REVISTA DRITA Nr. 3 Mars 2013 - Famulliabinqes.com

E përmuajshme fetare - kulturore e kishËs katolikePrizren • Mars 2013 • Viti XXIX • Nr. 3 (221) • Çmimi: Kosovë 1€, Europë 2€, Zvicër 3SFR, SHBA $2.50Demokracisë i duhetnjë komunikim iplotë dhe bindësPapa FrançeskuPapa ithjeshtësisëUngjilloreRugova dhezbulimi iBogdanitIslamizimi ishqiptarëveFAQE 6 FAQE 10-11 FAQE 14FAQE 16-17Shkruan:Dr. Pavao BrajshaShkruan:Don Fatmir KoliqiShkruan:Albanë MEHMETAJShkruan:Dr. Kastriot MARKUMESAZHI I IMZOT DODË GJERGJI PËR PASHKËT 2013Kisha në mbrojtjetë së vërtetësDrejtuar priftërinjve,rregulltarëve dhe rregulltarevebesimtarëve dhetë gjithë njerëzve vullnetmirë në KosovëPolitikë e estetikë:vita activae vita contemplativafaqe 18Shkruan:Kujtim M. ShalaIntervistë me studiuesin Shaban SinaniIdentitetishqiptar kapësuar aksidentegjatë shekujvefaqe 12-14Fort të dashur vëllezër e motra,në Krishtin e Ringjallur!Vdekja është momenti më i pa dëshiruar i jetës sonë, madje në realitetine jetës mbi tokë, njeriu dëshiron të mos mendojë mbi vdekjen,sepse ajo ia përkujton vajin, trishtimin, zemërthyerjen, mbarimin,varrin. Kisha, nëpërmjet festimit të Pashkëve, dëshiron të hyjë nëmisterin e ngjarjes së Kalvarit, për të kujtuar mundimin dhe vdekjene Krishtit, për të përjetuar gëzimin e Ringjalljes së Jezusit nga varridhe për të mbajtur gjallë shpresën se Hyji do të na ringjall edhe ne nëditën e fundit. Zoti, sikur e shfaqi lavdinë e vet, duke ringjallur Birin,ashtu do të vazhdojë të shfaqë lavdinë e Tij, dhe ashtu siç vdekja s’kapasur kurrfarë pushteti mbi të, nëpërmjet Tij, s’do të ketë pushtet asmbi ne.Festa e Pashkëve s’është vetëm një ditë, por një kohë e shenjtë nëvitin liturgjik të jetës së Kishës. Fillon me kremtimin kreshmor tëPashkëve, kur ne me agjërim, me pendesë, me uratë, me lutje dhe melëmoshë, përgatitim zemrat tona që të jenë të afta “të mohojnë botëne të përqafojnë Zotin”. Gjatë Treditëshit të Shenjtë dëshmojmë sesi e kryqëzuan dhe e varrosën, dhe thellohemi në misterin e shëlbimittonë, që të akumulojmë fuqi të reja gëzimi e feje, për të klithur tëDielën e Pashkëve: Aleluja. E për t’i dëftuar botës se Krishti ështëgjallë dhe se ne vdesim në Të, e Ai jeton në ne.Sipas ungjilltarëve, të dielën herët në mëngjes, gratë shkuan tevarri dhe panë që guri ishte rrokullisur e varri ishte i zbraztë. Pjetri,erdhi te varri dhe pa rizën e vënë palë-palë, po edhe nxënësi tjetër“pa dhe besoj”! (khs. Gjn 20, 1-8). Gratë me trishtim hapen lajmin:nuk është në varrë! Nxënësit panë me sytë e fesë dhe besuan. Dy nganxënësit e dëshpëruar gjatë kthimit në Emaus, e njohën në thyerjen ebukës. Të dymbëdhjetit e panë kur erdhi ndër ta e ju tha: “Paq me ju”.Tomës dyshues, i dha mundësin t’ia prekë varët e Tija që të sheh e tëbesoj. Në Galile, u ngrit në qiell, para syve të gjithë nxënëseve të Tijdhe në të pesëdhjetën ditë pas ngjalljes, dërgoj mbi Apostuj ShpirtinShenjt dhe nëpërmjet Tij lindi Kisha.E diela e Pashkëve është ballafaqim më të vërtetën hyjnorenjerëzore,ku takohen lavdia e të Kryqëzuarit në ngjallje dhe gëzimi iatyre që panë dhe besuan. Ky takim i lavdisë hyjnore me lumturin ezemrës njerëzore, bën që të galdojë qielli e toka. Por, për të qenë pjesëe kësaj lavdie e për të përjetuar këtë lloj lumturie dhe për të galduarme gëzim, lypet të kemi të pamunit e fesë, sepse sytë e besimtaritarrijnë të shohin se zemra e tij, s’është varr i zbraztë , por shtëpi ebukur për Krishtin e Ringjallur. Vetëdija e tillë plot fe dhe besim, nabashkon me të Ringjallurin, i cili, duke ndryshuar zemrat e njerëzve,themelojë një bashkësi të re njerëzore, që s’do të vdes, por do të jetojpër amshim.Me këtë fe, Kisha i thërret të bijtë e vetë dhe njerëzit vullnetmirë,që janë në kërkim të së vërtetës, që nëpërmjet pagëzimit të vdesin

2KISHA NË KOSOVËDritaMars 2013për mëkatin e të shndërrohen nënjerëz të ri, të cilët sa janë gjallëjetojnë me hirin hyjnor e kur tëvdesin e dinë që do të jetojnë.Feja dhe besimi në të Ringjallurinndihmon çdo njeri, që tëmos dorëzohet para kësaj boteplotë interes e pa dashuri, plotkënaqësi e pa gëzim, plot optimizëme pa shpresë. Botë e cila,për të mbërri kënaqësitë ka arrittë shkatërrojë bukurinë enatyrës, çiltërsinë e zemrës, t’izë frymën ndërgjegjes, të shpërbëjbashkësinë familjare dhe t’imohojë vlerat njerëzore. E, përta qetësuar ndërgjegjen e vet, nëvend të kthimit, e dëshpëruar,kërkon argumente të mira për taarsyetuar të keqën e vet.Me të njëjtën dashuri, kishafton shoqërinë tonë dhe njeriuntonë, të vihet në mbrojtje të sëvërtetës çfarëdo që është ajo,dhe të mos lejojë që të nënshtrohetpara sakrificave të reja,para padrejtësive shoqërore,para varfërisë ekonomike eshpirtërore, para pabarazisë sociale,para ekstremizmit dhefanatizmit fetar, para harresëshistorike, para nostalgjikeve tësë kaluarës së dhimbshme, paramohuesve të së vërtetës e as parabraktisësve të qëllimshëm të traditës,të kulturës, të tolerancësndërfetare dhe të dashurisëndërvëllazërore.Kisha angazhohet të ofroiKrishtin e Ringjallur dhe ftonnjeriun që të marrë pjesë nësakrificë me dashuri që fisnikëron,që e rrit dhe e zhvillonatë në të gjitha përmasat. Njëkohësisht,përpiqet të jetë pararojënë ruajtjen e atyre vlerave qëi kemi trashëguar dhe ruajturme mund, vuajtje dhe sakrificëgjatë së shkuarës, në mënyrë qëligështia e dikurshme të mos naofrohet si virtyt, e në anën tjetër,të mos përbuzët besnikëria, qëndresadhe sakrifica jonë.Lus Zotin e Ringjallur të nambushë me paqe, me dashuri eme gëzim në mënyrë që të jemitë gjithë njerëz të ndershëm,besimtarë besnik, qytetarë tëpërgjegjshëm, prindër të mirëdhe të kemi familje të shenjta.Për shumë mot Pashkët!U festuan PashkëtSivjet Pashkët, kjo festë e madhee ringjalljes së Krishtit, ufestuan në tërë Kosovën. Për këtëfestë të madhe, aktivitet filluannë Prizren, të Enjten e Madhe,në Katedralen “Zoja Ndihmtare”me ditën e meshtarisë, ku ishin tëmbledhur meshtarë, rregulltarë erregulltare nga gjithë Kosova.Ndërsa të premten, ritet ePremtes së Madhe u mbajtën nëgjitha Kishat.E Shtuna e Madhe, ishte ditae vigjiljes se Pashkëve, ndërkaqmesha qendrorë u mbajt nëKatedralen në ndërtim “ NënëTereza”, ku kishte shumë tëpranishëm dhe ku katekomenëtmorën sakramentet e shenjta.Të dielën, mesha u mbajt nëKatedralen “Zoja Ndihmtare”në Prizren, ndërsa po këtë ditënë ora 19:00 Ipeshkvi i KosovësImzot Dodë Gjergji organizoipritjen solemene për përfaqësuestë jetës shoqërore në Kosovë.DritapressIpeshkvi i Juaj+ Dodë GjergjiE përmuajshme fetare-kulturore e Kishës Katolike; Kryeredaktor: Don Lush GJERGJI; Redaktorë: Don Albert DEMAJ & Don Albert JAKAJ; Këshilli redaktues: Pater Ndue KAJTAZI, Don Pal TUNAJ,M. Teuta AUGUSTINI, M. Hana KQIRA, Don Dominik QERIMI, Don Jeton THAQI, Don Anton UKAJ; Lektor: Ndue UKAJAdresa e redaksisë: Rr. Gjon Pali II 1, 20000 Prizren; Tel: 029 241 933/14; Fax: 029 241 232. E-mail: revistadrita@yahoo.com, revistadrita@hotmail.com; Shtypi: Siprint - PrizrenXhirollogaria: Raiffeisen Bank Kosovo, DRITA - 1502 0310 0086 0188 Euro; SWIFT code: RBKORS22

DritaMars 2013KISHA NË KOSOVËPredikimi i Imzot DodëGjergjit, në natën e Pashkëve3Fort të dashur vëllezër e motra, tëdashur miq,Falënderojmë Hyjin që në këtënatë të shenjtë na ka bashkuar në këtëkatedrale për të celebruar Vigjiljen ePashkëve, festën e Ringjalljes së Zotittonë Jezu Krishtit.Vëllezër e motra, si dhe besimtardëshmitarë të kësaj ngjarjeje, gjatë 7jave jemi përgatit me lutje e agjërim.Nuk ka munguar as, ndarja bujare e tëmirave tona për nevojat e të varfërve.Tani pas kësaj përgatitjeje zemërpastërdhe plot gëzim po i afrohemikësaj shërbese Eukaristike që vetKrishti e themeloj dhe na i la neve qëtë bëjmë këtë gjë në përkujtimin e tij.Nëpër mjetë kësaj shërbeseKrishti “Qengji i pashkëve” vazhdontë jetë i pranishëm me ne, në hijen ebukës dhe verës, që është vazhdimësie sakrificës së Tij në Kryqit, për faljene mëkateve tona dhe për shëlbimin ebotës.Po ashtu korpi e gjaku i Tij, në elterettona, janë ushqim i përhershëmgjatë udhëtimit të njerëzimit në jetëne të vdekurve dhe shtegtimit tonëdrejtë jetës së të gjallëve në Amshim.Në gjithë jetën fetare dhe në çdoshërbesë ne madhërojmë dhe lëvdojmëHyjin krijuesin e qiellit dhe tokësi cili nëpër mjetë të birit të vetë JezuKrishtit, na bashkoj me të. Kurse betë bashkuar në emrin e Tij: Kujtojmëmundimet e tija në Kalvar, kumtojmëvdekjen e Tij në Kryq, shpallimngjalljen e tij nga të vdekurit dhenxisim njëri-tjetrin në fe dhe dashuri.Mbi të gjitha, ia japim zemërvëllezërve në fe, që të heqin dorë ngamëkati, të jenë të qëndrueshëm nëuratë, të guximshëm për të përballuarvuajtjet, sëmundjet, padrejtësitë dhegjithë mjerimin e botës, duke mbajtgjallë shpresën.E, deri sa jetojmë mbi tokë aftësohemitë vëzhgojmë sugjerimet eShpirtit Shenjët, të dëgjojnë Fjalën eZotit, të zbatojmë në jetët tona Ungjillintë Tij dhe pas gjithë kësaj,vihemi në shërbim të afërmit dukei dashur të gjithë njerëzit me gjithëzemër se: “ Shpirti i Atij që e ngjallinga të vdekurit Jezuesin banon nëne, dhe se i njëjti Shpirt do të na ngjalledhe neve prej të vdekurve me anëtë Shpirtit të vet që banon në ne.E gjithë kjo dëshmi besimi dhedhuratë feje, gërshetohet edhe nëshërbesën e kësaj nate, kurë ne festojmëmisterin e pashkëve dhe dëshmojmëme dëshminë e Shën PjetritApostul, se: “Jezusin, ... Hyji e ngjalliprej të vdekurve,.. për çka ne jemidëshmitarë”. (Vep. 3, 13b-14a).• Ngjalljen e Krishtit e dëshmojnëengjëjt në grykën e varrit,• e dëshmon gratë” të cilat të dielënherët në mëngjes ishin nisë drejtëvarrit”,• e dëshmon Shën Pjetri i cili e gjetvarrin e zbrazët,• e panë dy nxënësit që të dëshpëruarishin nisë për tu kthye nështëpitë e tyre në Emaus,••e panë të gjithë të dymbëdhjetë nxënësit,deri sa erdhi në mesin e tyreduke i përshëndetur: Paqja me Ju,mos keni frik!