla tanış olur, gələcək fəaliyyətlərində dünyatəcrübəsindən istifadə etməyə nail olurlar. Beləliklə gənclərimizin elmi vətəcrübi biliklərinin artmasına, dünya standartlarına uyğun mütəxəssislər kimiyetişməsinə zəmin yaranır. Hazırda Azərbaycanda müdafiə olunmuşdissertasiyaların elektron variantının yaradılması işi həyata keçirilir. Digərtərəfdən kitabxana 2009-cu ilin fevral ayından “Açıq Cəmiyyət İnstitutu” vəEBSCO Publishing kompaniyasının müştərək layihəsi olan “EIFL Direkt”layihəsinə qoşularaq müxtəlif elm sahələrinə aid ingilis dilində jurnal, qəzet vəxəbərlər toplusunun 7000-ə qədər tammətnli variantını İnternet vasitəsilə onlaynrejimində əldə etmək imkanına malik olmuşdur ki, bu da oxucularımızaxidmət işində böyük bir nailiyyətdir.Məlum olduğu kimi, mənəvi həyatımızın tarixi ən qədim dövrlərdənbaşlayaraq kitabla sıx bağlı olmuş və məhz onun ehtiyacları müqabilində kitabyeni-yeni formalara düşərək təkmilləşmiş, formalaşmışdır. Müasir informasiyacəmiyyətində onun rolu daha da artmış, kitab kommunikasiya üsullarından birikimi çıxış etmişdir. Son illər kitab oxuyanların sayı xeyli azalıb. Ekspertlərkitaba marağın sönməsinin səbəbini ilk növbədə İnternet şəbəkəsiningenişlənməsində, insanların yeni texnologiyalara olan marağının artmasında,əhalinin alıcılıq qabiliyyətinin aşağı düşməsində və s. görürlər. 2008-ci ildəkitabxanaya 11548 adda kitab, 159 adda jurnal, 321 adda qəzet, 85 adda elmiəsər daxil olmuşdur, ümumi fondumuz isə 4 508 626 nüsxə təşkil edir.Artmaqda olan informasiya mənbələrindən asan istifadəni təmin etməkməqsədilə kitabxanada 13 oxu zalı fəaliyyət göstərir (4, S. 7). Oxucularımızhəm kitabxananın zəngin kataloq və kartotekasından, həm də kitabxanadayerləşən kompüterlər vasitəsilə elektron kataloq və elektron kitabxanadanistifadə edirlər. Bu işdə onlara növbətçi biblioqraflarımız kömək edir.Oxucuların sorğuları həm ənənəvi şəkildə, həm də kompüter vasitəsiləaxtarılaraq əldə olunan nəticələr onlara çatdırılır, kompyuterdən istifadə87

qaydaları, qlobal şəbəkədə, elektron kataloqda axtarış aparmaq qaydalarıoxuculara öyrədilir.Qlobal şəbəkənin inkişaf etdiyi bir zamanda oxucular arasında kitabaməhəbbət oyatmaq, kitabı onlara sevdirmək, kitabın nüfuzunu qaldırmaq üçünkütləvi tədbirlərin müxtəlif formalarından istifadə etmək vacibdir. Bu məqsədləMilli Kitabxananın fəaliyyətində həyata keçirilən kütləvi tədbirlərin əhəmiyyətixüsusilə diqqətəlayiqdir. Belə ki, respublikamızda baş verən əlamətdar və tarixigünlərlə əlaqədar olaraq- anım (xatirə) günləri, sərgilər, guşələr, kitablarıntəqdimat mərasimləri, kitab bayramı və başqa təbliğat xarakterli rəngarəngtədbirlər təşkil olunur. Ötən il Milli Kitabxanada 60-dan çox belə tədbirkeçirilmişdir (4, S.10).Anım günləri xalqımızın yaddaşına həkk olunmuş, qanlı günlərlə,hadisələrlə əlaqədar təşkil olunur. Bu məqsədlə (anım gününün mövzusunauyğun olaraq) şəhidlərin xatirəsinə fotostendlər, sərgilər hazırlanır, sənədlifilmlər göstərilir, həvəskar gənclərin əl işlərindən ibarət sərgi düzəldilir,tanınmış şəxslər, görkəmli elm və mədəniyyət xadimləri, şəhidlərin ailəüzvlərindən, yaxınlarından, döyüş yoldaşlarından bir neçə şəxs dəvət olunur.Bu tədbir zamanı gənclərimizin həm dünyagörüşü artır, həm də mənəvi aləmizənginləşir, yeni informasiya əldə edir.Sərgilərin təşkili əyani təbliğat formasının ən geniş yayılmış üsuludur. Yenikitabların sərgisi kitabxanaya yeni daxil olmuş nəşrlər haqqında müntəzəmməlumat vermək məqsədi daşıyır. Həm də bu zaman Azərbaycan elminə,mədəniyyətinə, iqtisadiyyatına və digər sahələrinə dair nəşr olunmuş kitablarhaqqında oxucularımız məlumat alır. Qeyd edək ki, kitabxanalarda təşkil edilənsərgilərdə kitablarla yanaşı, müxtəlif qəzet və jurnal nömrələri əks etdirilir ki,bu da həmin sərginin əhəmiyyətini xeyli artırır.Guşələr sərgiyə nisbətən daha geniş və əhatəli olur. Belə ki, guşədə əlavəolaraq kartoteka, qəzet, jurnal materialları, tövsiyə ədəbiyyat siyahıları,mövzuya uyğun bir sıra sənədlər və şəkillər də öz əksini tapmalıdır. Guşələruzunmüddətli olur. Milli Kitabxanada gənclərimizi maraqlandıran“Azərbaycanın tacı Qarabağ”, “Azərbaycanda turizm” “Hüquq guşəsi” kimidaimi guşələr hazırlanmışdır.Kitabxanada kitabların təqdimat mərasimlərinin keçirilməsinə də xüsusiəhəmiyyət verilir. Milli Kitabxana əsasən Ümummilli liderimiz HeydərƏliyevin ölməz həyat yolunu əks etdirən, bu siyasətin layiqli davamçısı olanprezident İlham Əliyevin fəaliyyətini işıqlandıran kitabların, milli mənəvidəyərlərimizin və vətənpərvərlik tərbiyəsinin təbliği ilə bağlı ədəbiyyatın, yeninəsil istedadlı gənclərin yaradıcılığının təbliği, cəmiyyətə tanıdılmasıməqsədilə onların çap olunmuş əsərlərinin, xalqımızın tarixi, mədəniyyəti iləbağlı dəyərli kitabların təqdimat mərasiminin keçirilməsinə üstünlük verir. Buzaman texniki vasitələrdən də istifadə olunur.88

Oxucuların marağına səbəb olan tədbirlərdən biri də kitab bayramıdır. Butədbir ildə bir dəfə keçirilsə də geniş oxucu kütləsinin iştirakı ilə müşahidəolunur. Azərbaycanda fəaliyyət göstərən aparıcı nəşriyyatların və müəlliflərinbirbaşa iştirakıyla yeni kitabların sərgisi keçirilir. Bəzi nəşriyyatlar yeni çapolunmuş kitabları oxuculara hədiyyə edirlər.Göründüyü kimi, Milli Kitabxana bütün səyləri ilə bütün oxucuların, xüsusilədə gənc nəslin günbəgün artmaqda olan tələbatlarını ödəməyə çalışır.Təcrübələr göstərir ki, geniş oxucu kütləsi belə tədbirlərə xüsusi maraq göstərirvə həvəslə bu tədbirlərdə iştirak edirlər. Təbii ki, hazırda ictimai həyatın bütünsahələrinə yeni texniki vasitələrin tətbiqi ilə əlaqədar kitabxanada da bir sıraproseslərin avtomatlaşdırılması həyata keçirilir. Hazırda elm, mədəniyyət,informasiya, təhsil və tərbiyə müəssisəsi kimi kitabxananın qarşısında duranəsas vəzifə cəmiyyət üzvlərinin, xüsusilə gələcəyimiz olan gənclərin həm birşəxsiyyət kimi formalaşmasında cəmiyyətə, vətənə layiqli, bilikli, hərtərəfliinkişaf etmiş vətəndaş kimi böyüməsində yaxından iştirak etmək, cəmiyyətəlayiqli xidmət göstərmək, əhalini qısa zaman kəsiyində informasiya resurslarıilə operativ şəkildə təmin etmək və mükəmməl elektron kitabxana yaratmaqdır.Bu gün 500-ə yaxın kitabın, 200-dən çox qəzet və jurnalın, 4000-ə yaxınməqalənin elektron versiyası yaradılmışdır. Təbii ki, bu prosesin tam həyatakeçirilməsi üçün müəyyən zaman lazımdır. Ümid edirik ki, qısa bir zamandaartıq hər bir istifadəçi, istənilən məkanda kompüterlərinin qarşısında oturub,kitabxananın saytına girməklə elektron kitabxanadan onlara lazım olaninformasiyanı, kitabı, qəzeti və jurnalı, digər sənəd növlərini elektron versiyadaəldə edəcəkdir.ƏDƏBİYYAT1. Azərbaycan Respublikasında kitabxana-informasiya sahəsinin2008-2013-cü illərdə inkişafı üzrə Dövlət Proqramının təsdiq edilməsibarədə: Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı, 6 oktyabr2008 //Azərbaycan.- 2008.- 7 oktyabr.- S. 1.2. Kitabxanalar biliklər cəmiyyətində (ikidilli Azərbaycan-Rusiyalayihəsi) /layihənin rəh. Ə.Qarayev, tərt. S.Məmmədəliyeva.-B.:Nurlar,2006.- 520 s.3. Xələfov A. İnformasiya xidməti //Kitabxanalar biliklərcəmiyyətində (ikidilli Azərbaycan-Rusiya layihəsi) /layihənin rəh.Ə.Qarayev, tərt. S.Məmmədəliyeva.-B.:Nurlar, 2006.- S. 64-74.4. M.F.Axundov adına Azərbaycan Milli Kitabxanasının 2008-ci ilhesabatı.- 63 s.89

5. Tahirov K. Kitabxana işinə dair yeni Dövlət Proqramı mədənidəyərlərimizə qayğının təzahürüdür //Xalq qəzeti.- 2008.- 15 oktyabr.-S. 5.АДИЛЯ АБДУЛЛАЕВА,Аспирант Азербайджанской Национальной Академии НаукНАЦИОНАЛЬНАЯ БИБЛИОТЕКА В СИСТЕМЕВ ФОРМИРОВАНИИ ИНФОРМАЦИОННОЙ КУЛЬТУРЫМОЛОДЕЖИР Е З Ю М ЕВ статье говорится о внедрении новых технологических средств восновные рабочие процессы библиотеки, создании электронныхбиблиотек, организации нового информационного обслуживаниянаселения в информационном обществе.А также широко освещается деятельность библиотек, особенноНациональной Библиотеки, в проведении в стране молодежнойполитики, в повышении знаний и развития молодежи, формировании ееинформационной культуры, в привитии молодежи навыков виспользовании информационных и коммуникационных технологий.ADİLA ABDULLAEVAThe post-graduated student ofAzerbaijan National Academy of SciencesNATIONAL LIBRARY İN THE SİSTEM OFOF YOUTHS’ INFORMATION CULTURESUMMARYArticle is about the application of new technical means in information societyin the main work processes realized at the library, the foundation of electroniclibraries, the organization of new information services to the people.It was also lightened the activities of libraries, the mainly, National Libraryat the realization of youths’ knowledge, tanning the using habits of informationand communication technologies to them and the formation of informationculture in the country.90

BİBLİOQRAFİYAŞÜNASLIQZÖHRAB ƏLİYEVBiblioqrafiyaşünaslıq kafedrasının professoruMÜASİR BİBLİOQRAFİK FƏALİYYƏTİN TƏŞKİLİ, İNKİŞAFI VƏTƏTBİQİ MƏSƏLƏLƏRİMüstəqillik illərində Azərbaycan Milli biblioqrafiyanın inkişafıməsələlərindən bəhs olunarkən birinci növbədə ölkənin sosial-iqtisadihəyatında baş verən dəyişikliklər və bunun ümumilikdə sənədkommunikasiyalarısistemində vasitəçi olan sosial institutlara,o cümlədənbiblioqrafik fəaliyyətə təsirini müəyyənləşdirmək lazım gəlir. Elmi-tədqiqatişində qarşıya qoyulan əsas məqsəd də bununla bağlıdır. Məlumdur ki,biblioqrafik fəaliyyətin xüsusi təşkilati mənsubiyyəti və ona görə də sənədkommunikasiyaları sistemində vasitəçi olan başqa sosial institutlarla bir sıradadurmur, lakin onların nəzdində özünə köməkçi hesab edilən biblioqrafikfunksiyasını həyata keçirir. Beləliklə sənəd kommunikasiyaları sistemindəvasitəçilik funksiyasını yerinə yetirən bütün əsas sosial institutlarda aşağıdaqeyd olunan iki səviyyəni fərqləndirmək olar: birinci bilavasitə sənədlə bağlısəviyyədir və bu səviyyədə sənədlər mühafizə olunur, istifadəçilərə çatdırılır.İkincisi isə birinci ilə müqayisədə köməkçi, yəni biblioqrafik səviyyədir. Busəviyyədə sənədlər, mühafizə olunur və istifadəçilərə çatdırılır.Bu köməkçi səviyyə və ya kontur sənəd kommunikasiyaları sistemindəictimai təcrübənin biblioqrafik fəaliyyət deyilən geniş fəaliyyət sahəsiniyaradır. Biblioqrafik fəaliyyətin təşkilində, inkişafında və yayılmasındamühüm əhəmiyyət kəsb edən mərkəzlərdən biri kitabxanalardır. Bibloqrafikinformasiya mənbələrinin yaradılmasında, yayılmasında və bir sistem kimiformalaşmasında məhz kitabxanalarımız mühüm yer tutur. AzərbaycanRespublikasının Prezidenti İlham Əliyevin «Azərbaycanda kitabxanalarınfəaliyyətinin yaxşılaşdırılması haqqında» 20 aprel 2007-ci il tarixlisərəncamında Milli kitabxanalarımızın nailiyyətləri haqqında bəhs olunaraqdeyilir: «Müasir Azərbaycan cəmiyyətinin informasiya təminatının həyatakeçirilməsində ölkə kitabxanalarının tutduğu mühüm yer mədəniyyətin busahəsində informasiya cəmiyyətinin tələblərinə uyğun olaraq müasirtexnologiyanın tətbiqini zəruri edir». Kitabxanalarımızın fəaliyyətindəsəmərəliliyin artırılmasında biblioqrafik informasiyanın əhəmiyyəti isə91

danılmazdır. Ona görə də elmi-tədqiqat işinin həyata keçirilməsində əsasobyekt kimi kitabxanaların biblioqrafik nailiyyətləri nəzərə alınmışdır.Cəmiyyətimizin həyatının bütün sahələrində kitabxana bir informasiyaocağı kimi mühüm rol oynayır. Ölkənin sosial-iqtisadi, mədəni inkişafındakitabxanaların, onların biblioqrafik fəaliyyətlərinin əhəmiyyəti getdikcəartır.İndi ölkəmizdə böyüklüyündən, kiçikliyindən asılı olmayaraq eləkitabxana yoxdur ki, orada biblioqrafik iş aparılmasın və ya biblioqrafiyadanistifadə olunmasın. Kitabxanalarımız sözün əsl mənasında biblioqrafikfəaliyyətin təşkilati mərkəzlərindəndir, həm də biblioqrafik informasiyanınyayılması kanallarından biridir.1976-cı ildən rayon kitabxanalarınınmərkəzləşdirilməsi onların biblioqrafik fəaliyyəti üçün yaxşı şəraityaratmışdır.Mərkəzləşdirilmiş kitabxana sistemində biblioqrafik fəaliyyətikipilləli xarakter daşıyır.Belə ki, Mərkəzi kitabxananın biblioqrafikfəaliyyətinin həcmi ilə filialların biblioqrafik işlərinin həcmi arasında xeyli fərqvar.Məhz buna görə keçmiş sovet məkanında kitabxanalarda biblioqrafik işintəşkilini və gedişini nizamlayan rəsmi sənədə zərurət yaratmışdır.Qeyd etməklazımdır ki, keçmiş ittifaqda biblioqrafik işin əsas istiqamətlərinimüəyyənləşdirən sənədin yaradılması haqqında qərar ilk dəfə 1980-ci ildəbiblioqrafiya üzrə keçirilən ümumittifaq müşavirəsində qəbul edilmişdir.Lakinbelə bir əsasnamənin yaradılması ilə əlaqədar qəti addım keçmiş SSRİ AliSoveti Rəyasət heyətinin «SSRİ-də kitabxana işi haqqında əsasnamə»nintəsdiqindən sonra atılmışdır (13 mart 1964-cü il). 1987-ci il may ayının 18-dəkeçmiş SSRİ Mədəniyyət Nazirliyi yanında Dövlət İdarələrarası Kitabxanakomissiyası tərəfindən «SSRİ-də kitabxanaların biblioqrafik işi haqqındaəsasnamə» təsdiq olundu.Təbiidir ki, bu əsasnamənin layihəsi Sovet məkanınınən mühüm kitabxanaları tərəfindən işlənmişdir(2).Əsasnamə əsas hissədən vədörd əlavədən ibərət idi. Əsas hissə «Ümumi qaydalar» və «Biblioqrafik işintəşkili» adlanan iki bölmədən ibarət idi.Birinci bölmədən aydın olur ki, həminsənəd kitabxana işi haqqında yuxarıda qeyd olunan «Əsasnamə» ilə əlaqədarişlənmişdir və kitabxana-biblioqrafiya təcrübəsinin əsas nailiyyətləri nəzərəalınmışdır.Daha sonra isə biblioqrafik işin biblioqrafiyalaşdırma və biblioqrafikxidmət kimi proseslərinin əsas məqsədlərinin şərhi verilir, kitabxanabiblioqrafiyasının səciyyəvi xüsusiyyətləri aydınlaşdırılır. «Biblioqrafik işintəşkili» adlanan ikinci bölmədə isə müxtəlif səviyyəli kitabxanalarınbiblioqrafik işlərinin, biblioqrafik fəaliyyətlərinin vahid sistemininformalaşmasının təşkilati əsaslarının ümumiləşdirilməsi əksolunur.Biblioqrafik iş müxtəlif növ kitabxanaların əsas fəaliyyətsahələrindəndir və kitabxanaların xidmət etdiyi ərazinin sosial-iqtisadiproblemlərilə əlaqədar tələbatlara uyğun gəlməlidir.Haqqında bəhs olunan bölmədə diqqəti cəlb edən əsas məsələlərdən biri dətəşkilati məsələ ilə əlaqədardır və bununla biblioqrafik fəaliyyətin kitabxanaya92

görə əsas istiqamətləri konkretləşdirilir.Bu bölmənin əsas hesab edilən 2-ci, 3-cü maddələrində kitabxana işi haqqında əsasnamənin 4,5,10,14-cü maddələrinəzərə alınmışdır.Qeyd olunan maddələrdə o dövrdə kitabxana işinin təşkilatiprinsipləri, kitabxana işinə rəhbərlik, vahid kitabxana sistemi, bu sistemintəşkili, inkişafı və fəaliyyətinin əsasları və s.təsbit olunur. 2,3-cü maddədəkitabxanaların biblioqrafik fəaliyyətlərində 4 istiqaməti fərqləndirilmişdir.Birinci istiqamət biblioqrafik işin planlaşdırılması ilə əlaqədardır.Buradagöstərilir ki, planlaşdırmanın əsasında yerli şərait durmalıdır, yəni yerliistifadəçilərin ehtiyaclarına əsaslanılmalıdır.Biblioqrafik fəaliyyətin planlı inkişafı ölkəmizdə kitabxana işinininkişafının əsas istiqamətlərinə də uyğun gəlməlidir.Keçmiş Dövlət Elmi-Texniki Məlumat sistemində kitabxanaların planı həmin komitənin tərəfindənmüvafiq qaydada razılaşdırılırdı:Kitabxanaların biblioqrafik işlərinin uçotuDövlət Statistika Komitəsinin uçot forması, dövlət standartları.İkinci istiqamət biblioqrafik işin mərkəzləşmiş qaydada idarə olunması iləbağlı idi.Mərkəzləşdirilmiş idarəetmə və metodiki mərkəz rolunu oynayankitabxanaları fəaliyyət sahələrinə görə konkretləşdirilməklə onlarınfunksiyaları müəyyənləşdirilir.Kitabxanaların biblioqrafik fəaliyyətinə rəhbərliyi və idarələrarasıəlaqələndirilməsinə Dövlət İdarələrarası Kitabxana Komissiyası nəzarət edirdi.Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanda da mövcud olan İdarələrarasıKitabxana Komissiyası və onun nəzdində mövcud olan daimi biblioqrafiyabölməsi fəaliyyət göstərirdi.Əsasnamədə yerli mədəniyyət orqanlarının bilioqrafik fəaliyyətinvəziyyətinə görə müstəqilliklərilə bərabər məsuliyyətləri də artırılmışdırMetodiki mərkəz olan kitabxanaların biblioqrafik fəaliyyətə rəhbərliksahəsində funksiyalarının genişlənməsi həmin kitabxanaların qarşısında duranvəzifələrin, onların iş formalarının dəyişdirilməsini nəzərdə tutur.Əsasnamənin IV əlavəsində metodiki mərkəz əhəmiyyətli kitabxanalarınbiblioqrafik işə rəhbərlik sahəsində funksiyalarının genişlənməsi həminkitabxanaların qarşısında duran vəzifələrin, onların iş formalarınındəyişdirilməsini nəzərdə tutur.Məsələn, Respublika, diyar və vilayət universalelmi kitabxanaları yerlərdə biblioqrafik vəsaitlərin hazırlanması və biblioqrafikxidmət planlarının idarələrarası əlaqələndirilməsinə və yerinə yetirilməsinənəzarət etməli, kitabxanaların biblioqrafik fəaliyyətlərinin əsas istiqamətləriüzrə ümumi və idarələrarası xarakterli proqnozlaşdırıcı, normativ və hüquqisənədlərin hazırlanmasına nəzarət edir.Azərbaycanda biblioqrafik fəaliyyətin əsas mərkəzlərindən bəhs edilərkənbiblioqrafiyanın dövrünə görə və sosial istiqamətinə görə fərqləndirilməsininəzərə almaq lazımdır. Məlumdur ki, bu baxımdan biblioqrafiya ümumi vəxüsusi sahələrə ayrılır.Beləliklə respublikamızda XX əsrin 80-90-cı ilərində93

iblioqrafik fəaliyyətin formalaşmış təşkilati vəziyətini aşağıda qeyd olunduğukimi təsəvvür etmək olar.Ümumi biblioqrafiyanın mühüm mərkəzləri silsiləsinə Respublika DövlətKitab Palatası, M.F.Axundov adına Azərbaycan Milli Kitabxanası, NaxçıvanMR Respublika Kitabxanasını daxil etmək olar. Bakı şəhər mərkəzikitabxanası, Sabir adına Bakı şəhər kitabxanasını, Həmçinin Gəncə, Sumqayıt,Mingəçevir mərkəzi şəhər kitabxanaları da bu qəbildən olankitabxanalardır.Ərazi əlamətinə görə Kitab Palatası və M.F.Axundov adınaAzərbaycan Respublika Dövlət kitabxanası(İndi Milli ) respublika miqyaslı,başqa adları çəkilən kitabxanalar isə məhəlli səviyyəli altsistemlərdir.AMEA-nın Mərkəzi Elmi Kitabxanası da ümumi mərkəzlərdən hesab olunabilər.Belə ki, bu kitabxana ümumiləşdirici və yekunlaşdırıcı əhəmiyyətliretrospektiv biblioqrafik informasiya mənbələri hazırlayır və ictimaiyyətinistifadəsinə təqdim edir, lakin heç də çap əsərlərinin bütün tiplərini və nəşrnövlərini birdəfəlik əhatə etmir. Bir qayda olaraq bu biblioqrafik informasiyamənbələrində elmi ədəbiyyatı, bir müəssisənin nəşrlərini əks etdirir, elmitədqiqatçılar və mütəxəssislər üçün nəzərdə tutulurlar, beləliklə də, xüsusibiblioqrafik informasiya mənbəyi əhəmiyyətini kəsb edirlər.ElmlərAkademiyasının Mərkəzi Elmi Kitabxanası, ali məktəb kitabxanaları,F.B.Köçərli adına Respublika Uşaq Kitabxanası, C.Cabbarlı adına RespublikaGənclər kitabxanası respublika səviyyəli çoxsahəli altsistemlərin mühüm tərkibhissəsidir. Buraya təbiidir ki, 1958-ci ildən fəaliyyət göstərən Azərbaycan ElmiTədqiqat, Elmi Texniki Məlumat və Texniki İqtisadi Tədqiqat İnstitutunu dadaxil etmək lazımdır.Respublika səviyyəli sahəvi altsəviyyəli müəssisələrə ilk növbədəRespublika Elmi Texniki Kitabxanasını, Respublika Elmi Tibb Kitabxanasını,Respublika Elmi Kənd Təsərrüfatı Kitabxanası, Respublika Elmi PedaqojiKitabxanasını aid etmək lazımdır.Respublikanın Mərkəzləşmiş kitabxana sistemləri, necə deyərlər, aşağısəviyyəli altsistemlər qrupunu təşkil edirlər və onlar əsasən özlərindənyuxarıda duran sistemlər tərəfindən yaradılan biblioqrafik informasiyamənbələrini istifadəçilərə çatdırmaqla məşğul olurlar.Ümumi biblioqrafiya mərkəzlərindən əsası olan Respublika Dövlət KitabPalatası funksional-məqsəd və xronoloji əlamətə görə iki istiqamətlibiblioqrafik mənbələr yaradır.Bunlardan birincisi və ən əsası cari, ikincisi isəqismən də olsa retrospektiv biblioqrafik informasiya mənbələridir.Belə ki,palata respublika ərazisində yeni çıxan çap əsərlərinin müxtəlif növlərinin, ocümlədən kitabların, dövri mətbuat materiallarının qeydini aparır, həm dəözünün müxtəlif nəşrləri-dövlət biblioqrafiyası orqanları («Azərbaycanmətbuat salnaməsi», «Birillik Azərbaycan kitabiyyatı» və çap kartoçkaları)vasitəsilə cari biblioqrafik informasiyanı həyata keçirir və yeri gəldikcə keçmiş94

nəşrləri meydana çıxarmaqla və onların retrospektiv axtarışında əhəmiyyətliolan biblioqrafik nəşrlərin buraxılışında bilavasitə iştirak edir.Onun carinəşrləri əks etdirdikləri ədəbiyyatı nəşrlərinə görə differensasiyalaşdırmalarına,məzmun universallıqlarına, həm də statistik məlumat vermələrinə görəfərqlənirlər.Palatanın nəşr etdirdiyi retrospektiv göstəricilərbiblioqrafiyalaşdırmanın bilavasitə obyektlərinin məzmun əlamətləri nəzərəalınmaqla iki qrupda ümumiləşdirilə bilər.Universal çoxcildli («Azərbaycankitabı») və ədəbiyyatşünaslıq materiallarına, bədii ədəbiyyata həsr olunmuşsahəvi vəsaitlər.M.F.Axundov adına Azərbaycan Dövlət Kitabxanası(İndi MilliKitabxana)da ümumi biblioqrafik informasiya mənbələrinin yaradılmasında vənəşrində iştirak edir.Məsələn, «Azərbaycan kitabı» adlı repertuar tipligöstəricinin 1-ci cildi kitabxananın qocaman əməkdaşı Ə.Əliyev tərəfindəntərtib olunmuşdur.Kitabxana 1968-ci ildə Respublika Elmi Texniki Kitabxanasıilə şərikli respublika kitabxanalarına daxil olan xarici mətbuatın toplukataloqunu illik şəklində çap etdirir.Azərbaycan EA-nın Mərkəzi ElmiKitabxanası da ümumi biblioqrafik informasiya mənbələrinin yaradılmasına vənəşrinə təşəbbüs edir. «Azərbaycan dövri mətbuatı(1920-1970)» onunyaradıcılığının məhsuludur.M.F.Axundov adına Azərbaycan Milli Kitabxanasının biblioqrafikfəaliyyətini tarixən nəzərdən keçirsək onun biblioqrafik fəaliyyətiçoxsahəliliyinə görə fərqlənir.O, respublikamızda tövsiyə biblioqrafiyasınınhəm əməli, həm də metodiki mərkəzidir.Mədəniyyət və incəsənət sahələri üzrəcari biblioqrafik informasiyanı həyata keçirir.Respublika Elmi-KəndTəsərrüfatı kitabxanası ilə şərikli, həm də müstəqil olaraq kənd təsərrüfatınadair yeni ədəbiyyatın operativ biblioqrafik informasiyanı həyata keçirir.Elmiköməkçixarakterli retrospektiv mənbələr də hazırlayıb çapdan buraxır.F.B.Köçərli adına Respublika Uşaq Kitabxanası, C.Cabbarlı adınaRespublika Gənclər Kitabxanası müvafiq olaraq uşaq və gənclərin maraqlarınauyğun olan, onların ümumi peşə və şəxsi təhsillərinə, Milli-mənəvi və əməktərbiyəsinə təsir etmək məqsədi güdən biblioqrafik informasiya mənbələrisistemini formalaşdırmağa ciddi səy göstərir.Respublika Elmi Pedaqoji Kitabxanası öz profilinə uyğun müxtəlifmövzularda biblioqrafik informasiya nəşrini planlaşdırır və həyata keçirir.Azərbaycan Elmi Tədqiqat, Elmi-Texniki Məlumat və Texniki İqtisadiTədqiqat institutu da respublikamızda biblioqrafik fəaliyyətin inkişafındaözünəməxsus yer tutur və bu proseslərdə EHM-dən istifadənin ilktəşəbbüskarlarındandır. Mübaliğəsiz qeyd etmək olar ki, respublikanın xüsusielmi kitabxanalarının elmin, mədəniyyətin və istehsalın ayrı-ayrı sahələrininbiblioqrafik informasiya təminatına xüsusi təsir göstərirlər.95

