Procjena potencijala obnovljivih izvora energije u Crnoj Gori

Dok. Br. 06-407-H2Rev. 0 – Februar 2007.g.SADRŽAJStrana1 UVOD 12 ENERGETSKI POTENCIJAL VJETRA 33 ENERGETSKI POTENCIJAL SUNČEVOG ZRAČENJA 94 ENERGETSKI POTENCIJAL BIOMASE 115 ZAKLJUČAK 15LISTA SHEMATSKIH PRIKAZAStranaSlika 2.1 : Srednja brzina vjetra [m/s] na 50 m i.n.t................................................................................. 3Slika 2.2 : Teorijski energetski potencijal vjetra [W/m 2 ] na 50 m i.n.t...................................................... 4Slika 2.3: Stvarni energetski potencijal vjetra [W/m 2 ] na 50 m i.n.t. ........................................................ 4Slika 2.4: Stvarna srednja brzina vjetra [m/s] na 50 m i.n.t. (uz relevantna ograničenja) ....................... 5Slika 2.5: Stvarni energetski potencijal vjetra [W/m 2 ] na 50 m i.n.t. (uz relevantna ograničenja) ........... 6Slika 2.6: Brzina vjetra – intervali faktora kapaciteta............................................................................... 7Slika 3.1: Globalno sunčevo zračenje – srednje dnevne vrijednosti na godišnjem nivou..................... 10Slika 3.2: Globalno sunčevo zračenje – srednje dnevne vrijednosti na mjesečnom nivou (za mjesecmaj) ............................................................................................................................................... 10Slika 4.1: Procjena energetskog potencijala biomase na osnovu kategorija korišćenja zemljišta........ 12Slika 4.2: Poljoprivredno zemljište – proizvodne jedinice...................................................................... 12Slika 4.3: Poreñenje zastupljenosti šuma naspram ratarskih površina................................................. 13Ministarstvo za zaštitu životne sredine, kopna i mora Republike ItalijeProcjena potencijala obnovljivih izvora energije u Republici Crnoj GoriSažeti prikaz procjene energetskog potencijala vjetra, sunčevog zračenja i biomaseStr. i

Dok. Br. 06-407-H2Rev. 0 – Februar 2007.g.istraživanjem, kao i na njihovom poreñenju sa rezultatima odgovarajućih zemaljskihmjerenja. Stoga treba uzeti u obzir dva osnovna aspekta nepouzdanosti podataka prilikomprocjene tačnosti konačnih rezultata, a to su: a) nepouzdanost vezana za samu procedurusimulacije, koja obuhvata odgovarajuću primjenu simulacionog koda u skladu sa njegovomfizičkom formulacijom i načinom na koji je simulacija izvedena; i b) referentne vrijednostiizmjerenih brzina vjetra u zavisnosti od položaja anemometara u odnosu na okolne prepreke.Što se tiče procjene potencijala solarne energije, istraživanje je bilo usredsreñeno na dvanajperspektivnija sektora primjene solarne toplotne energije u Crnoj Gori, a to sudomaćinstva i turistički sektor. U okviru procjene, izvršena je analiza podataka dobijenihzemaljskim mjerenjima i podataka dobijenih putem satelita, pri čemu nije uspostavljenauspješna korelacija izmeñu te dve serije podataka, usljed ograničene dostupnosti setapodataka dobijenih zemaljskim mjerenjima.Kada je u pitanju procjena energetskog potencijala biomase, treba istaći nastojanja da setokom istraživanja prevaziñe nepotpunost podataka korišćenih prilikom procjene. Naime,raspoloživi podaci bili su ograničeni na statističke podatke za čitavu nacionalnu teritoriju,kao i na podatke o globalnom vegetacionom pokrivaču koji su dostupni u specijalizovanimbazama podataka. Potencijali u sektoru šumarstva i u poljoprivrednim sistemima definisanisu na četiri nivoa: a) teorijski; b) tehnički; c) ekonomski i d) mogućnost iskorišćenja /održivost.Uobičajeno je da se raspoloživost obnovljivih izvora energije procjenjuje po hijerarhijskojosnovi, pri čemu se maksimalna primjena svake pojedinačne tehnologije progresivnoredukuje usljed postojanja fizičkih, infrastrukturnih, ekoloških i ekonomskih ograničenja,kao i drugih vidova istih.U okviru studije, gdje god je to bilo moguće, analiza je dopunjena odgovarajućompreliminarnom procjenom investicionih mogućnosti, baziranoj na informacijama onajpogodnijim tehnologijama koje su dostupne na tržištu za svaki pojedinačni slučaj.Pomenuti pristup varira u zavisnosti od tehnologije koja se razmatra, ali opšte definicijeizvora korišćene su kako