• E dëshmon edhe Toma skeptik, icili për të besuar donte të prekteme dorën e vetë varrët e Tija nëduar dhe Krahërorin e shporruar,••dëshmon edhe Shën Pali që më vonëBesoj, i cili thote: “Dhe njëmend,më së pari ju shpalla ato të vërtetaqë edhe unë vetë i mora: se Krishtivdiq për mëkatet tona sikurse e paralajmëroiShkrimi shenjt. Qe varrosure të tretën ditë u ngjall së vdekurisi u tha në Shkrimin shenjt. Iu dukKefës e pastaj të Dymbëdhjetëve” /1Kor 15, 3-5/.Këtë dëshmi e ka bartë kisha gjatëgjithë shekujve, e të njëjtën gjë dëshmojmëedhe ne sot deri sa festojmëPashkët, Ringjalljen e Zotit ton JezuKrishtit dhe se me ngjalljen e Tij tëgjithë neve na ka ngjallë prej vdekjesnë jetë.Vëllezër e motra, në liturgjinë ekësaj nate ne duke i përdorë sendete krijuara dhe simbolikat e tyrepërpiqemi të zbërthejmë misterin eveprës shëlbese të Krishtit dhe nëpërmjettyre e bëjmë të pashme dhe tëprekshme çdo gjurmë që Krishti kalanë në jetën e Kishës.Zjarri te dera ke kishësZjarri i prushtë është burim i energjisë,i ngrohjes dhe i dritës, këndejnë simboliken e Zjarrit dëshirojmëtë dëshmojmë se ashtu sikur zjarrime forcën e vet djeg gjësendet dhei shndërron në dritë njashtu edheKrishti me flakën e dashurisë së vet eka djegë vdekjen dhe e ka shndërruarnë jetë, këndej vdekja ma nukështë ma mbarimi ynë, por fundi ivuajtjeve i dhimbjeve, i mjerimit tonëdhe i fillimi i jetës së pasosur.Ngrohtësia që çliron dashuria evërtetë e Zotit ndaj nesh, ngrohë varrine ftohtë, ngrohë shpirtin e atyre qëvdesin dhe zemrat e atyre që jetojnë,me shpresën e ngjalljes dhe me dritëne jetës.Zjarri po ashtu është burim i dritësdhe nëse Krishti me zjarrin e dashurisëHyjnore, e ka muajt vdekjen, aime ngjalljen e Tij është sh’ndërruarnë dritë. Dritë kjo, e vërtetë, që nëpërKrishtin na është dhuruar, që ne tëkalojmë tunelin e errët të vdekjes përtë dalë në dritën e jetës.Procesioni me qiri të ndezurHyrja në procesion, me qiritë ndezur në zjarr dhe udhëtimijonë, prej Zjarrit deri te elteri nënshkëlqimin e dritës së qiriut, simbolizonshtegtimin tonë nëpër jetëne përkohshme drejt amshimit, nëpërerrësirën e vdekjes në dritën jetë, qëështë Krishti.Sikur, kjo dritë largon terrin ekësaj nate nga prania jonë, ashtuKrishti i Ringjallur shkëlqen, mbi errësirëne kësaj botës, “si yll drite”, qëkurrë nuk perëndon.Gjatë shtegtimit besimtarët dhebesimtaret, ndiznin qirinjtë e vet dukemarrë dritën nga qiriun e pashkëve.Në këtë mënyrë çdo njeri duke besuarnë Krishtin, Dritën e amshuar, ndezënë zemrën e vetë dritën e jetës, dritëne dashurisë, dritën e paqes, dritën emirësisë, dritën e shpresës.Me anë të kësaj drite ai mundë tëdalloj të mirën nga e keqja dhe të shefmjerimin e ligështisë dhe tmerrine mëkatit të vet. Këndej për të arritshpëtimin është i gatshëm të ngritëtme Krishtin në Kryq, nga ku shehqiellin, bregun e amshuar, shef nevojëne vëllait njeri, dhe me shembulline jetës, mu si Nënë Tereza, iu banëdritë vëllezërve që ta gjejnë Zotit.Njeriu që gjen Zotin e ngjalljes,të jetës dhe të dashurisë nuk mundëtë fshehë këtë dritë nën magjen ezemrës vet. Gëzimi që përjeton eshtyn vetvetiu që këtë dritë të ndezënë zemrën e të afërmeve në mënyrëqë edhe ata të marrin të njëjtin hir, tënjëjtën derë, të njëjtin bekim dhe tënjëjtin shpërblim.Në se kështu e kuptojmë ngjarjene kësaj nate atëherë mundë tëthemi se kjo natë është nata e dritëssë jetës dhe se me ngjalljen e Krishtit,terri i mëkatit e ka humbë fuqinëe vet.Bekimi i UjitUji, është një kreatyrë tjetër që dotë përdorim në këtë liturgji të pashkëve,menjëherë pas predikimit. Përgjithë ne është e ditur se uji lanë epastron gjithçka, duke i thanë sendeveshkëlqimin origjinal dhe duke iu kthyer gjërave pamjen e vërtetë qëkanë në vetë-vete. Këndej ne pagëzojmëme ujë, që i pagëzuari të lahetnga mëkatet e tija dhe duke e pranuarfenë në Krishtin, të merr pamjen evërtet të njeriut që Hyji ia kishtedhuruar qysh në Krijim. Këndej, kurnjeriu e vdes vetën e mëkatshme, atinë përmjet pagëzimit, Zoti ia kthenfytyrën e vërtet të bijve të Hyjit dhesiç dëshmon shkrimi i shenjtë, Krishtithotë: kush e dëgjon fjalën time, dhebeson në atë që më dërgoi, ka jetëne pasosur dhe ai nuk del në gjyq, portashmë kaloi prej vdekjes në jetë.Përveç simbolit të pastërtisë ujinjomë çdo gjë, mbanë gjallë dhe bënëtë rritët çdo gjë që ka jetë. Ashtuedhe Krishti nëpërmjet mundimit,vdekjes dhe ngjalljes, është bërëburimi i jetës dhe gura e shëlbimit.Ku qdokush mundë të afrohet dhenëpërmjet pagëzimit, të bëhet birëdhe bijë e Zotit.Përdorimi i kreatyrave të Zotit,zjarri drita dhe uji, tri elementet mëtë domosdoshme për jetën në botë,ka kuptim tre dimensional, ose sikurthemi ne në teologjinë e krishterëTrinitar, sepse e simbolizon jetën enjeriut me Zotin Krijues që ështëburimi i jetës, me Zotin Shëlbues qëbëhet njeri dhe shpëtimtar. Dhe meZotin Shpirtin nëpërmjet të cilit veprondashuria e Atit krijues dhe Biritshëlbues brenda Kishës.Papa Benedikti i XVI: në njënga meditimet e tija thotë: “Hyji ibërë njeri, arrin deri në atë pikë, sa tëhyjë në vetminë e skajshme, abosolutetë njeriut, ku nuk arrin asnjë rrezedashurie, ku mbretëron braktisja eplotë, ku s’ka më asnjë fjalë ngushëllimi:tek “nëndheu”. Jezu Krishti, dukembetur në vdekje, e kapërceu pritën ekësaj vetmie të fundme, për të na marrëpër dore, që ta kapërcejmë së bashkume Të” (Meditim për Sindonën, 3 maj2010Zoti, Krijues i botës, dhuruesii jetës, gjyqtar i drejtë dhe imëshirshëm, asnjëherë dhe në asnjëmënyrë, nuk e ka përdorë fuqinëHyjnore, për të na nënshtruar nëndëgjesën e Tij, me frikë, por, medashuri të pamasë, është përpjekur tëna bind në dëgjesë dhe besnikëri.Vëllezër fort të dashur, nga kjo festëfeje, shprese e dashurie, vetvetiuzbërthejmë detyrat dhe përgjegjësitqë kemi për të jetuar besnikërisht dheme guxim ungjillin, në mënyrë që etërë jeta jonë t’i përngjaj Krishtit. Ponatyrshëm lëshohet kumti për gjithënjerëzit, që të vinë ta njohin Krishti,pa frikë sepse ai asnjëherë nuk i ka bakeq kujë, por, pasi përjetoj të keqën,hala pa zbrit prej Kryqit, i fali të gjithaata që me munduan, duke u lutur «Fali o Atë se nuk dinë ç› bëjnë»! Poedhe nxënësit gjithnjë i ka mësuar qëtë falin dhe të duan njëri tjetrin, ashtusikur ai na ka dashtë neve, e nëses’rihet kjo, atëherë më se pakti të duannjëri tjetrin si vetë vetën.Fortë të dashur vëllezër e motranë fund, mbetet që të lutemi përnjëri-tjetrin, që Krishti i Ringjallurtë gjithë neve të na forcoj në fe thedashuri, të na ndritë me shkëlqimin edritës së Jetës, që të ecim pa u luhaturdrejtë shenjtërimit, dhe të na forcojme dëshminë e dashurisë së Tij, qëtë mundë ta dëshmojmë këtë dhuratëme jetët tona, duke u vu në shërbim tëvëllezërve. Lutem që dashuria juaj tëshkojë duke u rritur përherë e më fortnë njohuri e në kuptim të plotë, që tëmund të dalloni çka është më e mirë,që të jeni të pastër si dielli dhe pa farëtë mete për Ditën e Krishtit, për lavdie nder të Hyjit.Në lutjet e mija, s’ mundë të mospërfshijë të gjithë besimtarët që sotfestojnë në kisha tona, vëllezërit tanëe motrat tona që kanë emigrua nështetet e ndryshme të botës, popullintonë në përgjithësi dhe çdo njeriLus të ringjallurin që të zbresë nëvuajtjet e secilit që të bie ngushëllimnë zemrat tuaja, të ju ndritë zemratqë shpresa të rritë gëzimin tuaj dhe ibushtë atë me aç’ shumë dashuri saqëtë mundë të doni Zotin mbi gjithëçka e të afërmin si vetë-vetën,Në lutjen e kësaj nate të shenjët poashtu dëshiroj të lutem, për njerëzitnë nevojë, duke i përqafuar, me duarte shporrura të Krishtit të kryqëzuar,dëshiroj sadopak t’i ngushëlloj zemrate pikëlluara nga vuajtja e përditshme,zemrat e dëshpëruara nga pamundësiapër t’i marrë të drejtat e garantuara,zemrat e frikësuara nga hakmarrja,zemrat e trishtuara nga mungesae sigurisë për pronën, familjen dhejetën. Ju ngushëlloj me klithjen e tëringjallurit: ”Mos kini frikë! Unë jamme ju gjithmonë - deri në të sosur tëbotës!” (Mt 28,10. 20) .Krishti u ngjallë, Aleluja Aleluja+Dodë GjergjiIpeshkëv

4KISHA NË KOSOVËDritaMars 2013Presidentja Jahjaga vizitonmotrat e Nënës TerezePresidentja e Republikës sëKosovës, Atifete Jahjaga, e shoqëruarnga Ipeshkvi i Ipeshkvisë sëKosovës, Imzot Dodë Gjergji, vizitoisot shtëpinë bamirëse Motrate Nënës Terezë në Pejë. Me këtërast ajo u njoftua për punën e këtijinstitucioni, i cili u ofron ndihmëpersonave të sëmurë dhe njerëzvenë nevojë.(Telegrafi)Takimet në emër të Zotitshenjtërim për neNë Stubllën martire, Malësiae Karadakut, komuna e Vitisë,me 19 mars, nën rrezet e Diellitështë kremtuar Festa e ShenJozefit, pajtor i famullisë. Morënpjesë shumë besimtarë nga fshatrate kësaj komune dhe famullivetjera të Kosovës. Gëzimit të festësiu bashkua edhe Arqipeshkvii Tivarit Imzot Zef Gashi, i cili ecelebroi meshën solemne në bashkëmeshimme meshtarë të tjerë.Në fillim të predikimit, ImzotZef Gashi tha së, në këto momente,kur ne po kremtojmë ShenJozefin, edhe Ati Shenjtë, PapaFrançesku, po kremton MeshënShenjte në Sheshin Shën Pjetër,dhe marrjen zyrtare të Misionittë Papnisë së tij, si Papa i 226-tëMe 16 Mars Në Bishtazhin nëkuadër të kohës së kreshmëve umbajt një ripërtëritje shpirtëroreme familje. Në këtë takim morënpjesë edhe disa familje nga Prishtinane krye me ipeshkvin tonëImzot Dodë Gjergjin, don RrokGjonlleshaj, famullitar i Prishtinës,don Kastriot Gjoni dhe motra Agedhe motra Kune.Takimi filloj në ora dhjetë menjë shoqërim të përbashkët nganikoqiret, famullitari i Bishtazhinitdon Marjan Demaj, motrat dhefamiljet e famullisë.Në ora 10.30 u bashkuam nëKishë dhe fjalën e kryesore e patiipeshkvi ynë, i cili përshëndeti tëpranishmit dhe tregoi pse jemikëtu dhe pse është e nevojshme qëtë kemi takime me familje.Pastaj ishin tri dëshmi nga treçifte bashkëshortore që folën përpërvojën e fesë dhe takimeve e qëkanë çdo muaj në famull.Pas kësaj ishte një ligjëratë ngafamullitari don Marjan Demaj,i cili foli për jetën shpirtërore qëduhet ta kemi dhe e cila përmbushetme anë të lutjes dhe jetëssakramentale. Në këtë kontekst aitha se ne në këtë mënyrë të takimeveshenjtërojmë juve dhe veten.Sepse sikurse thoshte Papa Benediktii XVI Jezusi tek meshtari troketpër të dal nga zemra e tij, ndërsatek besimtari për të hyrë në zemrëne tij.Pas ligjëratës, ishte koha e meditimit,të rrëmimit të ndërgjegjes dhetë rrëfimit.Këtë takim shpirtërorë dheshumë domethënës e përfunduamme Meshën shenjte që e udhëhoqiipeshkvi ynë.Pas Meshës ishte dreka e përbashkëttë cilën e kishin përgatitëfamiljet e famullisë që morën pjesënë takim. Për të gjithë ishte një ditëe bukur dhe një takim me vlerë përjetën tonë shpirtërore, thanë pjesëmarrësit.Dritapress100 vjetori i Pater Luigj Palaj, OFMTre marsi i këtij viti, për Gjakovënishte si ditë festive edhe pseishte ditë përkujtimore në 100 vjetorine vrasjes së Pater Luigj Palaj.Në meshë ishin të pranishëm mbi2000 vetë, shumica nga Gjakova,por pati edhe nga Beci, Zymi, Gllogjani,Gjilani e vendet e tjera.Meshën e drejtoi ministri provinciali etërve françeskanë, patërGazmend Tinaj, OFM. Së bashkume të nga Shkodra kishin ardhurfra Vinçenc Foca dhe vizitatorigjeneral nga Roma, pater ManuelBianco.Predikatari, pater GamendTinaj foli për figurën e