Müasir elmin və texnikanın inkişafına xas differensiasiya və inteqrasiyaprosesləri biblioqrafik fəaliyyətə də öz təsirini göstərir.Elmin daha dar sahələrəayrılması, idarəetmə, istehsalat və xidmət sahələrinin ixtisaslaşmasıbiblioqrafik fəaliyyətin ayrı-ayrı istiqamətlərinin formalaşmasında da hissolunur.Azərbaycan Respublikasının 1991-ci ilin oktyabr ayında yenidən özmüstəqilliyini əldə etməsi ölkədə kitabxana işinin və biblioqrafik fəaliyyətintəşkilində, inkişafında da yeni mərhələnin başlanmasına da səbəb oldu.İctimaiquruluşun dəyişməsi, Milli ənənələrimizə qayıdış sənəd-informasiyasistemində məzmun dəyişikliyinə, sənəd fondunda keyfiyyət dəyişikliyininaparılmasını, fondun yeni milli və dünya mənəvi dəyərlərini obyektiv, realfaktlarla işıqlandıran sənədlərlə zənginləşdirilməsini zəruriləşdirdi.MüstəqilAzərbaycan Respublikasının açıq bazar iqtisadiyyatı yolunu seçməsi cəmiyyətüzvlərinin şüurunda da böyük dəyişiklik yaratdı və bununla onlarıninformasiya tələbatlarında yeni istiqamətlərin baş verməsinə vəformalaşmasına səbəb oldu.Təbiidir ki, bütün bunlar biblioqrafik fəaliyyətinqarşısında yeni daha mürəkkəb vəzifələr qoyur.Birinci ümumi vəzifə sənədinformasiyasının təşkilinə və həyata keçirilməsinə tamamilə yeni mövqedənyanaşmaq, xalqımızın beynəlxalq standartlara cavab verəcək səviyyədəinformasiyalaşdırılmasına təsir göstərə bilən mütərəqqi yollarımüəyyənləşdirmək, yeni informasiya texnologiyasından hərtərəfli istifadəyənail olmaq lazımdır.Azərbaycan Respublikasının müstəqillik əldə etməsindən sonra Millibiblioqrafik fəaliyyətin təşkilati mənsubiyyətində və inkişafında bəzi yenixüsusiyyətlər və istiqamətlər nəzərə çarpır.Bəzi obyektiv və subyektiv səbəblərüzündən keçid dövrünü yaşayan respublikamızda biblioqrafik fəaliyyətin millivə bəşəri-mənəvi dəyərlərə əsaslanan müsbət nəticələrlə yanaşı, çox ciddiçatışmazlıqlar da özünü göstərməkdədir.Bu başlıca beynəlxalq elmimizininkişafı üçün lazım olan biblioqrafik informasiya əlaqələrinin zəifləməsi iləəlaqədardır.Məsələn Keçmiş Ümumittifaq Elmi və Texniki İnformasiyaİnstitutunun 130 ölkənin 66 dildə çap olunan elmi ədəbiyyatını əhatəedən(1,S.162) referativ jurnalları xeyli müddət mühüm kitabxanaları və başqainformasiya orqanları tərəfindən alınmaması elmi tədqiqatçıları vəmütəxəssisləri biblioqrafik informasiya təminatı baxımından çətin vəziyyətdəqoymuşdur.Keçid dövrü cari biblioqrafik informasiyanın mütəşəkkilliyinə dəmənfi təsir göstərmişdir.Bu, Respublika Dövlət Kitab Palatasının 1991-ci ildəcari biblioqrafik informasiya üçün əhəmiyyətli olan «Azərbaycan MətbuatSalnaməsi», «Birillik Azərbaycan kitabiyyatı», «Çap kartoçkaları» kiminəşrlərinin dayandırılması ilə bağlıdır. Bununla Azərbaycan Respublikasınınərazisində meydana gələn kitabların və digər mətbu nəşrlərin qeydə alınması vəonların haqqında ardıcıl, sistemli və etibarlı biblioqrafik informasiya verilməsi96

acınacaqlı vəziyyətə düşür.Belə bir vəziyyət biblioqrafik informasiya sahəsindəbeynəlxalq əməkdaşlığımıza da mənfi təsir göstərir.Kiatb Palatasının səlahiyyətləri M.F.Axundov adına Azərbaycan MilliKitabxanasına verilmişdir. Kitabxananın palataya məxsus funksiyalarınınmüvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsi üçün əsas şərtlərdən biri məcburi nüsxəsistemi ilə bağlıdır və bu məsələ dövlət səviyyəsində həll olunmalıdır.Əkshalda Azərbaycan çap əsərlərinin səpələnməsində pərakəndəlik hökm sürəcək,kitabxanalara düşməyəcək, heç yerdə qeydə alınmayacaq və gələcək üçün iziqalmayan itkiyə çevriləcək.Ümumi retrospektiv biblioqrafiya sahəsində uğursuzluq davam edir.«Azərbaycan kitabı» kimi çox faydalı repertuar tipli göstəricinin nəşri yarımçıqqalmaqda davam edir.AMEA-nın Mərkəzi Elmi Kitabxanasını bu mühüm elmi müəssisəninnəşrlərini əks etdirən biblioqrafik göstəricinin nəşrində də ardıcıllıqpozulmuşdur, illiklərin nəşri xüsusilə gecikdirilir.Məsələn 1982-ci ilinnəşrlərini əhatə edən illik 1990-cı, 1986-cı ilin nəşrlərini əhatə edən illik 1991-ci ildə işıq üzü görmüşdür.Azərbaycan Respublikasının prezidenti İlham Əliyev «Azərbaycandakitabxanaların fəaliyyətinin yaxşılaşdırılması haqqında» 20 aprel 2007-ci iltarixli sərəncamında Milli kitabxanalarımızın nailiyyətləri haqqında söylənilənfikirlər kitabxanaların cəmiyyətimizin informasiyalaşdırılmasında nə qədərböyük əhəmiyyət kəsb etdiyini təsdiqləyir.Sərəncamda deyilir: «MüasirAzərbaycan cəmiyyətinin informasiya təminatının həyata keçirilməsində ölkəkitabxanalarının tutduğu mühüm yer mədəniyyətin bu sahəsində informasiyacəmiyyətinin tələblərinə uyğun olaraq müasir texnologiyaların tətbiqini zəruriedir»(3,S.1).Ölkənin bütün kitabxana şəbəkələri bunu nəzərə almalı, ümumi, sahəvivə bələdiyyə kitabxanaları öz profillərinə uyğun sənədləri əks etdirən, xidmətetdikləri informasiya istifadəçiləri üçün maraqlı olan biblioqrafik informasiyanəşrlərini və elektron biblioqrafik məlumat bazalarını yaratmalıdırlar.Biblioqrafik fəaliyyəti həyata keçirən müəssisələrin, o cümlədənkitabxanaların qarşısında bu sahədə duran vəzifələri, əsasən, beləümumiləşdirmək olar:1.Ölkə ictimaiyyətinin informasiya ehtiyaclarını hərtərəfli öyrənmək,onların kompleks biblioqrafik təminatını gücləndirmək və onumüstəqilliyimizin tələblərinə uyğun beynəlxalq standartlar səviyyəsinəqaldırmaq.2. Bütün səviyyələrdə(ümumi, xüsusi, universal, sahəvi, ölkə, məhəlli)səmərəli biblioqrafik informasiya xidmətinin həyata keçirilməsinə nailolunmasında biblioqrafik proseslərin kompüterləşdirilməsinin əsas amil97

olduğunu nəzərə alaraq kitabxanaların və başqa müasir müəssisələrin kompütertəchizatı.3.Biblioqrafik fəaliyyətin ayrı-ayrı istiqamətlərində məqsədyönlülük.ƏDƏBİYYAT:1. Коршунов О.П. Библиографоведение. Общий курс: Учебник. - М.:Издательство, «Книжная палата», 1990.2. Для науки и практики// Сов. библиогр.-1987.-№6.-С.27.3.«Azərbaycanda kitabxanaların fəaliyyətinin yaxşılaşdırılması haqqında»Azərbaycan Respublikası prezidentinin sərəncamı//Azərbaycan qəzeti.-2007.-21 aprel.З.Г.АЛИЕВОРГАНИЗАЦИЯ, РАЗВИТИЯ, ПРЕКЛАДНЫЕ ВОПРОСЫСОВРЕМЕННОЙ БИБЛИОГРАФИЧЕСКОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИРЕЗЮМЕВ статье освещаются отдельные вопросы, связанные с развитиемазербайджанской национальной библиографии в годы независимости.Здесь обосновывается значение библиографической информации вдеятельности наших библиотек.Z.H.ALİEVORGANIZATION, DEVELOPMENT AND APPLAIED QUESTIONSOF BIBLIOGRAPHIC ACTIVITYSUMMARYIn the article were described particular questions on development ofAzerbaijan national bibliography during independence. There was also arguedimportance bibliographic information for library activity.98

Prof. X.İ.İSMAYILOVDos. N.İ.İSMAYILOVMüəl. İ.Z.BAYRAMOVAAZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ REGİONLARININKİTABXANA-İNFORMASİYA RESURSLARININ İNKİŞAFININ BƏZİMƏSƏLƏLƏRİ.( GƏNCƏ-QAZAX İQTİSADİ RAYONUNUNNÜMUNƏSİNDƏ)Respublikamızda kitabxana-informasiya resursları zəngin tarixi ənənələrəmalikdir. Bu biblioqrafik ehtiyat cəmiyyətin informasiya təminatında mühümrol oynayır.Son illər Azərbaycanda informasiya cəmiyyətinin qurulması istiqamətindəgörülən işlər sırasında kitabxana işinin təşkili, idarə edilməsi, oxucularainformasiya xidmətində ənənəvi iş üsulları ilə yanaşı, müasir texnologiyalarıntətbiqinə başlanılması dövlətimizin kitabxana işi sahəsindəki siyasətininprioritet istiqamətinə çevrilmişdir (6.S.318-320).Artıq müasir informasiya cəmiyyətində kitabxanaların kommunikasiyasistemində rolu və əhəmiyyəti o qədər artmışdır ki, kitabxanalarsız cəmiyyətininformasiya tələbatını ödəmək mümkün deyildir.Kitabxanalar cəmiyyətdə elmin və mədəniyyətin inkişafında, təhsil vətərbiyənin yüksəldilməsində, həmçinin insanların informasiya təminatındamühüm sosial institut kimi iştirak etməklə, ən çox istifadə olunan müəssisəyəçevrilmişdir (5.S.10).Azərbaycan Respublikası yenidən öz müstəqilliyini bərpa etdikdən sonraölkədə kitabxana işinin və biblioqrafik fəaliyyətin inkişafına, gənc nəslin təlimtərbiyəsində mühüm rol oynayan milli və mənəvi dəyərlərimizinişıqlandırılmasına, beynəlxalq standartlara cavab verə biləcək yeni informasiyatexnologiyalarından hərtərəfli istifadə olunmasına çox böyük önəm verməyəbaşladı və bütövlükdə kitabxana-informasiya sahəsinin hüquqi bazasıformalaşdı.Bu baxımdan 1998-ci ildə qəbul edilmiş “Kitabxana işi haqqında”Azərbaycan Respublikasının Qanunu kitabxanaların inkişafında mühüm roloynamışdır.“Azərbaycanda kitabxanaların fəaliyyətinin yaxşılaşdırılması haqqında”Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin 20 aprel 2007-ci il sərəncamındagöstərildiyi kimi “... Bəşər mədəniyyətinin qazandığı nailiyyətlərin nəsildənnəsləçatdırılmasında və cəmiyyətimizin intellektual-mənəvi potensialınınartırılmasında kitabxanalarımız əvəzsiz rol oynayır”(4).Respublikanın bütün regionlarının iqtisadi və sosial inkişafını daha dayüksəltmək və hər bir iqtisadi rayonun potensialından istifadəni sürətləndirmək99

üçün, Respublikanın Prezidenti cənab İlham Əliyev 11 fevral 2004-cü ildə“Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı DövlətProqramının (2004-2008-ci illər) təsdiq edilməsi haqqında” fərmanimzalamışdır (2).Azərbaycan Respublikasının ayrı-ayrı regionlarının sosial-iqtisadi inkişafına,ümumilikdə, ölkənin vahid sosial inkişafı strategiyasının ayrılmaz tərkibhissəsi kimi baxmaq lazımdır.Regionların sosial-iqtisadi inkişafı dedikdə, sosial-mədəni infrastrukturuninkişafı, əhalinin həyat və yaşayış səviyyəsinin yaxşılaşdırılması, təhsil vəmədəni səviyyəsinin, dünyagörüşünün formalaşdırılması, dünyəvi biliklərəyiyələnməsi və s. nəzərdə tutulur.Son illərin statistik məlumatlarına görə, Avropa İttifaqının üzvü olan indikidövlətlərin ərazisində 90.000 kitabxana(11,s.125), ümumilikdə isə,YUNESKO-nun məlumatına görə dünyada yarım milyondan artıq kitabxanafəaliyyət göstərir (10,s.3). Azərbaycan Respublikasında isə 12 mindən çoxkitabxana cəmiyyətin informasiya təminatını həyata keçirir. Bu da dünyakitabxanalarının 2,4%-i deməkdir. Bütün dünyada, o cümlədən Azərbaycandaregional kitabxanalar ümumi kitabxana şəbəkələri içərisində mühüm yer tutur.Ona görə də, bu, kitabxana-informasiya orqanlarının əsas missiyası, yerləşməsixüsusiyyətləri, onların informasiya ehtiyatları və bu ehtiyatlardan yerli əhalininsəmərəli istifadəsinin təşkili problemlərinin araşdırılması, kitabxanaşünaslıq vəbiblioqrafiyaşünaslığın yaranmasına gətirib çıxarmışdır.Bir sıra əlamətlər: müəyyən ərazinin mənafeyinə tabelik, rayon ərazisində vəonun haqqında nəşr olunmuş sənədlərin toplanması, saxlanması və ictimaiistifadəyə verilməsinə görə məsuliyyət, diyarşünaslıq üzrə biblioqrafikinformasiya resurslarının yaradılması və ondan dünyanın istənilən nöqtəsindəistifadə imkanlarının təmin edilməsi və s. regional kitabxanaların əsasəlamətlərini formalaşdırır. Regional kitabxanalar yerli mədəniyyətinbənzərsizliyini, özəlliklərini öyrənən, onu mühafizə edən, yayan, ümumilikdəelm, təhsil və mədəniyyət sahəsində dünya prosesləri haqqında informasiyanıtəbliğ edən ən böyük informasiya kanalı kimi oxucularda doğma diyaraməhəbbət, tarixi keçmişə hörmət və qürur hissi tərbiyə edir.Professor Z.S.Məmmədovun “Regionların iqtisadi inkişaf problemləri”kitabında qeyd etdiyi kimi, Azərbaycan Respublikasında 10 iqtisadi rayon var:Abşeron, Gəncə-Qazax, Şəki-Zaqatala, Lənkəran, Quba – Xaçmaz, Aran,Yuxarı Qarabağ, Kəlbəcər- Laçın, Dağlıq Şirvan, Naxçıvan MuxtarRespublikası (7).Gəncə-Qazax iqtisadi rayonu respublikamızın ikinci ən böyük iqtisadirayonudur. Bu iqtisadi rayon çox əlverişli coğrafi relyefdə yerləşməsi, əhalininhəm dağlıq, həm də dağətəyi zonada məskunlaşması, sənaye və kəndtəsərrüfatının potensial inkişafını sürətləndirmək baxımından diqqəti cəlb edir.100

İqtisadi rayonun ərazisi 12,5 min kv. km. olub, respublikamızın ərazisinin14,5%-ni əhatə edir.Gəncə-Qazax iqtisadi rayonunun əlverişli iqtisadi şəraitinin yeraltı və yerüstütəbii sərvətinin zənginliyi, istehsalın çoxsahəli inkişafına müsbət təsir göstərir(7.S.156).Bu iqtisadi rayonda əhalinin sayı 1,076775 nəfərdir. Bu isə respublikamızınəhalisinin təqribən 14-15% -ni təşkil edir.Gəncə-Qazax iqtisadi rayonuna Qazax, Ağstafa, Tovuz, Gədəbəy, Şəmkir,Daşkəsən, Göy-göl, Samux, Goranboy inzibati rayonları və Gəncə şəhəridaxildir.İqtisadi rayonda məhsuldar qüvvələrin inkişafında, ixtisaslı kadrlarınhazırlanmasında əhalinin təhsil bölgüsünün müəyyənləşdirilməsi xüsusiəhəmiyyət kəsb edir.Gəncə-Qazax iqtisadi rayonunun iqlim şəraiti, filiz və qeyri-filiz yataqlarınınzənginliyi, ayrı-ayrı iqtisadi sahələrin inkişafı, yeni istehsal müəssisələrininyaradılmasına təkan verir. Ona görə də iqtisadi sahələrdə yaranan dirçəlişiqtisadi rayonların makro və mikro iqtisadi inkişafına güclü təsir göstərir (7).Əhalinin təhsil bölgüsünə görə Gəncə şəhəri mühüm yer tutur. Təhsil alanlarGəncədə 26,7 min nəfər, Goranboyda 75,8 min nəfər, Qazaxda 71,7 min nəfər,Ağstafada 65,2 min nəfər, Tovuzda 124,6 min nəfər, Gədəbəydə 75,7 minnəfər, Şəmkirdə 152,4 min nəfər, Daşkəsəndə 26,9 min nəfər, Göy-göldə 46,8min nəfər, Samuxda 43,8 min nəfərdir (7.S.59).Əhalinin elm, təhsil, mədəni səviyyəsinin yüksəldilməsində iqtisadi rayondaxilində fəaliyyət göstərən kitabxanalar mühüm əhəmiyyət kəsb edir.Bu kitabxanalar sistemi mürəkkəb quruluşa malikdir və bu sistemdəmərkəzləşdirilmiş kitabxana sistemləri mühüm yer tutur.Belə ki, Gəncə-Qazax iqtisadi rayonunun Mərkəzləşdirilmiş KitabxanaSistemləri (MKS) aşağıdakılardır: Qazax rayon MKS, Ağstafa rayon MKS,Tovuz rayon MKS, Gədəbəy rayon MKS, Şəmkir rayon MKS, Daşkəsən rayonMKS, Göy-göl rayon MKS, Samux rayon MKS, Goranboy rayon MKS vəGəncə şəhər MKS (1). (Bax: Cəd. 1).Mərkəzləşdirilmiş Kitabxana Sistemlərinin yaradıldığı il, əhalinin sayı,oxucuların sayı, kitabxanaların fondu, filialların sayı, kitabxanada işləyən ali vəorta ixtisaslı işçilərin sayı, orta təhsillilər, texniki işçilər cədvəldə ardıcıllıqla özəksini tapmışdır.İqtisadi rayonda gündüz ümumtəhsil məktəblərinin sayı və onlarda təhsil alanşagirdlərin sayı əhalinin artım səviyyəsi ilə əlaqədar olaraq ildən ilə artır (7.S.67) (Bax: Cəd. 2)Gəncə-Qazax iqtisadi rayonu üzrə sosial infrastrukturun digər sahələrindənolan kütləvi kitabxanalar və onlarda olan kitabların sayı, insanların istirahətinitəmin edən klub müəssisələrinin sayı mühüm əhəmiyyət kəsb edir (7.S.68).101

İqtisadi rayon üzrə kütləvi kitabxanaların sayı 1995-ci ildə 714, 1998-ci ildə672, 2001-ci ildə 665 olmuşdur. Həmin kitabxanalarda olan kitab fondu 1995-ci ildə 4822,5 min, 1998-ci ildə 472,52 min, 2001-ci ildə 4674,5 min nüsxəolmuşdur. (7.S.69) (Bax: Cəd. 2)Cədvəldə göstərildiyi kimi, Gəncə-Qazax iqtisadi rayonunda kütləvikitabxanalar 1995-ci ildən başlayaraq həm oxucuların sayına, həm kitabfondunun həcminə görə nəzəri cəlb edir (7.S.69).Belə ki, 1990-cı illərdən sonra həm kütləvi kitabxanaların , həm də onlarınoxucularının sayı azalmağa başlamışdır. Bunu nə ilə izah etmək olar?80-ci illərin sonu və 90-cı illərin əvvəlində Azərbaycan Respublikasınınbədxah qonşularımızın işğalına məruz qalması, ölkədə baş verən ictimai-siyasihadisələrin mənfi təsiri, kitabxanaların və oxucuların sayının nəzərə çarpacaqdərəcədə azalmasına səbəb olmuşdur. Kitabxanaların maddi-texniki bazasınınzəifləməsi, bəzi kitabxanaların tamamilə bağlanmasına, bəzilərinin isə oxucutələbatını ödəyə bilməməsi üzündən bağlanmaq təhlükəsi ilə üz-üzə qalmasındada özünü göstərmişdir.Gəncə-Qazax iqtisadi rayonunda 2004-2005-ci illərdə MərkəzləşdirilmişKitabxana Sistemləri, ayrı-ayrı rayonlar üzrə, kitabxanaların ümumigöstəriciləri aşağıdakı şəkildə olmuşdur (1) (Bax: Cəd. 1).Belə ki, Qazax rayon MKS 1980-ci ildə yaradılmış, fondu 541,100nüsxədir. Qazax rayonunun əhalisi 81015 nəfər olmaqla oxucuların sayı 39,700nəfərdir. Filialların sayı 52, kitabxanada işləyənlərin sayı 128 nəfərdir. İşçilərinancaq 22 nəfəri ali ixtisas təhsilli, 15 nəfəri ali qeyri-ixtisas təhsillidir. Ortatəhsilli işçilərin sayı 58 nəfər, orta qeyri-ixtisas təhsillilərin sayı 18 nəfər, ortatəhsillilərin sayı 18 nəfər, texniki işçilər 15 nəfərdir.Ağstafa MKS, 1990-ci ildə yaradılmış, kitabxana fondu 391007, əhalisi73944, oxucuların sayı 35998 nəfərdir. MKS-in 49 filialı var, kitabxanada 117nəfər çalışır ki,onların içərisində ali ixtisas təhsillilər 21 nəfər, orta ixtisastəhsillilər 44 nəfərdir. Ali qeyri-ixtisas təhsillilər 3 nəfər, orta təhsillilər 40nəfər, texniki işçilər 9 nəfərdir.Tovuz rayon MKS, 1925-ci ildə yaradılmış, əhalisi 142854 nəfər, kitabxanafondu 652802 nüsxə, oxucuların sayı 50159 nəfərdir. Kitabxananın 77 filialı,201 nəfər işçisi var ki,onlardan 14 nəfəri ali ixtisas təhsillilər, 1 nəfər ortaixtisas təhsilli, 56 nəfər orta qeyri-ixtisas təhsilli, 46 nəfər orta təhsilli, 82 nəfərtexniki işçilərdir.Gədəbəy rayon MKS 1932-ci ildə yaradılmışdır, əhalisi 86193 nəfər,kitabxana fondu 509.300 nüsxə, oxucuların sayı 29800 nəfərdir. MKS – nin109 filialı var, kitabxanalarda işləyənlərin sayı 221 nəfər olmaqla, onlardan 2nəfəri ali ixtisas təhsilli, 6 nəfəri ali qeyri-ixtisas təhsilli, 25 nəfəri orta-ixtisastəhsilli, 80 nəfəri orta təhsilli işçilərdir. Kitabxanada 108 nəfər texniki işçiişləyir.102