bi se razjasnio nivo do kojeg su obnovljivi izvori energije limitiraniusljed primjene različitih vidova ograničenja, kao što su npr. kompleksnost lokacije itopografija, pristupačnost lokacije i mreža puteva, prisustvo parkova prirode, željezničkihpruga, električne mreže, ograničenja vezana za urbana naselja i životnu sredinu. Gdje god jeto bilo moguće, lokalna mjerenja pri tlu korišćena su da bi se potvrdili i preciznije odredilipreliminarni rezultati, i kako bi se došlo do finalne procjene godišnje proizvodnje energije,kalibrisane na osnovu podataka izmjerenih na terenu.Kartografski prikaz i procjena podataka koji su predstavljeni u ovom izveštaju izvršeni su uskladu sa ciljem pomenutog istraživanja i podesni su za detaljan opis energetskog potencijalavjetra, sunčevog zračenja i biomase kao obnovljivih izvora energije na čitavoj teritoriji CrneGore.Analiza uslova i potencijala korišćenja obnovljivih izvora energije pokazuje da: a) Crna Goraima solidan potencijal za razvoj energetskih sistema koji bi bili zasnovani na korišćenjusvakog od tri navedena tipa obnovljivih izvora energije koji su razmatrani u okviru ovogistraživanja (vjetar, sunce i biomasa); i b) obnovljivi izvori energije mogu imati značajnuulogu u energetskom bilansu Crne Gore.Meñutim, takav perspektivni i pozitivni scenario treba da prevaziñe brojne prepreke kojeonemogućavaju širu upotrebu obnovljivih izvora energije u Crnoj Gori, i u regionu Balkanauopšte, kao što su:Ministarstvo za zaštitu životne sredine, kopna i mora Republike Italije Str. 2Procjena potencijala obnovljivih izvora energije u Republici Crnoj GoriSažeti prikaz procjene energetskog potencijala vjetra, sunčevog zračenja i biomase

Dok. Br. 06-407-H2Rev. 0 – Februar 2007.g.44.0[W/m2]30002800Latitude (deg)43.543.042.542.041.526002400220020001800160014001200100080060040020018.0 18.5 19.0 19.5 20.0 20.5 21.0Longitude (deg)Slika 2.2: Teorijski energetski potencijal vjetra [W/m 2 ] na 50 m i.n.t.Stvarna srednja brzina vjetra i stvarni prosječni potencijal vjetra u Crnoj Gori (na 50 m i.n.t)bili su procijenjeni uz upotrebu odgovarajućeg „korekcionog faktora“, koji predstavlja odnosizmeñu izmjerenih i simuliranih brzina vjetra (Slika 2.3).Latitude (deg)44.043.543.042.542.041.5[W/m2]8007507006506005505004504003503002502001501005018.0 18.5 19.0 19.5 20.0 20.5 21.0Longitude (deg)Slika 2.3: Stvarni energetski potencijal vjetra [W/m 2 ] na 50 m i.n.t.Ministarstvo za zaštitu životne sredine, kopna i mora Republike Italije Str. 4Procjena potencijala obnovljivih izvora energije u Republici Crnoj GoriSažeti prikaz procjene energetskog potencijala vjetra, sunčevog zračenja i biomase

Dok. Br. 06-407-H2Rev. 0 – Februar 2007.g.Polazeći od kartografskog prikaza stvarnog prosječnog energetskog potencijala vjetra,izvršena je detaljnija stručna analiza koja obuhvata sva relevantna ograničenja koja bi moglada utiču na smanjenje iskorišćenja energetskog potencijala vjetra. Posebno su razmatraniključni faktori koji bi mogli da doprinesu značajnom smanjenju iskorišćavanja energijevjetra, kao što su kompleksna struktura i topografija lokaliteta, pristupačnost lokacije i putnamreža, blizina parkova prirode, željezničkih pruga, električne mreže, kao i blizina naseljenihmjesta i opšti ekološki kontekst. Data ograničenja su primijenjena na mape koje prikazujustvarnu brzinu vjetra i stvarni energetski potencijal vjetra, na osnovu čega su dobijenirezultati prikazani na Slici 2.4, odnosno na Slici 2.5 (na 50 m i.n.t.).Slika 2.4: Stvarna srednja brzina vjetra [m/s] na 50 m i.n.t.(uz relevantna ograničenja)Na osnovu pomenutih aktivnosti kartografskog prikazivanja, došlo se do zaključka da CrnaGora ima značajan potencijal za korišćenje energije vjetra na pojedinim djelovima svojeteritorije.Rezultati analiza pokazuju da je na većem dijelu teritorije Crne Gore brzina vjetra manja od5 metara u sekundi, što je tipično i za region Sjeverne Italije i za Centralnu Evropu. Ipak,procijenjene vrijednosti se povećavaju do 5÷7 m/s krećući se ka primorju, dostižućivrijednosti od 7÷8 m/s u odreñenim područjima duž obale, gdje su zapažene vrijednosti kojesu tipične i za Južnu Italiju, Grčku ili Španiju. Takoñe je interesantna oblast oko Nikšića saprosječnim vrijednostima brzine vjetra u opsegu od 5.5÷6.5 metara u sekundi. Tipičnevrijednosti stvarnog energetskog potencijala vjetra iznose 100÷300 W/m 2 , dok uMinistarstvo za zaštitu životne sredine, kopna i mora Republike Italije Str. 5Procjena potencijala obnovljivih izvora energije u Republici Crnoj GoriSažeti prikaz procjene energetskog potencijala vjetra, sunčevog zračenja i biomase