ndritur tëpatër Luigjit dhe dëshminë që ky ebëri se si duhet të jetohet e të vdisetpër Krishtin dhe popullin e vet.Ndërsa në ditën e martirizimitbashkësia françeskane e Gjakovës engriti një kryq të madh në Janosh,si shenjë përkujtimi në këtë 100vjetorin, aty te vendi i vrasjes sëpatër Luigjit. Në praninë e shumëbesimtarëve, kryqin e bekoi p.Aleksandër Tanushi.7 mars 2013 Zym. Edhe famulliae Zymit e përkujtoi martirin efesë patër Luigjin, eshtrat e të cilitpushojnë pranë kishës së sh’na Prenësnë Bytyç. Meshë e drejtoi donLush Gjergji.7 mars 2013 Janjevë, Famullia eJanjevës, vendlindja e patër Luigjit,gjithashtu nuk e kishte qitur nëharrësë birin e vet. Meshën atje edrejtoi mons. Dodë Gjergji.10 mars 2013 Gllogjan, Gllogjaniështë famullia në të cilën pater Luigjikishte shërbyer në kohën kur aiedhe u martirizua.Atje meshën në praninë eshumë besimtarëve e drejtoi gaurdianii Gjakovës, pater Ndue Kajtazi.Kjo famulli kishte organizuaredhe një akademi shkencore për tashndritur më mirë jetën dhe veprëne patër Luigjit. Me kumtesat e vetau paraqitën Lush Culaj, Prend Buzhalaetj.Pas meshën në oborrin e kishënu bë zbulimi i pllakës përkujtimoretë këtij martiri.Zbulimin e bënë kryetari i PejësAli Berisha dhe p. Ndue Kajtazi.Pater LUIGJ PALAJ, ofmPater Luigj Palaj u lind me 21shkurt të vitit 1879 në Janjevë afërPrishtinës nga prindërit Toma dhePalina. Pasi kreu shkollën fillorenë vendin e lindjes, u transferuanë Shqipëri dhe hyri pastaj nëfamiljen rregulltare të fretërve minorë,në Kuvendin Françeskan nëTroshan (Lezhë) në të cilën gjendejedhe bashkëvendasi i tij PaterShtjefen Gjeçovi.Në Troshan më 23 shtator 1896veshi zhgunin Françeskan, ku sipasrregullores aë atëhershme qëe kërkonte Rregulli Françeskanndërron emrin nga Matej në Luigj,e me këtë emër në mbrojtje të popullittë vet do t’i trondit edhe dyerte Cetinjës.Vazhdoi studimet filozofiketeologjikenë Itali ndër vitet 1896-1901. Pas shugurimit u ndalua nëRomë edhe për dy vite të tjera studimipas-universitar.Ne fillim të misionit të tij françeskanshërbeu në Shqipëri, nëArqipeshkëvinë e Shkodrës ngaviti 1905 deri në vitin 1907. Nga viti1907 deri me 1912 u emërua rektori shenjtërores së sh’na Ndout nëGjakovë.Nga fundi i shkurtit 1913 malazezëtfilluan persekutimin e shqiptarëveduke nxjerrë si pretekstdorëzimin e armëve. Bariu trim ukap e u burgos në burgun e Gjakovës,deri sa vizitonte shqiptarëtkatolik e mysliman të shpërndarënë fshatra të ndryshme, për t’i përforcuarqë mos të pranojnë fenëtë cilën malazezet dëshironin medhunë të ua ndërrojnë dhe këta tëkalojnë në atë ortodokse.Nuk kaluan shumë ditë pasburgosjes së tij, kur kërkuan nga aiKremtimi i Festës së Shën Jozefitnë historinë e Kishës. ‘’Në këtëtë kremte madhështore në Vatikanjanë mbledhur mbi një milionbesimtarë nga e gjithë bota,përfshirë edhe Kosovën, të cilëveju bashkohemi edhe ne nga kjofamulli me lutje e uratë që Zoti,Papa Françeskut ti jep shëndet,hire e bekime që të ketë sukses nëkrye të Kishes Katolike në Botë’’,përgëzoi Imzot Zef Gashi.Ai më pas u përqendrua tek figurae Shën Jozefit dhe roli i tij nëhistorinë e Shëlbimit, duke theksuarse, Shen Jozefi ishte mbrojtësbesnik i Virgjërës Mari dhe i JezuKrishtit. Ai u ndal edhe te roli ifamiljes, tha se, ajo duhet të jetëgjithmonë e bashkuar e shembulltë merret Familja Shenjte. Ai ubëri thirrje prindërve që për modeltë babait ta kenë Shen Jozefin dhet’i lutën përherë, e sidomos tani nëkëtë kohë krezhmesh, duke shtuarsë prinderit e sotëm, mund tënxjerrin shumë mësime nga figurae t’Shenjtit Jozef, për të kuptuarse fëmija është dhuratë e madhee Zotit.Në fund të meshes, besimtarëti përshendeti edhe famullitari iStubllës, don. Albert Jakaj, dukethënë se, ju keni ardhë për të marrëhire e bekime nga Shejti i madhmrekullibërës, prandaj drejtoj uriminmë të përzemrët ‘Shen Jozef ’lutu për ne, për Stubllën e populline saj dhe për mbarë shqiptarëtkudo që janë.(Rabie Ibraj-Radio Vatikani)që ta mohojë publikisht fenë dhekombin, të kaloj në ortodoksizëmdhe të sllavizohet, por frati qëndroidhe asnjërën nga këto nuk e pranoi.E dërmuan me shuplaka e meshkopinj, e pështynë, e fyen, pastaje nxorën para një gjykate, që engarkoi me shpifje, por ky prapëqëndroi, së fundi e nisën këmbë ezbathur bashkë me 52 të burgosurtë tjerë, nga Gjakova për në Pejë.Pater Luigji ishte gjysmë i zhveshur,i mbuluar me plagë. Dëshmitarëte kësaj ngjarjeje treguan mëpas se ai nuk mund të ecte më ngatë rrahurat e ushtarëve malazez.Atëherë nisi të hiqej zvarrë, i ngacmuar,i pështyrë, i shtyrë.Gjatë rrugës për në Pejë, nëfshatin Janosh afer Gjakovës, evranë. Ishte 7 marsi i vitit 1913.Vdekja e fratit zgjoi ndërgjegjene fjetur të fuqive të mëdha europianee në mënyre të veçantë tëAustro-Hungarise, ku kjo e funditvendosmërisht i hyri punës përzbardhjes se rastit PALAJ, ku nisinjë komision urgjent për në Kosovëe pikërisht në vendvrasjen e Fratit,në Janosh.Komisioni ndërkombëtar erdhinë përfundim të vrasjes së pafajshmee të torturimit jonjerëzor qëishte ushtruar në trupin e Fratit.Pas varrimit që ishte bërë nëJanosh, trupin e tij pas disa muajshe zhvarrosin dhe rivarrosët afërkishës së sh’na Prenës në Bytyç tëZymit. Aty ku më vonë do të varrosetedhe patër Shtjefën Gjeçovi.Patër Luigj Palaj është në mesine 40 martirëve shqiptarë që presinqë Kisha ti shpallë të lumtur.Aleksandër Tanushi, ofm.

DritaMars 2013KISHA NË KOSOVË5Dita e rinisë në Katedralen “Nënë Tereza”Shkoni e bëjini nxënës të mi të gjithë popujt!Të shtunën, më 23 mars 2013 në orën 10:00 ishte takimi Dioqezan i të rinjve në katedralen e Nënë Terezës në Prishtinë.SHKRUAN:Ardian KOLAJTë shtunën, më 23 mars 2013,Katedralja e Nenë Terezës,priti me qindra të rinj nga tëgjitha qytetet e Kosovës. TakimiDioqezan i të rinjve mblodhi atapër të festuar dhe për tu përgatiturpër ditët e mëdha që vinin,për të Dielën e Larit dhe festëne madhe të Pashkëve .Ipeshkvia e Kosovës, dhefamullia e Prishtinës, mirëpritime ngrohtësi të gjithë të rinjtëe famullive të tjera dhe shumërregulltarë e rregulltare të tyre.Meshën e celebroi Imzot DodëGjergji, së bashku me vëllezëritmeshtarë të pranishëm, e qëishin të shumtë në numër, ndërsaKori “Emanuel” në Prishtinë upërkujdes për këngët e lavdit qëi bëheshin të madhit Zot. Lutjete përbashkëta, fjalët frymëzuesenga Bariu i Kishës, dhuratat ekushtuara (në eukaristi) e shumëshenja të tjera feje, ishin nxitjepër të gjithë rininë për të qenë“dishepujt të Jezusit”, që të dëgjohetzëri i Kishës kudo.Pas meshe, priftërinjtë prininballëlartë të gjithë ata të rinj, qënga Katedralja vërshuan në procesionrrugën drejt qendrës “DonBosko” në Prishtinë, ku vazhdojëmë pas aktiviteti i paraparëpër këtë ditë. Me të mbërriturnë qendrën “Don Bosko”, udhëheqësitsë pari i njoftuan tërinjtë me ambientet shkollore,edukative të kësaj qendre tëmrekullueshme, dhe pastaj vazhduanme një ligjëratë nga PatërNdue Kajtazi, mbi Mesazhin ePapës Bendiktit XVI për takimine të rinjve që do të mbahetsivjet në Rio de Zhanero (Brazil).Ky takim u bë si paraprije etakimit të lartpërmendur që dotë përfshijë të rinjtë e mbarëbotës. Qendra Don Bosko meanimatorët e saj punëtor ishtepërgatitur aq mirë duke ju ofruartë rinjve një mikpritje të denjë,siç organizon kjo qendër gjithmonë.Pas gjithë kësaj, të rinjtëshfrytëzuan ambientet për disaaktivitete fizike që nga lojëratsportive, vallëzimet, animacionetë ndryshme dhe njëkohësishtshoqata “Pjeter Bogdani”në Prishtinë, ishte përkujdesurpër ushqimin dhe pijet.Kjo ditë e bukur me diell qëlajmëronte pranverën, u dukshumë e shkurtër për të rinjtë tëcilët dukej që donin ta zgjasninatë ditë plot me çaste të paharruara.Të gjithë u shpërndanë mehare, paqe dhe bekim.Fragmente nga pretkui imzot Dodë GjergjiTë dashur të rinj, edhekësaj here plot gëzim në zemërju përqafoj të gjithëve medashurinë e Bariut, duke mosharruar këtu meshtarët dhemurgeshat, që kujdesën përditëpër rritjen tuaj në fe dhedashuri nëpër famullit tuaja, kuju e ushtroni dashurinë ndaj tëafërmit dhe ndaj Jezusit.Miq të dashur, tema kryesoree takimeve me të rinjtë,këtë vit, është: Shkoni e bëjininxënës të mi të gjithë popujt!Kjo temë na nxitë të gjithëve tëmarrim misionin që Krishti iaka dhanë Kishës: Që të shpallëungjillin dhe të bëhet ungjillëzuesee vyer, e cila do t’i afrojte Krishti të gjithë njerëzitvullnetmirë që kërkojnë Zotin.Zoti nuk mund t’i dhurohet njëzemre që nuk e kërkon, as nukmund të jetë i pranishëm nënjë zemër që e refuzon. Dashuriae Zotit bëhet e frytshmevetëm në zemrën e përvuajturtë njeriut që më mall e kërkon.[...] Përparimi teknik, thotëPapa, na ka ofruar mundësitë panumërta ndërveprimimes njerëzve dhe popujve,por globalizimi i këtyre marrëdhënievedo të jetë pozitiv edo të bëjë që bota të jetë më enjerëzishme vetëm nëse do tëthemelohet mbi dashurinë e jombi materializmin. Njeriu që eharron Hyjin është pa shpresëdhe e humb aftësinë për tadashur të afërmin.Feja duhet të jetë e fort, epa luhatshme, dhe e kthjellëtnë zemrat tuaja, sepse vetëmnë këtë mënyrë ju mund tëjeni transmetues të mirë tëporosisë Ungjillore, që kenimarrë. [...] Prandaj, ju ftoi, tëdashur të rijnë dhe të reja, qëtë bëheni dëshmitarë të vërtetëtë fesë dhe ungjillëzuestë zellshëm në jetën tuaj tëpërditshme. Kjo është detyrë egjithë ungjillëzueseve. Këndejkjo vlen për prindërit tuaj, përmotrat e nderit, e sidomos përmeshtarët e për mua, bariuntuaj.Miq të mi të dashur,[...] ne duhet të jemi kujdestarëdhe mbrojtës të vleravefetare, kombëtare, dhe kulturoretë popullit tonë, si dikur.Ju duhet të jeni kujdestarëtë besimit të vjetër të parëvetanë që të tingëllojë në zemërtë çdo njeriu të sotëm, se nes’kemi gabuar që kemi qëndruarbesnikë ndaj të parëvedhe ndaj Zotit. Sepse janë disaqë ligështinë e tyre dëshirojnëta kthejnë në virtyt e virtytintonë të qëndresës në besnikërinëndaj kombit e fesë takthejnë në ligështi. Ju të dashurtë rinj duhet të jeni ata të cilëtdo të rruani këtë thesar dukevazhduar të jetoni me besnikëridashurin tuaj për Atme e fe.Ju duhet jeni kujdestarëttë ndershmërisë dhe pastërtisë[...]Ju duhet të jeni kujdestarë tëfamiljes së bashkuar [...]Ju duhet të jeni kujdestarëtë vetëdijes kombëtare si pasurie përbashkët e gjithë shqiptareve[...]Kisha me ju dhe ju me kishënduhet të jemi kujdestarë të ri tëvlerave të vjetra dhe mbrojtës tëvjetër nga rreziqet e reja.Miq të dashur, pas kësajmeshe do të keni mundësi tëtakoni njëri tjetrin dhe të bashkëndanigëzimin, këndej urojqë kjo ditë të jetë e frytshmepër gjithë Ju.Zoti Ju bekoftë.