Şəmkir rayon MKS 1932-ci ildə yaradılmışdır. Əhalisinin sayı 173401 nəfər,kitabxana fondu 55784 nüsxə, oxucuların sayı 71050 nəfər, filialların sayı 95-dir. Kitabxanalarda işləyənlərin sayı 171 nəfər olmaqla, ali ixtisas təhsillilər 12nəfər, orta ixtisas təhsillilər 46 nəfər, orta təhsillilər 71 nəfər, texniki işçilər44 nəfərdir.Daşkəsən rayon MKS, 1982-ci ildə yaradılmış, əhalisi 30418 nəfər, kitabxanafondu 450000 nüsxədir, oxucuların sayı 1300 nəfər, filialların sayı 59,kitabxanalarda işləyənlərin sayı 142 nəfər olmaqla, onlardan 2 nəfəri ali ixtisastəhsilli, 1 nəfər orta ixtisas təhsilli, 80 nəfəri isə orta təhsillilərdir.Kitabxanalarda 59 nəfər texniki işçi işləyir.Göygöl rayon MKS, 1962-ci ildə yaradılıb, əhalisi 53266 nəfərdir.Kitabxana fondu 321815 nüsxədir. Oxucuların sayı 24900 nəfər, filiallarınsayı 48, kitabxanalarda işləyənlərin sayı 122 nəfərdir ki, onlardan 4 nəfəri aliixtisas təhsilli, 4 nəfər ali qeyri- ixtisas təhsilli, 24 nəfəri orta qeyri - ixtisastəhsilli, 34 nəfəri orta təhsilli, 54 nəfəri isə texniki işçilərdir.Samux rayon MKS, 1992-ci ildə yaradılmış, əhalisinin sayı 49697 nəfər,kitabxana fondu 242439 nüsxə, oxucuların sayı 17379 nəfərdir, kitabxananın32 filialı, 98 nəfər işçisi var ki, onlardan 1 nəfər ali ixtisas təhsilli, 5 nəfər aliqeyri - ixtisas təhsilli, 3 nəfər orta qeyri - ixtisas təhsilli, 48 nəfər orta təhsilli,41 nəfər isə texniki işçilərdir.Goranboy rayon MKS, 1978-ci ildə yaradılmışdır. Rayonun 86645 nəfərəhalisi var, kitabxananın fondu 557215 nüsxə, oxucuların sayı 29850 nəfərdir.Kitabxananın 96 filialı var.Kitabxanalarda 225 nəfər işləyir ki, onlardan 9nəfər ali ixtisas təhsilli, 4 nəfər ali qeyri - ixtisas təhsilli, 21 nəfər orta ixtisastəhsilli, 5 nəfər orta qeyri –ixtisas təhsilli, 86 nəfər orta təhsilli, 100 nəfər isətexniki işçilərdir.Gəncə şəhər MKS, 1976-cı ildə yaradılmışdır. Əhalisi 299342 nəfər,kitabxana fondu 500000 nüsxə, oxucuların sayı 60437 nəfərdir. Kitabxananın27 filialı, 139 nəfər işçisi var. Ali ixtisas təhsillilərin sayı 11 nəfər, ali qeyri -ixtisas təhsillilərin sayı 35 nəfərdir. Kitabxanada 14 nəfər orta ixtisas təhsilli,25 nəfər orta təhsilli işçi çalışır. Kitabxananın 39 nəfər texniki işçisi var.İnternetdən istifadə edən oxucuların sayı10 nəfərdir.Gəncə-Qazax iqtisadi rayonundan danışanda, bu zonadakı MKS-lərin ümumikitabxana fondunu, oxucularının sayını, kadrların işlə necə təmin olunmasını,əhalisinin sayını və s. nəzərə almaq lazımdır. Belə ki, ümumiyyətlə, bu iqtisadizonada əhalinin sayı ilə yanaşı, oradakı oxucuların da ümumi sayını nəzərəalmaq lazımdır.Gəncə-Qazax iqtisadi rayonunda kitabxananın ümumi informasiya resursları4723518 nüsxədir. Oxucuların ümumi sayı cəmi 372273 nəfər, filialların sayı644, kitabxanalarda işləyənlərin sayı 1564 nəfər, ali ixtisas təhsillilərin sayı 98nəfər, ali qeyri-ixtisas təhsillilərin sayı 72 nəfər, orta ixtisas təhsillilər 210103

nəfər, orta qeyri-ixtisas təhsillilər 120 nəfər, orta təhsillilər 528 nəfər, texnikiişçilər isə 551 nəfərdir.Gəncə şəhəri istisna olmaqla, iqtisadi zonanın digər rayonlarında internetdənistifadə edənlər yoxdur. Buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki, Gəncə zonanınən inkişaf etmiş şəhəridir. Buradakı ali və orta ixtisas təhsili müəssisələrində,inkişaf etmiş sənaye və infrastrukturun digər sahələrində çalışanlar inkişafetmiş cəmiyyətin elmi, texniki inkişafından geri qalmırlar. Gəncə böyük sənayemərkəzlərindən biri kimi, eyni zamanda qədim İpək Yolunun bərpa olunmasıilə əlaqədar, Bakı - Tbilisi - Ceyhan neft kəmərinin bu iqtisadi zonadankeçməsi ilə əlaqədar önəmli yerlərdən birini tutur.Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsinin 2001-ci ildə çapetdirdiyi “Müstəqil Azərbaycan 10 il” rəsmi nəşrindən göründüyü kimi,Respublikamızda 2000-ci illərdə kütləvi kitabxanaların sayı Gəncə şəhərində27 olmaqla, onlarda olan kitab fondu 491000 nüsxə, Qazax rayonunda 55kütləvi kitabxana, 520400 nüsxə, Ağstafa rayonunda 49 kütləvi kitabxana,388100 nüsxə, Gədəbəy rayonunda 109 kütləvi kitabxana, 515000 nüsxə,Daşkəsən rayonunda 58 kütləvi kitabxana, 436300 nüsxə, Samux rayonunda 34kütləvi kitabxana, 227500 nüsxə, Göy-göl rayonunda 50 kütləvi kitabxana,330900 nüsxə, Şəmkir rayonunda 96 kütləvi kitabxana, 588600 nüsxə kitabfondu olmuşdur (9.S.176-177).Təsadüfi deyildir ki, gənc nəslin təlim-tərbiyəsi, elmi biliklərə yiyələnməsiüçün ümumtəhsil müəssisələrinin üzərinə çox böyük məsuliyyət düşür. Belə ki,məhz, məktəb illərindən başlayaraq, gənc nəslin yönəldilməsi, onların gələcəkoxucu potensialını formalaşdırmaqla yanaşı, elmi biliklərə yiyələnmələrinə,cəmiyyət quruculuğunda fəal iştirak etmələrinə təkan verir.2000-2001-ci illərin statistik məlumatına əsasən Gəncədə 48 ümumtəhsilmüəssisəsi olmuşdur. Onlarda 48958 nəfər şagird təhsil alır. Digər rayonlardanAğstafada cəmi 39 məktəb var, onlardan 35-i kənd məktəbidir. Şagirdlərinsayı 29059 nəfərdir. Daşkəsəndə 49 məktəbdən 39 – u kəndlərdə yerləşir.Onlarda cəmi 10462 nəfər şagird təhsil alır. Goranboyda 77 ümumtəhsilməktəbinin, 68-i kəndlərdə yerləşməklə, cəmi 34167 nəfər şagird təhsil alır.Gədəbəydə 85 məktəbdən 81-i kəndlərdə yerləşməklə, təhsil alanların sayı32584 nəfərdir. Qazax rayonundakı 47 ümumtəhsil məktəbin, 40-ı kəndlərdəyerləşməklə, 29942 nəfər şagird, Samux rayonunda 33 ümumtəhsil məktəbin28-i kəndlərdə yerləşməklə, şagirdlərin sayı 17192 nəfər, Şəmkir rayonunda 84ümumtəhsil məktəbinin 66-ı kəndlərdə yerləşməklə 65080 nəfər şagird, Tovuzrayonunda 85 ümumtəhsil məktəbinin 76-ı kəndlərdə yerləşməklə 54695 nəfərşagird təhsil alır (9.S.150-151) (Bax: Cəd. 2).Biz bu şəkildə Gəncə-Qazax iqtisadi rayonuna daxil olan hər bir rayon üzrəorta təhsil müəssisələrində oxuyanların sayını bilməklə, məktəblərdə yerləşənməktəb kitabxanalarında da, müəllim və şagirdlərdən ibarət böyük oxucu104

qruplarının olduğunu görə bilərik. Belə kitabxanaların maddi-texniki bazalarınıinkişaf etdirməklə, elmin və texnikanın nailiyyətlərindən istifadə edərəkkitabxanaların fondunu daha da zənginləşdirib oxucu auditoriyasınıgenişləndirmək olar.Ölkə iqtisadiyyatının kadr potensialının səmərəli inkişafı ölkənin insanresurslarının keyfiyyətini gücləndirmək üçün, dövlətimiz tərəfindən regionlarınsosial-iqtisadi inkişafına böyük diqqət göstərilməklə, bir çox işlər görülmüş,iqtisadiyyatın, sənayenin, kənd təsərrüfatının, eləcə də, cəmiyyətin inkişaf edibformalaşmasında “insan faktoruna” xüsusi önəm verilmişdir.Prof. Ş.Muradov “İnsan potensialı: əsas meyllər, reallıqlar,problemlər”kitabında yazır: “Elmin inkişafının əsas şərtlərindən biri də elmitexnikifəaliyyətin resurslarla (maliyyə, cihaz və avadanlıqlar, informasiya)təmin olunmasından və müasir tələblərə uyğun infrastrukturun yaradılmasındanibarətdir.Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, elmi biliklərin istehsalı vəmənimsənilməsi bilavasitə insan amili ilə bağlıdır və burada kadrlarınhazırlanması, onların kəmiyyət-keyfiyyət tərkibinin daim inkişaf etdirilibtəkmilləşməsinə böyük ehtiyac vardır” (8. S.488).Elmi kadrlar elmin inkişafında, sivilizasiyalı cəmiyyətlərin formalaşmasında,cəmiyyətin maddi, mənəvi dəyərlərinin artırılmasına təsir edən ən mühümamillərdən biridir. Bu mənada Gəncə, Qazax və digər rayonlarda fəaliyyətgöstərən ali və orta ixtisas məktəblərinin alim və işçilərinin informasiyatəminatında mühüm rol oynayan təhsil kitabxanalarının xüsusi rol oynadığınıqeyd etmək lazımdır.Dövlətimizin kitabxanaların inkişafına göstərdiyi qayğı baxımından“Azərbaycan kitabxanaları XXI əsrin informasiya məkanında” (I və II cild)kitabını çox yüksək qiymətləndirmək lazımdır.Çünki, Azərbaycan RespublikasıMədəniyyət və Turizm Nazirliyinin məhz birbaşa xüsusi əməyi ilə işıq üzügörmüş, dövlətimizin regionların inkişafına xüsusi fikir verməsinin təzahürüolan bu kitabda, həm yüksək ixtisaslı kitabxanaçı- biblioqraflar üçün, həmtələbələr üçün, həm də müxtəlif sahələrin mütəxəssisləri üçün çox qiymətliməlumatlar var. Biz 2004-cü ildən başlayaraq, eləcə də 2000-ci illərinəvvəllərindən Azərbaycan Respublikasında kitabxana-informasiya resurslarınıninkişafını izləməklə, dövlətin də qayğısının şahidi ola bilərik.Ümumiyyətlə, Gəncə -Qazax İqtisadi rayonu üzrə aparılan təhlildən belənəticəyə gəlmək olar ki, təbii və əmək resursları baxımından bu iqtisadi rayonböyük imkanlara malikdir.MKS-lərin ümumi mənzərəsi bizdə belə bir fikir yaradır ki, ixtisaslı kadrlarınhələ də kifayət qədər olmadığı, ali qeyri-ixtisas təhsillilərin, eləcə də ortatəhsillilərin isə ixtisaslı kadrlar qədər elmi biliyə yiyələnməsi bir çox çətinliklərtörədir.105

Ölkədə ictimai istehsal proseslərinin əsasını və subyektini təşkil edənəhalinin fiziki və zehni cəhətdən inkişaf etmiş hissəsi çoxdursa, həmin ölkədaha çox məhsuldar insan resurslarına malikdir. İnsanlar sosial idarəetmənin ənmürəkkəb obyektidir.Gəncə -Qazax İqtisadi zonasında yerləşən MKS-lərin işçiləri üçün, Gəncədə,yaxşı olardı ki, ixtisasartırma kursları və ya metodiki mərkəz yaradılsın. Buhəm maliyyə resurslarına qənaət baxımından, həm də işçilərin peşə biliklərinəyiyələnməsinin sistemli xarakter alması baxımından əlverişli ola bilər.Peşə - ixtisas səviyyəsinin yüksəldilməsi milli iqtisadiyyatın kadr (peşə)potensialının quruluşu və keyfiyyətinə dövlətin təsirinin artırılması, insanresurslarının ümumi və regional kompleks proqramlarının işlənməsi və həyatakeçirilməsi, həmin resurslardan dolğun və səmərəli istifadə olunmasını təminetməkdən ibarətdir (8. S.472-475).Respublikamızda aparılan islahatların başlıca amilini ölkənin vətəndaş,intellektual və peşə potensialı təşkil edir.Azərbaycan regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı proqramının birincimərhələsi bu yaxınlarda başa çatmışdır. Belə ki, dövlətin qarşıya qoyduğuməsələlərin bir çoxunda köklü dəyişikliklər yaradılmış, regionların inkişafınınsürətləndirilməsi, yeni sənaye obyektlərinin, yeni iş yerlərinin açılması,kitabxana – informasiya tələbatının inkişaf etdirilməsi və cəmiyyətintələblərinə cavab verməsi baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir.“Azərbaycan Respublikasında kitabxana – informasiya sahəsinin 2008-2013-cü illərdə inkişafı üzrə Dövlət Proqramı”nın təsdiq edilməsi barədə AzərbaycanRespublikası Prezidenti İlham Əliyevin 6 oktyabr 2008-ci il tarixli sərəncamıbir daha göstərdi ki, informasiyalaşmış cəmiyyətdə kitabxanaların roludanılmazdır. Bu işdə dövlət qayğısı kitabxana-informasiya fəaliyyətinin dahada inkişaf etdirilməsi, cəmiyyətin informasiya təminatının artırılması,Azərbaycan kitabxanalarının dünyanın inkişaf etmiş qabaqcıl ölkəkitabxanaları ilə bir səviyyədə durmasını təmin etmək üçün hər birmütəxəssisin qarşısına mühüm vəzifələr qoyur.Gəncə - Qazax İqtisadi rayonunda ali təhsilli kadrların sənayenin, kəndtəsərrüfatının, eləcə də, kitabxanaların inkişaf etdirilməsində çox böyük roluvardır. İxtisaslı kadrların yetişdirilməsi, onların elmi potensialından istifadəedilməsində özünü büruzə verir. Belə nəticəyə gəlmək olar ki, Gəncə -Qazaxİqtisadi rayonundakı Mərkəzləşdirilmiş Kitabxana Sistemlərində hələ dəkifayət qədər ali və orta ixtisas təhsilli kadrlar azlıq təşkil edir. Belə ki, ortahesabla 299,342 min nəfər olan Gəncə əhalisinin, təqribən 60,437 nəfərikütləvi kitabxana oxucusudur ki, buraya məktəb kitabxanalarının da oxucusayını əlavə etsək, 108,528 nəfər edir. Bu da əhalinin ümumi sayının təqribən27 %-ni təşkil edir. Belə bir oxucu kütləsinə cəmi 25 nəfər ali və orta ixtisaslıkitabxanaçı – biblioqraf xidmət göstərir, həmçinin ali və orta qeyri-ixtisas106

təhsilli 49 nəfər kitabxanaçını da bura daxil etmək lazımdır. Belə ki, 4,341nəfər oxucuya 1 ixtisaslı kitabxanaçı-biblioqraf xidmət edir. Biz belə misallarınsayını artıra da bilərik. Ancaq regionun ən inkişaf etmiş, iri sənaye şəhəri olanGəncənin, timsalında belə bir məsələni qabartmaqla, onu bildirmək istəyirəmki, regionun digər rayonlarında belə faktlarla yenə qarşılaşacağıq. Əgər Gəncəkimi inkişaf etmiş sənaye və kənd təsərrüfatı şəhərində, belə bir vəziyyət varsa,deməli ixtisaslı kadr potensialına çox böyük ehtiyac var. Elə ona görə də,gələcəkdə BDU-nun Kitabxanaçılıq-informasiya fakültəsində təhsil alantələbələrin sayını artırmaqla, eləcə də orta ixtisas təhsili müəssisələrində dəixtisaslı kadrların hazırlanmasına önəm vermək lazımdır.Bu iqtisadi rayon üzrə 1.076775 nəfər əhalinin təqribən 587.771 nəfərikitabxana oxucularıdır ki, bu da təqribən ümumi əhalinin 30%-ni təşkil edir.Buradan aydın olur ki, iqtisadi rayon üzrə belə göstəricini qənaətbəxş hesabetmək olar. Lakin onların informasiya tələbatını ödəmək, inkişaf etmişinformasiya məkanında, elmi potensiallarını daha da gücləndirmək üçün,dövlətimizin göstərdiyi xidmətləri də xüsusi qeyd etmək lazımdır. Belə ki,“Azərbaycan Respublikasında kitabxana –informasiya sahəsinin 2008-2013-cüillərdə inkişafı üzrə Dövlət Proqramı”nda da göstərildiyi kimi dövlətimiznövbəti 5 ildə qarşıya həlli vacib olan bir çox məsələlər qoymuşdur. Bunlardanmüasir tələblərə cavab verməyən kitabxanaların təmirini, yenilərinintikilməsini, kitabxana-biblioqrafiya proseslərinin avtomatlaşdırılmasını,kitabxana fondlarının mühafizəsi və bərpasını, latın qrafikası ilə buraxılannəşrlərin elektron daşıyıcılarına köçürülməsini, kitabxanaların beynəlxalqəlaqələr sahəsindəki fəaliyyətini, daim genişlənən informasiya axınında oxucukontingentinin itirilməməsini, əhalinin mütaliəyə marağının artırılmasını,kitabxanaların maddi-texniki bazalarının möhkəmləndirilməsini, kadrların peşəhazırlığının səviyyəsinin qaldırılmasını və s. göstərmək olar.Dövlət Proqramından göründüyü kimi, dövlətimizin əsas məqsədi kitabxana–informasiya xidmətinin dünya standartları səviyyəsinə qaldırılmasına,əhalinin intellektual potensialının və bilik səviyyəsinin yüksəldilməsinə köməkməqsədilə, kitabxanaların modernləşdirilməsinə, kitabxana – informasiyaresurslarının dünya məkanına inteqrasiyasına, kitabxana – informasiyasahəsində elmi araşdırmaların genişləndirilməsinə və s. dövlət qayğısınınartırılmasıdır.Dövlət planının həyata keçirilməsi üçün, Tədbirlər Planında Mərkəzikitabxanaların nəzdində, əhalinin bütün təbəqələrinə pulsuz xidmət göstərənmüasir informasiya texnologiyaları ilə təmin olunmuş hüquqi-informasiyamərkəzlərinin yaradılması (kitabxanaların mövcud ştat vahidləri çərçivəsində,ictimai əsaslarla), “Kitabxana fondları regionların inkişafının əsas informasiyaresursu kimi” mövzusunda dəyirmi masaların keçirilməsi, regionlardakıkitabxanalar arasında “Ən yaxşı ictimai internet mərkəzi”, “Ən maraqlı veb-107

sayt” mövzusunda respublika müsabiqəsinin keçirilməsi, regionlardamərkəzləşdirilmiş kitabxana sistemlərinin bazasında kitabxanaların mövcudştat vahidləri çərçivəsində və ictimai əsaslarla informasiya mərkəzlərininyaradılması, tabeliyindən asılı olmayaraq, (“İlin nümunəvi MKS”, “Ən yaxşıkitabxanaçı” və s.) keçirilməsi Mərkəzi kitabxanaların avtomatlaşdırılmışkitabxana-informasiya sistemi (AKİS) ilə təchiz edilməsi və s. göstərilmişdir(6.S.16-29).Göründüyü kimi, qarşıya qoyulan problemlərin, onların həlli yollarının,dövlətin qayğısı ilə həyata keçirilməsi üçün təxirəsalınmaz tədbirlər planıhazırlanmışdır.Gəncə - Qazax İqtisadi rayonunun kitabxana-informasiya təminatının təhliligöstərdi ki, bu iqtisadi rayon öz genişliyinə, ərazisinə görə, istərsə də elmikadr potensialına, sənayenin və kənd təsərrüfatının inkişafına görə daim diqqətmərkəzindədir.Əhalinin intellektual – mədəni səviyyəsinin yüksəldilməsində, kitabxanalarındanılmaz rolunu qeyd etməklə yanaşı, regiondakı ixtisaslı kadrların elmipotensialının artırılması üçün, bilik səviyyəsinin daha da genişləndirilməsiüçün, yaxşı olardı ki, mühüm elmi-mədəni, sənaye mərkəzi rolunu oynayanGəncə şəhəri MKS-sində, iqtisadi zona kitabxanalarının informasiya vəmetodiki mərkəzi yaradılsın. Bu mərkəzin yaradılması həm də ona görəməqsədəuyğundur ki, iqtisadi zonadan paytaxta gəlib getməklə vaxt itkisininqarşısı alınmaqla, bu iqtisadi rayonda yerləşən MKS-lərin işçiləri bir-biri ilətəcrübə mübadiləsi edə bilsinlər. Qabaqcıl təcrübədən istifadə etməklə iqtisadirayonun, həm elmi mədəni səviyyəsinin inkişafına, həm də regionun dünyanıninkişaf etmiş kitabxanaları ilə birbaşa əlaqəsinin yaranmasına nail olmaq olar.Kitabxana-informasiya keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasında, qlobal miqyasdainformasiyanın genişliyini və daim inkişaf edərək yeniləşdiyini nəzərə alsaq,Azərbaycanda da yaxın gələcəkdə dünya standartlarına cavab verə biləcəkkitabxanaların yaranmasından və inkişaf etməsindən danışa biləcəyik. Bu daMüstəqil Azərbaycan dövlətinin kitabxana-informasiya fəaliyyətinə dairsiyasətinin ardıcıl olaraq davam etməsi yolu ilə mümkündür.108

CƏDVƏL 1GNC - QAZAX İQTISADİ RAYONUNDAKI KÜTLVİ KİTABXANALAR, MKTBLR,ONLARDA OXUYAN ŞAGİRDLRİN SAYIİnzibatirayonlarKütlvi kitabxanaların Onlarda olan kitab fondu Gündüz ümumthsil Onlarda oxuyan şagirdlrinsayı (ddl) (min nüsx il) mktblri sayı1995 1998 2001 1995 1998 2001 1995 1998 2001 1995 1998 2001Qazax 62 60 55 545,2 549,0 521,5 47 47 47 15601 16817 17239Ağstafa 50 49 49 393,3 388,3 386,5 39 39 39 14423 15452 15592Tovuz 88 79 79 681,0 661,3 646,5 84 85 85 27565 29681 30543Gdby 110 110 109 500,2 515,0 515,0 85 85 85 15858 16838 16736Şmkir 99 97 96 587,8 588,6 588,7 87 83 84 34553 38094 39126Daşksn 59 58 58 437,9 436,6 436,5 48 49 496299 6414 6290Göygöl 50 50 50 337,0 332,2 330,9 49 50 49 10718 11519 11248Samux 33 34 34 225,8 226,8 227,1 32 32 34 9450 10164 10886Goranboy 136 108 108 628,0 539,9 529,3 76 76 77 17945 19155 19747Gnc 27 27 27 486,3 488,2 492,5 48 48 48 48766 49324 48091Cmi 714 672 665 4822,5 4725,2 4674,5 595 594 597 201178 213458 215498109

CƏDVƏL 2GƏNCƏ - QAZAX İQTISADİ RAYONUNUN MƏRKƏZLƏŞDİRİLMİŞ KİTABXANASİSTEMLƏRİ VƏ KİTABXANALARI№MKS-lərYarandığıilKitabxanafonduƏhalisiOxucuların sayıİnterNetdənistifadəedənlərFiliallarınsayıKitabxanalardaişləyənlərinsayıAliixtisastəhsilliişçilərAliqeyriixtisastəhsilliişçilərOrtaixtisastəhsilliişçilərOrtaqeyriixtisastəhsilliişçilərOrtatəhsilliişçilərTexnikiişçilər1QazaxrayonMKS1980-cı il541.100 81015 39700 - 52 128 22 15 58 18 18 152AğstafarayonMKS1990-cı il391007 73944 35498 - 49 117 21 3 44 - 40 93TovuzrayonMKS1925-ci il652802 142854 501590 - 77 201 14 - 1 56 46 824GədəbəyrayonMKS1932-ci il509300 86193 298000 - 109 221 2 6 25 - 80 1085ŞəmkirrayonMKS1932-ci il557840 173401 710500 - 95 171 12 - 46 - 71 446DaşkəsənrayonMKS1982-ci il450000 30418 13000 - 59 142 2 - 1 - 80 597GöygölrayonMKS1962-ci il321815 53266 249000 - 48 122 4 4 - 24 34 548SamuxrayonMKS1992-ci il242439 49697 173790 - 32 98 1 5 - 3 48 419Goranboyrayon MKS1978-ci il557215 86645 298500 - 96 225 9 4 21 5 86 10010GəncəşəhərMKS1976-cı il500000 299342 604370 10 27 139 11 35 14 14 25 3911Cəmi- 47,232518 1,076775 372,273 10 644 1564 98 72 210 120 528 551110

ƏDƏBİYYAT1. Azərbaycan kitabxanaları XXI əsrin informasiya məkanında. I və IIc.-Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi.- Bakı:Nurlar, 2007.- 820 s.2. “Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafıDövlət Proqramı” (2004-2008-ci illər)// Azərbaycan.- 2004.- 11 fevral.3. “Azərbaycan Respublikasında kitabxana informasiya sahəsinin2008-2013-cü illərdə inkişafı üzrə Dövlət proqramı” //Kitabxanaşünaslıq və biblioqrafiya: elmi- nəzəri, metodiki və təcrübijurnal.- 2008.- №2.- S.6-294. Azərbaycanda kitabxanaların fəaliyyətinin yaxşılaşdırılmasıhaqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin sərəncamı //Azərbaycan.- 2007.- 21 aprel.5. Xələfov A.A. İnformasiya cəmiyyətinin formalaşmasındakitabxanaların vəzifələri // Kitabxanaşünaslıq və biblioqrafiya: elminəzəri,metodiki və təcrübi jurnal.- 2005.- №2.- S.10.6. İsmayılov X.İ., İsmayılov N.İ. “Azərbaycan Respublikasıregionlarının sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı”nın biblioqrafikinformasiya təminatı // Humanitar elmlərin öyrənilməsinin aktualproblemləri:ali məktəblərarası elmi məqalələr məcmuəsi.-Bur.7.-Bakı:Mütərcim, 2007.- S. 318-320.7.Məmmədov. Z.S. Regionlarının iqtisadi inkişaf problemləri. –B.:Elm, 2007.- 465s.8. Muradov Ş. M. İnsan potensialı: əsas meyllər, reallıqlar,problemlər.-B.: Elm, 2004.-660s.9. Müstəqil Azərbaycan 10 il.-B.:Səda, 2001.-698 s.10. Шиммон. Р. Роль и предназначениебиблиотек//Библиотечная столица.-2004.-№12 (26).-С.311.Всемирный саммит по информационному обществу.СПБ,2004.-С.125111

Х. И.ИСМАИЛОВН. И.ИСМАИЛОВИ.З.БАЙРАМОВАНЕКОТОРЫЕ ЗАМЕТКИ РАЗВИТИЕ БИБЛИОТЕЧНО-ИНФОРМАЦИОННЫХ РЕСУРСОВ В РЕГИОНАХАЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ РЕСПУБЛИКИ (В ПРИМЕРЕЭКОНОМИЧЕСКОГО РАЙОНА ГЯНДЖА-КАЗАХ)РЕЗЮМЕВ статье говориться о развитии Централизированной БиблиотечнойСистемы (ЦБС) во втором большом регионе АзербайджанскойРеспублики – в экономическом районе Гянджа-Казах, проявление заботыгосударства в этой области, о роли обеспечения в повышениеинтеллектуально-культурного развития населенияKh.İ.İSMAİLOVN.İ. İSMAİLOVİ.Z.BAYRAMOVASOME PROBLEMS OF DEVELOPMENT OF LIBRARY-INFORMATION RESOURCES OF REGIONS OF AZERBAIJANREPUBLIC (ON A MODEL OF GANJA-KAZAKH ECONOMICREGION)SUMMARYThis Article deals with development of Centralized Library Systems (CLS) ofGanja-Gazakh Economical region – the second largest region of AzerbaijanRepublic, consern for this field provided by our government and the role oflibrary – information supply in increasing intellectual and cultural level ofpopulation.112