Dok. Br. 06-407-H2Rev. 0 – Februar 2007.g.najvjetrovitijim područjima, na obroncima i vrhovima planinskih vijenaca, stvarni energetskipotencijal vjetra dostiže vrijednosti od preko 400 W/m 2 .Slika 2.5: Stvarni energetski potencijal vjetra [W/m 2 ] na 50 m i.n.t.(uz relevantna ograničenja)Analiza ukazuje da većina područja koja se nalaze u unutrašnjosti Crne Gore, a kojakarakteriše velika brzina vjetra, gube na atraktivnosti zbog velike visine planinskih vijenacakoji dominiraju u datoj oblasti. Na preostalom dijelu teritorije, najvjetrovitija područja čestose nalaze na obroncima planina i većina njih nije povezana sa postojećom putnom mrežom iinfrastrukturom; u mnogim slučajevima je zapažena i značajna udaljenost ovih područja odelektrične mreže.Pošto u priobalnom području i oko Nikšića postoji dobro razvijena mreža dalekovoda iputeva, procjenjuje se da upravo ta područja predstavljaju najinteresantnije lokacije zaiskorišćavanje energetskog potencijala vjetra.Od svih nacionalnih parkova u Crnoj Gori (Durmitor, Biogradska Gora, Skadarsko jezero,Lovćen), jedino bi nacionalni park Lovćen mogao predstavljati teorijski pogodnu oblast zaiskorišćavanje energije vjetra, kako zbog velike brzine vjetra, tako i zbog dobro razvijeneinfrastrukture.Da bi se omogućio transport djelova neophodnih za izgradnju polja vjetrogeneratora, unačelu bi bilo neophodno uložiti izvjesna sredstva radi poboljšanja saobraćajne infrastrukture(i radi povezivanja sa glavnom mrežom). To znači da bi (izuzev za nekoliko pogodnihlokacija) za većinu potencijalnih lokacija trebalo izabrati male turbine (od oko 750÷1000Ministarstvo za zaštitu životne sredine, kopna i mora Republike Italije Str. 6Procjena potencijala obnovljivih izvora energije u Republici Crnoj GoriSažeti prikaz procjene energetskog potencijala vjetra, sunčevog zračenja i biomase

Dok. Br. 06-407-H2Rev. 0 – Februar 2007.g.kW), jer to podrazumijeva transport manjih djelova i opreme. Sa druge strane, veća poljavjetrogeneratora (koja se sastoje od deset ili više vjetrenjača) bila bi pogodnija odpojedinačnih vjetrogeneratora, jer bi se fiksni troškovi koji se odnose na infrastrukturu bržeamortizovali (gotovo nezavisno od broja instaliranih vjetrogeneratora).Najatraktivnije lokacije za iskorišćavanje energetskog potencijala vjetra u Crnoj Gori jesusljedeće:• Priobalni pojas: najveće brzine vjetra u zemlji izmjerene su u oblasti Rumije, uzimajućiu obzir tehnička, ekonomska i ekološka ograničenja. Još jedno interesantno područje subrda u zaleñu Petrovca (ovo područje se nalazi u blizini glavnih saobraćajnica i mrežeod 220 kV). Ako se izuzme planina Lovćen, ostale pogodne lokacije mogle bi biti uplaninskim zonama u zaleñu Herceg Novog i Orahovca. U svim ovim oblastimasrednja brzina vjetra iznosi preko 6 m/s;• Brda oko Nikšića: ovu oblast karakteriše srednja brzina vjetra u opsegu od 5.5-6.5 m/s.Pored toga, postojeća infrastruktura puteva i električne mreže obezbjeñuje dobruosnovu za razvoj projekata za korišćenje energetskog potencijala vjetra.Osim navedenog, izvršena je i preliminarna analiza ekonomskih parametara za slučajkonkretne izgradnje vjetrogeneratora u Crnoj Gori. Tom prilikom su analizirani razniscenariji za različite faktore kapaciteta (20, 25 i 30%) koji odgovaraju različitim srednjimbrzinama vjetra (6.1, 6.4 i 7 m/s), za vjetroturbine nominalne snage 850 kW. (Slika 2.6).Slika 2.6: Brzina vjetra – intervali faktora kapacitetaMinistarstvo za zaštitu životne sredine, kopna i mora Republike Italije Str. 7Procjena potencijala obnovljivih izvora energije u Republici Crnoj GoriSažeti prikaz procjene energetskog potencijala vjetra, sunčevog zračenja i biomase