6KOMUNIKIMI SOCIALDritaMars 2013Demokracisë i duhet njëkomunikim i plotë dhe bindësPËRGATITI:Dr. Pava BRAJSHADiskutimi i paplotë është ipërgjithshëm, pa pjesët erëndësishme dhe subjektivisht ideformuar, kurse ai i plotë ështëkonkret, i plotësuar dhe i verifikuar.Mesazhet i përgjithësojmëduke përjashtuar çdo përjashtimtë mundshëm dhe duke ipërgjithësuar rastet individuale.Për një komunikim të suksesshëmështë e domosdoshmeqë mesazhet të konkretizohen,kjo do të thotë të lejosh përjashtimedhe t`i kufizosh deklaratate tua në raste konkrete.Në sjelljen e mesazheveshpesh herë e harrojmë veten,të tjerët, arsyet, pasojat dhe anëntjetër të krahasimit. Për të qenëtë qartë dhe të kuptueshëm,është e domosdoshme që tëpërfshish subjektet konkrete(veten dhe të tjerët), të japësharsyet, t`i përshkruash pasojat emundshme dhe të cekësh edheanën tjetër të krahasimit.Duke folur shumëçka supozojmë,kështu edhe shtrembërojmë.Ne këtë duhet kontrolluarnë dialog dhe duke dëgjuar anëntjetër duhet shpjeguar. E gjithëkjo është e mundur vetëm nëseflasim edhe për bisedën tonë dhenëse vazhdimisht gjatë bisedësjapim, kërkojmë dhe marrin informacioneshtesë.Marrëveshja demokratike,është e mundur vetëm me njëbisedë të plotë, që është konkrete,e plotë, dhe e nënshtruar njëkontrolli të vazhdueshëm nëdialog të hapur. Vetëm ky lloji bisedës mundëson një vendim-marrje,bashkëpunim dhebashkësi demokratike. Bisedae paplotë e kthen demokracinëe proklamuar në të kundërtëne saj, në një demokraci, në njëdemokraci të rreme. Madje dotë mund të flisnim për “ njëdemokraci të paplotë”. Në tëgjithçka është e paplotë duke ialëshuar fatit të formave të ndryshmetë plotësimit jodemokratik,kështu që në fund kemi çdogjë, vetëm jo demokraci, sidomosnë praktikën e përditshme.Fati i përmbajtjes së mesazhittë dërguar, nëse do të arrijë farete marrësi i porosisë dhe si dotë ndikojë në të, varet nga ajo seçfarë ndodh në mes të dërguesittë mesazhit, të adresuarit (marrësit)dhe vetë mesazhit. Marrëdhënietnë mes të atyre që edërgojnë mesazhin, në mes tyredhe përmbajtjes së mesazhit,dhe midis tyre dhe marrësit tëmesazhit forcojnë, dobësojnë osezhvlerësojnë ndikimin (efektin)e përmbajtjes së mesazhit nëmarrësit e mesazhit.Biseda nuk ndodh vetëm nëpërmbajtjet e shprehura. Njëpjesë e saj shumë e rëndësishmejanë marrëdhëniet ndërmjet tëgjitha pjesëve të saja. Marrëdhënietdhe qëndrimet ndaj përmbajtjesdhe pranuesit të mesazhitdukshëm ndikojnë në suksesin evetë bisedimit. Nuk është e mjaftueshmetë kesh përmbajtje cilësoredemokratike. Janë të nevojshmeedhe marrëdhëniet dheqëndrimet demokratike. Nukështë e mjaftueshme formulimidemokratik i bisedës. Nevojetedhe të mendosh në mënyrëdemokratike. Nuk mjafton tëflasësh në mënyrë demokratike.Duhesh edhe të sillesh nëmënyrë demokratike. Vetëm nëkëtë mënyrë biseda jonë ështëme të vërtetë demokratike. Kjoarrihet vetëm nga një kombinimi marrëdhënieve dhe qëndrimevedemokratike me përmbajtjet dhefrazat verbale demokratike.Demokracisë i duhet njëkomunikim i kuptueshëmShkolla komunikologjike eHamburgut në krye me FriedmannSchulz von Thun, ështëe njohur për konceptin e sajtë kuptueshmërisë në diskutim.Sipas tij, diskutimi është ikuptueshëm në qoftë se ështëi thjeshtë, i qartë (e shqyrtuar),konciz dhe interesant, kurseështë i pakuptueshëm në qoftëse është i komplikuar, jo i qartë, igjerë dhe jointeresant.Diskutimi është i lehtë (ithjeshtë) në qoftë se në të përdorimfjali të shkurtra, fjalë tënjohura, dhe një të folur normal,konkret dhe të zakonshëm. Aiështë i ndërlikuar në qoftë sepërdorim fjali të gjata, fjalë tëpanjohura dhe të folur abstrakt.Ai është i qartë nëse përmbajtjene paraqesim të lidhur, tëkataloguar, logjikisht dhe gradualishtdhe nxjerrim në pah tërëndësishmen. Është i shkurtër,në qoftë se përdorim pak fjalëdhe shumë informacione dukeu ndalur në thelbësoren, kurseështë i gjerë në qoftë se përdorimshumë fjalë dhe japim pakinformacione dhe humbasimduke u marrë me gjëra dytësore,d.m.th. nëse në lidhje me zërindhe përmbajtjen flasim pa lidhje.Diskutimi është interesant nësepërdorim të folur të drejtpërdrejtëdhe një stil personal meshembuj, analogji, kurse ai ështëjointeresant dhe i mërzitshëm,nëse fjalimi dhe stili janë indirektdhe apersonal, pa shembuj“Demokraciae pakuptueshmeas që ështëdemokraci. Kuptueshmëriadhe transparencaështë një karakteristikëthemeloree çdo demokracie.Pakuptueshmërialidhet zakonisht mepaplotësinë e të shkruaritdhe të folurit,kështu që nga njëraanë kemi para vetes njëfjalim gjoja demokratik,në anën tjetër njëpraktikë padyshimjodemokratike. Kjoështë plaga”e shumë demokracive.dhe analogji.“Të flasësh në senat, ose t`idrejtohesh cilitdo njeriu duhetthjeshtë dhe jo shumë zbukurime;njeriu duhet të shërbehetme fjalim të pastër” (MarcusAurelius).Demokracia e pakuptueshmeas që është demokraci.Kuptueshmëria dhe transparencaështë një karakteristikëthemelore e çdo demokracie.Pakuptueshmëria lidhet zakonishtme paplotësinë e të shkruaritdhe të folurit, kështu që nganjëra anë kemi para vetes njëfjalim gjoja demokratik, në anëntjetër një praktikë padyshimjodemokratike. Kjo është plaga eshumë demokracive.“Të flasësh duhet sikursekur sajohet një testament.Sa më pak fjalë, aq më pakgrindje”(Gracian). Në diskutimmund të plotësohemi në mesveti në mënyrë të lirë, të barabartëdhe shkëmbyese. Vetëmky është një komunikimi i lirëdhe i barabartë. Këtu dominonpërmbajtja e komunikimit, sipastë cilës në mënyrë fleksibilepërshtaten marrëdhëniet midisbashkëbiseduesve. Ata ndryshojnënë varësi të përmbajtjes dhekontekstit. Pozicionet ndodhennë funksion të përmbajtjes dhekomunikimit. Njohja në mesveti dhe qëndrimi në lidhje mepërmbajtjen e komunikimit ipërcaktojnë pozicionet në marrëdhënieqë në mënyrë fleksibileqarkullojnë mes partnerëve. Kyështë një komunikim fleksibëlkomplementar (plotësues). Njëdiskutim i tillë do të mund taquanim “edhe unë edhe ti” diskutim.Diskutimin njeriu duhet tazhvillojë për të plotësuar, shtuar,zgjeruar, përfshirë, dhe jo për tëpërjashtuar, mohuar, nënvlerësuar.Diskutimin duhet njeriuta ndërtojë mbi të përbashkëtënnë të ndryshmen. Opinionindhe sugjerimin e bashkëbiseduesitkurrë nuk duhet refuzuartërësisht. Në të duhet njeriu tëndërlidhë, të ndërtojë, të zgjerojëduke shtuar diçka nga vetja,duke e modifikuar bashkërisht.Asgjë nuk duhet të refuzohet nëtërësi. Gjithmonë ekziston diçkambi të cilën mund të ndërtohetdhe të zhvillohet diçka e re.Demokracisë i duhet njëkomunikim i rehatshëmI rehatshëm është ai diskutimnë të cilin ndjehemi komod dhetë lirë, në të cilin njeriu mund tëmarrë frymë, nuk shkelen disa tëdrejta themelore të njeriut, nga icili nuk kemi nevojë të ikim dheku mund të qëndrojmë gjatë.Këto janë kryesisht e drejta përautonomi dhe diversitet, për tëpasur hapësirën vetjake, kohënvetjake, dinamikën vetjake dhenjë minimum të kënaqësive vetjake.Ne të gjithë kemi të drejtëpër një ngjashmëri, por edhenjë diversitet mendimesh, ideshdhe sugjerimesh. Në qoftë senuk kemi të drejtë të mendojmëndryshe, ndjehemi pakëndshëm,jo rehatshëm. Diskutimi si njëfjalim i ndryshëm i dy personaveose më shumë prej tyre mund tëshndërrohet në një fjalim gjithmonëtë njëjtë të njërit ose disaprej tyre. Diskutimi pushon sëqeni kreativ dhe i lirë. Nga njëkomunikim i tillë njeriu ikën. Aindërprehet ose shndërrohet nënjë gjoja-komunikim objektivi ivetëm i të cilit është që mos tëarrihet të diskutohet. Këtu nandihmon pakuptueshmëria eplanifikuar dhe e vetëdijshme emesazheve tona. Vetëm diskutimime përmbajtje të këndshme,me të drejtën e ngjashmërisë dhendryshimit, është komunikimcilësor dhe vërtet demokratik.Ky është diskutimi përmbajtësishti rehatshëm.Është e drejta jonë për të përcaktuarafërsinë dhe distancënnë diskutim. Një diskutim ikënaqshëm është ai ku secili katë drejtë për të përcaktuar vetëshkallën e afërsisë dhe të distancës,dhe askush nuk mundtë hyjë pa leje në atë pjesë tëterritorit ku bashkëbiseduesinuk e dëshiron tjetrin. Ky ështëdiskutimi për nga hapësira i rehatshëm.