Raifə VƏZİROVABibilioqrafiyaşünaslıq kafedrasının baş müəllimiMƏRKƏZLƏŞDİRİLMİŞ KİTABXANA SİSTEMLƏRİNDƏBİBLİOQRAFİKFƏALİYYƏTİN TƏŞKİLİ MƏSƏLƏLƏRİRespublikamızda biblioqrafik fəaliyyət sahəsində mühüm həlledici yeri olanMərkəzləşdirilmiş Kitabxana Sistemləri (MKS) zəngin universal kitab fondunamalik olan ən böyük şəbəkədir. MKS-ləri artıq otuz ildən çoxdur ki, oxucularakitabxana-biblioqrafiya xidməti sahəsində əsaslı uğurlara nail olmuş,biblioqrafiya işi sahəsində dövlət siyasətinin həyata keçirilməsinin mühümvasitələrindən biri kimi fəaliyyət göstərir.MKS-lərdə biblioqrafik fəaliyyətin inkişafını daha yaxşı izləmək üçün onuşərti olaraq bir neçə mərhələyə bölmək olar.Birinci mərhələ-1974-1980-cı illəri əhatə edir. Bu dövr MKS-lərinyaradılması və təşkili dövrüdür.1974-cü il məlum qərardan sonra 1974-1980-cı illərdə dövlət kütləvikitabxanalarının mərkəzləşdirilməsi əsasən həyata keçirildi. Respublikamızdadövlət kütləvi kitabxanaların mərkəzləşdirilməsi kitabxana işinin inkişafındayeni bir mərhələ idi.Məhz bu mərhələdə kitabxana işi sahəsində baş verən çox dərin dəyişikliklərbiblioqrafik işin əsaslı şəkildə yenidən qurulmasını tələb edirdi. Budəyişikliklər bir çox mürəkkəb problemlərin həll edilməsinə imkan verdi.Belə ki, hər bir şəhərdə və rayonda filial sisteminə malik olan, əvvəllərmüstəqil fəaliyyət göstərən kitabxanalardan müqayisə edilməz dərəcədəböyük üstünlüklərə və imkanlara malik olan vahid və böyük kitabxanamüəssisələri yaradılırdı. Vahid kitabxana sisteminin yaranması kəmiyyət vəkeyfiyyətcə böyük və güclü universal kitab fondlarının yaranmasına səbəbolmuşdur. Mərkəzləşdirmənin həyata keçirilməsi ilə əlaqədar olaraq onlarınfunksiyaları daha da genişlənmişdir. MKS-də biblioqrafiya işinin təşkilininözünəməxsus xüsusiyyətləri vardır. Bu səciyyəvi xüsusiyyətlər aşağıdakıməsələlərdə özünü daha çox göstərir.1. Bir rayon ərazisində mərkəzi kitabxana ilə filial-kitabxanalar arasındaməsafə uzaqlığı;2. Bir MKS-in başqasından mahiyyət etibarilə məhəlli profilinə, filiallarınsayına, oxucularının tərkibinə həm də kitabxana əhatəliliyinə görə fərqlənməsi;3. Bir çox MKS-nin quruluşunda (tərkibində) uşaq-kitabxana filiallarınmövcudluğu;113

4. Mərkəzi Kitabxananın kitab fondlarının universal olması müxtəlif oxucukateqoriyalarının ümumtəhsil və ixtisas sorğularının ödənilməsi üçün əlverişliolması.Qeyd edilənlərdən aydın olur ki, MKS-də biblioqrafik işin təşkili qarşısındaduran bu ümumi məsələlərlə yanaşı onları biri-birindən fərqləndirən cəhətlərdə vardır. Ona görə ki, onların biblioqrafik fəaliyyətlərinin məzmunu vəxidmət dairəsi müxtəlifdir.Bütün bunlarla yanaşı biblioqrafik fəaliyyətin təşkilində MKS-lər üçün eyniolan bir sıra faktorlar vardır. Onlar aşağıdakılardır:a) Bütün sistem üzrə biblioqrafik fəaliyyətə rəhbərlik edən MK-nıntəşkiledici rolu.b) Ayrı-ayrı biblioqrafik proseslərin mərkəzləşdirilmiş şəkildə yerinəyetirilməsic) Sistemin yarımbölmələrinin ixtisaslaşdırılmış fəaliyyətiMərkəzləşmə kitabxanalara informasiya işini daha operativ və keyfiyyətlitəşkil etmək, əhaliyə biblioqrafik xidmət prosesini yeni mərhələyə qaldırmaqimkanı verdi. Mərkəzləşmə kitabxana işinin idarə olunmasına, kitabxanalardaəməyin düzgün təşkilinə, işçilər arasında ixtisaslaşmalar aparılmasına,metodiki işin yaxşılaşdırılmasına əlverişli şərait yaratdı. Mərkəzləşmişsistemlərdə kitabxana kataloqlarının yenidən qurulması, kartotekalarınyaranması, məlumat fondlarının təşkili, filiallara köməklik göstərmək, əhaliyəbiblioqrafik xidmətin forma və metodlarını daha da yaxşılaşdırmaq üçün birçox yeni şöbələr təşkil edildi.Onların metodika-biblioqrafiya şöbəsini xüsusiləqeyd etmək lazımdır. Filial kitabxanalara metodiki rəhbərlik biblioqrafik işproseslərinin daha səmərəli və keyfiyyətli yerinə yetirilməsində MərkəziKitabxanada yaradılan bu şöbə xüsusi əhəmiyyətə malik olmuşdur.MKS-in yeni yarandığı bir dövrdə şöbə filial-kitabxanaların biblioqrafikfəaliyyətini tənzimləyir, yerlərdə kataloq və kartotekaların yaradılmasına, soraqvə biblioqrafik nəşrlər fondunun təşkilinə nəzarət edirdi.MKS-nin fəaliyyət sahəsindəki inkişafının ikinci dövrü 1980-1985-ci illəriəhatə edir ki, bu dövr MKS-in təkmilləşdirilməsi və dinamik inkişaf dövrüadlandırmaq olar. Çünki məhz bu dövrdə istər biblioqrafiyalaşdırma, istərsə dəbiblioqrafik xidmət sahəsində demək olar ki, respublikamızın bütün rayonMKS-ində böyük nailiyyətlər əldə edilmişdir. Dövlət qayğısı ilə əhatə olunmuşMKS-lər üçün ayrılan vəsait ildən-ilə artırıldı. Ona görə də MərkəzləşmişKitabxana Sisteminin maddi-texniki bazası gündən-günə möhkəmlənir, yenikitabxana binaları tikilir, hər ay alınan kitablar əsasında vahid fondunformalaşması həyata keçirilir, bunun nəticəsində isə kitabxananıninformasiya fəaliyyəti ümumiyyətlə biblioqrafik xidməti də geniş miqyasalmağa başlayır. Bu dövrdə Mərkəzləşmiş Kitabxanalarda fəaliyyət göstərənelmi-metodiki şöbə filiallara metodiki rəhbərlik edir, onların biblioqrafik114

fəaliyyətlərini düzgün istiqamətləndirir, yeni tövsiyyələr elmi məsləhətlər verir.Bu şöbə həmçinin mərkəzləşdirilmiş sistemin elmi tədqiqat işlərininyaxşılaşdırılmasında fəal iştirak edir, qabaqcıl iş təcrübəsini tətbiq edir.Mərkəzi kitabxana filial-kitabxanaların plan və hesabatlarının tərtibində vəgöstəricilərin təhlilində fəal iştirak edir. Göstərilən bütün bu vəzifələrin həyatakeçirilməsində yüksək ixtisaslı metodistlərin olması da vacibdir.Bu dövrdə elmi-metodika şöbəsinin fəaliyyət dairəsi daha da genişlənmiş vəzənginləşmişdir. Belə ki, şöbə soraq-bibliorafiya, eləcə də biblioqrafikinformasiya xidmətinin səmərələşdirilməsinə, filial-kitabxanaların biblioqrafikfəaliyyətinin planlaşdırılması, hesabatların hazırlanması vəümumiləşdirilməsinə öz müsbət təsirini göstərirdi.Beləliklə məlum olur ki, MKS-də metodiki işin düzgün təşkili sisteminümumi fəaliyyətinin səmərələşdirir, xidmət işini sürətləndirir, zənginləşdirir vəyeni nailiyyətlər üçün perspektivlər yaradır. Heç də təsadüfi deyildir ki, buillərdə (1980-1985-ci illər) respublikada hər il orta hesabla 5-10 yenikitabxana binası tikilir, 258 kitabxana təmir edilirdi. Mədəniyyət Nazirliyitərəfindən kütləvi dövlət kitabxanalarına hər il orta hesabla 1 milyon 300 minmanat vəsait ayrılırdı, onlara həmin vəsait hesabına ildə təqribən 2 milyon 200min nüsxə yeni nəşrlər daxil olurdu. (4).Üçüncü dövr 1985-1990-cı illəri əhatə edir. Bu dövrdə cəmiyyətimizdə başverən sosial-iqtisadi, siyasi dəyişikliklər Mərkəzləşdirilmiş KitabxanaSistemlərinə də öz mənfi təsirini göstərdi.Bazar iqtisadiyyatına keçid dövrüilə əlaqədar olaraq kitabxanalara dövlət nəzarəti zəiflədi. Rayonlarda bir çoxkənd filial kitabxanaları müvafiq binanın olmaması və maliyyə problemi iləəlaqədar olaraq ləğv edilirdi. Ayda bir neçə dəfə kitab alan mərkəzləşdirilmişkitabxana sistemlərində ildə bir-iki dəfə çox az miqdarda kitab alırdı. Belə birvəziyyətisə mərkəzləşdirilmiş kitabxana sistemlərinin bütün biblioqrafikfəaliyyətini iflic vəziyyətinə salırdı. Əmək haqqının az olmasına görəkitabxanalarda kadr itkisi yaranırdı.Vaxtilə respublikamızın biblioqrafik fəaliyyətinə çox böyük töhfələr bəxşetmiş Mərkəzləşdirilmiş Kitabxana Sistemləri maddi-texniki bazanın olmamasıvə onlara ayrılan dövlət vəsaitinin çox cüzi olması üzündən müasirtexnologiyadan istifadə etməyə, oxuculara daha səmərəli operativ xidmətgöstərməyə imkan vermirdi.Cəmiyyətimizin bütün sahələrində baş verən belə çətinliklər bu yolu keçmişölkələrin hamısı üçün xarakterik olan ümumi problemlərdir. Kitabxanalarınfəaliyyətində böhran yaradan iqtisadi vəziyyət müstəqilliyə qədəm qoymuşAzərbaycan Respublikası dövlətinin elm və mədəniyyət sahəsindəki yeritdiyidüzgün siyasətin nəticəsində aradan qaldırıldı.Artıq son 20 ilə yaxındır ki, bütün tip kitabxanalarda olduğu kimimərkəzləşdirilmiş kitabxana sistemlərinin biblioqrafik fəaliyyətində də yeni115

ir dirçəliş hiss olunur. Buna səbəb kitabxana işinə dair bir çox qərar, qanun,təlimatların qəbulu və kitabxana işçilərinin əmək haqqlarının artırılması idi.Ümumiyyətlə, hər bir Mərkəzləşdirilmiş Kitabxana Sisteminin təşkili vəfəaliyyəti aşağıdakı dövlət sənədlər ilə tənzimlənir:1. Dövlət kütləvi kitabxanalarının mərkəzləşdirilməsi haqqında Əsasnamə;2. Mədəniyyət orqanlarının əmr və sərəncamları;3. Metodiki mərkəzlərin tövsiyələri;4. MK, MUK və kitabxana-filiallar haqqında Əsasnamə;5. MKS işçilərinin vəzifə təlimatları;6. Kitabxanadan istifadə qaydaları;7. Daxili əmək intizamı qaydaları;8. Əsas texnoloji proseslərin təşkili üzrə təlimatlar.Məhz bu dövrdə Mərkəzləşdirilmiş Kitabxana Sistemində biblioqrafikinformasiya xidməti daha geniş miqyasda həyata keçirilirdi. Hər bir mərkəzikitabxana vahid fonda daxil olan yeni ədəbiyyatın bülletenlərini nəşr edir, özərazisində yerləşən idarə və müəssisələrə, filial-kitabxanalara göndərirdi. Buillərdə Xətai rayon Mərkəzləşdirilmiş Kitabxana Sisteminin S.Vurğun adınamərkəzi kitabxanası hər ay vahid fonda daxil olan ədəbiyyatın məlumatbülletenlərini nəşr etdirib müvafiq idarə, müəssisə məktəb və filialkitabxanalara göndərirdi. Bu proses 1988-ci ilə qədər davam etmişdir (9).MKS-lərdə biblioqrafik fəaliyyətin inkişafı müstəqillik illərində dahaintensiv olmuşdur. Belə ki, bu dövrdə MKS-də yeni informasiyatexnologiyalarının tətbiqi onların bazasında elektron-informasiyamərkəzlərinin yaradılması işinə başlanmışdır.1998-ci ildə Milli Məclis ölkəmizin tarixində ilk dəfə olaraq «Kitabxana işihaqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanununu qəbul etdi (5). Bu qanunölkəmizdə kitabxana işi sahəsində dövlət siyasətinin əsasıdır. ProfessorA.Xələfovun yazdığı kimi, «Bu qanun Azərbaycanda kitabxana işinə dövlətmünasibətinin, dövlət qayğısının və dövlət siyasətinin əsası, onun məhəkdaşıdır kitabxana işinin qorunub saxlanılması və inkişafının hüquqi bazasıdır»(3).Bu qanundan sonra MKS-lər də öz inkişafının yeni mərhələsinə qədəmqoymuşdur.Müasir dövrdə MKS-lərin əsas vəzifələrindən biri onlarda informasiyatexnologiyalarının inkişafı tutur. Çünki, müasir informasiya texnologiyasınınbiblioqrafik proseslərə tətbiqi olmadan cəmiyyətininformasiyalaşdırılmasından danışmaq qeyri-mümkündür. MKS-lərcəmiyyətin informasiya təminatında iştirak etməklə dövlətimizin bütünsahələrdə apardığı siyasətin müvəffəqiyyətlə yerinə yetirilməsində əsasmüəssisələrdən biridir.116

Məlumdur ki, biblioqrafiya insanlar arasındakı informasiya münasibətlərinitənzimləyən əlaqə vasitəsidir. Bu mənada cəmiyyətimizininformasialaşdırılmasında kitabxanalarda aparılan bibiloqrafik xidmətinəhəmiyyəti əvəzolunmazdır. Çünki, informasiya tələbatçılarının biblioqrafiktəminatı məhz kitabxanada aparılan biblioqrafik informasiya və soraqbiblioqrafiyaxidməti zamanı ödənilir. Hər bir MKS-də biblioqrafikinformasiya xidməti elə təşkil edilməlidir ki, tələbatçı ona lazım olaninformasiyanı tam və dolğun əldə edə bilsin. Bunun üçün isə ənənəvibibiloqrafik xidmət vasitələrindən əlavə müasir texnologiyadan da istifadəetmək lazımdır.Ölkəmizdə kənd təsərrüfatı və sənaye müəssisələrinin çoxu elmi və elmitexnikikitabxanalar yerləşən mərkəzdən, ərazi məlumat orqanlarından uzaqolduqları bir vaxtda adları çəkilən müəssisələrin biblioqrafik təminatındaMKS-lərin rolu və əhəmiyyəti inkaredilməzdir. Aydındır ki, MKS-lər ancaq özfondlarına əsaslanaraq yüksək ixtisaslı mütəxəssislərin biblioqrafiktəminatını ödəmək iqtidarında deyillər. Ona görə də MKS-lər mütəxəssislərinbiblioqrafik informasiya tələbatlarının ödənilməsində yüksək səviyyəlikitabxanaların informasiya ehtiyatlarından, ərazi məlumat orqanlarınınxidmətlərindən geniş şəkildə istifadə edirlər. Beləliklə də, ərazi və sahəviməlumat orqanlarının olmasına baxmayaraq xalq təsərrüfatı mütəxəssisləriMKS-in iştirakı olmadan kitabxana-biblioqrafiya xidməti ilə əhatə olunabilməz. Artıq bu gün MKS-lər ayrılıqda deyil, bir-biri ilə əlaqədar, bir-birinitamamlayan vahid sistem kimi fəaliyyət göstərir.Kompüter texnologiyasının biblioqrafik proseslərə tətbiqi, İnternetəlaqələrinin genişlənməsi, elektron informasiya daşıyıcılarının ildən-ilə artmasıMKS-lərdə də bu işlə məşğul olacaq xüsusi şöbənin açılması zərurətiniyaradır. Bunun üçün isə birinci növbədə maddi-texniki baza və həmintexnologiya ilə işləməyi bacaran mütəxəssislər olmalıdır. Onu da qeyd etməklazımdır ki, artıq bu gün bir çox rayon MKS-də Regional İnformasiyaMərkəzləri yaradılmışdır. Nümunə olaraq Xaçmaz rayon MKS-də 2005-ciildən fəaliyyət göstərən Regional Kitabxana. Məlumat Mərkəzini göstərməkolar. Bu şöbədə 5 ədəd kompüter, 1 printer və İnternetə çıxış var. Son 2 ilərzində Mərkəzdən 1170 nəfər istifadə etmişdir. (8).Təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, bunu bütün kitabxana sistemləri haqqındademək olmaz.Bütün tip kitabxanalarda olduğu kimi MKS-lərdə də soraq biblioqrafiyaaparatı (SBA) biblioqrafik fəaliyyətin əsas bazası hesab edilir. SBA-nın əsasməqsədi kitabxana fondunu tam əks etdirməkdən ibarətdir. Onun ayrı-ayrıtərkib hissələri qarşılıqlı əlaqədə olmalı və bir-birini tamamlamalıdırlar. SBAnıntərkib və məzmununa kitabxananın xidmət göstərdiyi rayonun profili vəonun oxucu kontingentinə təsir göstərir. SBA-nın optimal təşkili, onun elmi117

idarə olunmasını tələb edir ki, SBA elementlərinin təkmilləşdirilməsi də onunxüsusiyyətləri sistem halında nəzərə alınaraq tərtib edilsin. Bununla əlaqədarolaraq MKS-nin xüsusiyyətlərinə və onun mürəkkəbliyinə diqqət yetirməklazımdır.SBA-nın bugünkü tərkibi uzun illər davam edən tarixi inkişafın nəticəsidir.Əvəllər SBA ancaq kitabxana fondunun tərkibini açan kataloqlardan ibarət idi.Daha sonralar SBA-nın tərkibinə müxtəlif məlumat nəşrləri, biblioqrafiknəşrlər, eləcə də kitabxanada tərtib olunan kartotekalar və əvvəllər yerinəyetirilmiş yazılı arayışlar da daxil edilir. Bu onu göstərir ki, SBA yarandığıgündən bu günə kimi onun tərkibi daima dəyişmiş və təkmilləşmişdir. Buproses bu gün də davam edir. Belə ki, müasir texnologiyanın, xüsusiləkompüter texnologiyasının biblioqrafik proseslərə tətbiqi MKS-nin soraqbiblioqrafiya aparatını daha da zənginləşdirir.MKS-də SBA-nın funksiyaları çox müxtəlifdir və biblioqrafik fəaliyyətinbütün istiqamətlərində ondan istifadə olunur. Biblioqrafik proseslərə yenitexnologiyaların tətbiq edilməsi MKS-lərdə ənənəvi kataloq və kartotekalarınelektron formaya keçirilməsinə imkan yaradır. Bu məsələnin həlliMərkəzləşdirilmiş Kitabxana Sistemləri üçün bu gün ən vacib problemlərdənbiridir. Çünki onlarla filial kitabxanaları özündə birləşdirən MərkəziKitabxana fəaliyyət göstərdiyi regionun metodiki mərkəz funksiyasını yerinəyetirir.İnformasiyalı cəmiyyətə keçdiyimiz bir dövrdə MKS-lərin əsas vəzifəsiinformasiya ehtiyatlarını yaratmaq və formalaşdırmaqdan ibarətdir.Mərkəzləşdirilmiş kitabxana sistemlərində aparılan biblioqrafik fəaliyyəti dahadüzgün və səmərəli təşkil etmək üçün müasir texnologiyadan və ixtisaslıkadrlardan istifadə etmək vacibdir.Bu məsələyə əhəmiyyət verməyənkitabxanalar öz işində müvəffəqiyyət qazana bilməz.ƏDƏBİYYAT1. Xələfov A.A. Azərbaycanda kitabxana işinin mərkəzləşdirilməsinin bəziyekunları və təkmilləşdirilməsi məsələləri (Tematik məcmuə).- B., 1986. 5.3-242. Xələfov A.A.İnformasiyalaşdırılmış cəmiyyətin xüsusiyyətləri vəproblemləri// Respublika.- 2002.- 17 aprel.- S. 4.3. Xələfov A. XXI əsrin əvvəllərində Azərbaycanda kitabxana işinin əsasinkişaf istiqamətləri (mülahizələr, təkliflər və proqnozlar).- B., 2006.- 106 s.4. Xələfova S.A. Azərbaycanda Dövlət kütləvi kitabxanalar şəbəkəsinininkişafı (1970-1990).- B., 2007.-160 s.5. Kitabxana işi haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu//Kitabxanaşünaslıq və biblioqrafiya. 1999.- № 1.- S. 3-16.118

6. Koqotkov D.Ə. Spravoçno-biblioqrafiçeskiy aparat biblioteki. M., 1998.-60 s.7. Mərkəzləşdirilmiş kitabxana sistemlərində işin təşkili. B., 1988.- 176 s.8. Xaçmaz rayon MKS-in 2007-ci il hesabatı.9. Xətai rayon MKS-in 2000-ci il hesabatı.Р.А ВЕЗИРОВАОСОБЕННОСТИ ОРГАНИЗАЦИИ БИБЛИОГРАФИЧЕСКОЙДЕЯТЕЛЬНОСТИ В ЦБСРЕЗЮМЕВ статье анализируется развития библиографической деятельности вЦБС по этапам. Подробно изучены особенности организации СБА ибиблиографического обслуживания потребителей информации. А также в статье изучено методы использование информационнокоммуникативных технологий в библиографических процессах.R.A .VAZİROVATHE FEATURES OF ORGANIZING OF BIBLIOGRAPHICACTIVITY IN CLSSUMMARYIn article, is analyzed the development of bibliographic activity in CLS instages. Cjmprehensively learned the features of organization CLS and thebibliographic service to information users. Also in article are learned methodsof using of information communication technologies in bibliographic process.119

Qəmzə HACIYEVABiblioqrafiyaşünaslıq kafedrasınınbaş müəllimiƏN-NƏDİMİNİN «FİHRİST» ƏSƏRİBİBLİOQRAFİYA MƏNBƏYİ KİMİHər bir xalq özünün tarixi inkişaf mərhələsində iqtisadi, siyasi mədəni,tarixi, etnik, təbii-coğrafi vəziyyəti ilə şərtlənən biblioqrafik informasiyamənbələri yaradır və onlardan istifadə edir. Bunun nəticəsində millətin bütünbiblioqrafik fəaliyyəti və onun ayrı-ayrı komponentləri fərqli spesifikxüsusiyyətlərə malik olurlar.Biblioqrafiyanın milli xüsusiyyətləri obyektiv mövcud olub, bilavasitəmillətin maddi və mənəvi mədəniyyəti ilə sıx bağlıdır. Milli biblioqrafiyabir tərəfdən millətin mədəni nailiyyətlərini əks etdirirsə, digər tərəfdən onuninkişafına təsir göstərir.Keçmiş sovet biblioqrafiyaşünaslığında milli bibliorqafiyanı uzun müddətxarici termin hesab edərək, onu biblioqrafiya terminləri haqqında dövlətstandartlarına daxil etməmişlər. 1977-ci il standartında (QOST 7.0-77) isəonun mahiyyəti dövlət biblioqrafiyası ilə eyniləşdirilir.Dövlət biblioqrafiyası ilə milli biblioqrafiyanın eyniləşdirilməsi düzgündeyil. Milli biblioqrafiyanın əsasını nəşr yerinə, dilinə görə müəyyən xalqaaid olan sənədlər və yerli müəlliflər, onların əsərləri haqqında biblioqrafikinformasiya təşkil edir. Belə ki, dünyanın bir çox xalqlarının öz dövlətiyoxdur. Dövlət biblioqrafiyası yalnız birinci qrup sənədləri əhatə edir vəbunun üçün dövlət məcburi nüsxə haqqında qanun tətbiq edir, vəsaitxərcləyir və s.Milli biblioqrafiya terminləri ədəbiyyatın mövcud, müxtəlif real uçotformaları birləşdirir:1) Ərazi əlamətinə görə uçot (müəyyən ölkə daxilində bütün dillərdə nəşrolunmuş ədəbiyyat əks olunur).2) Dil əlaməti üzrə uçot (nəşr yerindən asılı olmayaraq müəyyən dildə olanədəbiyyat əks olunur).3) Müəyyən ölkə ilə ərazi, dil, müəllif və məzmunca bağlı olan bütünmaterialların uçotu. Onu kompleks prinsip adlandırmaq dahaməqsədəuyğundur. Çünki o, həm ərazi, həm dil əlamətləri, həm yerlixadimlərin xarici nəşrlərini, həm də ölkə haqqında hər hansı bir ədəbiyyatınqeydini özündə birləşdirir.Ən qədim milli biblioqrafiya nümunələrindən biri Ən-Nədiminin «Fihrist»əsəridir. Bu əsər biblioqrafik abidə olmaqla yanaşı, ərəb dilinin120

tədqiqatçılarına da yaxşı tanışdır və bir çox elmi və elmi-kütləvi nəşrlərdəonun haqqında ətraflı məlumat verilir. Biblioqrafik məlumat mənbəyi kimi«Fihrist» əsəri az öyrənilmiş, yalnız B.Semenovkerin məqaləsində (2, s. 86-89) daha ətraflı tədqiq edilib araşdırılmışdır. Məqalə müəllifi bu yazılıabidəni öyrənərkən onun mətninin iki nəşrindən istifadə etmişdir. Onlardanərəb dilindəki Q.Flüqelə, ingilis dilində olan isə B.Dodja məxsusdur.B.Dodjin nəşri «Fihrist»in daha dolğun və tam olan müasir variantıdır.Həmin variant indiyədək məlum olan əlyazmalar əsasında yaradılmışdır.Belə əlyazmalardan bəzilərini Q.Flüqel XIX əsrdə əldə edə bilməmişdir.Qeyd edək ki, Q.Flüqel bu əsəri 2 cilddə 1871-1872-ci illərdə ərəb dilində,1970-ci ildə isə B.Dodj ingilis dilində çap etdirmişdir.Ən-Nədimi haqqında məlumat çox azdır. Onun əsl Adı Əbül FərəcMühəmməd ibn İshaq ibn Mühəmməd ibn İshaqdır. Amma onu sadəcəolaraq Ən-Nədim, yəni yüksək vəzifəli şəxslərin həmsöhbəti adlandırırdılar.Nədimin vəzifəsi himayədarlarını mənalı söhbətləri ilə əyləndirmək idi.«Fihrist»in ən qədim əlyazmasında müəllif Ən-Nədim adlandırılmışdır.Sonralar bəzi müəlliflər onu İbn Ən-Nədimi (Nədimin oğlu), yaxud Əl-Varraq(kitab taciri) adlandırmışlar.«Fihrist»də olan məlumata görə Ən-Nədimiin təqribən 935-ci ildə anadanolmuşdur. Atasının kitab dükanı olduğundan o, uşaq yaşlarından kitab ticarətivə kitabların üzünün köçürülməsi ilə məşğul olmuşdur. Bu məşğuliyyətonda biblioqrafik işə və kitabşünaslığa maraq oyatmışdır. Belə güman edirlərki, o, 990-cı ildə «Fihrist» əsərini bitirdikdən sonra vəfat etmişdir.X əsrdə yaradılmış Ən-Nədimin «Fihrist» əsəri dövrümüzə tam şəkildəgəlib çıxmış ən qədim mədəniyyət abidələrindəndir. «Fihrist» ərəbcə«göstərici» və ya «məlumat kitabı» deməkdir. «Biblioqrafiya» sözü ilə eyniməna kəsb edən və müasir ərəb dilində biblioqrafik fəaliyyət mənasını verən«fihrisiyə» sözü də bu deməkdir.Əsərin ümumi səciyyəsi onun giriş hissəsində verilmişdir. Bu, bütünxalqların, ərəblərin, qeyri-ərəblərin ərəb dilində yazılmış kitabları, elmiəsərləri, müəllifləri, onların mənsub olduqları təbəqələr, doğulduğu tarix,həyatı, ölüm tarixi, yaşadıqları şəhərin yeri, üstünlükləri və çatışmayancəhətləri, hicrətdən sonrakı 377-ci (987/988-ci illər) ilədək olan hadisələringöstəricisidir. Beləliklə, «Fihrist» bibliloqrafik abidə kimi 987-ci ildən erkənyaranmışdır. Minilliyi tamam olmuş bu biblioqrafik soraq kitabının əsasınıdil prinsipi təşkil edir. Bu prinsip Milli biblioqrafiya nəşrlərindəədəbiyyatın əsas uçot prinsiplərindən biridir.Ən-Nədiminin atası kitab taciri olmuşdur. Müəllifin ömrünün çox hissəsiniBağdadda keçirməsi və oranın kitab bazarı ilə tanış olması «Fihrist»incoğrafi əhatəsini müəyyənləşdirir. Əsərdə Çinin, Hindistanın, Fransanın,rusların və b. yazı nümunələrindən bəhs olunur. «Fihrist»in tədqiqatçısı121