Dok. Br. 06-407-H2Rev. 0 – Februar 2007.g.Uzimajući kao pretpostavku trenutne cijene na energetskom tržištu Crne Gore, a na osnovupomenute preliminarne finansijske analize, ustanovljeno je da bi periodi povraćaja uloženihsredstava za privatne investitore bili atraktivni u sljedećim slučajevima: a) ako bi bio usvojenfaktor kapaciteta od 30%; i b) ako bi došlo do uvoñenja odgovarajućeg podsticajnogmehanizma odnosno tarifnog sistema za proizvodnju energije iz obnovljivih izvora uzsubvenciju države.Razmatrajući samo najpogodnije oblasti za instaliranje vjetrogeneratora (sa faktorimakapaciteta većim od 25%), zaključuje se da Republika Crna Gora raspolaže energetskimpotencijalom vjetra od 100 MW računajući samo najvjetrovitija područja (gde su brzinevjetra iznad 7 m/s). Ukoliko se uzmu u obzir i zone sa srednjim potencijalom, ta vrijednostdostiže skoro 400 MW. Iskorišćenjem pomenutog energetskog potencijala u ciljuproizvodnje električne energije moglo bi se obezbijediti 20-25% godišnje potrošnje energijeu Crnoj Gori.U narednom periodu bi trebalo realizovati brojne aktivnosti u cilju daljeg razvoja iunapredjenja analize koja se odnosi na korišćenje energetskog potencijala vjetra.Na prvom mjestu, bilo bi poželjno izvršiti novu procjenu korekcionog faktora, putemporeñenja sa rezultatima obimnijih mjerenja brzine vjetra sa većeg broja mjernih stanica.Poreñenje rezultata simulacije sa rezultatima zemaljskih mjerenja u okviru ove studije mogloje dovesti do konzistentnog smanjenja vrijednosti rezultata kartografskih prikaza, u odnosuna realnu situaciju.U tu svrhu, moguće je iskoristiti podatke koji su prikupljeni iz anemometarskih stanica naaerodromima. Podaci o brzini vjetra mjereni na aerodromima, ako su zabilježeni i dostupni udovoljno dugom vremenskom periodu, obično su reprezentativni za prostrana područja nakojima nema prepreka (zone oko aerodroma), a treba naglasiti da se ove mjerne stanicepažljivo održavaju, uz redovnu kalibraciju mjernih instrumenata.Pored toga, većoj pouzdanosti mapa vjetrova mogle bi doprinijeti i odgovarajuće serijemjerenja koje obuhvataju i instaliranje anemometara u zonama brzih vjetrova, budući da istečesto nedovoljno precizno odreñuju dato polje vjetrova jer se kalibrišu na osnovu podatakadobijenih mjerenjima koja su izvršena u zonama manjih brzina vjetrova.Zatim, trebalo bi izvršiti detaljniju karakterizaciju priobalnog pojasa i zone oko Nikšića,putem simulacija sa većom rezolucijom (do reda veličine od 100 m). Korak mreže definisanu kartografskom prikazivanju za Crnu Goru iznosi oko 1 km, što predstavlja vrijednost kojaomogućava dobru procjenu regionalnog energetskog potencijala vjetra, ali je suviše visokaza preciznu lokaciju polja vjetrogeneratora.Takoñe bi bilo preporučljivo da se uradi jedna ili više studija izvodljivosti za izgradnjukonkretnog polja vjetrogeneratora na jednoj od pomenutih lokacija, koje bi bilo projektovanou skladu sa visokim stepenom efikasnosti i niskim stepenom uticaja na životnu sredinu.Takvi pilot projekti koji bi imali za cilj izgradnju prvog postrojenja za proizvodnju električneenergije iz energije vjetra u Crnoj Gori, bili bi korisni i stoga što bi ukazali na eventualneprobleme koji nijesu uzeti u obzir prilikom ove procjene potencijala, kao što su npr. problemivezani za logistiku, povezivanje mreže, uticaji na životnu sredinu i pejzaž. Pomenuti pilotprojekti doprinijeli bi i usavršavanju lokalnih stručnjaka i jačanju lokalnih kapaciteta uoblasti korišćenja energije vjetra, što predstavlja jedan od osnovnih preduslova za razvoj ikorišćenje energetskog potencijala vjetra u Crnoj Gori.Ministarstvo za zaštitu životne sredine, kopna i mora Republike Italije Str. 8Procjena potencijala obnovljivih izvora energije u Republici Crnoj GoriSažeti prikaz procjene energetskog potencijala vjetra, sunčevog zračenja i biomase