Është e drejta jonë përvetëvendosjen e fillimit dhe përfundimittë diskutimit. E drejtae çdo individi është të përcaktojëvetë me të cilin, kur dhe sa kohëdo të flasë. Diskutimi nevojitetkohësisht të korrespondojë metë gjithë pjesëmarrësit. Dështimipër të respektuar këtë të drejtëindividuale në kohën e komunikimitpamundëson një diskutimtë rehatshëm. Nuk është e mjaftueshmeqë pala tjetër dëshirontë flasë. Ai nevojitet të dëshirojëkëtë në një kohë të caktuar. Aigjithashtu duhet të përcaktojëvetë kohëzgjatjen e saj në mënyrëqë të ndihet rehat. Ky është diskutimikohësisht i rehatshëm.Është e drejtë e bashkëbiseduesit,të jetë aktiv ose pasivgjatë diskutimit. Nuk mund dhes’guxojmë ta detyrojmë që tëjetë aktiv gjatë diskutimit. Kjonevojitet t`i përshtatet nevojavetë tij. Çdo individ ka të drejtë tëflasë dhe të heshtë. Secili duhettë ketë lirinë për të inkuadruarose për ta lënë veten jashtë gjatëbisedës. Ky është diskutimi dinamikishti rehatshëm.I rëndësishëm është raporti iduhur në mes të kënaqësisë dhepakënaqësisë gjatë diskutimit.Ndjehemi rehat vetëm atëherënëse mjaftueshëm jemi shpërblyer,dhe në qoftë se frustrimetnuk e kalojnë një kufi të caktuar.Për fat të keq, ne rrallë mendojmërreth asaj se si është duke endier veten bashkëbiseduesi ynë.Vetëm të kënaqur emocionalishtne jemi në gjendje të flasim cilësishtmë gjatë. Sikurse që nukjemi në gjendje për t’u ulur gjatënë një karrige jokomfore, ashtunuk jemi në gjendje të bisedojmëgjatë me dikë në një situatëtë pakëndshme komunikimi. Kyështë diskutimi emocionalisht irehatshëm demokratik.(Përktheu: P. Shtjefen Dodes SJ)

DritaMars 2013SHENJTËRIT E KISHËS7Shën FaustinaKovalska“Unë kërkoj nga ju vepra mëshire që janë për tërritur dashurinë për Mua. Ju duhet të tregoniMëshirë për të afërmit gjithmonë dhe gjithkund.Ju nuk duhet të tërhiqeni nga kji, ose të përpiqeniqë të arsyetoni veten nga kjo detyrë(742)”SHKRUAN:Don Marjan DEMAJHelena Kovalska u lind nëGlogowiec, regjioni Lodznë Poloni me 25 Mars 1905. Situatae vështirë ekonomike dheshoqërore duke shkaktuar si pasojëedhe Luftën e Parë Botërore,që lëshuan për dhe edhe shumëfamilje polake sikurse edhe nëmbarë botën dhe nga kjo e keqenuk u anashkalua as familja eHelenes. Në familje fëmija ishinshumë inetlegjent, e po ashtu edheHelena por nuk ua kishin lejuar tëkryenin më tepër se tri klasë tëshkollës fillore. Arsyeja ishte seduhej edhe Helena të kontribuontematerialisht për mirëqeniefamiljare. Kjo u punësua si zojështëpie te një familje e pasur. Derisa Helena punonte aty mendimete saja ishin të orientuara dikutjetër, dëshronte të aktivizohej nënjë punë tjetër që nuk shpërblehetme para por me jetë të pasosur qëjep Hyji. Në zemër gjithnjë e mëtepër ndiente thirrjen që një ditëtë bëhet rregulltare. Këtë ajo nuke bënte për arsye se punonte punëtë rënda dhe jeta në familje ishte evështirë ekonomikisht, por thjeshtajo e ndiente thirrjen e Zotit. Ajodëshironte që edhe më thellë dhenë mënyrë më radikale të jetojfenë.Prindërit e kishin vështirë talejonin që të marrë një rrugë tëtillë, sepse humbnin një pagë qëpër ta ishte shumë. Por Helenaishte e vendosur dhe duke parëprindërit se ishte e orientuar kahky drejtim dhe në këtë thirrje nuke penguan më. Dhe kjo mundi qënë vitin 1924 të kërkoj kuvendin nëtë cilin do të vendoset. Kjo ishteKongegata e Virgjëres Mari tëMëshirshme.Ishte traditë që çdo rregulltaree ardhshme të sjell gjësendet mevete sikurse nusja që sjell pajen.Arsyeja ishte sepse kuvendet ishinmjaft të varfra dhe nuk kishinmundësi të kryenin të gjitha atonevoja që kishin vajzat që përgatiteshinpër motra dhe motrat.Familja e Helenes nuk ishte nëgjendje të sigurojë një pajë për tëdhe ju deshtë që vet Helena edhenjë vit të punoj dhe të sigurojëgjërat më elementare të cilat do“Faustina ishte shumë e përshpirtshme dhe kishte njënderim të veçantë ndaj Jezusit të Mëshirshëm. Këtuështë fjala për një praktike të përshpirtshme që u përhapnë vitet e dyzeta të shekullit të kaluar edhe jashtë kufijve tëPolonisë duke e pushtuar mbarë botën kjo përshpirtëri qëkishte filluar me Faustinen. Së bashku me këtë përshpirtëriqë ajo kishte dhe bota e krishterë e përvetësoi përhapej zëripër këtë rregulltare të shenjtë dhe mënyrën e saj të jetës meHyjin.t’ ia mundësonin jetën e re në kuvendinqë zgjodhi.Ishte 20 vjeçare, kur më në fundu pranua në Kuvend si postullante.Pas postullatit edhe në noviciatnë vitin 1926 si motër e paraparëpër shërbim në bashkësi. Me këtërast ndërroi emrin sikurse edhemotrat tjera që ndërrojnë dhe taniajo do të quhet Maria Faustina.Ndërrimi i emrit do të thoshtendërrimi i stilit të jetës. Nga shekullarizminë përkushtim të plot tëjetës ndaj Hyjit, ndaj bashkësisëdhe njerëzve. Duke e pasur parasysh se shumë motra punojnë nëkuvend-bashkësi, spitale, shkolla,kopshte të fëmijëve, katekizimietj. Këtu motra rregulltare do tëpunojë gjithmonë në nder e lavdHyjit dhe të mirën dhe përparimine bashkësisë dhe njerëzimit.Krejt kjo do të arrihet me vullnettë mirë dhe lutje që është ndihmame më vlerë për një rregulltare.Rragulltarja sikurse ështëedhe shën Faustina ia dhuronjetën Krishtit dhe ajo sikurse thotëedhe shën Pali: ”Nuk jetoi më unë,por në mua jeton Krishti”, bën qëvërtetë në të dhe në të gjithë tëkushtuarit të jetoj Krishti.Dy vite më vonë jep kushtete përkohshme dhe në vitin 1933kushtet e përjtshme që do të thotëpërgjithmonë e kushtuar Hyjit sipasriteve përkatëse.Trembëdhjetë vite me radhëFaustina punoi gati në të gjithashtëpitë e provinces që në atë kohëishin gjithsejtë dhjetë. Ajo merrejme punë të thjeshta sikurse ishtekuzhina, kopshti dhe shërbimi nëportë.Kjo gjithmonë besnikërishtdhe me gëzim kryente të gjithapunët që kërkoheshin nga ajoduke ndërlidhë çdo vepër në nderëe lavd Hyjit.Faustina kishte një përshpëirtëritë veçantë e cila ndërlidhejme vegime dhe që për to ishin nëdijeni eproret dhe shpirtërori i saj.Në vitin 1934 në shenjë dëgjeseqë i kërkoi shpirtërori filloj tëshkruaj memoaret e veta të cilëne quajti Mëshira hyjnore në shpirtintim. Në këtë libër në detajeshpjegon përvojën e saj mistikedhe të shpallurit e vet Zotit.Faustina ishte shumë e përshpirtshmedhe kishte një nder-”im të veçantë ndaj Jezusit tëMëshirshëm. Këtu është fjala përnjë praktike të përshpirtshme që upërhap në vitet e dyzeta të shekullittë kaluar edhe jashtë kufijve tëPolonisë duke e pushtuar mbarëbotën kjo përshpirtëri që kishtefilluar me Faustinen. Së bashkume këtë përshpirtëri që ajo kishtedhe bota e krishterë e përvetësoipërhapej zëri për këtë rregulltaretë shenjtë dhe mënyrën e saj tëjetës me Hyjin.Me 5 tetor të vitit 1938, motërFaustina u kthye në shtëpinë eAtit. Ndërroi jetë në kuvendin eLlagievnik afër Krakoves, dukeiu dorëzuar mëshirës hyjnore si flipër kthimin e mëkatarëve. Varrosetnë varrezat e Kongegatës.Kur filluan proceset për tashpallur të shenjtë, eshtrat e saja ubarten në kapelën e Kongregatesdhe menjëherë filluan vizitat dhelutjet e shumta te varri i saj duke enderuar dhe lutur si shenjtëreshë.U shpallë e lumtur me 18 Prill tëvitit 1993, ndërsa shenjtëreshë nëvitin Jubilar vitin 2000 nga tashmëi lumturi Papa Gjon Pali II.Në fund mund të thuhet qëJezusi e zgjodhi shën Faustinensi Apostulle dhe Sekretare tëMëshirës së Tij që ajo duhej t’ia jepte porosinë e shpejtë tëMëshirës Hyjnore botës së trazuarmoderne. Misioni i saj qëndrontenë tre detyra kryesore:t’ i kujtonte botës dhe Kishëstë vërteten e Mëshirës së Hyjitpër çdo njeri, si që është shkruarnë Shkrimin shenjtë; të kërkonteMëshirën Hyjnore për të gjithëpër të gjithë botën dhe në mënyrëtë veçantë për mëkatarët e varfër,përmes parktikës së një forme tëre të përshpirtërisë nda MëshiësHyjnore sikurse e cakton vet Jezusi.Fillimi i një lëvizjeje apsotoliketë Mëshirës Hyjnore.Para se të kalonte nga kjo botëajo tha: “Unë ndjejë qartë se misioniim nuk do të mbarojë me vdekjentime, por do të fillojë.”. Kjo ndodhivërtetë sepse sot në botë është aqe përhapur nderimi ndaj MëshirësHyjnore me lutjet përkatëse që namësoi shën Faustina, t’ i lutemiJezusit.