Y.Funkin finkrincə, çox güman ki, bu əsərə Bağdad kitab bazarına gəlibçıxan kitablar haqqında məlumat daxil edilmişdir.«Fihrist»in həcmi barəcə danışarkən burada sadalanan adların sayı heyrətdoğurmaya bilməz. Təkcə II fəsildə 238 müəllif və 1116 əsər haqqındaməlumat verilmişdir. Ümumiyyətlə, 3428 müəllifin adı çəkilmişdir. Bunlarıniçərisində ərəb, yunan, roma və d. hökmdarların, rəsmi simaların, hərbçilərin,hüquqşünasların, hətta kitab cildləyənlərin adlarına rast gəlmək olar. Əsərinəsas xüsusiyyəti onun elmi, tarixi-ədəbi xarakter daşımasıdır. Təkcə bu ilknəhəng biblioqrafik əsərin yaranması faktı ərəb kitab mədəniyyətinin odövrdə yüksək təşəkkül tapmasına sübutdur. «Fihrist» universal biblioqrafikgöstəricidir. O, müxtəlif elm sahələrinin müəllifləri və əlyazma əsərlərihaqqında məlumatı əks etdirir. Burada material müəllifin özü tərəfindənyaradılmış təsnifat əsasında sistemli qaydada qruplaşdırılmışdır. Bütünlükdə«Fihrist» 10 fəsil və 34 bölmədən ibarətdir. Fəsillər aşağıdakılardır:1. İslamaqədərki elmlər və Quran, o cümlədən müxtəlif xalqların yazısistemləri və kitab mədəniyyəti haqqında2. Filologiya, ərazi məktəbləri üzrə bölgü ilə.3. Tarix (islam tarixi).4. İslamaqədərki və islam poeziyası.5. Müsəlman ilahiyyatı, təriqətlər üzrə bölgü əsasında.6. Müsəlman hüququ, məktəblər üzrə bölgü əsasında.7. Fəlsəfə, riyaziyyat, astronomiya, təbabət.8. Əyləncəli ədəbiyyat, o cümlədən qeyri-müsəlman xalqların tarixi.9. Qeyri-müsəlman xalqların dini təlimləri.10. Kimyagərlik.«Fihrist»in təsnifat sxemi üçün bütün elmlərin iki qismə (ərəb və yadelli)bölünməsi xarakterik cəhətdir. Bu bölgüdə o dövrdə ərəb mədəniyyətinə xasolan cəhət-dini və fəlsəfi biliklərin qarşılaşdırılması öz əksini tapmışdır.Əsərin ərəb fəsilləri də öz növbəsində iki qismə ayrılır: dini (1-4) və tətbiqi(5-6). Burada fəsillər X əsrdə elmlərin nüfuzuna görə yerləşdirilmişdir.Filologiya onların arasında birinci yeri tutur. Çünki Quranın şərhi və ərəbdilinin təmizliyinin saxlanması üçün bu çox vacibdir. Müsəlmantarixşünaslığı filologiya əsasında yarandığı üçün ikinci yeri tutur. Onunardınca poeziya, xüsusilə islamaqədərki poeziya haqqında olan fəsil gəlir.Nəhayət, yalnız X əsrdə hüquq ilahiyyatdan ayrıldığı və mənəvi deyil,əməli elm olduğu üçün islam bilikləri sırasında sonuncu yeri tutur.Fəsillərdəki bölmələrin ardıcıllığında isə elmi məktəblər və elmi təlimlərinəhəmiyyəti əsas götürülmüşdür.Bölmələrdəki bioqrafik və biblioqrafik materiallar məzmunundan asılıolaraq müxtəlif səviyyələrdə qruplaşdırılır. Burada həm xronoloji ardıcıllıq,həm müəlliflər arasındakı əlaqə, həm müəllim-şagird münasibəti nəzərə122

alınmışdır. Müəllif haqqında bioqrafik məlumatdan sonra, onun əsərlərihaqqında məlumat əks olunmuş, bir çox kitabların məzmunu açılmış, bəzənonlardan şeirlər, kəlamlar verilmişdir. Ən-Nədim kitabın müxtəlif variantları,ölçüsü, səhifələrin miqdarı, sətirlərin sayı haqqında məlumat verməkləyanaşı, bəzi hallarla illüstrasiyalar haqqında da məlumatı əks etdirir.«Fihrist» də kitabların qiyməti nadir hallarda göstərilir, hansı kitablara dahaböyük tələbat olduğu qeyd olunur.I. Bioqrafik məlumatların həcmi «Fihrist»in müəllifinin hansı faktlar əldəetdiyindən çox asılı idi. Bəzi məqalələr dolğunluğu ilə seçilsə də, bəzilərindəmüəyyən bioqrafik faktlara təsadüf edilmir. Tərtibçi bu halda qeyd edir ki,müəllifin həyatı barədə məlumat yoxdur və onun kitablarının adlarınısadalamaqla kifayətlənir. Bəzi müəlliflər haqqında isə o, aşağıdakıqeydləri verir: «Onun heç bir kitabı da məlum deyil. Lakin sözlərini,kəlamlarını hələ də xatırlayırlar».Ayrı-ayrı ədiblərin əsərlərinin siyahısı göstərildiyi halda, bəzilərinin yalnızkitablarının sayı qeyd olunur. Müəyyən qisim müəllifləri ehtiram əlamətiolaraq onların əsərləri mövzular üzrə qruplaşdırılmışdır. Məsələn, fəlsəfə,məntiq, hesab və s.Əgər hər hansı bir əsərin iki variantı (tam və qısa) mövcuddursa, əvvəlcəbirincisi göstərilir. Bu onunla izah olunur ki, bəzən ixtisar olunmuş variantdigərinə nisbətən daha geniş yayılmışdır. Yunan, fars və digər dillərdəntərcümə edilmiş əsərlərin siyahıları da böyük üstünlük təşkil edir. Buzaman tərcüməçinin daha hansı əsərləri tərcümə etdiyi və sifarişçinin kimolduğu da göstərilir. Eyni zamanda şərikli müəlliflər haqqında da məlumatverilmiş, yaxud hansı müəllifin əsəri başlaması, hansının isə sonaçatdırılması qeyd olunmuşdur. Bəzən belə faktlara da təsadüf olunur ki, kitabmüəyyən müəllifin adı ilə bağlı olsa da, onun yaradıcısı tamamilə başqaadamdır.Məşhur kitablar haqqında məlumatlar xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Beləəsərlərin təsviri, məzmunu, quruluş prinsipi, əhəmiyyəti, tərcümələri haqqındaməlumat, şərh və təkliflər göstərilmiş, kimin üçün yazılması qeydolunmuşdur.«Fihrist» müəllifi kitabların məzmununu açmaq müxtəlif metodlardanistifadə etmişdir. Daha məşhur kitablar fəsil-fəsil təsvir olunmuş, onlardanmətnlər, şeirlər, kəlamlar verilmiş, əsərin əhəmiyyəti ön plana çəkilmişdir.«Fihrist» ərəb kitab mədəniyyətinin öyrənilməsində tükənməz məlumatmənbəyidir.Müəllif məlumatın əldə edilməsinin üç əsas üsulunu tətbiq etmişdir:kitablarla bilavasitə tanışlıq, şifahi məlumatlar və mənbələrdən iqtibaslar.«Fihrist»də Ən-Nədiminin istifadə etdiyi biorafik və biblioqrafik əsərlərbarədə də geniş məlumat vardır. Bioqrafik əsərlərin çoxu sahəvi xarakter123

daşıyır. Burada Platonun, Aristotelin, Qalenin və başqalarının ərəb dilinətərcümə olunmuş biobiblioqrafik əsərlərindən geniş istifadə olunmuşdur.Ən-Nədiminin bu əsəri şəxsi təşəbbüs əsasında yaranmış və sözsüz ki,nöqsansız da deyildir. Müəllif özü də bəzən məhdud məlumata malikolduğunu etiraf edir.Ən-Nədiminin əlyazması yarandıqdan təqribən 200 il sonra, yalnız XIIIəsrdə ərəb alimləri tərəfindən aşkara çıxarılmış və uzun müddət əlyazmasışəklində üzü köçürülərək yayılmışdır. Sonrakı surətlərdə mətnə əlavələr vədəyişikliklərin edilməsi onun əhəmiyyətini daha da artırmışdır.XIII əsrdən başlayaraq bu günə qədər «Fihrist» mütəxəssislər tərəfindənyüksək qiymətləndirilmiş və o, ərəbşünaslar üçün ən qədim deyil, həm dəən mükəmməl informasiya mənbəyidir. O, milli biblioqrafiyanın ilk tamkülliyatı idi.ƏDƏBİYYAT1. Гудовщикова И.В., Лютова К.В. Общая иностраннаябиблиография.- М.: Книга, 1978- 224 с.2. Семеновкер Б.А. Тысячелетие «Фихриста» Ан-Надима// Сов.Библиография.- 1987.- № 2.- С. 86-89Г.С. ГАДЖИЕВАПРОИЗВЕДЕНИЕ АН-НАДИМА «ФИХРИСТ» КАКБИБЛИОГРАФИЧЕСКИЙ ИСТОЧНИКРЕЗЮМЕВ статье характеризуется произведение Ан-Надима «Фихрист»который был создан в Х веке. Это произведение имеет больщоезначение и изучение арабской книжной культуры. Он не толькодревний, но и важнейщий источник информации.124

PIECE «FIHRIST» OF AN-NADIM AS THEBIBLIOGRAPHIC SOURCESUMMARYG.S. HAJİYEVAThe article examines the tenth century’s piece of «Fihrist» An-Nadim. Thispiece is of great importance for the study of the Arabic book culture. It is notonly ancient but also an important source of information.125

Solmaz SADIQOVABiblioqrafiyaşünaslıq kafedrasının baş müəllimiAZƏRBAYCAN KİTABINA HƏSR OLUNMUŞ BİBLİOQRAFİKİNFORMASİYA MƏNBƏLƏRİXX əsrin sonlarında yenidən öz dövlət müstəqilliyini qazanmış ölkəmizdəmilli dövlət ideyalarının və ənənələrinin möhkəmlənməsində, demokratikdəyərlərin bərqərar olmasında, beynəlxalq aləmdə Azərbaycanın rolunun vənüfuzunun güclənməsində mətbuatımızın xidmətləri xüsusi qeyd edilməlidir.Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Azərbaycan elmində islahatlarınaparılması ilə bağlı Dövlət Komissiyasının yaradılması haqqında Sərəncamındadeyilir: «Azərbaycanda elmi araşdırmaların həyata keçirilməsinin zənginənənələri vardır. Yüzillər boyu mütəfəkkir sənətşünaslarımız tərəfindənyaradılan və bədii-estetik düşüncə tariximizin incilərinə çevrilən əsərlərdəelmi-fəlsəfi fikirlər parlaq təcəssümünü tapmışdır. Dünya elmi fikir tarixinəgörkəmli şəxsiyyətlər bəxş edən Azərbaycanda bütün bu dövrlərdə elm özününyüksək səviyyəsi ilə seçilmişdi» (1).Kitab mədəni irsin, xalqın mənəvi sərvətinin qiymətli bir hissəsi, siyasiideolojimübarizənin qüdrətli vasitəsidir. Kitablar bizim müdrik babalarımızınyadigarı, tarixin canlı şahidləridir. Yazı və dilin, ədəbiyyat və incəsənətin, elmvə texnikanın inkişafı ilə bağlı olan kitabların mənşəyi tarixin çox qədimdövrlərinə gedib çıxır. Müasir çap kitabının ən qədim sələfləri daş, ağac, gil vəkaşı qablar, bürünc, sümük və s. materiallar üzərində yazılmış müxtəlifmətnlərdir. Əlbəttə, kitab sənətinin müasir səviyyəyə çatanadək keçdiyi yolubütün ölkələr eyni vaxtda qət etməmişdir. Orta və Yaxın Şərq xalqları özqədim yaxın mədəniyyətlərini əlyazma kitabları vasitəsi ilə inkişaf etdirərək,ağır və keşməkeşli bir yol keçdikdən sonra kitab çapına başlaya bilmişdir.Milli mədəniyyətimizin zəngin xəzinəsi olan «Azərbaycan kitabı» ən dəyərlisərvətlərimizdən hesab olunur. Azərbaycanın müstəqil bir dövlət kimiinkişafında elm, təhsil və mədəniyyətin inkişaf etdirilməsində kitabın roluəvəzolunmazdır. Milli Azərbaycan kitabının ümumi retrospektiv biblioqrafikrepertuarının yaradılması probleminin həlli iki elmi və təcrübi əhəmiyyətli işüçün çox böyük kömək ola bilər. Bunlardan birincisi, Azərbaycanda kitabnəşrinin inkişafında əldə edilmiş nailiyyətlərin biblioqrafik baxımdanümumiləşdirilməsi və onlar haqqında ən dolğun informasiya əldə edilməsi iləəlaqədardır. İkincisi isə, milli kitablarımızın həm zaman, həm də məkanetibarilə retrospektiv axtarışının müvəffəqiyyətlə təmin edilməsi ilə bağlıdır.Bu problemin müvəffəqiyyətli və müasir dövrün tələbləri səviyyəsində həlliiki istiqamətli tədqiqat aparılmasını tələb edir. Birincisi, indiyə qədər«Azərbaycan kitabı» göstəricisinin çap olunmuş I cildinin və II cildin I126

kitabının əhatəlik dolğunluğunu və dəqiqliyini öyrənməkdən və tədqiqetməkdən ibarətdir. İkinci istiqamət isə növbəti cildlərin xronoloji ardıcıllıqprinsiplərini bir daha nəzərdən keçirmək, əsaslandırmaq və bununla həminproblemin həlli ilə məşğul olmaqdan ibarətdir.1959-cu ildə Azərbaycan SSR Mədəniyyət Nazirliyi «Azərbaycan kitabı»göstəricisi haqqında əsasnamə təsdiq edir və bu əsasnaməyə görə Azərbaycankitabının ümumi retrospektiv göstəricisi 3 cilddə nəzərdə tutulur. Birinci cildə1920-ci ilə qədər nəşr olunan kitablar daxil edilməli, ikinci cild 1920-1940-cıilləri, üçüncü cild isə 1940-1960-cı illəri əhatə etməli idi. Sonra isə hər beşilliküçün yerli çap məhsullarının qeydini əks etdirən əlavə buraxılışların çapolunması nəzərdə tutulurdu. 1963-cü ildə Ə.Y.Əliyev tərəfindən tərtib olunmuş«Azərbaycan kitabı»nın birinci cildi çapdan çıxdı (1) və bu göstəriciyəmüqəddiməni professor Ə.Mirəhmədov yazmışdır. Repertuar tipli milliretrospektiv göstəricilərin keyfiyyət meyarından biri onların dolğunluğudur.Biblioqrafik göstəricidən məlum olur ki, ilk Azərbaycan kitabı belə adlanır:Məzidi-izzət və müqəddəs cənablu mübaliğə ilə hökmdari padşahi-əzəmiimperatoriçəYekaterina saniyə həzrətlərinin cəmi Rusiyyə imperiyasındaəyalətlərin nizam və tərtibi üçün icad və imla olunmuş qanuni-cədiddir.Peterburq, 1780. 204 səh. 28x21sm.Bu biblioqrafik göstərici çapdan çıxandan sonra mətbuatda yüksəkqiymətləndirilmişdir. 1780-1920-ci illərdə çap olunmuş 1329 adda kitabhaqqında məlumat verən bu göstəricinin tərtibində iki meyar əsasgötürülmüşdür:1. Azərbaycanlı müəlliflərin əsərləri. Bu halda onların yaşadıqları yerdən,hansı dildə yazdıqlarından və harada nəşr olunmasından asılı olmayaraq bütünəsərləri göstəriciyə daxil edilmişdir. 2. Dil əlaməti, yəni müəlliflərinmilliyətindən, əsərlərinin nəşr yerindən asılı olmayaraq, Azərbaycan dilindəolan bütün kitablar.Gərgin zəhmət və axtarış, xüsusi tədqiqat tələb edən bu göstəricinin tərtibiprosesində respublikanın və ölkənin 20-dən çox iri kitabxanasının fondunəzərdən keçirilmişdir. Göstəriciyə Əziz Mirəhmədov tərəfindən Azərbaycankitabının tarixi icmalını əks etdirən geniş müqəddimə verilmişdir. Bundansonra vəsaitə daxil edilmiş materialların biblioqrafik təsvirləri xronolojiqaydada düzülmüş, nəşr ili məlum olmayan əsərlər isə ayrıcaqruplaşdırılmışdır. Belə düzülüş Azərbaycan kitabının nəşr tarixini, onunkeçdiyi inkişaf yolunu izləməyə imkan verir.Vəsaitin ən diqqətəlayiq cəhətlərindən biri ona zəngin yardımçı göstəricilərintərtib olunmasıdır. Bu göstəricilər vasitəsilə inqilabdan əvvəl kitabların mövzudairəsini, müəyyən müəllifin əsərlərinin nəşrini, bir əsərin müxtəlif nəşrlərini,mütərcim və təbdil edənləri, naşirləri, Azərbaycan kitabının dil və coğrafisərhədlərini, onların hansı kitabxanalarda yerləşdiyini və digər məlumatları127

asanlıqla müəyyənləşdirmək olar. Bunlar vəsaitin axtarış imkanlarınıgenişləndirmiş, onun səmərəliliyini yüksəltmişdir.Belə qiymətli bir göstəricinin nəşrindən artıq 45 ildən çox müddət keçmiş vəbu vəsait kitabxanalarda nadir nüsxəyə çevrilmişdir. Vəsaitin tərtibi zamanı«Milli kitab» məfhumunun dəqiq müəyyənləşdirilməməsi nəticəsindəAzərbaycanda başqa dillərdə çıxan kitabların buraya daxil edilməməsi,Azərbaycan müəlliflərinin xarici nəşrlərinin tam verilməməsi, təkrar nəşrlərinhəmişə göstərilməməsi, orijinal və tərcümə nəşrlərinin bir yerdə verilməsi,biblioqrafik təsvirdə vahid qaydalara riayət olunmaması və s. çatışmazlıqlar daonun elmi dəyərinə və informasiya potensialına mənfi təsir göstərməyə bilməz.Bundan başqa göstəricinin çap olunduğu vaxtdan sonrakı müddət ərzindəaraşdırılmalar aparılmış, bir sıra məlum olmayan kitablarmüəyyənləşdirilmişdir ki, bu da «Azərbaycan kitabı» göstəricisinin daha dazənginləşməsinə imkan verərdi. «Azərbaycan kitabı» biblioqrafik vəsaitinin ənüstün cəhətlərindən biri burada mükəmməl yardımçı göstəricilərin verilməsidir.Ümumiyyətlə, Azərbaycanda çap olunan biblioqrafik vəsaitlər içərisində ənmükəmməl köməkçi göstəricilər bu kitabda tərtib olunmuşdur.«Azərbaycan kitabı»nın I cildində 10 adda köməkçi göstərici tərtibolunmuşdur:Bunların da hər birinin axtarış üçün xüsusi əhəmiyyəti vardır. Axtardığı əsəridaha tez tapmaq üçün oxucu onların vasitəsi ilə bu prosesi asanlaşdıra bilir.Yardımçı göstəricilərin vasitəsi ilə bütün kitabların nəşr olunduğu yeri, dili,saxlandığı kitabxana haqqında məlumatları əldə etmək olar.İkinci belə biblioqrafik göstərici 1982-ci ildə çapdan çıxmışdır (3).Biblioqrafik göstəricidə 1920-1940-cı illərdə çapdan çıxmış Azərbaycankitabları daxil edilmişdir. Hələ də bu biblioqrafik göstərici bir kitabdanibarətdir. I kitabda ancaq humanitar elmlərə aid kitablar öz əksini tapmışdır.Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Azərbaycan kitabının II cildinin I kitabı 1982-ci ildə çapdan çıxmışdır. Bu biblioqrafik göstəricidə 1920-1940-cı illərdəAzərbaycanda və keçmiş SSRİ respublikasında Azərbaycan dilində çıxmışhumanitar profilli ədəbiyyat əks olunmuşdur. Retrospektiv göstəricidə sosialsiyasimövzunu kitablar, ədəbi əsərlər və həmçinin tarix, pedaqogika, maarif,dilçilik, ədəbiyyatşünaslıq, incəsənət idman, mətbuat, kitabxanaçılıq və biblioqrafiyasahələrinə aid kitabların biblioqrafik təsviri verilmişdir.Göstəricinin oxucu dairəsini genişləndirmək məqsədilə təsvirlərdə əlavəolaraq kitabın müəllifinin və sərlövhəsinin rus dilinə də tərcümə edilməsivəsaitin müsbət keyfiyyətlərindəndir.1920-1940-cı illəri əhatə edən «Azərbaycan kitabı»nın ümumi retrospektivgöstəricisi» 3 hissədən ibarətdir–müqəddimə, sənədlərin biblioqrafik göstəricisivə yardımçı göstəricilər. «Azərbaycan kitabı»nın II cildinin I kitabı dövlət128

iblioqrafiya orqanlarında tətbiq edilən təsnifat prinsipi əsasındatəsnifləşdirilmişdir.Qeyd etdiyimiz kimi 1920-1940-cı illərin kitablarını əks etdirən Azərbaycankitabının II cildinin birinci kitabında sistemli qruplaşma əsas götürülmüşdür vəbu da onun əhəmiyyətli cəhəti kimi qeyd olunmalıdır.1920-1940-cı illəri əhatə edən Azərbaycan kitabının ümumi retrospektivgöstəricisində ədəbiyyatın ayrı-ayrı elmlər üzrə qruplaşdırılması bubiblioqrafik göstəricidən istifadəni xeyli asanlaşdırır. Lakin bu biblioqrafikgöstəricidə səhvlərdən uzaq deyildir. Biblioqrafik göstəricidə ən nöqsanlıcəhətlərdən biri burada bütün ədəbiyyatın biblioqrafik təsvirininverilməməsidir.Ümumiyyətlə, köməkçi göstərici dedikdə biblioqrafik vəsaitin çap əsərlərihaqqında ayrı-ayrı məlumatları müvafiq biblioqrafik yazılara isnad etməkləvəsaitin əsas mətndəkindən fərqli aspektdə əks etdirən hissəsi kimi başadüşülür. 1920-1940-cı illəri əhatə edən Azərbaycan kitabının ümumiretrospektiv göstəricisində köməkçi göstəricilərin 2 növü verilmişdir:1.Fərdi müəlliflərin əlifba göstəricisi.2. Müəllifsiz kitabların əlifba göstəricisi.«Azərbaycan kitabı» göstəricisinin 2-ci cildinin bu kitabı da biblioqrafikinformasiyanın kommunikativ funksiyasının yerinə yetirilməsinin konkretvasitələrindən biridir. Bununla belə axtarış funksiyası imkanlarına da malikdir.Bu «Fərdi müəlliflərin əlifba göstəricisi», «Müəllifsiz kitabların əlifbagöstəricisi» vasitəsilə əldə edilir. Lakin, bu yalnız göstəricinin əsas mətni üzrəaxtarışa yardım edir.Təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, milli kitabımız haqqında repertuar tipli çoxcildli biblioqrafik informasiya mənbələrinin nəşri bu kitabdan sonradayandırılıb. Nə ikinci kitabın, nə də 1941-ci ildən sonrakı nəşrlərlə əlaqədarcildlərin taleyi məlum deyil. Bu problem öz həllini gözləməkdədir. Bu məsələM.F.Axundov adına Azərbaycan Milli Kitabxanasının da diqqət mərkəzindəolmalıdır.Cənubi Azərbaycanda da Azərbaycan dilində olan və yayılan kitablarhaqqında biblioqrafik əsər çap olunmuşdur. «İranda mövcud olan və çapedilmiş Azərbaycan türkcəsindəki sənədlərin biblioqrafiyası / Tərt. ed. NuşinMusəvi. – Tehran, 1994.–248s.» adlanır. Biblioqrafik göstərici İran İslamRespublikası kitabxanası tərəfindən hazırlanmışdır (4). Cənubi Azərbaycandaçap olunmuş bu biblioqrafik vəsait «Atama və vətənimin ədəbsevər igidlərinəithaf edirəm» adlı kəlamla başlayır. Bibiloqrafik götəricidə materiallaraşağıdakı ardıcıllıqla qruplaşdırılmışdır.Haqqında bəhs etdiyimiz biblioqrafik vəsait ümumi biblioqrafiyanın birnümunəsi kimi tərtib olunarkən Azərbaycan türk dilində ərəb əlifbası ilə İrandanəşr olunması və yayılması məqsədi qarşıya qoyulmuşdur.129

Tədqiqat nəticəsində məlum olmuşdur ki, bu vəsaitin özünəməxsus cəhətlərivardır. Belə ki, burada başqa biblioqrafik göstəricidən fərqli olaraq bütün növçap məhsulu bir yerdə bir göstəricidə verilmişdir.Bu biblioqrafik əsər Azərbaycanın iqtisadiyyatı, siyasəti, tarixi vəmədəniyyəti haqqında informasiya əldə etmək istəyən araşdırmaçılar,tədqiqatçılar üçün yol göstəricidir. Biblioqrafik göstəricidə 934 mənbə vardırki, burada da kitablar (892 adda), qəzetlər, jurnallar, dövlət müəssisələrininnəşriyyatları tərəfindən Azərbaycan haqqında və Azərbaycan türkcəsindəburaxılan əsərlər öz əksini tapmışdır. Həmin mənbələrdə Azərbaycanın məşhurcoğrafiyası, tarixi, mədəniyyəti, dili, adət və ənənələri və digər xüsusiyyətlərihaqqında geniş məlumat əldə etmək olar.Biblioqrafik əsərdə biblioqrafik göstəricilərin tərtibi metodikasına tam əməlolunmasa da nəzərdə tutulan dövrdə İran Azərbaycanında dərc olunmuşkitablar, dövri nəşrlər haqqında informasiya əldə etməyə imkan verir. Bu həmdə Azərbaycan kitablarının coğrafiyasından xəbər verməklə mütəxəssislərininformasiya təminatına kömək etmiş olur.Tədqiqatlar göstərir ki, Azərbaycan mədəniyyətinin böyük qolunu təşkil edənAzərbaycan kitabının biblioqrafik göstəricisinin hazırlanmasının da çox böyükəhəmiyyəti vardır. Xalqın milli özünüdərki, milli ənənələrin yenidən həyataqayıtması milli biblioqrafik fəaliyyətin müasir inkişaf xüsusiyyətlərinə öztəsirini göstərir və onun qarşısında yeni istiqamətli vəzifələr qoyur. Bu vacibməsələlərdən biri «Azərbaycan kitabı»nın əsaslı biblioqrafik repertuarınınyaradılıb başa çatdırılması problemidir.ƏDƏBİYYAT1. Аzərbaycan elmində islahatların aparılması ilə bağlı DövlətKomissiyasının yaradılması haqqında Azərbaycan Respublikası PrezidentininSərəncamı // Azərbaycan. – 2008. – 11 aprel.2. Azərbaycan kitabı: Biblioqrafiya. 3 cilddə: C. 1. B., 1963. – 220s.3. Azərbaycan kitabı: Biblioqrafiya (1920 - 1940) 3 cilddə. C. 2. kit. 1. – B.;Yazıçı, 1982. – 752s.4. İranda mövcud olan və çap edilmiş Azərbaycan türkcəsindəki sənədlərinbiblioqrafiyası / Tərt. ed.: Nuşin Musəvi. – Tehran, 1994. – 248s. (fars dilində)5. Məmmədov Q. Azərbaycan kitabı // Azərbaycan müəllimi. – 1964. -1 mart.6. Nəcəfova M.Y., Müsəddiq M. Azərbaycan kitabı // «Azərbaycan məktəbi».-1964.- № 5. – S. 79- 81.130