Dok. Br. 06-407-H2Rev. 0 – Februar 2007.g.3 ENERGETSKI POTENCIJAL SUNČEVOG ZRAČENJAProcjena potencijala solarne energije po pravilu zahtijeva i zemaljska i satelitska mjerenja:precizni rezultati mjerenja na tlu interpoliraju se na osnovu podataka dobijenih satelitskimmjerenjima u širokom opsegu, u cilju što bolje procjene distribucije sunčevog zračenja načitavoj teritoriji koja je predmet razmatranja (proces korelacije). U Crnoj Gori trenutnonijesu dostupni pouzdani podaci dobijeni mjerenjima na tlu, pa je stvaranje solarnih mapazasnovano samo na satelitskim podacima.Mape globalnog sunčevog zračenja za čitavu teritoriju Crne Gore urañene su savrijednostima globalnog zračenja na dnevnom nivou. Imajući u vidu činjenicu da bi bilonemoguće uraditi mape za svaki dan posebno, kao i to da je cilj ove procjene da prikažeopšte trendove i opšte zaključke, urañeno je 13 mapa:• jedna mapa (Slika 3.1) predstavlja prosječne dnevne vrijednosti sunčevog zračenja nagodišnjem nivou (ova mapa omogućava korisniku da brzo sazna koja je prosječnadnevna vrijednost sunčevog zračenja za Crnu Goru);• dvanaest mapa (pogledati Sliku 2.1 za primjer mape) predstavljaju prosječne dnevnevrijednosti sunčevog zračenja na mjesečnom nivou (ove mape omogućavaju opažanjesezonskih trendova, kao i minimalnih i maksimalnih vrijednosti).Mape sunčevog zračenja pokazuju teorijski solarni potencijal odreñene zemlje, tj. globalnosunčevo zračenje na odreñenoj lokaciji tokom odreñenog vremenskog perioda (nijesu uzeta uobzir sva tehnička i ekonomska ograničenja).Zbog relativno male površine teritorije Crne Gore, ne mogu se zapaziti velike razlike uprosječnim vrijednostima sunčevog zračenja. Crna Gora pokazuje veliki potencijal zauvoñenje sistema za korišćenje solarne energije, budući da broj časova sijanja sunca(insolacija) iznosi preko 2.000 časova godišnje za veći dio teritorije Crne Gore i više od2.500 časova godišnje duž morske obale. Količina sunčevog zračenja u Crnoj Gori, posebnou priobalnom i centralnom području, može se uporediti sa količinom sunčevog zračenja uGrčkoj ili Južnoj Italiji. Tačnije, Podgorica ima veću godišnju količinu solarne energije(1602 kWh/m 2 ) u odnosu na druge gradove Jugoistočne Evrope (kao što su Rim ili Atina).Budući da rezultati kartografskog prikazivanja pokazuju da je čist solarni potencijal upriobalnom području i centralnim oblastima Crne Gore veoma visok, preporučuje seupotreba solarne toplotne energije u Crnoj Gori, prije svega uz pomoć pasivne solarnearhitekture i aktivne solarne arhitekture (solarni kolektori za zagrijavanje sanitarne vode izagrijavanje prostorija u domaćinstvima i turističkim objektima).U okviru studije izvršena je procjena energetskog potencijala sunčevog zračenja u dvanajperspektivnija sektora, tj. korišćenje solarne energije za potrebe u domaćinstvima i zapotrebe u turističkom sektoru.Što se tiče korišćenja ove vrste energije u privatnim zgradama, procjena je izvršena naosnovu rezultata kartografskog prikazivanja i na osnovu procjene sezonske i godišnjepotrošnje tople vode za tipična domaćinstva u priobalnom, centralnom i planinskompodručju. Uzeti su u obzir i specifični aspekti, kao što su investicije, operativni troškovi itroškovi održavanja.Sličan pristup je usvojen i za sektor turizma, za koji se predviña brzi rast u narednomperiodu, ali je uzeta u obzir drugačija i specifična sezonska potrošnja tople vode. Procjena jeuglavnom fokusirana na priobalno područje, koje predstavlja oblast sa najvećim prilivomturista.Ministarstvo za zaštitu životne sredine, kopna i mora Republike Italije Str. 9Procjena potencijala obnovljivih izvora energije u Republici Crnoj GoriSažeti prikaz procjene energetskog potencijala vjetra, sunčevog zračenja i biomase

Dok. Br. 06-407-H2Rev. 0 – Februar 2007.g.Slika 3.1: Globalno sunčevo zračenje – srednje dnevne vrijednosti nagodišnjem nivouSlika 3.2: Globalno sunčevo zračenje – srednje dnevne vrijednosti namjesečnom nivou (za mjesec maj)Ministarstvo za zaštitu životne sredine, kopna i mora Republike Italije Str. 10Procjena potencijala obnovljivih izvora energije u Republici Crnoj GoriSažeti prikaz procjene energetskog potencijala vjetra, sunčevog zračenja i biomase