8mësimi i kishësDritaMars 2013Njeriu bashkëkohor përballëçështjes së besimit në ZotPËRGATITI:P. Shtjefën DODES SJTe njerëz bashkëkohorë, vërehetnjë vështirësi për ta përjetuardhe njohur Zotin. Sfidate (mos)besimit po tregohen nëmënyra të ndryshme. Përveç seme ateizmin praktik dhe vaktësinëose indiferentizmin fetar sotballafaqohemi edhe me një llojfetarie, ku religjioni përdoret përtë arritur qëllimet vetjake. Njerëzitmundohen ta formojnë fenëvetëm në bazë të kutit ose kriterevevetjake,d.m.th. sipas qejfevevetjake, tokësore, të përkohshme.Ekzistojnë edhe persona që janëvazhdimisht kureshtarë për formatë reja religjioziteti dhe pseudoreligjioziteti.Edhe ky fenomentregon një zgjim të nevojës përfetaren ose religjiozen.Nëse i shikojmë shtetet perëndimoreqë e kanë (pas) një traditëtë gjatë fetare, sot vërehet njëraport më i ndryshëm me fenëdhe Kishën, por edhe me vetëkuptimin/përfytyrimin e Zotit.Mendësia dhe veprimi shekullardhe laik ka depërtuar në këtoshtete duke i karakterizuar ato sishoqëri moderne ku mbizotëronsistemi qytetar-demokratik. Nëcivilizimin perëndimor laicitetiështë duke e përshkuar gjithnjë emë shumë jetën e individëve. Fejapo formohet gjithnjë e më shumësipas përzgjedhjes vetjake, dukeiu shmangur kështu përkatësisësë një bashkësie të caktuar fetare.Shenjtja tërhiqet në sferëne brendshme të njeriut. Ajo ështëdiçka intime, private – thuhet.Në emancipimin e mendimitdhe shkencës nga religjionishumë kanë ndikuar filozofitemancipuese të humanizmit dherenesancës, racionalizmi dhe empirizmisi dhe iluminizmi. Degëte tyre politike kanë nxitur idenë endarjes së shoqërisë politike ngafeja dhe institucionet e saja. Nëprocesin e shekullarizimit religjionidhe praktika fetare e humbinrëndësinë shoqërore. Pasojat e njëprocesi të tillë shekullarizimi janëformimi i një shoqërie në të cilëngjithçka ndodhë sikur religjionidhe Zoti fare të mos ekzistonin.Edhe pse ndërlidhen në mes veti,laiciteti dallon nga shekullarizmi.Ndërsa laiciteti (shteti laik) nukinteresohet për Zotin, sepse besiminnë Zot ia lë autonomisë sëindividit, shekullarizmi e mbyllshoqërinë në vetëkënaqjen e sajideologjike duke e refuzuar dhemohuar Zotin. Shekullarizmihedh poshtë çdo mundësi të transcendencësdhe vlerat që bazohennë fe. Shekullarizmi është konceptimi botës sipas të cilit botashpjegohet me vetveten dhe s`kanevojë që të mbështetet në Zot.Kështu Zoti bëhet i tepërt dhevetëm pengon. Një shekullarizëmi tillë, në mënyrë që ta pranojëfuqinë njerëzore, në fund largohetnga Zoti dhe, për më tepër, fillonta mohojë atë. (krhs. Evangeliinuntiandi, 55).Në përputhje me një ideologjitë tillë ateiste njeriu e refuzonmarrëdhënien ndërmjet Zotit dhebotës, ndërmjet Zotit dhe njeriut.I absolutizon realitetet e kësajbote, para së gjithash vetveten.Njeriu e vë vetveten në vend tëZotit. Ai e proklamon vetvetenkriter për gjithçka, vlerësuesin mëtë lartë të së mirës dhe së keqes.Vlerat fetare për të janë jo vetëmtë pakuptimta dhe të parëndësishme,por edhe të rrezikshmedhe të dëmshme.Kështu që ky proces shekullarizmiqë ka mundur të çojë derite një marrëdhënie të pjekur tënjeriut me krijesat është shndërruarnë shekullarizëm ateist. Sipasojë sot na ofrohen për çdo ditë,në forma nga më të ndryshmet,një qytetari konsumuese, një hedonizëmi lartësuar si e mira mëe lartë, një mëtim për pushtet dhesundim, në fakt një diskriminimme shumë fytyra.Format bashkëkohore tëateizmitFjala „ateizëm” përdoret pak nëjetën publike. Ata që deklarohenateistë më mirë thonë se janëagnostikë. Kjo është një shenjëse ateizmi luftarak nuk konsiderohetmë aktual, pasi që ateizmishtetëror i propaganduar marksistpërjetoi rënien e tij. Nga kjo nukguxojmë të vijmë në përfundimqë feja dhe drejtimi religjioz i jetëssot janë më pak të kërcënuar ngafuqitë laike-ateiste se në kohën ekomunizmit.Në shoqëritë e Evropësvazhdon të ekzistojë largimi ipazëshëm dhe i fshehur nga Zotinë formën e mosinteresimit përtë vërtetat e fesë dhe çështjetmetafizike të jetës njerëzore. Indiferentizmireligjioz ka krijuarnjë atmosferë të tillë në publik kudrejtimi ateist i jetës konsiderohetsi botëkuptim që i përshtatet“frymës së kohës” dhe vetëdijesmoderne të njeriut. Edhe pse sotflitet edhe për kthimin e fesë,një pjesë e madhe e Evropës jetonme një qëndrim larg Zotit,madje duke e mohuar atë, si nëteori ashtu edhe në praktikë. Kjoështë e dukshme te format e rejatë ateizmit, në shumë sfera: nësferën e ateizmit shkencor, ateizmithumanist, ateizmit praktikose ateizmit të reaksionit. PapaBenedikti XVI në meshën e tijnë Glasgovë (16 shtator 2010) patthënë: “Sot, ekzistojnë njerëz qëtentojnë ta përjashtojnë fenë ngajeta publike, duke e privatizuaratë, ose madje duke e paraqituratë si kërcënim për barazinë dhelirinë. Feja, përkundrazi, në faktështë garanci e lirisë dhe respektittë vërtetë, që na bën të gatshëmta vështrojmë çdo person si vëllaose motër.”Shkenca dhe feja – dhuratatë ZotitNjeriu, është mësuar qëgjithnjë e më shumë ta përdorintelektin. Falë përparimitbashkëkohor të shkencavenatyrore është zhvilluar ateizmishkencor që karakterizohet menjë besim të pakufi në përparimine shkencës, shqyrtimin filozofik,shkencën për njeriun dheteknologjinë. Ky ateizëm ka besimabsolut në intelekt (arsye).Te shumë vetë në jetën privateshkenca ia ka zënë vendin religjionit.Shkenca moderne Zotine lë më një anë sepse, për dallimprej objekteve të tjera, Zoti nukështë e mundur të analizohet astë vërtetohet në mënyrë empirike.Duke pas para sysh ndikimine madh të ateizmit shkencor nëmendësinë bashkëkohore, nukështë për tu çuditur kur dikushkonsideron që feja dhe shkencajanë armiq në mes veti. Madjeka edhe të tillë që mendojnë qëshkenca e rrëzon ose heq fenëdhe që zhvillimi i shkencës mundtë çojë deri te ajo që të themi«s`na duhet më feja». Feja nëkëtë kuptim do të bëhej si diçkairracionale, diçka që për intelektindo të ishte e padenjë, si diçkafanatike dhe e prapambetur.Këta shkencëtarë do të quheshin«shkencëtarë të mirëfilltë». Ata qëkështu nuk do të mendonin dotë ishin «shkencëtarë të gabuar»apo pseudoshkencëtarë. Sigurishtqë një qëndrim i tillë ështëdiçka ideologjike, prandaj edhejoshkencore, dhe assesi s`mundtë merret si kriter shkencor përtë bërë dallimin se kush ështëshkencëtar i vërtetë.Po t`i kishim marrë, madjesipërfaqësisht, disa fakte historikeatëherë do të shihnim që ndër“pseudoshkencëtarë” do të bëninpjesë mendjet më të ndritura tënjerëzimit, d.m.th. ata që kanëqenë njëkohësisht shkencëtarëdhe besimtarë (shumë prej tyreedhe priftërinj katolikë), siç janëDa Vinçi, Koperniku, Kepleri,Galileu, Dekarti, Paskali, Lajbnici,Njutoni, Mendeli, Planku,Ajnshtajni, Hajzenbergu dheshumë të tjerë. Këta, po ta kishinkonsideruar se arritjet e tyreshkencore qenkan në konflikt osenë kundërshtim me fenë, ështëshumë e sigurt që do t`i braktisninose ato arritje ose fenë.Është e vërtetë që ndërshkencëtarë të shekullit 19 dhe20 nën ndikimin e iluminizmitdhe zhvillimit të hovshëm tëshkencës, në bazë të teknikës dheteknologjisë, është menduar qëshkenca do t`i zgjidhë të gjithaçështjet/problemet shkencoredhe joshkencore. Kjo ka qenë njëperiudhë e fanatizmit shkencortë njohur me emrin scientizëm.Shumë pak shkencëtarë seriozësot e mbështesin scientizmin.Përkundrazi numri më i madh ishkencëtarëve nuk e konsideronqë shkenca e shemb fenë, por atojanë qasje komplementare ndajrealitetit. Për këtë arsye janë tëbindur që është e domosdoshmelidhja e tyre dhe dialogu në mestyre.Nuk mund ta provosh aporrëzosh në mënyrë shkencore fenësi mister, d.m.th. diçka që nuk bënpjesë në sferën e shkencës.Nga qëndrimi i fesë dhemësimit zyrtar të Kishës Katolikefeja dhe intelekti (d.m.th. filozofia/teologjiadhe shkenca) nuke kundërshtojnë njëra-tjetrën.Sikurse feja ashtu edhe intelektijanë dhuratë e Zotit që ia kadhënë njeriut.Gracka e të besuarit nëmënyrë deklarative osetradicionaleËshtë fakt që vetëm njëpjesë e atyre që deklarohen tëkrishterë e praktikojnë fenë etyre. Jemi dëshmitarë të shumëkundërthënieve në nivelin e asajçfarë besimtarët thonë dhe atyrevlerave që ata vërtet i jetojnë.Përgjithësisht ekziston njëpasiguri e madhe në lidhje mepërvojën dhe përmbajtjen e fesë.Ekzistojnë shkaqe të ndryshmeqë e nxisin këtë pasiguri. Një prejtyre është gjithsesi të qenët jokonsekuent, i pabesë në të jetuarite fesë. Feja që mbetet vetëm nësipërfaqe, që nuk ushqehet melutje, nuk praktikohet me jetë,nuk kremtohet në bashkimliturgjik dhe nuk thellohet mereflektim, ajo dalëngadalë vyshketdhe tretet. Nganjëherë mbesinvetëm disa forma të jashtme të njëpërshpirtërie sipërfaqësore që nuke shndërron jetën.Feja duhet ta shndërrojë jetëne një besimtari. Ky nuk guxon takonsiderojë fenë vetëm si dekorimtë jashtëm. Shumë besimtarë fenëe mbajnë për shkak të trashëgimisëqë ia kanë lënë të parët etyre. Falë traditës me gojë nëpërmjetedukimit familjar ose kishtarshumë prej tyre deklarohen besimtarë.Mirëpo më shumë se përarsye të traditës fenë duhet njohurdhe pranuar në mënyrë personale,të pjekur, duke e njohur, thelluar,përvetësuar dhe jetuar atë në jetëne përditshme.Paul Poupard kishte thënë qëtë krishterëve u kanoset rreziku qëpa e vënë re t`i pranojnë kriterete vlerësimit dhe mënyrën e sjelljessë shumicës. Ekzistojnë besimtarëqë i janë lëshuar këtij rreziku,duke e konsideruar fenë vetëm sinjë dekor ose si një prej ideve (ngae kaluara) të shumicës që duhetrespektuar. E pra, çdo besimtarduhet zhvilluar ndjeshmërinë përtë kapërcyer hendekun në mesfesë deklarative (të shumicës)dhe asaj të jetuar. Feja që mbetetvetëm në nivelin e papjekur osegrupor (të shumicës) pa e njohurdhe përvetësuar atë personalisht,duke promovuar një tolerancëshpesh herë të keqkuptuar, egjithë kjo çon në indiferentizëm,mendjelehtësi dhe moskokëçarje,ose siç thoshte Papa BenediktiXVI – diktaturë të relativizmit.Në këtë kuptim mund tëthemi që pohimi se çdo religjionduhet respektuar fshehë në vetenjë kurth. Kur flasim për respektimine një religjioni konkret,mendohet në respektimin e dukshmërisë,fenomenit, të asaj qëështë kodifikuar nëpër histori dheqë është zakonisht e pranueshme(përgjithësisht). Por, në religjionajo “zakonisht e pranueshmja”s`do të jetë domosdoshmërishdhe vetëm autentike (e vërtetëorigjinale).Autenticiteti dhedukshmëria (shfaqja e jashtme)më së shpeshti kurrë nuk janë nëpërputhje.Nëse e hedhim shikimin tonënë ”religjionin” e Izraelit, mundtë shohim se në Izrael gjithmonëka pasur çarje në mes të asajçfarë Zoti predikonte nëpërmjetMoisiut dhe profetëve, dhe asajçfarë populli praktikonte. Populligjithmonë ka pasur njëfarë vetëdiktature.Ajo që ai bënte, d.m.th.sjellja e tij imponohej si diçkae vetme e vlefshme, mirëpo nëshumëçka ishte e rrejshme, e dyfytyrshmedhe jo e shëndoshë.Rrjedha e shëndoshë është zhvilluarrrugëve të ngushta të njëTeprice të disave, të varfërve tëJahveut, që nuk janë përshtaturnë atmosferën e përgjithshme tënjë të praktikuari pavetor (pa personalitet)të zakoneve të vakëtareligjioze.Në bazë të Izraelit mund tëflitet edhe për religjione të tjera.