7. Веревкина А.М. и Керимова З.А. Библиография до революционнойАзербайджанской книги, (1780 - 1920) // Сов. библиогр. – 1966. - № 2. –С.90-97.8. Джаббарлы Т.Д. Создание библиографии «Азербайджанская книга» //Сов. библиогр. – 1961. - № 1. – С. 20-22.9. Казимов Р.А. Первая библиография Азербайджанской книги // Бак.рабочий. – 1964. – 23 июлья.10. Мирзоева В.Д. Опыт составления библиографии «Азербайджанскаякнига» // Сов. библиогр. – 1966. - № 1. – С. 19-23.11. Халафов А.А. и Казимов Р.А. Богатство мудрости и добра // Бак.рабочий. – 1983. – 8 феврал.12. Эфендиев В. История Азербайджанской книги // Дружба народов. –1964. - №3. - С.293.СОЛМАЗ САДЫГОВАБИБЛИОГРАФИЧЕСКИЕ ИНФОРМАЦИОННЫЕ ИСТОЧНИКИ,ПОСВЯЩЕННЫЕ АЗЕРБАЙДЖАНСКИМ КНИГАМРЕЗЮМЕВ статье рассказывается о библиографических источниках,посвященных Азербайджанским книгам, которые являются богатымкладом национальной культуры, и считаются нашим самым ценнымбогатством. Также, показываются библографиечские анализы ипроблемы в этой области.SOLMAZ SADIGOVABIBLIOGRAPHIC SOURCES WHICH WERE DEVOTED TOAZERBAIJANI BOOKSUMMARYIn article is talking about bibliographic sources which were devoted toAzerbaijani Book which is the rich treasury of our national culture. There hasgiven the bibliographic analysis of them and has shown the problems on thisarea.131

Sima İSMAYILOVABiblioqrafiyaşünaslıq kafedrasının baş müəllimiMÜSTƏQİLLİK İLLƏRİNDƏ FOLKLORŞÜNASLIQBİBLİOQRAFİK MƏNBƏLƏRDƏXalqın yaratdığı şifahi yaradıcılıq nümunələri geniş və çoxcəhətlidir. Bubədii yaradıcılıqda xalq həyatının, mənəviyyatının müxtəlif cəhətləri bədiişəkildə əks olunmuşdur. Ağızda yaranan, kollektivin köməyi ilə cilalananvariantlarda yayılan nəğmə, nağıl, dastanlarımızla yanaşı, bədii təfəkkürünerkən mərhələləri ilə bağlı törəyən inanc, fal, alqış, öyüd, təsəlli, məsəl vəb. nümunələr də çox əski çağlardan mövcud olmuşdur. Bədii təfəkkürünbütün bu hikmət dünyası-ağız ədəbiyyatı, xalq yaradıcılığı və yaxud folkloradlandırılmışdır.Yazıya qədərki bu ədəbiyyatın yaranmasından, onun növ, janr və formaxüsusiyyətlərindən, nəzəri qayda və qanunlarından bəhs edən elm sahəsinəfolklorşünaslıq deyilir.Folklorşünaslıq nisbətən cavan elm sahəsidir. Onun meydana gəlməsiXIX əsrin ortalarına təsadüf edir. Hər bir xalq milli folklorunu araşdırmaqlaözlərinə məxsus milli mədəniyyət tarixini, soy kökünü, yaranmasını, başqaxalqların mədəniyyəti içərisində özünəməxsusluğunu müəyyənləşdirməyiqarşıya məqsəd qoymuşdur.Ayrı-ayrı tədqiqatlarda XIX əsrdə yarandığı göstərilən Azərbaycanfolklorşünaslıq məktəbi əslində XX əsrin əvvəllərində formalaşmışdır. XXəsrə qədərki mərhələ isə milli folklorşünaslığın toplanma və nəşrininbaşlanğıc mərhələsi olmuşdur. Xalqımızın uzun əsrlər boyu yaratdığı,yaddaşlarda yaşayıb zaman-zaman müxtəlif variantlara saldığı, yaşadıqcacilalanıb gözəlləşən və yüksək mənəvi- əxlaqi dəyərlərə malik zəngin şifahisərvəti vardır. Bu sərvət qədim dövrlərdən yaranmağa başlamış, müxtəlifictimai formasiyalara yoldaş olmuş, ayrı-ayrı dünyagörüş və təriqətlərlətəmasda olub bu günümüzə gəlib çatmışdır.1991-ci ildə Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra,ədəbiyyatşünaslığın digər sahələri kimi Azərbaycan folklorşünaslıq elmiyenidən tədqiq olunmağa başlandı.Müstəqilliyin daimi və əbədi olduğunu elan edən Azərbaycan xalqı buyolla əzəmətli addımlarla addımladığı kimi, öz milli mədəniyyətini,ədəbiyyat və incəsənətini özünün erkən milli mənəvi dəyərlərini dahaardıcıl olaraq dünya elmi, ictimai fikrinə təqdim edir. XX əsrin sonundabelə böyük tədbirlərdən biri məhz «Kitabi-Dədə Qorqud»la bağlı oldu.132

1997-ci ilin aprelin 20-də «Kitabi-Dədə Qorqud»un 1300 illik yubileyininkeçirilməsi barədə sərəncam imzalandı. Bu sərəncam «Kitabi-DədəQorqud»un və eləcə də milli şifahi sərvətimizin öyrənilməsi sahəsindəmühüm tarixi sənəd oldu. «Kitabi-Dədə Qorqud»un dünya miqyasındatanınmasında 2000-ci il aprelin 1-də keçirilən yubileyin türk xalqlarınınböyük ənənəvi bayramına çevrilməsində eposla bağlı YUNESKO xətti ilətədbirlərin həyata keçirilməsində bu sərəncamın böyük rolu oldu.Yubiley ərəfəsində «Kitabi-Dədə Qorqud»la bağlı onlarla dəyərli əsərlərnəşr edildi. Tanınmış Qorqudşünaslardan Şamil Cəmşidovun, FloraƏlimirzəyevanın, Nizami Cəfərovun, Kamal Abdullanın, Oruc Əliyevin,Bəhlul Abdullanın, Xalid Əlimirzəyevin monoqrafiyaları işıq üzü gördü.«Kitabi-Dədə Qorqud»un Universitetdə tədqiqi» adlı biblioqrafik göstəricitərtib olunmuşdur ( Tərtib edənlər: Ş.Tahirqızı, S.Sadıqova).XX əsrin sonu folklorşünaslığın yeni mərhələyə yüksəlişi folklortədqiqatçılarının daha aktual problemlərin ön plana çəkilməsi, yeni folklormərkəzlərinin, elmi-tədqiqat laboratoriyalarının yaranması, milli kökəgüclü qayıdışla bağlı olmuşdur. 1989-cu ildə BDU-da Folklor kafedrasıyaradıldı. Folklorşünaslığın inkişafında, gənc kadrların yetişməsində, yeniyenitoplama və tədqiqat işlərinin aparılmasında Folklor kafedrası mühümrol oynayır.Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetində açılması, ədəbiyyatşünas alim,AMEA-nın müxbir üzvü Y.Qarayevin təşəbbüsü ilə Nizami adınaƏdəbiyyat İnstitutu nəzdində Folklor mərkəzinin fəaliyyətə başlamasırespublikada folklor və folklorşünaslıq məsələlərinin öyrənilməsinə diqqətinartırılmasına səbəb oldu. AMEA-nın Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda«Şifahi xalq ədəbiyyatına dair tədqiqlər», BDU-nun Folklor kafedrasında çapolunan «Folklorşünaslıq məsələləri» məcmuələri folklor irsininöyrənilməsinə mühüm kömək oldu. Folklor işinə kömək göstərən radioda«Bulaq» verilişlərinin genişlənməsi, burada xüsusi şöbənin açılması,respublika televiziyasında «Xalq yaradıcılığı» baş redaksiyasının (1999)yaradılması bu sahədə mühüm hadisələr idi.Müasir Azərbaycan filoloji fikrinin tanınmış nümayəndələrindən olanNizami Xudiyevin milli folklorumuzun toplanma və təbliğinə, qızıl fondlarasalınıb gələcək nəsillər üçün qorunub saxlanılmasında çox böyük xidmətioldu. O, Azərbaycan şifahi dili, onun müxtəlif dövrlərdəki inkişafxüsusiyyətləri, mif, nağıl, epos düşüncəsi, onların qarşılıqlı əlaqəsi, türküntarixi taleyi, bu gün yaşadığı ərazidə məskunlaşma məsələləri kimi mühümproblemləri son illərdə araşdırmalara cəlb etmişdir.Azərbaycan folklorşünaslarının yeni nəslinə mənsub olan Ramazan Qafarlıson illərdə elmi- pedaqoji fəaliyyətini nəzəri və təcrübi aspektdə davametdirir. O, ən az işlənmiş sahə olan uşaq folkloru, mifologiya, nağıl, əfsanə,133

lətifə, atalar sözü, xalq dramı, mərasim və müsiqi folkloru üzərindətədqiqat aparır. R.Qafarlı «Mif və nağıl» monoqrafiyasını xalq şairiB.Vahabzadə «Kökümüzə gedən yolu tikanlardan təmizləyən» tədqiqat işiadlandırmışdır.Son illərdə milli özünəqayıdışla bağlı folklorun öyrənilməsinə diqqətartmışdır.Aşıq poeziyasının, xüsusən Mola Cümə irsinin toplanmasına böyükəmək sərf edən, şifahi yaradıcılığın ən aktual məsələlərini nəzəritədqiqatlara cəlb edən peşəkar folklor nəzəriyyəçisi Paşa Əfəndiyevdir.Onun «Azərbaycan folklorşünaslığı tarixi» əsəri mühüm tədqiqat əsəridir.«S.Vurğun və xalq ədəbiyyatı», «C.Cabbarlı və xalq ədəbiyyatı», «Koroğludastanının ilk qaynaqları» barədəki dəyərli mülahizələr məhz onaməxsusdur. Bundan başqa professor Paşa Əfəndiyevin «Xalqın sözxəzinəsi», «Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı» və həmin dərsliyin yeninəşri 1992-ci ildə çapdan çıxmışdır.Folklorşünaslıq sahəsində dərin elmi məntiqə, geniş dünyagörüşə malik,publisistika sahəsində bir sıra dəyərli əsərlərin müəllifi professor AzadNəbiyevin xidmətləri böyükdür. «Azərbaycan xalq ədəbiyyatı» (2002) əsərionun uzun tədqiqat fəaliyyətinin davamıdır. A.Nəbiyevin müxtəlif illərdəçap etdirdiyi «Novruz bayramı», «İlaxır çərşənbələr», «İlin əziz günləri»,«Qatır Məmməd», «Azərbaycan uşaq folkloru» (2000) və b. kitabları nəşrolunmuşdur.Azad Nəbiyevin «Turan» nəşrlər evində 2002-ci ildə 678 səhifədən ibarətçap olunmuş «Azərbaycan xalq ədəbiyyatı: Ali məktəblər üçün dərslik: Ihissə» kitabı xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Müstəqillik illərində Azərbaycanfolklorşünaslığı daha da inkişaf edir və bu sahədə nəşr olunmuş əsərlərinsayı durmadan artır. Şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələri dövri mətbuatsəhifələrində də dərc olunur. Təqdirəlayiq haldır ki, çağdaş Azərbaycan ağızədəbiyyatı sistem şəklində toplanıb, tədqiq və çap edilməkdədir. Bir sözləAzərbaycan folklor xəzinəsi günü-gündən zənginləşməkdədir. Bu xəzinəyəmüraciət edənlər və ondan istifadə edənlərin, bəhrələnənlərin sayı durmadanartır. Odur ki, mütəxəssislərin, alimlərin, aspirantların və digər informasiyaistifadəçilərinin folklor və folklorşünaslıq ədəbiyyatından səmərəli istifadəetmələri üçün biblioqrafik informasiya mənbələrinin rolu böyükdür.Bir sıra universal xarakterli göstəricilərdə folklor və folklorşünaslıqədəbiyyatı qismən əks olunmuşdur. Məsələn, 1780-1920-ci illəri əhatə edən«Azərbaycan kitabı»nın birinci cildində toplanan 1329 adda mənbədən 92-sifolklor ədəbiyyatıdır (3). 1920-1940-cı illərdə çap olunan və humanitarmənbələri əks etdirən «Azərbaycan kitabı»nın 2-ci cildinin I kitabında da65 adda folklor və folklorşünaslıq ədəbiyyatı haqqında məlumat verilmişdir(4). Bundan başqa folklor və folklorşünaslıq ədəbiyyatı «Azərbaycan134

jurnalının biblioqrafiyası» (1920-1972) biblioqrafik vəsaitində «Azərbaycanədəbiyyatı» bölməsində «Folklor, şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələri» yarımbölməsində 8 mənbə, «Aşıq şeirləri» yarım bölməsində isə 85 mənbəhaqqında biblioqrafik informasiya verilir (2).Azərbaycanda folklorşünaslığın inkişafı, problemlərin öyrənilməsi və həllikitabsız və kitabxanasız mümkün deyildir. Biblioqrafiyanın vasitəçilikfunksiyasını yerinə yetirməyə kömək edən ən mühüm vasitə biblioqrafikinformasiyadır. Yalnız biblioqrafik informasiya sənəd kütləsini hərtərəfliaraşdırır, onların daha mühüm nümunələrindən istifadə olunmasına köməkedir. Bu işdə informasiya orqanları kimi kitabxanaların rolu əvəzedilməzdir. Professor A.Xələfov yazır ki, «Müasir cəmiyyətdə hər cürinformasiyanı cəmiyyət üzvləri arasında yaymağa qarşısına məqsəd qoyan,informasiya resurslarını toplayıb saxlayan, onu əsrdən-əsrə, nəsildən-nəsləötürən informasiya daşıyıcısı kimi fəaliyyət göstərən informasiyamütəxəssislərinin ən mühüm vəzifəsi kitabxana sistemləridir» (7).Müasir informasiyalaşmış cəmiyyətdə, Azərbaycan Respublikasının tammüstəqillik əldə etdiyi bir şəraitdə kitabxanaların informasiya verməkfunksiyası daha böyük əhəmiyyət kəsb edir və bu «Kitabxana işi haqqında»Azərbaycan Respublikasının Qanununda da öz real ifadəsini tapmışdır:«Kitabxana-elm, informasiya, mədəniyyət, təhsil və tərbiyə müəssisəsi kimiçap əsərlərini və digər informasiya daşıyıcılarını toplayıb mühafizə edən,onların sistemli ictimai istifadəsini təşkil edən, cəmiyyətin intellektual vəmənəvi potensialının inkişafına xidmət göstərən sosial institutdur» (1).Zəngin Azərbaycan folklorşünaslığı məzmunlu ilkin mənbələr haqqındabiblioqrafik informasiya olmadan, həmin mənbələrdən informasiyaistifadəçilərinin səmərəli istifadə etmələri mümkün deyil.Folklorşünaslıq üzrə biblioqrafik informasiyanın formalaşdırılması vəehtiyacı olanlara çatdırılması vasitələri onun təsbit olunduğu mənbələrdir.Biblioqrafik mənbələr müxtəlif əlamətlərə görə təsnifləşdirilir- funksiyaistiqamətinə və xronoloji əlamətə, oxucu və məqsəd istiqamətinə,biblioqrafiyalaşdırma obyektinin məzmununa görə.Məlumdur ki, folklorşünaslığa dair materiallar ümumi xarakterliretrospektiv və cari xarakterli mənbələrdə öz əksini tapmışdır. Çoxtəəssüf ki, müstəqillik illərində folklorşünaslığa dair çox saylı sənəd kütləsimövcud olsa da biblioqrafik informasiya mənbələri olduqca azdır.Respublikamızda milli çap əsərlərinin qeydə alınmasında və onlarınhaqqında dolğun, dəqiq və operativ cari biblioqrafik informasiyaverilməsində, milli cari biblioqrafiyanın təşkilində və inkişafındaAzərbaycan Dövlət Kitab Palatası ümumi biblioqrafiyanın mərkəziolmuşdur.135

1980-cı illərin sonlarından Kitab Palatasının fəaliyyəti xeyliməhdudlaşdığından və 1999-cu ildə Milli Məclis tərəfindən qəbul edilən«Kitabxana işi haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanunu ilə ölkəərazisində dərc olunan çap məhsullarının dövlət uçotunu aparmaq vəarxiv fondunu yaratmaq Milli Kitabxanaya həvalə olunduğundan bu işdayandırılmışdır.2004-cü ildə M.F.Axundov adına Dövlət Kitabxanasına «Milli Kitabxana»statusu verildikdən sonra milli biblioqrafiya vəsaitlərinin nəşri bərpaolundu və 1990-cu ilə aid ilk buraxılış 2005-ci ildə işıq üzü gördü.«Birillik Azərbaycan Kitabiyyatı»nın 2003-cü ilə aid buraxılışı 2007-ciildə çap edilmişdir. Biblioqrafik vəsaitdə materiallar elm sahələri üzrə dövlətbiblioqrafiyası orqanlarında tətbiq edilən dövlət təsnifat sistemi əsasındatəsnifləşdirilmişdir.Bölmələr daxilində əvvəlcə Azərbaycan dilində olan, sonra isə rus dilindəolan materiallar qruplaşdırılmışdır. Hər bir bölmə və yarım bölmə daxilindəəlifba prinsipi gözlənilmişdir.Folklor və folklorşünaslığa dair materiallar vəsaitin «Ədəbiyyatşünaslıq» və«Azərbaycan ədəbiyyatı» bölməsində verilmişdir.Paşayev Q. Kərkük folklorunun janrları.- B.: Elm, 2003.- 315 s.və ya «Azərbaycan ədəbiyyatı» bölməsində: Azərbaycan folkloruantologiyası: Ağbaba folkloru/ AMEA, Dədə Qorqud ad. Folklor elmimədənimərkəzi.- B.: Səda, 2003.- VII kitab.- 476 s. Biblioqrafik vəsaitinsonunda tələbatçıların ondan istifadəsini asanlaşdırmaq məqsədilə köməkçiaparat- həm Azərbaycan və həm də rus dillərində müəlliflərin əlifbagöstəricisi və vəsaitdə sərlövhə üzrə təsvir olunmuş əsərlərin sərlövhəsininəlifba göstəricisi verilmişdir (6).Müstəqillik illərində nəşr edilmiş biblioqrafik mənbələr içərisindəM.F.Axundov adına Milli Kitabxana tərəfindən 2006-cı ildən çap edilən«Yeni kitablar» (11) adlı annotasiyalı biblioqrafik göstəricidir. Biblioqrafikinformasiya vəsaitini hazırlamaqda məqsəd tələbatçıları Milli Kitabxanayadaxil olan yeni ədəbiyyatla tanış etməkdir.Annotasiyalı biblioqrafik göstəricidə 2006-cı ildə Milli kitabxanaya daxilolmuş 1042 adda ədəbiyyatın 37-si folklor və folklorşünaslığa aiddir.Göstəricidə əks olunan bölmələr daxilində əvvəlcə Azərbaycan dilində,sonra rus və xarici dillərdə materiallar əlifba sırası ilə düzülmüşdür.Biblioqrafik göstəricidə Azərbaycan folklorşünaslığına həsr edilmişnümunələrə nəzər yetirək:Azərbaycan dastanları: 5 cilddə / tərt. ed. Ə.Axundov, M.H.Təhmasib; Red.H.Araslı; AMEA Folklor İnstitutu.- B.: Çıraq, 2005.- 424 s.Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatının ən maraqlı və rəngarəng mövzularlazəngin janrlarından olan dastanlarda elin həyat və mübarizəsi, xalqın duyğu136

və düşüncələri, istək və arzuları əlvan çalarlarıyla öz tərənnümünü tapmışdır.və ya: Azərbaycan folkloru antologiyası: İrəvan çuxuru folkloru/ Topl. tərt.ed., ön sözün, qeyd və izahların müəl. H.İsmayılov, Ə.Ələkbərli; Red.İ.Abbaslı; Rəy. T.Bünyadov, Q.Namazov; AMEA Folklor İnstitutu.- B.: Səda,2004.- 471 s.Biblioqrafik vəsaitdən istifadəni asanlaşdırmaq məqsədilə Azərbaycan, rus,türk və xarici dillərdə müəlliflərin və sərlövhələrin əlifba göstəricisiverilmişdir.Müasir mərhələdə biblioqrafiya sosial-iqtisadi inkişafın ən mühümcəhətlərini əks etdirir və bununla da elmin, mədəniyyətin və istehsalın bütünsahələrinin biblioqrafik informasiya ilə təminatına şərait yaradır.Azərbaycan Milli EA Mərkəzi Elmi Kitabxanasının çap etdirdiyi caribiblioqrafik vəsaitləri fonda daxil olan yeni ədəbiyyat haqqında məlumatvermək məqsədi güdür. Ölkə kitablarını əks etdirən biblioqrafik siyahılardaməzmuna görə bölgü prinsipi əsas götürülür. Bu da tələbatçıya imkan verirki, istifadə etdiyi bu vəsaitdə maraqlandığı sahə üzrə ədəbiyyat haqqındatezliklə informasiya ala bilsin.Filologiya elmləri başlığı altında ədəbiyyatşünaslığın digər sahələri kimifolklor və folklorşünaslığa aid olan materiallar müəlliflərin əlifba sırası iləqruplaşdırılmışdır. Cari biblioqrafik informasiya vermək funksiyasını yerinəyetirən bu vəsaitdə folklorşünaslığın müxtəlif məsələlərinə həsr edilmişmateriallar əhatə edilmişdir. Məsələn:Aşıq Ələsgər: Şerilər, dastan-rəvayətlər, xatirələr/ tərt. ed.: İ.Ələsgər.- Bakı:Çinar-Çap. 2003.- 496 s. və ya: Azərbaycan folkloru antologiyası. VI kitab:Şəki folkloru. II cild/ Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu: Red.: Y.Qarayev.-Bakı: Səda, 2002.- 491 s.Biblioqrafik vəsaitdə folklorşünaslığa dair materiallar içərisində «Kitabi-Dədə Qorqud»la bağlı ədəbiyyat üstünlük təşkil edir:Bəhlul Abdulla «Kitabi-Dədə Qorqud»un poetikası.- Bakı: Elm, 1999.- 228 s.Ümumilikdə bu bölmə daxilində biblioqrafik təsviri verilmiş 252ədəbiyyatdan folklorşünaslıq məsələlərinə həsr edilən 16 ədəbiyyatın təsviriverilmişdir (9).Biblioqrafik informasiya bülletenində materiallar kitabxana-biblioqrafiyatəsnifatı əsasında elmlər və daxili əlifba üzrə, Şərq dillərində isə ölkələrüzrə qruplaşdırılmışdır.Cari xarakterli biblioqrafik informasiya mənbələri kimi, ümumiyekunlaşdırıcı retrospektiv biblioqrafik informasiya mənbələri silsiləsindəAzərbaycan dövrü mətbuatına dair biblioqrafik göstəricilər də mühüm yertutur.Retrospektiv elmi-köməkçi xarakterli vəsaitlərdən də dövri və ardı davamedən nəşrlərin tərkib və məzmununu açan biblioqrafik göstəricilərdir.137

Müstəqillik illərində tərtib edilən ən zəngin vəsaitlərdən biri «Azərbaycan-80» adlı biblioqrafik göstəricidir. 80 illik bir dövrü əhatə edən (1923-2003)bu biblioqrafik vəsait «Azərbaycan» jurnalının 80 illik yubileyi ilə əlaqədarolaraq tərtib olunub, 2004-cü ildə «Çinar-çap» nəşriyyatında çapolunmuşdur (5).«Azərbaycan-80» adlı biblioqrafik göstərici çox zəngin bir dövrü əhatəetməklə ayrı-ayrı məqalələrin məzmununu müxtəlif istiqamətlərdən açır,məqalələrin analitik təsvirini verməklə biblioqrafik axtarışı asanlaşdırır.Universal məzmuna malik bu biblioqrafik göstəricinin 18 bölməsindən 5bölməsi Azərbaycan ədəbiyyatı, folklorşünaslıq və ədəbi-tənqidi materiallarahəsr edilmişdir.Biblioqrafik göstəricinin:II Azərbaycan ədəbiyyatı haqqında bölməsinin-1. Folklorşünaslıq yarımbölməsində-əvvəlcə ümumi xarakterli materiallar,daha sonra əlifba qaydası ilə ayrı-ayrı müəlliflər və onların əsərləri daxilixronologiya ilə qruplaşdırılmışdır. Məsələn:Folklor: problemlər. Mülahizələr. (Müzakirədə iştirak etdi: Vaqif Vəliyev,Azad Nəbiyev, Arif Məmmədov) // 1990.- № 9.- s. 182-189.və ya Ölməz abidə (Kitabi-Dədə Qorqud-1300) // 1999.- s. 3-4.Biblioqrafik vəsaitdə ümumi xarakterli materiallardan sonra, görkəmlifolklorşünasların, ayrı-ayrı müəlliflərin folklora, şifahi xalq ədəbiyyatına,aşıq ədəbiyyatına və aşıq yaradıcılığına dair materiallar müəlliflərin əlifbaqaydası ilə daxildə isə məqalələrin xronologiyası üzrə sistemləşdirilmişdir.Materialları əhatə etməsinə görə universal xarakterli olan bu biblioqrafikgöstərici bütün tədqiqatçılar üçün, xüsusilə ədəbiyyatşünaslıq materialları iləmaraqlanan tələbatçılar üçün qiymətli bir mənbədir.Müstəqillik illərində nəşr edilən və folklorşünaslığa dair, xüsusilə folklorədəbiyyat içərisində öz zənginliyi ilə fərqlənən, mənəvi sərvətimiz olan«Kitabi-Dədə Qorqud»a həsr edilən biblioqrafik göstəricidir. GöstəriciMEA-nın Əlyazmalar İnstitutu tərəfindən 2000-ci ildə tarix elmləri namizədiAydın Xəlilovun tərtibi ilə işıq üzü görmüşdür (7).Azərbaycan xalqının zəngin tarix və mədəniyyət xəzinəsi olan «Kitabi-Dədə Qorqud»un mətninin nəşrləri və onun haqqında mövcud materiallartam şəkildə təsvir edilərək biblioqrafiyaya daxil edilmişdir. Biblioqrafikgöstəriciyə daxil edilmiş mənbələr dil əlamətinə görə bölmələrə ayrılmışdır.Hər bölmə daxilində «Kitabi-Dədə Qorqud»un nəşrləri» , «Kitabi-DədəQorqud haqqında ədəbiyyat» və «Kitabi-Dədə Qorqud bədii ədəbiyyatda» adlıyarımbölmələr əhatə edilmişdir. Hər yarımbölmə daxilində materiallarmüəlliflərin əlifbası ilə qruplaşdırılmışdır.«Kitabi-Dədə Qorqud» dastanının 1300 illik yubileyi ilə əlaqədar olan bubiblioqrafik göstəricidə çox zəngin materialların əks olunmasına138

axmayaraq hər bir mənbənin sıralanmaması və köməkçi aparatla təchizedilməməsi təəssüf hissi doğurur. Buna baxmayaraq Azərbaycan, türk vətürk xalqlarının dillərində, rus dilində, digər xarici ölkə dillərində olanmaterialları əhatə etdiyinə görə bu qiymətli informasiya mənbəyi dəyərlibir vəsait kimi folklorşünaslığın informasiya təminatında mühüm əhəmiyyətkəsb edir.Müstəqillik dövründə Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmlinümayəndələrinə, elm xadimlərinə, şair və yazıçılarına həsr edilən şəxsibiblioqrafik informasiya mənbələrində folklorşünaslıq məsələlərinə dairmateriallar işıqlandırılmışdır. Bu qəbildən olan vəsaitlər içərisində 2004-cüildə Şəhla Tahirqızı tərəfindən tərtib edilmiş «Nizami Cəfərov» biblioqrafikməlumat kitabı diqqəti cəlb edir (10). Biblioqrafik məlumat kitabındaƏməkdar elm xadimi, professor Nizami Cəfərovun Ədəbiyyatşünaslığın vədilçiliyin məsələləri ilə əlaqədar 477 adda mənbənin biblioqrafik təsviriverilmişdir.Bu mənbələr içərisində folklor və folklorşünaslıq məsələlərinə həsr edilmişkitabları, məqalələri, məruzələri öz əksini tapmışdır. Məsələn:Eposdan kitaba (monoqrafiya) Ön söz: Azad Nəbiyev.- B.: Maarif, 1999.-220 s. Kitabın içindəkilər: Giriş; I fəsil: Qədim türk eposundan qədim türkyazılı abidələrinə; II fəsil: «Dədə Qorqud» eposundan «Kitabi-Dədə Qorqud»a;III fəsil: «Koroğlu»dan xalq kitabına; Nəticə.və yaxud: «Kitabi-Dədə Qoruqud»da islama keçidin poetikası. B.: Elm,1999.- 544 s.Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının mühüm bir istiqamətini təşkil edənfolklor və folklorşünaslığın biblioqrafik informasiya mənbələri müstəqiltədqiqat obyekti olmadığından folklor ədəbiyyatını özündə əks etdirənsahəvi biblioqrafik vəsaitin olmaması təəssüf doğurur. Ümid edirik ki,Azərbaycan ədəbiyyatı tarixini, şifahi xalq ədəbiyyatını, ümumilikdəfolklorşünaslıq məsələlərini işıqlandıran biblioqrafik informasiya mənbələriyaradılacaqdır.ƏDƏBİYYAT1. «Kitabxana işi haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanunu//Kitabxanaşünaslıq və Biblioqrafiya: elmi-nəzəri və təcrübi jurnal.- 1999.- №1.- s. 3-16.2. «Azərbaycan» jurnalının biblioqrafik göstəricisi. (1920-1972)/ Tərt. ed.:R.Tağıyev. B.: Elm, 1973.- 600 s.3. Azərbaycan kitabı: 3 cilddə. I c. (1780-1920)/ tərt. ed.: Ə.Əliyev. B.,1963.- 219 s.139