Dok. Br. 06-407-H2Rev. 0 – Februar 2007.g.Solarni sistemi bili su uporeñivani sa konvencionalnim sistemima za zagrijavanje sanitarnevode, kako sa aspekta investicija, tako i sa aspekta troškova instalacije i operativnih troškova(tipičan sistem za zagrijavanje sanitarne vode u crnogorskim domaćinstvima jeste električnibojler, dok se u hotelima u tu svrhu najčešće koriste kotlovi na mazut).Kako bi se omogućila šira primjena solarnih toplotnih instalacija u domaćinstvima i uturističkim objektima, a uzimajući u obzir trenutne cijene na tržištu električne energije uCrnoj Gori, potrebno je obezbijediti odgovarajuće državne subvencije za proizvodnjuenergije iz obnovljivih izvora.Meñu brojnim naprednim tehnološkim rješenjima, ona koja su predložena za Crnu Goruslična su rješenjima tipičnim za tržišta mediteranskih zemalja, kao što su Grčka, Italija iliKipar, gdje se zahtijevaju samo odgovarajuće performanse datih sistema (u smislu odreñenihsistema obloga, izolacije i regulacije). Intenzivno sunčevo zračenje sa jedne strane, iprihvatljivi troškovi sa druge, učinili bi solarne sisteme konkurentnijim na crnogorskomtržištu.Ukoliko u budućnosti razvoj solarnih sistema postane jedna od ključnih aktivnosti Vlade uenergetskom sektoru, biće neophodno da odgovorni subjekti obrate pažnju na najboljatržišna i tehnološka rješenja, kako bi bio donijet odgovarajući niz propisa, zakona i pratećihshema. U tom smislu se preporučuje nastavak navedenih aktivnosti.Trebalo bi najprije sprovesti sveobuhvatno istraživanje tržišta i datog sektora, kako bi seizvršila temeljna analiza energetskog potencijala sunčevog zračenja u Crnoj Gori, po svimrelevantnim sektorima (domaćinstva, turistički objekti, industrijski objekti i javne zgrade) usmislu kvantiteta, kvaliteta i zakonske regulative. Pri tome treba voditi računa i o porijeklu ispecifikaciji opreme koja je već instalirana. Pomenuta studija bi trebalo da se fokusira i napropise i na tržište EU, i da predstavi najbolja rješenja za Crnu Goru, u smislu zakonskeregulative, subvencija i programa razvoja, kao i upoznavanja grañanstva sa datomtematikom.Pored svega navedenog, trebalo bi realizovati i adekvatan ogledni projekat. Takav projekat, ukome bi bila primijenjena najmodernija tehnološka rješenja, uključujući zagrijavanje putemsolarnog sistema, trebalo bi realizovati u odgovarajućoj javnoj zgradi koja bi bila otvorena zajavnost, a u cilju širenja znanja o iskorišćavanju potencijala solarne energije u Crnoj Gori.4 ENERGETSKI POTENCIJAL BIOMASEUsljed potrošnje fosilnih goriva i uticaja emisija ugljen-dioksida (CO 2 ) na globalnozagrijavanje, biomasa je pobudila novo interesovanje. Na svim nivoima, od proizvodnjebiomase do tehnologija konverzije, dolazi se do novih otkrića.Procjena energetskog potencijala biomase usmjerena je na šumska bogatstva, drvni otpad ipoljoprivredu. Što se tiče šumarstva, procjena je zasnovana na podacima koje su obezbijedilikompetentni nadležni organi (institucije nadležne za sektor šumarstva, itd.). U pogledudrvnog otpada, procijenjeni su raspoloživi podaci vezani za sektor drvne industrije u CrnojGori, sa posebnim osvrtom na sljedeće: a) karakterizaciju sektorskih aktivnosti na lokalnomnivou (pilane, drugi ogranci drvno-prerañivačke industrije itd.); b) procjenu proizvodnihsposobnosti i kapaciteta; i c) procjenu količine drvnog otpada koji je generisan na taj način.Kada je riječ o poljoprivredi, procjena je bila zasnovana na razmatranju mogućnosti zaproizvodnju biogoriva.Ministarstvo za zaštitu životne sredine, kopna i mora Republike Italije Str. 11Procjena potencijala obnovljivih izvora energije u Republici Crnoj GoriSažeti prikaz procjene energetskog potencijala vjetra, sunčevog zračenja i biomase

Dok. Br. 06-407-H2Rev. 0 – Februar 2007.g.Glavni izvori informacija tokom istraživanja bili su statistički podaci dostupni za čitavunacionalnu teritoriju, kao i podaci o globalnom vegetacionom pokrivaču dostupni uspecijalizovanim bazama podataka. Stvaranje mapa koje se odnose na globalni vegetacionipokrivač otkrilo je heterogenu prirodu crnogorskog pejzaža. Prema razmatranoj klasifikacijiza procjenu energetskog potencijala biomase (Slika 4.1.), šume predstavljaju 36%, a ratarskepovršine 28%, dok 33% ukupne površine zemljišta predstavlja neodreñeni tip, tj. mješavinuizmeñu ratarskih površina i prirodne vegetacije. Samo naseljena urbana područja i nacionalniparkovi (ukupno 3%) nijesu uključeni u procjenu energetskog potencijala biomase.Slika 4.1: Procjena energetskog potencijala biomase na osnovu kategorijakorišćenja zemljištaDistribucija zemljišta namijenjenog za poljoprivredne svrhe na čitavoj teritoriji Crne Goreprilično je neujednačena: od ukupno 21 opštine, na teritoriji 5 opština nalazi se više od 50%cjelokupnog poljoprivrednog zemljišta u Crnoj Gori. Najčešće zastupljeni tipovipoljoprivrednih oblasti (Slika 4.2) jesu zelene površine, trajni pašnjaci i livade, koji čine 87%od ukupnog poljoprivrednog zemljišta. Prosječna stopa iskorišćenosti zemljišta upoljoprivredne svrhe iznosi oko 12%.Slika 4.2: Poljoprivredno zemljište – proizvodne jediniceMinistarstvo za zaštitu životne sredine, kopna i mora Republike Italije Str. 12Procjena potencijala obnovljivih izvora energije u Republici Crnoj GoriSažeti prikaz procjene energetskog potencijala vjetra, sunčevog zračenja i biomase