DritaMars 2013mësimi i kishës9Nuk domethënë që ajo që hasimnë hinduizëm, budizëm dhe islam,gjithçka është autentike nëmënyrë hinduiste, myslimaneetj., as nuk do të thotë se të gjithakëto, vetëm se është diçka e përditshmedhe e përhapur, ështëautentike njerëzore dhe autentikeprej Zotit. Personat që jetojnë nënjë mjedis religjioz nuk mund tëreduktohen, të shteren në këtëmjedis. Secili person është i drejtuarkah absolutja, e vërteta dhedashuria absolute. Ta ngritsh dheta mbrosh vetëm atë që është zakonishte pranuar domethënë tëshkosh direkt kundër personitdhe të vërtetës. Të gjithë njerëzitjanë të drejtuar kah kërkimi. Tëgjithë kërkojnë atë që është mëautentikja. Ta ngritsh deri në absolutvetëm atë të tashmen dhetash-të praktikuarën, domethënëta vendosësh diktaturën e momentit,diktaturën e të jashtmesmbi atë që është burimore në secilinprej nesh.Në këtë kontekst është interesantesërish të lexohet teksti i J.Racingerit në librin „Feja – e vërteta– toleranca“:„Apostujt dhe në përgjithësibashkësia e krishterë kanë mundurta gjejnë shpëtimtarin në JezuKrishtin vetëm për arsye se mevëmendje e kanë kërkuar `paqene Izraelit` – sepse nuk e kanë konsideruartë mjaftueshme thjesht tëtrashëguarën e formave religjiozetë mjedisit të tyre, por kanë qenënjerëz me zemra të hapura, njerëzqë kanë kërkuar dhe për këtë janëshpërblyer (kanë gjetur). Kishanga paganizmi ka mund të lindëvetëm për arsye se ka pas `njerëztë përvuajtur`, që `e druanin Zotin`që i kanë kapërcyer religjionete tyre tradicionale dhe me vëmendjekanë vështruar a mos polajmërohet para shikimit të tyrediç më e madhe.Ky dinamizim i „religjionit“vlen në njëfarë mase edhe te vetëkrishterimi – dhe këtë e kanëthënë me të drejtë Bart dhe Bonhëfer.Nuk duhet mbartur osepërçuar thjesht disa gërshetimeinstitucionesh dhe idesh, porduhet që në fe të kërkohet gjithmonëthellësia e saj më intimedhe me një kontakt të vërtetë meKrishtin. Kështu në hebraizëmjanë formuar – ta përsërisim edhenjëherë – `të vobektit e Izraelit`;kështu duhet gjithmonë të formohennë Kishë, dhe kështu atamund dhe duhet sërishmi të formohenedhe në religjione të tjera:dinamika e vetëdijes dhe pranisësë qetë të Zotit në të është ajo qëi afron religjionet njëra-tjetrës,kurse njerëzit i vendos në rrugënkah Zoti, dhe jo kanonizimi i tëekzistuarës që i privon njerëzitnga kërkimi i më të thellës.““Në shtrirjen midis K. Rahneritqë konsideron se në tëgjitha religjionet tashmë ekzistonkrishterimi anonim si diçkastatike, që pastaj duhet vetëm tëkonstatohet, dhe nga ana tjetërpozicioneve pluraliste të J. Hickut,sipas të cilit Krishti ka vetëmnjë pozicion të spikatur, por joedhe ekskluziv, ndodhet pozitaautentike sipas të cilës të gjithëjanë të grishur të kërkojnë atë tëvërtetën e vetme dhe të amshuarëne vetme.Meqenëse të krishterët nukmund të ndikojnë drejtpërdrejtnë religjionet tjera, ata mund tëveprojnë tërthorazi duke punuarnë bashkimin e tyre për t`itakuar Zotit. Jeta autentike e tëkrishterëve gjithmonë i ka vërënë krizë të gjithë njerëzit që etakonin atë. Në këtë kuptim nukështë e udhës çdo apologji (mbrojtje)e krishterimit duke mbrojtur`një gërshetim institucionesh dheidesh`. Krishterimi nuk i ka rrënjëtnë tokë, por në qiell. Ai në faktështë diçka profetike, kundërmomentale,`marrëzi` dhe mëndryshe. Krishti gjithmonë e kapërmbysur sistemin ku fundërrojnëgjatë miliona lëvizje inerte,personale dhe të përbashkëta. Aidhuron Shpirtin e vet të shenjtëqë është flakë që pastron. Nëraportin e Zotit me Izraelin, qëështë gjithmonë model i raportittë Krishtit me Kishën e tij, shohimse Zoti i Izraelit është i vetmi Zotndër zota të tjerë që vazhdimishtlufton kundër popullit të tij. Zotate tjerë i mbrojnë popujt e vet,kurse Zoti i Moisiut i thyen rrasatkur populli fillon të sillet rrethvetes dhe përfitimeve shekullore.Shpirti i Krishtit është Shpirti i sëVërtetës, dhe jo shpirt i zakonevedhe institucioneve. Fjala e Krishtit:`E shtuna është për njeriun,dhe jo njeriu për të shtunën`,ua hap dyert të gjithë atyre që ekërkojnë Zotin, në krishterim dhejashtë tij, që të nisen në kërkimtë të vërtetës absolute, dashurisëdhe shpëtimit të plotë të të gjithënjerëzve. Zoti e do njeriun, dhejo klishetë e lyrëta, qofshin atoshoqërore, religjioze madje brendakrishtere.”(Bazilije M.V.)Si ta jetosh fenë?“Për shumë vetë, edhe psedeklarohen të krishterë, fejaështë një fakt margjinal i jetës sëtyre që nuk i përshkon dhe nuki entuziazmon. Për shumë vetëfeja është një lloj besimi, që nukka të bëjë me veprën morale dhesjelljen e përditshme. U mungonbindja e thellë dhe kanë nevojëqë përsëri të ungjillëzohen (t’ushpallet Lajmi i gëzueshëm).Dëftimi biblik (zbulesa biblike),jep garanci se Zoti jo vetëmse ekziston, por edhe se kujdesetpër njerëz, dëshiron të bëhet përta mik dhe bashkudhëtar. Jezusime të drejtë e dëftoi se Zoti ështëAti ynë. Zoti është zbuluar si aiqë është me Abrahamin. Intervenoinë jetën e tij dhe rrënjësishte ndryshoi. Abrahami ishteendacak që jetonte prej gjahutdhe deleve së bashku me fisin evet. Qe i detyruar të shpërngulejvazhdimisht për të kërkuar fushatë gjelbra më të pëlleshme dhe meujëra më të begatshme.Në njërën prej këtyre shpërnguljeve,kur ishte tashmë i shtyrënë moshë, Abrahami dëgjoizërin e Zotit që e thirri. Abrahamiiu përgjigj dhe Zoti i ofroiBesëlidhje, i premton brezni tëmadhe dhe e dërgon kah toka ere, Kanaani. Abrahami e dëgjoi, iunënshtrua dhe udhëtoi. Edhe psegruaja e tij Sara ishte sterile përshkak të moshës së vjetër, i lindidjalin të cilin e quajti Izak. Njëditë Zoti kërkoi prej Abrahamitqë si flijim t’ia kushtonte të birin.Abrahami iu bind dhe kur deshita bënte fli, Zoti ndërhyri dhe eshpëtoi djaloshin.Kjo domethënë ta jetoshfenë: të dëgjosh, të nënshtroheshdhe ta ndjekësh Zotin. Shkrimtaridanez Sören Kierkegaardshkruante për Abrahamin: «E laarsyen e vet dhe mori me vete besimin».Shikuar nga ana njerëzorekjo ishte budallallëk.Feja është dëgjim i Zotit. Tëdëgjosh domethënë ta pranoshpërnjëmend atë që të flet. Tadëgjosh Zotin më atë rast domethënëtë kesh besim në të, tëmbështetesh në të, t’i besoheshatij, të lejosh që të udhëhiqeshprej tij. Zoti e meriton besimintonë, sepse ai e mban fjalën, ështëbesnik ndaj premtimeve që jep,sikurse bëri me Abrahamin që arritinë tokën e premtuar dhe patipasardhës të shumtë. Kush kabesim në Zotin, i tejkalon kufijtëe intelektit (arsyes) të vet dhekundërshtimet e të kuptuarit tëvet. Nuk llogarit në vetvete pornë Zotin. Shën Cottolengo kishtepohuar: «Sa më pak që kujdesempër veten time, aq më shumë kujdesetZoti për mua». Ndërsa papaGjoni XXIII kishte shtuar: «Zotie di çka jemi. Dhe kjo më mjafton».Kush beson dëgjon, jo për arsyese i kupton të gjitha, por sepseka mirëbesim në atë i cili flet.Michelangelo kishte dhënë këtëshembull: «Kur dielli shkëlqennë tërë shkëlqimin e tij, syri ynënuk mund të mos e vërejë. Diellipra është vetëm një hije e vogël eZotit».Feja është nënshtrim Zotit. Sivepër e mirëbesimit, feja kërkondëgjesën/bindjen. Ne kemi fe jovetëm nëse besojmë se ka Zot,por edhe atë çfarë Zoti kërkonprej nesh. Duke na dhënë ekzistencëntonë Zoti na shënjon edheudhëtimin që duhet ta kryejmë(urdhërimet), na jep edhe mjetet(sakramentet) për ta arritur cakunqë na ka treguar (parajsën). Abrahamii është nënshtruar Zotit nëatmosferën e besëlidhjes. Jezusi iështë nënshtruar Atit në atmosferëne dashurisë bijërore. Kështuedhe ne: besojmë me të vërtetënë Zotin në qoftë se e pranojmësi udhëheqës të jetës sonë dhe nëqoftë se jemi besnikë ndaj tij.Feja është ndjekje e Zotit. Nukështë e mjaftueshme të besoshnë Zotin dhe të besohet Zoti,duhet që Zoti edhe të ndiqet.Të ndjekurit e Zotit domethënëpranim i plotë i planit të tij që kame ne. Sikurse veproi Jezusi. Nëmalin Tabor, gjatë shndërrimit tëJezusit, Pjetri dëshiroi të ngrehtenjë tendë, ta mbante këtë gjendjetë privilegjimit dhe të gëzonte atëlumturi të patregueshme. Jezusi erefuzon këtë dhe e pëlqen planine Atit i cili dëshiron që të shkojëYOUCATKatekizmi i Kishës Katolike për të rinj7. Pse iu desh Hyjit të tregonte veten në mënyrë që ne tëdimë se kush është ai?Njeriu mund të njohë me mendje (intelekt) që Hyji ekziston, por joedhe se si është Hyji me të vërtetë. Për shkak se Hyji do që të njihet, ai eka zbuluar veten e vet.Hyji nuk ka qenë i detyruar të na zbulonte veten e vet. Ai e kabërë këtë – nga dashuria. Sikurse në dashurinë njerëzore vetëmatëherë mund të dimë diçka për një njeri të dashur, kur ky na hap zemrëne vet, ashtu dimë diçka nga mendimet më të thella të Hyjit vetëmpër arsye sepse Hyji i përjetshëm dhe i mistershëm na është hapur ngadashuria ndaj nesh. Që nga krijimi, nëpërmjet etërve e profetëve, derite zbulesa përfundimtare në Birin e Tij, Jezu Krishtin, Hyji u ka folurvazhdimisht njerëzve. Në të na e ka hapurzemrën e vet dhe na bëri tëkemi qasje përgjithmonë në esencën e tij më intime.8. Si zbulohet Hyji në Besëlidhjen e Vjetër?Hyji shfaqet në Besëlidhjen e Vjetër si Hyji që nga dashuria e krijoibotën dhe njerëzit të cilëve u qëndron besnik edhe atëherë kur për shkaktë mëkatit ranë prej tij.Hyji lejon që njeriu ta shijojë atë në histori: me Noeun lidh besëlidhjepër shpëtimin e të gjitha krijesave. E thërret Abrahamin për t`u bërë“babai i një shumice kombesh” (Zan 17,5b), që në të t`i bekojë “të gjithëfamiljet e tokës” (Zan 12,3b). Populli i Izraelit, me prejardhje nga Abrahami,do të jetë pronë e tij e veçantë. Moisiut i lajmërohet me anë tëemrit. Emri ‏,הוהי më së shpeshti i shkruar JHVH, do të thotë “Unë jam aiqë jam” (Dal 3,14). Ai e çliron Izraelin nga robëria e Egjiptit, lidh besëlidhjenë Sinaj dhe Moisiut ia jep Ligjin. Hyji gjithmonë i dërgon vazhdimishtpopullit të vet profetë për ta thirrur në kthim dhe ripërtëritje tëbesëlidhjes. Profetët kumtojnë se Hyji do të bëjë një besëlidhje të re dhetë amshuar, që do të sjellë ripërtëritjen e rrënjësishme dhe shpërbliminpërfundimtar. Kjo besëlidhje do të jetë e hapur për të gjithë njerëzit.9. Çka tregon Hyji për vetveten, kur na e dërgon Birin evet?Hyji në Jezu Krishtin na tregon tërë thellësinë e dashurisë së tij tëmëshirshme.Nëpër Jezu Krishtin Hyji i padukshëm bëhet i dukshëm. Ai bëhetnjeri si ne. Kjo na tregon se sa larg shkon dashuria e Zotit: ai e mban tërëbarrën tonë. Ai është me ne në të gjitha rrugët tona. Ai është në vetminëtonë, vuajtjet tona, frikën dhe vdekjen tonë. Ai është atje ku ne nuk mundtë shkojmë tutje, për të na çelur derën për në jetë.10. A është thënë gjithçka me Jezu Krishtin, apo pas tij dotë vazhdojë tutje zbulesa?Në Jezu Krishtin ka ardhur vetë Hyji në botë. Ai është fjalae fundit e Hyjit. Duke e dëgjuar atë të gjithë njerëzit e të gjithakohëve mund ta njohin se kush është Hyji dhe çka është e domosdoshmepër shpëtimin e tyre.Me ungjillin (Lajmin e gëzueshëm) e Jezu Krishtit ZBULESA(teofania) e Hyjit është e pranishme në mënyrë të përsosur dhepërfundimtare. Në mënyrë që të na ndriçojë atë Shpirti Shenjt naçon gjithnjë e më thellë në të Vërtetën. Në jetën e disa njerëzve aqthellë depërton drita e Hyjit sa që e shohin “qiellin e hapur” (Vap7,56). Në këtë mënyrë kanë lindur edhe vende të mëdha shtagtaresi Guadalupe në Meksikë ose Lurdi në Francë. “Zbulesat private”të vegimtarëve nuk mund ta përmirësojnë ungjillin e Jezu Krishtit.Ato nuk i detyrojnë të gjithë, mirëpo mund të na ndihmojnëpër ta kuptuar zbulesën më mirë. Vërtetësia e tyre shqyrtohet ngakisha.në Jerusalem në takim me kryqindhe vdekjen. Si Abrahami duhetqë të udhëtojmë kah e panjohura.Kjo domethënë të jetosh prejfesë: ta pranosh rrezikun e errësirës,dyshimit, dhimbjes, lidhjes,vdekjes. Duhet «dëshiruar» që tëndiqet Jezusi deri në fund. ShënAlfonz Liguori thoshte se «djallika frikë prej shpirtrave që janëtë vendosur». Ajo që na bën tëkrishterë të vërtetë është vendosmëriapër ta ndjekur Jezusinderi në fund, duke i pranuar kryqettona të përditshme. Shenjtërite kanë kuptuar se feja është pretenduesedhe nuk lejon ftohtësi(njëfarë pavendosmërie). ShënFrançesku i Asizit e kishte zakontë pohonte: «Aq e mirë është ajoqë po e pres sa që çdo pendesëpër mua është gëzim». Edhe ShënTereza e Vogël kishte shtuar këtëpërvojë të saj: «Në fëmijëri kamvuajtur me pikëllim, tani vuaj edhemë shumë, por në një mënyrë mëtë ndryshme, me gëzim dhe me tëvërtetë jam e lumtur që vuaj». Jase si jetohet me anë të fesë.” (A.Ugenti)