4. Azərbaycan kitabı (Biblioqrafiya)/ 3 cilddə, c.2, kit. 1.. 1920-1940 Bakı.:Yazıçı, 1982.- 744 s.5. «Azərbaycan-80»: Biblioqrafik göstərici/ Tərt. ed.: Ə.Əfəndiyev; elmi red.:B.Nəbiyev.- B.: Çinar-çap, 2004.- 544 s.6. Birillik Azərbaycan Kitabiyyatı. 2003-cü il:/ Tərt. ed.: L.Talıbova,N.Rzaquliyeva, baş red.: K.Tahirov. B., 2007.- 323 s.7. Xələfov A.A. İnformasiyalaşdırılmış cəmiyyətin xüsusiyyətləri vəproblemləri// Respublika.- 2002.- 17 aprel.8. «Kitabi-Dədə Qorqud»un biblioqrafiyası./ tərt. ed.: A.C.Xəlilov.- Bakı.:Örnək, 2000.- 258 s.9. Mərkəzi Elmi Kitabxanaya daxil olan yeni ədəbiyyat./ 2003. III-IVburaxılış. Bakı., 2004.- 132 s.10. Nizami Cəfərov/ tərt. ed.: Ş.Tahirqızı. B.: BUN, 2004.- 125 s.11. Yeni kitablar: Annotasiyalı göstərici/ M.F.Axundov adına MilliKitabxana. B., 2007.- 308 s.С.П.ИСМАЙЛОВАТЕМАТИКА ФОЛЬКЛОРНО-БИБЛИОГРАФИЧЕСКОГОЖАНРА В ГОДЫ НЕЗАВИСИМОСТИРЕЗЮМЕВ статье дано широкое понятие об усном народном творчестве,образцах фольклорного жанра, изданы библиографические материалы,отражающие фольклорную литературу.SİMA İSMAİLOVAFOLK-LORE STUDIES IN THE BIBLIOGRAPHICSOURCES IN INDEPENDENT YEARSSUMMARYIn this article were given comprehensive information about folk-lorecreated by people, examples of folk-lore, bibliographic sources show folkloreliterature have been analysed.140

KİTABŞÜNASLIQŞəhla TAHİRQIZIMONOQRAFİYALAR ELMİ ƏDƏBİYYATIN NÖVÜ KİMİKitab nəşri olduqca mürəkkəb, sistemli yaranışdır. O, bir-biri ilə qarşılıqlısurətdə bağlı olan və biri-digərini tamamlayan elementlər toplusudur. Onun ənvacib elementi mətndir. Mətnlər ədəbiyyatın növündən, məzmunundan vəjanrından asılı olaraq müxtəlif struktura və fikri elementlər məcmuunamalikdir. Beləliklə, nəşri ümumilikdə mürəkkəb və yaxşı təşkil olunmuşinformasiya sistemi kimi nəzərdən keçirmək mümkündür.Hər bir kitab, istər tədris ədəbiyyatı olsun, istər bədii, istərsə də elmi olsun,onlar müəyyən bilik sahələrinin oxucuları üçün yaradılır. Bu biliklər də, öznövbələrində müəyyən konkret bir məqsədlə təqdim edilir: bu və ya digər sahəüzrə toplanmış biliklərin ümumiləşdirilməsi, elmi tədqiqat nəticələrininmübadiləsi, dünyagörüşün, ideoloji, siyasi baxışların formalaşması, dövlət vəictimaiyyətin mövqeyinin, hüquqi və mənəvi normaların oxucuya çatdırılmasıvə s. Ədəbiyyatın ictimai təyinatı dedikdə, əsasən, onun oxucuya təsir etməsibaşa düşülür. Demək olar ki, müxtəlif ədəbi əsərlər ictimai fəaliyyətin – elmin,təhsilin, ideoloji və siyasi tərbiyəvi işin, xalq təsərrüfatı sahəsinin, mədəniyyətvə incəsənətin müxtəlif sferalarına xidmət edir.Ədəbiyyatın ictimai təyinatı da müəyyən oxucu auditoriyasını nəzərdə tutur.Ədəbi əsərlərin oxucu ünvanı onun ictimai, məqsədli təyinatı ilə birlikdə ədəbianlayışın sistemləşdirilməsinin əsasını təşkil edir. Ədəbi əsərlərin onlarıntəyinatına və oxucu ünvanına belə sistemləşdirilməsi funksional hesab edilir.Hər bir kitabın səciyyəvi xüsusiyyəti onun növünə müəyyən dərəcədə təsirgöstərən informasiyanın xarakterindədir. Və bu xarakterin də əsasəlamətlərindən biri problemin dərindən tədqiqidir. Elmi nəşrlərdəinformasiyanın əks etdirilməsində mövzunun arqumentləşdirilmiş əsaslar vəsübutların səmərəli tədqiqi metodları yüksək elmi səviyyədə işlənilməli vəözünəməxsus dil-üslub vasitələri olmalıdır."Kitab işi özlüyündə rəssamlıq, heykəltəraşlıq, kino, teatr kimi millətinmədəni yaradıcılığının mühüm bir sahəsidir. Əslində hər şeyin başlanğıcı kitab-141

dır – hər şey kitabdan başlanır, hər şey kitabdadır. Bir vaxt deyərdilər ki,İnternet əsrində kitab öz əhəmiyyətini itirəcək, amma indi məlum olur ki,İnternet kitabı əvəz edə bilmir. İnsan zəruri bilikləri, akademik və sistemlisavadı sakit bir şəraitdə kitabla baş-başa qalanda daha yaxşı mənimsəyir.Demək, bəşəriyyət hələ bundan sonra da kitabsız keçinə bilməyəcək" (1, 5).Hər bir kitabın özünəməxsus funksional əlaməti və funksiyalar tərkibimövcuddur. Lakin müəyyən funksional əlamətlər hansısa konkret bir nəşrləbağlıdır. Kitab nəşrinin əsas tipoloji kateqoriyalarından biri də nəşrin növüdür.O nəşrlərin tipoloji qruplaşmasını ehtiva edir. Hər bir nəşr növü,formalaşmasından asılı olaraq, standart əsaslara malikdir:1) təyinatına görə;2) informasiyanın əlamətinə görə;3) informasiyanın analitik-sintetik işlənilməsinə görə;4) əsas mətnin maddi quruluşu, həcmi və tərkibinə görə;5) informasiyanın dövrülüyü, strukturu və xarakterinə görə.Sadalanan əlamətlər arasında bütün nəşrlər üçün ümumi olanları ayırmaqvacibdir. Hər bir nəşrin spesifik xüsusiyyətləri isə məqsədyönlü təyinata malikdirvə onlar nəşrin funksional rolunu və xarakterini cəmləşdirilmiş şəkildə əksetdirir.Ədəbi əsərlər janrına görə elmi, bədii, bədii-publisistik, elmi-kütləvi, kütləvisiyasi,rəsmi, tədris ədəbiyyatına bölünürlər.Hər bir elmlə yanaşı onun kütləviləşdirilməsinə ehtiyac yaranır və bu ehtiyacıda kitab yerinə yetirir.Monoqrafiyalar da elmi ədəbiyyatın növü olub konkret bir mövzuya həsrolunmuş elmi-tədqiqat əsəridir (4,114). Monoqrafiya yunan sözüdür: mono-tək,qrafo-yazıram deməkdir. Bu elmi yaradıcılıq işidir, müəyyən problem və yamüasir elm aləmini narahat edən hansısa məsələnin araşdırılması haqqında olanmaterialın əhatəli şərhidir. Monoqrafiyaları haqlı olaraq elmi əsərlərin əsasjanrı hesab edirlər. Burada qarşıya qoyulan problemlər, biliyin müəyyən birhissəsi və sahəsi tam və əhatəli şəkildə araşdırılır və ya işıqlandırılır.Monoqrafiyalarda eksperimental işlər nəzəri cəhətdən ümumiləşdirilir (2, 29).Monoqrafiyalar ayrı-ayrı empirik faktların təsvirindən və onlarınöyrənilməsindən elmi nəzəriyyənin sistemli şərhinə, elmi axtarışlarstrategiyalarının yaradılması üçün keçidə imkan verir. Elmi monoqrafiya bugün elmin keçdiyi müəyyən yola yekun və gələcək elmi dərkə başlanğıcnöqtədir.Monoqrafiya elmi kitab nəşri hesab edilir. Əsas məqsədi bir əsərdə bir və yabir neçə müəllif tərəfindən hazırlanmış bir problem və ya mövzunun ətraflı vətam məzmuna malik olmasını təmin edən bir nəşrdir.142

Məzmununa görə monoqrafiyalar fundamental elmi əsərdir. Onun əsasınıelmi problemlərin ətraflı işlənilməsində böyük əhəmiyyətə malik olan əvvəlkielmi nailiyyətlərin və əsərlərin yenidən məqsədyönlü tədqiqi təşkil edir.Təyinatına görə monoqrafiyalar müəyyən bir sahənin – elmi informasiyalarınkommunikasiyalar sisteminə aid edilir və yeni-yeni problemlərin həllinəistiqamətləndirilir. Onlar əsas etibarilə tədqiq olunan həmin problemlərininsahəsi ilə bağlı alim və mütəxəssislər üçün nəzərdə tutulur.Elmi nəşr olduğu üçün monoqrafiyalarda tədqiq olunan predmet, onun elmitədqiqat kimi məqsədi, xarakteri, metodu və nəticələri əksini tapmalıdır. Qeydetmək lazımdır ki, elmi nəşrlərin redaktəsi zamanı elmi ədəbiyyatın janrxüsusiyyətlərinin düzgün işıqlandırılmasına diqqət yetirmək əsas amillərdəndir.Prinsipcə elmi nəşrlərin əsasını təşkil edən elmi ədəbiyyatı, yəni monoqrafiyanıüç hissəyə bölmək olar: giriş, əsas mətn və nəticə. Onların hər birinin öztəyinatı, quruluşu və məzmun dolğunluğu vardır.Girişdə, ilk növbədə, mövzunun aktuallığı, tədqiqatın məqsədyönlülüyüəsaslandırılır, tədqiqatın aparılmasının məqsədi araşdırılır. Bundan əlavə,tədqiqatın aparılması şəraiti, metodu da göstərilə bilər. Eyni zamandanəticələrin qısa şəkildə xüsusiyyətləri və bu xüsusiyyətlərin qiymətləndirilməsivə reallaşdırılma səviyyəsi, əsas hissədəki materialın qısa şərhi dəmonoqrafiyanın girişində əksini tapa bilər.Giriş, bir qayda olaraq, əgər xülasə məqsədyönlü əsaslandırılmışsa, öhdəsinədüşən vəzifəsini yerinə yetirmiş olur, onun mövzusu və müzakirə olunanməsələlərin əhatə dairəsi xarakterizə edilir, məqsədin təyinatı əks olunur;tədqiqatın seçimi əsaslandırılır, istifadə olunmuş mənbələr səciyyələndirilir.Həmçinin burada mövcud xülasənin digərləri ilə müqayisədə xüsusiyyətiaçıqlanır, informasiyanın analiz və sintezinə yanaşma izah edilir, əsas mətninkompozisiya quruluşuna, üslub və terminoloji xüsusiyyətinə nəzər yetirilir,müəllif və ya tərtibçilər haqqında məlumatlara yer verir.Əsas mətndə isə məqsəd, problemin tədqiqi prosesi, mövzununməqsədyönlülüyünün şərhi, tədqiqatın aparılmasıdır. Burada qarşıya qoyulanməsələlər və onların həllinin vacibliyini bildirən şərhlər və izahatlar, dəlillər vəəsaslandırmalar göstərilir. Əsas mətnin məqsədi yeni biliyin informasiyanınanalizi və sintezi vasitəsilə formalaşdırılmasına xidmət edir.Elmi ədəbiyyatın əsas mətnini elmi anlayışlar sistemi təşkil edir. Belə elmianlayışlar bu və ya digər hadisənin, yaxud predmetin elmi dərk edilməsininvəzifələri, prosesi və nəticələri haqqında təsəvvür yaradır. Janr xüsusiyyətindənasılı olaraq onlar ədəbi vasitələrlə elmi tədqiqatın müəyyən dərəcədə tamlığınıəks etdirir. Beləliklə, monoqrafiyaların bir elmi ədəbiyyat kimi məqsədi əsasmətndə qarşıdakı məsələni lazımi səviyyədə işıqlandırmaq, problem açıqlamaq,kitabda elmi problemin hər bir aspektini aydın şəkildə təqdim etməkdir.Hər bir əsərdə olduğu kimi, elmi əsərdə də müəllif tərəfindən təqdim olunan143

informasiyanın daşıyıcısı olan məzmunda müəllif fikrinin realizəsini təminedən fəsillərin, bölmələrin, paraqrafların arasında məntiqi əlaqənin olmasıvacibdir. Çünki elmi əsərin strukturu bilavasitə onun məzmunu və şərhininməntiqi ilə sıx bağlıdır. Məzmunun daşıyıcısı və əsərin əsası kimi mətn,müəyyən mənada, kitabın oxucusu ilə təmasda olub, elmi kommunikasiyasisteminə daxil olur.Monoqrafiyanın predmet və ya hadisənin təsviri, şərhi məhz əsərin əsasmətnində təqdim edilir: burada şərhin hərəkət trayektoriyası, obyektlərintəsnifatı, onların inkişafının təsviri və s. göstərilir.Elmi nəşr olan monoqrafiyaların müəllifləri tərəfindən materialın təqdimatındaşərhin izahedici növü geniş istifadə edilir. Əksər hallarda beləmətnləri mətn-mülahizələr adlandırırlar. Çünki onlar elmi sübutu və ya inkaretmə prosesini qeyd edirlər.Nəticədə aparılan tədqiqatın məntiqi yekununa müvafiq olaraq nəticələrformalaşdırılır, tövsiyələr təqdir edilir, gələcək elmi tədqiqatların mümkünistiqamətləri göstərilir.Nəticə konkret olmalı, təhlil edilən problemin əldə olunan faktiki səviyyəsiqiymətləndirilməli, monoqrafiyada həllini tapa bilməyən məsələlərin həlli üçünistiqamətlər göstərilməli, problemin (sahə və ya predmetin) gələcək inkişafınınistiqamətlərinin və perspektivlərinin aşkarlanması haqqında məlumatlarıözündə əks etdirməlidir. Əgər burada tövsiyələr verilirsə, onlar çıxarılannəticələrdən irəli gələrək əsaslandırılmalı, ölkədaxili və xarici elmi, texniki vəistehsalat nailiyyətlərinin tətbiqi sahəsində aydın, konkret təkliflərlə çıxışetməlidir.Elmi nəşr olan monoqrafiyalarda girişdən əvvəl ön söz, nəticədən sonra isəson söz verilir.Ön söz ya müəllifin özü tərəfindən, ya da kitabın elmi redaktoru, tərtibçitərəfindən yazılır. Burada təqdim edilən elmi tədqiqat barədə yığcam məlumatverilir, əsərin müəllifi və ya tərtibçisi oxuculara təqdim olunur, onların elmifəaliyyətləri işıqlandırılır.Son söz əsasən tarixi mövzuda olan və ya tərcümə ədəbiyyatlarına yazılır.Son söz elmi problemin müasir anlayışını, müəllifin tədqiqat predmetininöyrənilməsindəki rolunu, ölkə və xarici alimlərin konsepsiya və yanaşmalarınınxüsusiyyətlərini izah edir.Monoqrafiya elmi əsərlərin daha əhəmiyyətli bir janrıdır. O, elmi biliyinbütün müasir elmi formalarını sistemli şəkildə təsəvvürdə yaradıb realizəetməyə imkan verir. Müəllifin fərdi yaradıcılığının təqdim etdiyi subyektiv vəobyektiv məqamların varlığı monoqrafiyanın əsas əlamətlərindəndir. Onunbilik və təcrübəsi, monoqrafiyada həyata keçirə bildiyi metodiki yanaşmaburada şərh olunan yeniliyin fərqləndirici xüsusiyyətlərindəndir. Müəllifinşəxsiyyəti və onun elmi səviyyəsi monoqrafiyanın elmi-kommunikativ144

əhəmiyyətinə fəal təsir göstərir. Bu da əsərin redaktəsi zamanı mütləq nəzərəalınmalıdır.Elm insan fəaliyyətinin sferası kimi obyektiv aləmin dərketmə şəklində əksi,yaranışın sosial istiqamətləndirilməsi ilə xarakterizə olunur.Bu aləmin elmidərki prosesinin və nəticələrinin yazılı şəkildə çatdırılması elmi ədəbiyyatınöhdəsinə düşür.Monoqrafiyaların, bir elmi ədəbiyyat kimi, predmeti elmin əsas formalarının- nəzəriyyə, qanun, təsnifat, problemlər, metodlar və s.-nin elmikommunikasiyada fəaliyyətini təmin edən elmi anlayışlar sistemidir. Məhzelmi ədəbiyyat elmin belə dərketmə funksiyalarını - obyektiv həqiqi hadisələrinşərhini, aydınlaşdırılmasını və sistemləşdirilməsini həyata keçirməyə şəraityaradır.Elmi ədəbiyyatın məzmununda elmi tədqiqatın əhəmiyyət kəsb edənelementlər anlayışının - məqsədin, problem şəraitinin, yekun ehtimallarının,ilkin biliklər və onların öyrənilmə metodlarının, və ən nəhayət, tədqiqatınnəticələri olan yeni biliklərin ifadəsi təqdim edilir. Bundan əlavə, elmiədəbiyyata dair əsərlər konkret elmin tədqiqat prosesinin xüsusiyyətlərinişərtləndirən müxtəlif komponentlərin inikasıdır.Elmi ədəbiyyatın məqsədyönlü təyinatı elmin müvafiq tələbləri ilə şərtlənir.Bu növ ədəbiyyat elmi biliklərin əsərdə şərh olunmasına imkan yaradır, yənielmi anlayışların "istehsalını" təmin edir. Bundan əlavə, elmi ədəbiyyat həminanlayışların qavranılması, bu və ya digər kommunikativ sistemdə istifadəsiüçün zəruri şəraitdir, elmi biliklərin istehlakının təminatçısıdır.Elmi dərketmənin çoxçalarlı xarakteri elmi ədəbiyyatın məqsədyönlütəyinatının mürəkkəb daxili strukturunu müəyyən edir.Monoqrafiya müəllifləri əsərlərinin oxucu ünvanını düzgün təyin etməkqabiliyyətinə malikdirlər: onlar elm fədailəri və elm xadimləridirlər. Oxucunəinki elmi əsərlə tanış olur, müəllif anlayışını təsəvvüründə canlandırır, o,həmçinin elmi anlayışların müxtəlif məqsədlərini aşkarlayır, məzmunu özşüurunda tamamlayır və onu (məzmunu) şəxsi nöqteyi-nəzəri ilə tutuşdurur.Belə hallarda şəxsi mülahizələrdən imtina edilmə halları heç də isnisnaolunmur.Elmi ədəbiyyat bir çox əsrlər ərzində formalaşmışdır. Onun formalaşmasınaəsasən elmin tədricən insan fəaliyyətinin sferası kimi xüsusiləşməsi,ədəbiyyatın sosial kommunikasiyanın üsulu olması təsir etmişdir.Elmi əsərin özünəməxsus müxtəlif növlərə ayrılan fərqləndiricixüsusiyyətləri mövcuddur. Monoqrafiyada qarşıda duran elmi məsələninhəllinə doğru yönələn faktların hərtərəfli təhlili onun məqsədyönlüistiqamətləndiricisidir. Buraya qarşılıqlı əlaqələrin, qarşılıqlı asılılığın vəarqumentləşdirilmiş dəlil və əsasların, nəzəri ümumiləşdirilmələrin, faktların,məntiqi nəticələrin və praktiki tövsiyələrin əhəmiyyətinin qiymətləndirilməsi145

daxildir.İstənilən cəmiyyətdə və ölkədə elmi ədəbiyyatın rolu olduqca önəmlidir.Elmi nailiyyətlərin istehsalata tətbiqi, kompüterləşmə və s. elmi ədəbiyyatındaha çox inkişaf etməsini şərtləndirir. Elmi monoqrafiyaların əhatə dairəsiolduqca genişdir. Onlar maarifləndirici nəşr olmaqla yanaşı informasiyadaşıyıcısı rolunu da ifa edir (3, 25-26).Elmi ədəbiyyatın orijinal mətninin üzərində işləyərkən nəşriyyat redaktoruhadisələrin təqdimatının ardıcıllığına xüsusi diqqət yetirməlidir.Bütün kitablarda olduğu kimi, hər bir elmi ədəbiyyat da özünə münasibkompozisiyaya malikdir. Ümumilikdə əlyazmaya olan tələblər onunkompozisiya quruluşuna da aiddir. Monoqrafiya mətnini redaktə edən hər birnəşriyyat redaktoru əlyazmanın kompozisiyasının bir sıra tələblərə cavabverməsinə diqqət yetirməlidir:1. Kompozisiya əlyazma mətninin qarşıya qoyduğu məsələlərin həllində ənyaxın köməkçi olmalıdır.2. Kompozisiya mətnin məntiqinə müvafiq olmalıdır.Elmi əsəri yazan, tərtib edən müəllif və ya müəllif kollektivi onunkompozisiyasını oxucu auditoriyasına çatdırmaq qabiliyyətinə malik olmalıdır.Elmi ədəbiyyatın kompozisiyasına olan tələblərdən biri də materialın dəqiqplan əsasında işlənilməsidir. Mətnin kompozisiyası, onun prinsipləri vəxüsusiyyətləri haqqında danışarkən, ilk növbədə, əsərin planı düşünülməlidir.Mətnin kompozisiyası elmi təhlil və keyfiyyətlərin qiymətləndirilməsində əsasyer cümlələr arasında kompozisiya əlaqələrinin mahiyyətinə aiddir. Bu əlaqələrözünü bütün mətn boyu bildirir. Kompozisiyanı və məzmunu biri-birindənayrılıqda təsəvvür etmək mümkün deyil. Əgər kompozisiya prinsipcə mətnəuyğun deyilsə, elmi əsəri tam və bitmiş hesab etmək mümkün deyil.Elmi nəşrlərin kompozisiya və quruluşunda mühüm rollardan birini dəmüxtəlif illüstrativ materiallar oynayır. Real həqiqəti əksetdirmə xüsusiyyətinəgörə illüstrativ materialları iki növə ayırmaq mümkündür: elmi-anlaşılan(qrafiklər, sxemlər) və sənədli (fotolar).Monoqrafiya müəllifi əsərin aparatına, ilk növbədə, onun mündəricatına fikirverməlidir. Müəllif çalışmalıdır ki, onun müvafiq oxucu auditoriyasına təqdimetdiyi əsərin hansısa fəsli və ya bölməsi digərindən güclü və ya zəif olmasın.Odur ki, müəllif əsərinin oxucuya qədər uğurlu olub-olmamasını özü müəyyənetmiş olmalıdır.Hər bir elmi ədəbiyyatın elmi rəyçisi olmalıdır. Monoqrafiyaya rəy verənmütəxəssis müvafiq bilik sahəsinə dərindən bələd olmalı, əsərdəki problemlərləəlaqədar dövlətin sənəd, material və qərarlarını, tədqiq edilən problemə dair hərhansı bir analoqun olub-olmaması məsələlərini dəqiq bilməlidir. Çünki onunverdiyi rəy əsərin hansı səviyyədə dəyərli olmasını bildirir.Elmi əsər bütün hallarda inkişafetdirici rola malik olmalı, həm də ideya146

cəhətdən qüsursuzluğu ilə diqqəti çəkməlidir. Məzmun və formanın vəhdətielmi ədəbiyyatın əsas amllərindəndir. Məzmunla formanın vəhdətinə nailolmaq hər bir müəllifin başlıca öhdəliyidir.Əlyazmalarda verilən terminlər, sxemlər, cədvəllər, illüstrasiyalar genişdərketdirmə xüsusiyyətinə malik olduğundan müəllif onların tərtibinə də xüsusidiqqət yetirməlidir.Monoqrafiya elmi ədəbiyyat olduğu üçün faktlara əsaslanır. Bu faktlar da üçəsas tələbə cavab verməlidir:1. Tipiklik – cəmiyyət həyatının əsas qanunauyğunluqlarını əks etdirməli;2. Siyasi və elmi əhəmiyyət daşımalı;3. Müvafiq oxucu auditoriyasının marağını təmin etməlidir.Elmi ədəbiyyatın predmeti (informasiyanın xarakteri) eyni zamanda elminpredmetidir. Bu predmetin düzgün qiymətləndirilməsi və tədqiq edilməsixüsusi dəqiqlik tələb edir. Burada heç bir sarpmalara yol verilməməlidir.Monoqrafiyanın strukturu təhlil edilib qiymətləndirilərkən əsas diqqət təqdimolunan məsələnin dəqiq qoyuluşuna, oxucu auditoriyasının nəzərə alınmasına,tədqiqatın nəticələrinin göstərilməsinə doğru yönəlməlidir.Elmi əsərdə də, digər nəşrlərdə olduğu kimi, məzmunun bütün təsvirvasitələri – mətn, formullar, illüstrasiyalar, cədvəllər, həmçinin ədəbi janrıninformasiya, analitik, bədii-publisistik elementləri istifadə olunur.Elmi ədəbi əsərlərin struktur komponentləri belə sistemləşdirilir:- əsas mətn - elmi ədəbiyyatın predmetini və ya hadisənin əsasını təşkil edənbiliklər təsbit olunur;- əlavə mətn - elmi ədəbiyyatın predmetinin və ya hadisənin xarakterindənasılı olaraq müxtəlif formalarda və məzmunda verilir.- izahedici mətn - tanıdan və populyarlaşdıran funksiyaları yerinə yetirənnümunələrdə əksini tapır.- qavramanın təşkili aparatı (metodiki aparat)- strukturun əsaskomponentidir. Bu komponent elmi ədəbi əsərlərin predmetininqavranılmasında yardımçı rolunu oynayır və tədris prosesinin müstəqilqavrayış fəaliyyətini istiqamətləndirir. Qavramanın təşkili aparatına müxtəlifsuallar, tapşırıqlar, cədvəllər, illüstrasiyalara şəkilaltı sözlər və s. aiddir.- müxtəlif səpkili illüstrasiyalar - rəngli, ağ-qara illüstrativ materiallar,çertyojlar, sxemlər, xəritələr məhz bu qəbildəndir.-istiqamətləndirici aparat - giriş, mündəricat, rubrikalar, göstəricilər və s.-ni əhatə edir. Onlar ümumilikdə tədris ədəbiyyatının məzmun və strukturunuistiqamətləndirir, kitabla müstəqil iş vərdişlərini aşılayır.Biliklərin qavranılması məsələsi elmi ədəbiyyatın strukturuna həlledici təsirgöstərir. Elmi ədəbiyyatın metodiki təhlili zamanı biliklərin qavranılmasınınkeyfiyyətlə həyata keçirilməsində strukturun bu və ya digər konponentinin roludaim diqqətdə olmalıdır.147