Dok. Br. 06-407-H2Rev. 0 – Februar 2007.g.Prema gore navedenim rezultatima, Crna Gora ima veliki potencijal za korišćenjeenergetskog potencijala biomase, što se prevashodno odnosi na sektor šumarstva, a potom ina sektor poljoprivrede.Sektor šumarstva je posebno značajan i interesantan za energetske sisteme koji koristebiomasu kao gorivo.Slika 4.3: Poreñenje zastupljenosti šuma naspram ratarskih površinaPotencijalno raspoloživa količina drveta iz šumskog fonda Crne Gore, na godišnjem nivou,procijenjena je na 2.6 m 3 /ha/god, dok trenutna stopa iskorišćenosti drveta iz šumskog fondaiznosi približno 1 m 3 /ha/god. Procijenjeno povećanje iznosi izmeñu 850,000 m 3 /god(izračunato u odnosu na ukupnu površinu pod šumama u Crnoj Gori) i 1,050,000 m 3 /god (štouključuje i prosječan udio od 30% otpada iz drvno-prerañivačke industrije).Evidentno je da u Crnoj Gori postoje velike mogućnosti za poboljšanje i unapreñenje sektorašumarstva i sektora poljoprivrede: na osnovu raspoloživih podataka može se zaključiti da suprinosi u poljoprivredi, kao i u šumarstvu, znatno niži u odnosu na tipične vrijednosti uCentralnoj Evropi (čak 2 do 3 puta).U oba navedena sektora postoji mogućnost poboljšanja prinosa. U sektoru poljoprivrede,preporučuje se upotreba modernih i naprednih tehnologija, kao što je korišćenje vještačkihñubriva i efikasne tehnike navodnjavanja. Kako bi se olakšala primjena takvih poboljšanja,Vlada bi trebalo da obezbijedi odreñene subvencije, budući da poljoprivredni proizvoñačiuglavnom ne posjeduju neophodna finansijska sredstva za primjenu savremenih tehnologija.U sektoru šumarstva teorijski postoji značajan potencijal, budući da su veliki djeloviteritorije Crne Gore prekriveni šumom. Jedno od najkorisnijih poboljšanja moglo bi bitipošumljavanje brzorastućim šumskim kulturama za proizvodnju drvne biomase, uz efikasnijeupravljanje šumskim fondom. Prije nego što pošumljavanje brzorastućim šumskimMinistarstvo za zaštitu životne sredine, kopna i mora Republike Italije Str. 13Procjena potencijala obnovljivih izvora energije u Republici Crnoj GoriSažeti prikaz procjene energetskog potencijala vjetra, sunčevog zračenja i biomase

Dok. Br. 06-407-H2Rev. 0 – Februar 2007.g.kulturama bude široko primjenljivo trebalo bi razmotriti brojna pitanja, odnosno treba imatiu vidu mogući uticaj na biodiverzitet, arheološka nalazišta i okolinu, kao i visoku potrošnjuvode koju neke vrste zahtijevaju.Postoje izvjesne poteškoće prilikom procjene udjela drvnog otpada, zasnovane na trenutnoraspoloživim podacima. Nakon mjerenja izvršenih u opštinama Rožaje, Berane iAndrijevica, gdje je najveća zastupljenost šuma u odnosu na ratarske površine (Slika 4.3),količine šumskog otpada za energetske potrebe procijenjene su na više od 30,000 m 3 /god nanacionalnom nivou, dok količine pilanskog otpada premašuju 33,000 m 3 /god, što ukupnočini približno 64,000 m 3 /god. Podaci dobijeni direktno iz opština ukazuju na ukupne količinedrvne mase trenutno raspoložive za energetske potrebe od svega 32.000 m 3 /god. Ako bi seobračunao i udio iz opština Bijelo Polje i Plav, ukupan iznos bi bio uvećan do vrijednosti odpribližno 57.000 m 3 /god.Na osnovu solidnog potencijala biomase iz šumarstva i drvne industrije, izvršena jepreliminarna ekonomska analiza za tri scenarija koja se odnose na tri specifična proizvodnakapaciteta od 2 MW, 5 MW i 10 MW.Rezultati preliminarnih analiza pokazali su da bi predloženi scenariji mogli predstavljatiprivlačnu investiciju samo u slučaju da trenutna cijena struje bude značajno uvećana, putemdržavnih subvencija za proizvodnju energije iz obnovljivih izvora.Izvjestan stepen nepouzdanosti tokom evaluacije povezan je sa procijenjenom jediničnomcijenom goriva (drvne biomase), budući da pojedine vrijednosti koje su naveli nadležniorgani izgledaju precijenjene u poreñenju sa prosječnim cijenama koje vladaju na evropskomtržištu.Kako bi se unaprijedila finansijska održivost postrojenja, potrebno je izvršiti analizu drugihalternativnih konfiguracija postrojenja, sa posebnim osvrtom na sljedeće:• Ispitati mogućnosti upotrebe goriva proizvedenog iz otpada (u daljem tekstu RDF,engl. Refuse Derived Fuel), pomiješanog u izvjesnom procentu sa drvnom masom, kaopogonskog goriva u elektranama. Upotreba goriva proizvedenog iz otpada, kaopogonskog goriva, mogla bi predstavljati privlačnu opciju, ukoliko bi Vlada Crne Goreuvela državne subvencije (npr. proizvoñači električne energije mogli bi dobiti izvjesnunadoknadu ukoliko koriste RDF kao pogonsko gorivo u elektranama);• Razmotriti uvoñenje postrojenja za kombinovano generisanje toplote i električneenergije (u daljem tekstu CHP, engl. Combined Heat and Power), kako bi seproizvedena toplotna energija mogla koristiti u industrijske svrhe (npr. industrijapapira, gume, cementa) ili za grejne sisteme u urbanim zonama (npr. sistem daljinskoggrijanja).U cilju daljeg unapreñivanja iskorišćenja energetskog potencijala biomase u Crnoj Gori,planira se nastavak brojnih aktivnosti.Najprije, kako bi se izvršila tačnija procjena ekonomske izvodljivosti uvoñenja energana nabiomasu u Crnoj Gori, potrebno je sačiniti pouzdan inventar drvnog otpada, u tijesnojsaradnji sa nadležnim lokalnim institucijama.Pored svega navedenog, trebalo bi izraditi odgovarajuće studije izvodljivosti, kako bi seutvrdile pogodne lokacije za izgradnju postrojenja za proizvodnju energije iz biomase.Trebalo bi izvršiti i procjenu optimalne veličine tih postrojenja, kao i procjenu optimalnogsastava mješavine goriva.Ministarstvo za zaštitu životne sredine, kopna i mora Republike Italije Str. 14Procjena potencijala obnovljivih izvora energije u Republici Crnoj GoriSažeti prikaz procjene energetskog potencijala vjetra, sunčevog zračenja i biomase

Dok. Br. 06-407-H2Rev. 0 – Februar 2007.g.5 ZAKLJUČAKAnaliza potencijala obnovljivih izvora energije pokazuje da obnovljivi izvori energije moguimati značajnu ulogu u energetskom bilansu Crne Gore. Meñutim, postoji niz prepreka kojeonemogućavaju širu upotrebu obnovljivih izvora energije u Crnoj Gori, npr. veoma niskecijene tradicionalnih energenata i goriva, nedovoljno investitora zainteresovanih za ulaganjau pomenute tehnologije, zatim nepostojanje sveobuhvatne zakonske osnove kako bi sepromovisala upotreba obnovljivih izvora energije, i najzad nedovoljno informisanje javnostikoja nije upoznata sa mogućnostima korišćenja obnovljivih izvora energije. Sa aspektapovraćaja investiranih sredstava, zapaženo je da u ovom trenutku, usljed trenutne niskecijene električne energije, direktno poreñenje izmeñu konvencionalnih i obnovljivihtehnologija ne ide u prilog korišćenju obnovljivih izvora energije.U uslovima u kojima su na snazi niske cijene električne energije, Vlada Republike CrneGore trebalo bi da razvija programe za korišćenje pojedinačnih obnovljivih izvora energije(energija vjetra, solarna energija, biomasa) kao i sheme promovisanja upotrebe istih /subvencije kao podršku početnoj fazi implementacije programa; takoñe, trebalo bi da seangažuje na poboljšanju konkurentnosti sistema zasnovanih na upotrebi obnovljivih izvoraenergije.U cilju razvoja i korišćenja energetskih potencijala vjetra i biomase, potrebno je načinitistudije izvodljivosti i izvršiti procjenu opravdanosti sprovoñenja specifičnih aktivnosti, kakosa tehničkog tako i sa ekonomskog aspekta. Budući da se u sektoru solarne energije očekujeuspostavljanje distributivnih sistema u domaćinstvima i u turističkim objektima, specifičnoispitivanje tržišta i realizacija oglednog projekta mogli bi da potpomognu i ubrzaju aktivnostisvih odgovornih subjekata koji će donositi relevantne odluke u datom sektoru.Ministarstvo za zaštitu životne sredine, kopna i mora Republike Italije Str. 15Procjena potencijala obnovljivih izvora energije u Republici Crnoj GoriSažeti prikaz procjene energetskog potencijala vjetra, sunčevog zračenja i biomase