Elmi ədəbiyyatın predmetinin xarakteri, oxucu ünvanı (yaş tərkibi) tədrisədəbiyyatının kompozisiyasını və materialın şərhini müəyyənləşdirir. Bupredmet elm kimi şərh edilməli, mövcud elmin məntiqi, elmi metodu nəzərəalınmalıdır. Əsərin materialı elə qruplaşdırılmalı və məntiqi cəhətdən eləqurulmalıdır ki, hər bir hissəsi tematika nöqteyi-nəzərincə tam təqdim edilsinvə həmin predmetin dərk edilməsində müəyyən dərəcədə yeni pillə olsun (4,15-16).İrəlidə qeyd edildiyi kimi, kitabın bütün hissələri arasında daxili məntiqmövcuddur. Bu məntiqdə kitabın həm kompozisiyası, həm də strukturuaçıqlanır. Nəinki elmi-kütləvi ədəbiyyatda, eləcə də digər əsərlərdə şərh birqayda olaraq mühakiməni təlqin edir. Mühakimə iki növdür:1) deduktiv mühakimə – ümumi mülahizələrdən fərdi nəticələrədək;2) induktiv mühakimə – xüsusidən ümumiyə, yəni ayrı-ayrı faktlardanümumiliyədək (5).Monoqrafiyalarda məntiqi və tarixi şərhetmə metodlarından istifadə edilir.Məntiqi metod müəllif mülahizələrini izləməyə imkan verir, elmi tədqiqatınmodelini yaradır, bu və ya digər obyektin ətraflı tədqiqini verir. Şərh səbəb vətəhqiqatın göstərilməsi, onların qarşılıqlı əlaqələrinin elementi və nəticəsi,strukturun ümumilikdə və ya ayrı-ayrı hissələrinin tədqiqi əsasında qurulur.Məntiqi metod materialın fikri fraqmentlərə ayrılması ardıcıllığını şərtləndirir.Bu metod yüksək informasiyalılığı ilə fərqlənir.Şərhin tarixi metodu hadisə və predmetin inkişaf prosesinin xronolojiardıcıllıqla verilməsinə imkan yaradır. Bu metod dinamikdir və dərketmədəçətinlik yaratmır.Məzmunun məntiqi və tarixi şərhi metodlarının əlaqəliliyi elmi ədəbiyyatınquruluşu metodlarının dərketmə münasibətində nisbətən mürəkkəb əsasamalikdir.Abstraktlıqdan konkretliyə çıxış metodu tədqiq edilən predmet və yahadisə haqqında konkret biliyi dərin elmi anlayışlar əsasında sintezləşdirməyəimkan yaradır. Sintez, adətən, sadə abstraktlıqdan başlayır və elmi anlayışınmövcud müəyyənləşdirilməsinin çoxşəkilli sintezinin vəhdətini göstərir.Spiral metodu tədqiq edilən elmi ədəbi əsərdə predmet və hadisəninəlamətlərinin tədricən açılmasını və inkişafını şərtləndirir. O, nəinki elmimaterialın strukturunu əks etdirir, eyni zamanda oxucu dərketməsinə dəistiqamətverici təsir göstərir. Spiral metodu fikrin, hər dəfə yeni, daha yüksəkdərəcədə ümumiləşdirilmiş təkrarı yolu inkişafına əsaslanır.Elmi əsərlərdə təqdim olunan tələblərin yerinə yetirilməsində terminlərxüsusi əhəmiyyət kəsb edir.Məzmunun əsas şərhetmə vasitəsi dərketmə aparatı olan elmi mətnlərdəterminoloji leksikaya mühüm əhəmiyyət verilir. Elmi terminologiyanın istifadəedilməsi məzmunun şərhinin dəqiqliyini təmin edən daha optimal variantdır.148

Uyğun tərminlərin və leksik, qrammatik və sintaktik dil-üslub vasitələrinindəqiq seçilməsi fikrin adekvat və birmənalı təqdimini təmin edir (6, 11).Hər bir elmi ədəbiyyatın ayrılmaz tərkib hissəsi onun sorğu aparatıdır. Aparatelmi nəşrlərin mühüm tərkib hissəsi olduğu üçün oxucuya kitaba "daxilolmağa" imkan yaradır.Sorğu aparatının vacibliyi və əhəmiyyəti oxucunu kitabın məzmunu ilətanışlığa yardım etməkdən, kitabdan istifadəni asanlaşdırmaqdan, lazım olanməlumatı vaxt itirmədən, heç bir səhvə yol vermədən axtarıb tapmaqdadır.Aparat mövcud kitabla digər informasiya mənbələri arasında, əlaqələndiriciorqan rolunu ifa edir, onun elmi-kommunikativ axında yerini müəyyənləşdirir.Elmi kitabın aparatının informasiya-arayış məsələlərinin həlli zamanıinformasiyalar axınında hansısa kitabı axtarıb-tapmaq və onun məzmunuhaqqında məlumatın rolu böyükdür. Hələ keçən əsrin ortalarında alimləri elmininformasiya təminatı ilə bağlı vəziyyəti olduqca narahat edirdi. O vaxtlarakademik S.İ.Vavilov yazırdı: "Müasir insan kitabxanalar Himalayınınqarşısında qum içərisindən qızıl zərrəcikləri axtaran qızılaxtaranlarabənzəyirlər".Elmi kitabın aparatı bütün axtarış variantlarında, əsasən də,avtomatlaşdırılmış axtarışda əsas eyniləşdirmə elementi kimi çıxış edir.Standarta müvafiq olaraq sorğu aparatı əsərin müəllifinin mətn orijinalınıntərkibinə daxil olunur.Monoqrafiyaların sorğu aparatına əksər hallarda elmi kitablarda əksini tapanqeydlər və şərhlər də daxildir.Qeydlər sırf arayış xarakteri daşıyır. Onlar mənbə haqqında qısa məlumat vəistinad verir, xarici mətnlərin tərcüməsini təqdim edir, hansısa əlavə faktı şərhedir.Şərhlər çap olunan mətnlərin izahatını verir, tərtibçi və ya redaktorun onlaraolan rəyini bildirir.Elmi nəşrlərin aparatına bir qayda olaraq predmet, ad, terminoloji və s.-ningöstəriciləri də daxil edilir. Göstəricilər aparatın ən mühüm elementlərindənbiridir, naviqasiyanı, informasiya arayışını, mətnin istqamətini, kitabdanistifadənin asanlaşmasını təmin edir.Monoqrafiyanın spesifik göstəricisindən biri də mündəricatdır. Mündəricatəsas axtarış-məlumat elementi kimi nəşrin aparatının tərkibinə daxildir.Mündəricata fəsillər, bölmələr, paraqraflar daxildir. Məlumat-axtarış elementiolduğu üçün mündəricatı kitabın əvvəlində təqdim etmək daha məqsədyönlüolar.Elmi kitabın aparatının daha bir əsas elementi də əlavələrdir. Əlavələrtədqiqatın yerinə yetirilməsində mühüm rol oynayan əlavə istifadə materiallarıdır.Əlavələrə, əsasən nəticələrin təsdiqi üçün tələb olunan material daxiledilməlidir.149

Elmi monoqrafiyalarda sitat və istinadlara da geniş yer verilir. Sitatlarınistinad mənbələrini həm sətiraltı, həm də arxada təqdim etmək mümkündür.Lakin əksər hallarda mənbələri sonda vermək daha məqsədyönlü hesab edilir.Bəzi alimlərin fikrincə, sətiraltı istinad mənbələri oxucunun fikrini əsasmətndən yayındırır.Yuxarıda göstərilənlərdən aydın olur ki, elmi monoqrafiyalarda sorğu aparatıiki funksiyanı yerinə yetirir: o, həm kitabın mətninin izahatını verir və onusistemləşdirir, həm də gələcəkdə predmetin öyrənilmə yollarını göstərir (6, 22).Görkəmli şəxsiyyətlərə həsr olunmuş biblioqrafik monoqrafiyalarda haqqındasöhbət açılan mütəxəssisin əsas elmi işləri təqdim edilə bilər.Bu daoxucu üçün istinad mənbəyi kimi deyil, məhz həmin şəxsiyyətin elmiyaradıcılığının təqdimatı xarakterini daşıyır.Səyahət xarakterli monoqrafiyalarda analoji məlumatlar verilə bilər. Bundanəlavə, belə nəşrlərdə bəzi hallarda tədqiqatçının tədqiqi ilə məşğul olduğuxalqın adət-ənənələri, yaşayış tərzi haqqında da söhbət açmaq mümkündür.Belə hallarda coğrafi adların terminoloji göstəricisini də təqdim etməkməqsədyönlüdür. Coğrafi göstəricilər əsas mətni dolğunlaşdırır və dahaoxunaqlı edir.Elmi-kütləvi xarakterli monoqrafiyalar da elmi nəşrlər kimi müxtəlif elmibiliklərin inkişafına və təbliğinə xidmət edir. Bu monoqrafiyaların da əsaspredmeti elm və elmi tədqiqatlardır: elmi tədqiqatların nəticələri, tədqiqatınobyekti, elmi problem, məqsəd və metodu, tədqiqatın aparılma şəraiti,tədqiqatın əsasını təşkil edən faktlar, istifadə materialı və s.Elmi-kütləvi nəşrlərin mövzu dairəsi olduqca geniş və əhatəlidir. O,cəmiyyətin tələbatı və oxucu marağı ilə müəyyənləşməlidir. Elmi-kütləvinəşrlərin təyinat məqsədi elmi biliklərin, texnikanın, mədəniyyətin və s.-ningeniş oxucu kütləsi arasında təbliği və yayılmasıdır.Elmi-kütləvi monoqrafik əsərlərin müəllifləri elmi bilikləri təbliğ etməkləelmdə olan son yeniliklərdən söhbət açır, bununla da müvafiq sahənin oxucukütləsini maarifləndirməklə elmin yeni bilikləri ilə tanış edir, gələcək dərketməmaraqları oyadaraq, onun yaradıcılıq meyllərini inkişaf etdirirlər.Belə monoqrafiyaların mühüm məqsədlərindən biri də oxucunun elmidünyagörüşünü formalaşdırmaqdır. Elmi dünyagörüşünün formalaşdırılmasıinsanların elmi biliklərlə təması, onlarda elmin qavranılması, elmi-texnikitərəqqinin məqsədinin dərk edilməsi xüsusiyyətlərinin inkişafı ilə həyatakeçirilir. İncəsənətə dair elmi-kütləvi əsərlər estetik tərbiyənin funksiyalarınıyerinə yetirir.Qeyd etmək lazımdır ki, elmin inkişafını izləyən hər bir şəxsə – istərhumanitar sahə olsun, istər təbiət elmləri sahəsi olsun, istərsə də dəqiq elmlərsahəsi olsun, özünün elmi dərketmə dairəsini inkişaf etdirmək əsasməqsədlərdən biri kimi vacib və əhəmiyyətlidir.150

Oxucuda elmi dərketmə dairəsinin genişləndirilməsinə yardımçı məhz elmikütləvinəşrlərin qarşıya qoyduğu məqsədləri, aşıladığı bilikləri dərindənqavramaq ola bilər.Müasir şəraitdə elmi kütləvilik məsələləri genişlənmiş və nisbətən mürəkkəbləşmişdir,çünki oxucu sanki təkmilləşmiş, ümumiyyətlə, tamamilə dəyişmişdir.Bununla yanaşı, elmi-kütləvi kitabların da funksiyaları genişlənmişdir.Belə kitablara nəinki geniş oxucu kütləsi, eyni zamanda müxtəlif istiqamətdəfəaliyyət göstərən alim və mütəxəssislər də ehtiyac duyurdu. Onlar həm təhsilalan, həm də artıq təhsilini başa vuranlar üçün faydalıdır. Ali təhsilli şəxslərüçün bu monoqrafiyalar daha çox əhəmiyyətlidir, onlar bu dövrdə daha artıqsəmərəli olur. Çünki artıq biliklərə yiyələnmək müstəqil həyata keçirilir və buişdə elmi-kütləvi monoqrafiyalar öz müsbət təsirini göstərir. Müasir elm vətexnikanın problemləri geniş şəkildə həkimi, müəllimi, hüquqşünası, artisti,rəssamı eyni dərəcədə dərindən maraqlandırır.Deməli, elmi nəşrlər artıq ümumi tələbata çevrilib. Bununla bərabər, onlarhamı üçün eyni dərəcədə səmərə kəsb etmir. Hər bir sahənin özünə uyğun elminəşrləri mövcuddur. Çünki elmi kitabların oxucularını biri-birindən ayırmaqhəlli çətin olan bir məsələdir. Bu kitabların oxucu auditoriyası hamını – ortaməktəb şagirdlərindən tutmuş, alimlərədək əhatə edir.Bütün elmi monoqrafiyalardakı şərhlərdə yalnız bir problem, bir mövzuhaqqında məlumatlar verilir. Bu, hansısa bir kəşfə, ixtiraya, teoreminyaradılmasında, elmi axtarışların problemi, elmin təşəkkülü və inkişafı və s.-dətəzahür edir. Şübhəsiz ki, elmin inkişaf etdiyi, elmi problemlərin həlli olduğuyerdə tədqiqatçılar, alimlər də, onların elmi bioqrafiyaları da mövcuddur.Elmi monoqrafiyalarla yanaşı, görkəmli şəxsiyyətlərin həyatından, elmifəaliyyətindən, yaradıcılığından bəhs edən əsərlər də monoqrafiya adlanır. Beləmonoqrafiyalar bioqrafik əsər adlanır. Belə əsərlərdə alimin dünyagörüşününformalaşması göstərilir, onun elm sahəsindəki sərvətləri əksini tapır. Məhz bubaxımdan bioqrafik monoqrafiyalar əhəmiyyət kəsb edir.Mövzusunu alimlərin elmi məqsədlə səyahətlərinin tərtibi təşkil edən elmiəsərlər də monoqrafiya adlanır. Burada da, digər elmi bioqrafikmonoqrafiyalarda olduğu kimi, söhbət alimin tərcümeyi-halından və elmiyaradıcılığından, ölkələr və materiklərdən, təbiət və əhalidən gedir. Səyahətlərhaqqında olan elmi-kütləvi nəşrlər də informasiya xarakterinə görə bilavasitəmonoqrafiyaya aid olunur. Çünki bütün elmi əsərlərin mahiyyətcə problemləri,tədqiqat istiqaməti, mövzu və mətnin xarakteri eyni xüsusiyyətlərə malikdir.Elmi monoqrafiyaları mütaliə edən hər bir oxucu oradan tədrisədəbiyyatlarından olduğu kimi faydalanır, biliklərini təkmilləşdirir və yaxudinkişaf etdirir, elmin müasir və gələcək nailiyyətləri haqqında təsəvvürə malikolurlar.Monoqrafiya - problemi və mövzusu elmin nisbətən məhdud konkret bir151

sahəsini əhatə edən elmi nailyyətin əksidir. Monoqrafiyalar hər bir halda elməxidmət edir, elmin nailiyyətlərini, görkəmli alimlərin elmi fəaliyyətlərini genişoxucu kütləsinə çatdırır, elmi axtarışların nəticələrini şərh edir və gələcək elmiaxtarışlar haqqında məlumatlar təqdim edir.ƏDƏBİYYAT1. Umudlu İ. Kitab nəşri bu gün. Bakı, Əbilov, Zeynalov və oğulları, 2004. –322 s.2. Редактирование отдельных видов литературы / Под ред.Н.М.Сикорского. Москва, "Книга", 1987. – 398 с.3. Vəliyev İ. Redaktənin əsasları. Bakı, Günəş, 2005. – 96 s.4. Canıyeva U.H. Əlyazma üzərində redaktor işi. Bakı, Bakı UniversitetiNəşriyyatı, 2007. – 90 s.5. Каплан Г.Д. Редактирование отраслевой литературы. М.:Искусство, 1961.6. Антонова С.Г. Редакторская подготовка изданий. www.mgpu.ruШ.Т.ГУЛИЕВАМОНОГРАФИЯ – ОДИН ИЗ ВИДОВ НАУЧНОЙ ЛИТЕРАТУРАРЕЗЮМЕВ статье рассказывается об одном виде научной литературы –монографии. Автор в основном останавливает внимание на содержаниичитательской аудитории монографии. А также на цели, характере,методе и выводах монографии, как вида научной литературы,использовании авторами объяснительного текста для поясненияматериала.152

SH.T.QULIYEVAMONOGRAPHY IS ONE OF THE TYPES OF SCIENTIFICLITERATURESUMMARYThe article describes about monography as one of the form of scientificliterature. The author mainly focuses on the content and reader’s audience ofmonography as well as to the nature of the method and conclusions of themonography as a kind of scientific literature and using by authors ofexplanation text to explain the materials.153

BEYNƏLXALQ ƏMƏKDAŞLIQdosent Nadir İSMAYILOVMələk HACIYEVAMİLLİ KİTABXANA: BEYNƏLXALQ ƏMƏKDAŞLIĞIN YENİMƏRHƏLƏSİNDƏAzərbaycan Respublikasının Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi vəM.F.Axundov adına Azərbaycan Milli Kitabxanası tərəfindən “Bakı-İslamMədəniyyətinin paytaxtı-2009” tədbirlər çərçivəsində 2009-cu il aprel ayının20-22-də İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatına (EKO) üzv ölkələrin MilliKitabxanalarının direktorlar Şurasının II Konfransı keçirilmişdir.Baş qərərgahı Tehran şəhərində yerləşən İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatıregional, hökumətlərarası təşkilatdır. Bu təşkilatın əsası 1985-ci ildə İran İslamRespublikası, Pakistan İslam Respublikası və Türkiyə Respublikası tərəfindənqoyulmuşdur. Məqsəd üzv ölkələr arasında iqtisadi, texniki və mədəniəlaqələri inkişaf etdirməkdir. İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı 1992-ci ildəgenişlənərək bu təşkilata Əfqanıstan İslam Respublikası, AzərbaycanQazaxıstan, Qırğızıstan, Tacikistan, Türkmənistan və Özbəkistan respublikalarıda üzv olmuşdur. Təşkilata üzv ölkələr 7.9 milyon kv.km ərazini və 386milyondan çox əhalini əhatə edir. Bu ölkələrin yerləşdiyi region müxtəlif təbiiehtiyata malik olub, geostrateji mövqeyə malikdir.Bu təşkilata üzv ölkələrin Milli Kitabxanalarının Direktorlarının I Konfransı2007-ci ildə Tehranda, II Konfransı isə Bakıda keçirilmişdir.Aprel ayının 20-də Konfrans iştirakçıları Fəxri Xiyabanda ulu öndər HeydərƏliyevin məzarına və Şəhidlər Xiyabanına əklillər qoydular.Milli Kitabxana ilə tanışlıqdan sonra qonaqlar kitabxananın sərgi zalındatəşkil edilmiş “İslam mədəniyyəti kitab səhifələrində” beynəlxalq kitabsərgisinin açılışı mərasimində iştirak etdilər. Sərginin ekspozisiyasında hər birölkənin Milli Kitabxanasının fondlarından 40-50 kitab nümayiş olunmuşdur.Bu kitabların əksəriyyəti sərgidən sonra Azərbaycan Milli Kitabxanasınahədiyyə kimi verilmişdir. Sərgidə gələn qonaqların təmsil etdikləri ölkələrin vəAzərbaycanın islam mədəniyyətinə və incəsənətinə həsr edilmiş 500-dən artıqkitab nümayiş olunmuşdu.Sərgidə eyni zamanda rəssam Yavər Əsədovun xəttatlıq nümunələri dənümayiş etdirildi. Sərgidə nümayiş olunan İçərişəhərin “Xalq sənəti” evmuzeyinin XIX-XX əsrin əvvələrinə aid Azərbaycan dekorativ sənət154

nümunələri iştirakçıların böyük marağına səbəb olmuşdur. Bu sənətnümunələri içərisində milli geyimlərimiz, qadın bəzək əşyaları, misgərliknümunələri və qədim çini qablar maraqla izlənilirdi.Sərginin rəsmi açılışı bitdikdən sonra İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatına üzvölkələrin Milli Kitabxanalarının Direktorlar Şurasının II Konfransının açılışıoldu. Konfransı giriş sözü ilə açan Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət vəTurizm Naziri Əbülfəs Qarayev kitabxanaların fəaliyyətinin yaxşılaşdırılmasıilə əlaqədar ölkəmizdə həyata keçirilən tədbirlər barədə ətraflı məlumatvermişdir. Nazir diqqətə çatdırmışdır ki dövlətimizin başçısı İlham Əliyevmədəniyyətin bütün sahələrində olduğu kimi kitabxana şəbəkəsində işlərinyaxşılaşdırılmasına böyük diqqət və qayğı göstərir. Prezidentin “Azərbaycandakitabxanaların fəaliyyətinin yaxşılaşdırılması haqqında” və “AzərbaycanRespublikasında kitabxana-informasiya sahəsinin 2008-2013-cü illərdə inkişafıüzrə Dövlət Proqramı”nın təsdiq edilməsi haqqında sərəncamları buna əyanisübutdur. Həmin sənədlərdə ölkə kitabxanalarında informasiya cəmiyyətinintələblərinə uyğun müasir texnologiyaların tətbiqi mühüm vəzifə kimi qarşıyaqoyulmuşdur. Daha sonra İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatına üzv ölkələrin MilliKitabxanalarının Direktorlar Şurasının prezidenti, İran İslam RespublikasınınMilli Kitabxana və Arxiv Təşkilatının direktoru, İİR Prezidentinin Mədəniyyətməsələləri üzrə müşaviri Əli Əkbər Aşari, İƏT-in Mədəniyyət İnstitutununPrezidenti Məhəmməd Rəcəbi, M.F.Axundov adına Azərbaycan MilliKitabxanasının direktoru Kərim Tahirov, Milli Məclisin üzvü millət vəkiliHəvva Məmmədova, Xalq yazıçısı Çingiz Abdullayev və Milli KitabxanaDirektorları çıxış edərək bu konfransın əhəmiyyətindən söhbət açdılar.Aprelin 21-də konfrans öz işini davam etdirərək İqtisadi ƏməkdaşlıqTəşkilatına üzv ölkələrin Milli Kitabxanalarının Direktorlar Şurasının vahidportalının yaradılması, türk xalqının görkəmli şəxsiyyətlərinin yubileylərininislam dünyasında qeyd olunması və Milli Kitabxanalar ilə bağlı müxtəlifçıxışlar dinlənildi.M.F.Axundov adına Milli Kitabxanada keçirilən II Konfransın əsas məqsədiqloballaşan dünyada informasiya cəmiyyətinin tələblərinə uyğun MilliKitabxanaların öz işlərini qurması problemlərinin müzakirəsi və qarşılıqlıəlaqələrin inkişaf etdirilməsi olmuşdur.Konfransda eyni zamanda İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatına (EKO) üzvölkələrin Milli Kitabxanalarının Direktorlar Şurasının KonfransınınNizamnaməsi müzakirə edilib qəbul olundu.Nizamnaməyə əsasən EKO üzv ölkələrinin Milli Kitabxanalar DirektorlarıKonfransının əsas nailiyyətləri üzv dövlətlər arasında qarşılıqlı və genişməlumat mübadiləsi və bilik təcrübəsini təmin etməkdir. Konfransın fəaliyyətdövrü müddətsizdir. Konfransın əsas orqanları ümumi məclis, baş katib və işçikomitəsidir. Ümumi məclis EKO üzv ölkələrinin Milli Kitabxanalar155

Direktorları və ya nümayəndə kimi təqdim olunan onların müavinlərininiştirakı ilə keçiriləcəkdir. EKO Mədəniyyət İnstitutunun prezidenti və ya onuntəqdim olunan nümayəndəsi də Məclisin üzvü olacaqdır. Umumi Məclis ən azıiki ildən bir keçiriləcəkdir. Ümumi Məclis iki illik müddət üçün üzv ölkələriMilli Kitabxanalar Direktorları arasında məclisin prezidentini seçəcək. Bukonfransda qarşıdan gələn iki il müddətinə Ümumi Məclisin Prezidentivəzifəsinə Azərbaycan Milli Kitabxanasının direktoru Kərim Tahirov seçildi.Konfrans Türkiyə, İran, Pakistan, Türkmənistan, Tacikistan, Özbəkistan,Qazaxıstan, Qırğızıstan ölkələrinin Milli Kitabxana direktorlarınn və İqtisadiƏməkdaşlıq Təşkilatının (EKO) Mədəniyyət İnstitutunun iştirakı ilə keçirildi.Konfransın sonunda iştirakçıların Bakı Dövlət Universitetinin rektoru,akademik, millət vəkili A.M.Məhərrəmovun qəbulunda oldular. RektorAzərbaycan Respublikasında aparılan islahatlar, ölkənin uğurları, daxili vəxarici siyasəti haqqında geniş məlumat verərək qloballaşan dünyadainformasiyanın rolunun artdığını vurğuladı və bu işdə kitabxanaların mühümrol oynadığını qeyd etdi. Rektor, informasiya cəmiyyəti quruculuğunda dəyişəndünya, dəyişən kitabxana, dəyişən kitabxanaçı tezisini irəli sürdü və onunmahiyyətini ətraflı şərh etdi. Azərbaycanda kitabxana-informasiya sahəsinin, ocümlədən, təhsil sisteminin uğurları və perspektivlərindən bəhs etdi. GörüşdəAzərbaycan kitabxanaçılarının ağsaqqalı, Əməkdar elm xadimi, BMT yanındaBeynəlxalq İnformasiyalaşdırma Akademiyasının həqiqi üzvü, professorA.A.Xələfov, Kitabxanaçılıq-informasiya fakültəsinin dekanı, professorX.İ.İsmayılov və başqaları çıxış edərək kitabxana quruculuğunun aktualproblemlərindən söhbət açdılar. Sonra akademik A.M.Məhərrəmov BakıDövlət Universitetinin yeni korpusu və Elmi kitabxana ilə qonaqları tanış etdi.Bununla da çağdaş Azərbaycan mədəniyyətinə çox mühüm töhfə hesab edilənkonfrans öz işini başa çatdırdı.156

Nəşriyyatın direktoru:Mətbəə üzrə direktormüavini:Kompüter tərtibçisi:İslam ŞİRİNOVƏləs QASIMOVNuriyyə MUSTAFAYEVAJurnal Azərbaycan RespublikasıMətbuat və İnformasiya Nazirliyindəqeydə alınmışdır.Şəhadətnamə № 575. 27 mart 1997.Yığılmağa verilmişdir: 20.05.2009Çapa imzalanmışdır: 20.06.2009Kağız formatı 70x100 1/16Fiziki ç.v. 10Sayı 300Qiyməti müqavilə ilə.Ünvan: AZ-1073/1. Bakı şəhəri, Zahid Xəlilov küçəsi 23Bakı Universiteti NəşriyyatıBakı Universiteti Nəşriyyatının mətbəəsi.