10REPORTAZHDritaMars 2013Me rastin e zgjedhjes së Papës së ri Françesku, i 266 i KishëPapa FrançeskuPapa i thjeshtësPËRGATITI:Don Fatmir KOLIQIKur Protodiakoni kardinaliJean-Louis Tauran, tëmërkurën e 13 marsit, në orën20: 13, shpallte nga Lozha e Bekimeve,në latinisht “Anuntiovobis gaudium magnum: habemusPapam” në Sheshin e ShënPjetrit me mijëra besimtarë, romakëe shtegtarë nga mbarë bota,brohoritnin gëzueshëm “KemiPapën! Kemi Papën!” e “RrënoftëPapa!”. Emocione të ngjashmepo përjetonin edhe miliona teleshikuesnga mbarë bota, pasitelevizionet botërore transmetonindrejtpërdrejt këtë evenimenttë Kishës Katolike. Kur kardinaliTauran shqiptoj emrin e kardinalitJorge Mario Bergoglio, sipapa i ri që kishte zgjedhur emrinFrançesku, shumë kishin mbeturtë heshtur pasi nuk dinin, kush dotë ishte.Kardinali Bergoglio, argjipeshkëvi Buenos Aires-it, nuk ishte injohur për publikun e gjerë, dhesigurisht se shumë pyetnin kushdo të ishte ky. Por ky “i panjohur”,shumë shpejt i pushtojëzemrat e besimtarëve e njerëzvetë botës me thjeshtësi e gjeste tënjë Ati të butë e të dashur. Ishinshumë prekëse fjalët e tija të para,kur kërkoj të lutemi për të, të lutemisë bashku për të vazhduar sëbashku si Kishë, ipeshkëv e popull,e të bashkuar për të krijuarnjë shoqëri, një botë vëllazërie edashurie. Ky “i panjohur” i marrnga skajet e botës, ishte me siguripër kardinalët zgjedhës i shumëi njohur, pasi për një kohë tëshkurtër, vetëm pas pesë votimesh,mori nga ta shumicën e votavenë konklavë.Kush është Jorge MarioBergoglio, Papa FrançeskuPapa Françesku, Jorge MarioBergoglio, jezuit, lindi në BuenosAires, më 17 dhjetor 1936, nga njëfamilje e thjeshtë me origjinë ngaPiemonte, Veriu i Italisë. Babaii tij Mario ishte punëtor hekurudhash,kurse nëna Rregjina,amvise. Që nga fëmijëria dallohetpër thjeshtësinë dhe përvujtërinëungjillore. I përvuajtur në mesine të përvuajturve. Si meshtarë, siipeshkëv e tani si Papë, pasardhësi Shën Pjetrit.Studioi dhe u diplomuasi teknik kimik, por më vonëndjeu thirrjen e Zotit dhe hyrinë seminarin e Villa Devoto.Më 11 mars 1958 kaloi në noviciatine Shoqërisë së Jezusit,përfundoi studimet humanistenë Kili dhe në vitin 1963, pasiu kthye në Buenos Aires, moridiplomën universitare në filozofinë Fakultetin e Filologjisë të kolegjit“San José” të San Miguel-it.Ndërmjet viteve 1964 e 1965,ka qenë profesor letërsie dhepsikologjie në kolegjin e Zojëssë Papërlyer në Santa Fe. Në vitin1996 dha mësimin e po këtyrelëndëve në Kolegjin e Shëlbuesitnë Buenos Aires. Nga viti 1967deri në vitin 1970 studioi teologjinë Fakultetin e Teologjisëtë kolegjit “San José”, ku moriedhe diplomën universitare nëkëtë disiplinë. Më 13 dhjetor1969 u shugurua meshtar. Nëvitet 1970-71 përfundoi probandatine tretë në Alcalà de Henarestë Spanjës e më 22 prill 1973mori kushtet përfundimtare.Ka qenë mësues novicësh nëVilla Barilari të San Miguel-it,profesor në Fakultetin e Teologjisë,Këshilltar i Provincës sëjezuitëve dhe Rektor i kolegjit.Më 31 korrik 1973 u zgjodh provinciali Argjentinës, detyrë që eushtroi për gjashtë vjet. Ndërmjetviteve 1980 dhe 1986 ka qenërektor i kolegjit dhe i Fakultetittë Filozofisë e të Teologjisë dhefamullitar në kishën e Patrikutshën Jozef, në dioqezën e SanMiguel-it. Në mars 1986 shkoinë Gjermani për të përfunduartezën e doktoratës. Më pas, eprorëte dërguan në kolegjin e Shëlbuesit,nga ku, kaloi në kishën eShoqërisë së Jezusit në qytetin eKordovës, ku kreu detyrën e drejtuesitshpirtëror e të rrëfyesit.Më 20 maj 1992, i Lumi GjonPali II e emëroi ipeshkëv titullartë Aukës dhe ndihmës të Bue-“Zoti kur nuk lodhet të fal: kurrë! Jemine ata që lodhemi duke (i) kërkuarfalje.Predikimi në Famullinë e Shën Anës, 17 mars, VatikanPapa i parë jezuit, i pari me emër Françesk dheBekimi apostolik “Urbi eVëllezër e motra, mirëmbrëma!Ju e dini se detyra e konklavit ishte që ta zgjedhin Ipeshkvinë e Romës. Duket se vëllezërit e mi kardin... Ju falënderoj për mikpritjen. Bashkësia dioqezane e Romës e ka ipeshkvin e vet: faleminderit! Para sBenediktin XVI. Të lutemi të gjithë së bashku për të, që Zoti la bekoj e Zoja ta ruajë.[Lutë Atynë, Falem Mari dhe Lavdi Atit]E tash, të nisim ecjen tonë: Ipeshkëv e popull. Këtë ecje të Kishës së Romës, e cila prinë në dashuri të gjitpërherë për ne: njëri për tjetrin. Të lutemi për gjithë botën, që të mund të krijohet një vëllazëri e madhemojë kardinali Vikar, këtu i pranishëm, do të jetë i frytshëm për ungjillëzimin e këtij qyteti aq të bukurTash do të doja të jap bekimin, por përpara – përpara, ju kërkoj një favor: para se ipeshkvi të bekoj popuduke kërkuar bekim për ipeshkvin e tyre. Ta themi këtë lutje tuajën për mua në heshtje.[heshtje]Tani ju jap Bekimin juve dhe gjithë botës, gjithë burrave e grave vullnetmirë.[Bekimi]Vëllezër dhe motra, po ju lë. Faleminderit shumë për mikpritjen. Lutuni për mua. Shihemi së shpejti: npushim të qetë!

DritaMars 2013s KatolikeREPORTAZH11isë Ungjillorei pari latinoamerikan në Selinë e Shën Pjetritt Orbi”alë kanë shkuar ta marrin thuajse në fund të botës ... por jemi këtuë gjithash, do të doja të bëj një lutje për ipeshkvin tonë emeritus,ha Kishat. Një ecje vëllazërie, dashurie, besimi mes nesh. Të lutemi. Uroj që kjo ecje e Kishës, që sot po e nisim, në të cilën do të më ndih-!llin, ju kërkoj që ju ta lutni Zotërinë që të më bekoj: bekimi i popullitesër dua të shkoj ta lus Zojën, që ta ruajë Romën. Natën e mirë enos Aires. Më 27 qershor të poatij viti u shugurua ipeshkëv .Më 3 qershor 1997 u emërua argjipeshkëvNdihmës i BuenosAires e, më 28 shkurt 1998, argjipeshkëvi Buenos Aires, dukezënë vendin e kardinalit Quarracino,që kishte ndërruar jetë. Ubë, kështu, Primat i Argjentinës.Nga 6 Nëntori i të njëjtit vit,ishte edhe ipeshkëv për besimtarëte Ritit Lindor në Argjentinë,që nuk kanë ipeshkëv të ritittë tyre. Emërohet kardinal ngaGjon Pali II në Koncistorin e 21shkurtit 2001, me titullin e ShënRobert Belarminit. Si kardinal,qe bashkërelator i Përgjithshëmnë Asamblenë e Përgjithshmetë Sinodit të Ipeshkvijve (tetor2001) . Mori pjesë në Konklavin e18-19 prillit 2005. Mori pjesë dheështë anëtar i Këshillit Sinodal tëAsamblesë XI të Përgjithshme tëSinodit të Ipeshkvijve, nga 2 derimë 23 tetor 2005.Ka qenë anëtarë i Kongregatëspër Kultin Hyjnor dheDisiplinën e Sakramenteve, Kongregatëspër Klerin, Kongregatëspër Institutet e Jetës Rregulltaredhe Shoqëritë e Jetës Apostolike,Këshillit Papnor për Familjen,Komisionit Papnor për AmerikënLatine, Këshillit Pas-Sinodal.Në Kishën e Argjentinësishte Kancelar i Madh i UniversitetitKatolik të Argjentinës,Kryetar i Komisionit Ipeshkvnorpër Universitetin Katolik të Argjentinës.,Moderator i GjykatësKishtare Kombëtare të shkallëssë dytë, Moderator i GjykatësNdërdioqezane të Buenos Aires.Nga nëntori i vitit 2005, në nëntorine vitit 2011, ka qenë kryetari Konferencës Ipeshkvnore të ArgjentinësËshtë autor i këtyrelibrave:1982: Meditime përrregulltarët, 1986: Reflektime përjetën apostolike, 1992: Reflektimeshprese, 1998: Dialogu ndërmjetGjon Palit II e Fidel Kastros,2003: Të edukosh: kërkesë e pasion,2004: Të punosh për atdheunnë heshtje, 2006: Korrupsionie mëkati, 2006: Detyra epushtetit është shërbimi.Pse emri Françesku?Në audiencën me përfaqësuesit e medias, më 16 mars 2013,në Aulën Pali VI, Papa Françesku kështu e shpjegon zgjedhjene emrit:“Disa nuk dinin pse Ipeshkvi i Romës ka dashur të quhetFrançesku. Disa aluduan te Françesku i Ksaverit, disa te FrançeskuSales e po ashtu te Françesku i Asizit. Unë do t’ju tregojhistorinë. Gjatë zgjedhjes (në konklavë), pata afër argjipeshkvinemerit të Sau Paulo (Brazil), si dhe prefekt emerit tëKongregatës për Kler, kardinalin Claudio Hummes: një mik imadh, një mik i madh! Kur çështja e votimit gjithnjë po bëheje rrezikshme, ai më jepte zemër. E kur votat arritën dy të tretat,pasoi duartrokitja tradicionale, për shkak se u zgjidh papa. E aimë përqafoj, më puthi e me tha: “mos i harro të varfëritë!” E ajofjalë hyri këtu (prekë me gisht kokën): të varfëritë, të varfëritë.Menjëherë, në lidhje me të varfëritë, kam menduar në Françeskune Asizit. Mandej, kam menduar në luftëra, derisa votimivazhdonte deri në hedhjen e votës së fundit. Françesku ështënjeri i paqes. Kështu erdhi emri në zemrën time: Françeskui Asizit. Për mua është njeri i varfërisë, njeri i paqes, njeri qëdëshiron të ruaj të krijuarën: në këto momente edhe ne keminjë raport jo aq të mirë me të. Është njeri që ka këtë shpirt tëpaqes, njeri i varfër... Eh, sa do të doja një Kishë të varfër e përtë varfër!”“Nuk duhet të kemi frikë nga mirësia,nga butësia.”“Mos të harrojmë kurrë se pushteti i vërtetë ështëshërbimi.Predikimi në meshën e tornizimit, 19 mars, Sheshi iShën Pjetrit

12INTERVISTADritaDhjetor 2012Intervistë me studiuesin Shaban SinaniIdentiteti shqiptar ka pësuaraksidente gjatë shekujveZ. Sinani, ju jeni studiues,historian i letërsisë dhe publicist.A mund të na thoni, kuështë kultura shqiptare sot?Mendoj se, për fat të keq, kulturashqiptare është prej shumëkohësh e sunduar prej rrafshimitmesatarizues. Vërtet krijohetshumë, statistikisht botohen afërsishtdhjetë libra shqip në ditë,por unë nuk besoj se vetvetiuky shpërthim sasior do të bëhetcilësi. Pjesa dërrmuese e asaj qëofrohet si kulturë në fakt ështëthjesht kitsch-culture (sipas konceptittë Norbert Elias në “TheKitsch Style and the Age of Kitsch”,ose sipas konceptit të Yuri Lotman“Culture and Explosion”).Besoj se ka arsye të mjafta përta quajtur shqetësim të vërtetë.Prej më shumë se dy dekadashshkrimtarët, artistët dhe piktorëtshqiptarë krijojnë në liri. Por çfarëkanë arkivuar në kujtesën e kulturësqë i takojnë? Vitin e kaluaru përkujtua 100-vjetori i pavarësisësë shtetit shqiptar. Festimetë ngjashme janë bërë edhe nëvitin 1937, në “25-vjetorin e vetëqeverimit”.Në atë kohë komisionii festimeve kishte si protagonistëpersonalitete që i pati nxjerrëpikërisht periudha midis dyluftërave, si Lasgush Poradeci eErnest Koliqi. Në ato dy dekadakishin krijuar botët e tyre tëpazëvendësueshme në kulturënkombëtare edhe Migjeni,Mitrush Kuteli, Odhise Paskali,Vangjush Mio, Androniqi Zengo,Tefta Tashko, Musine Kokalari,Abdurrahim Buza, Kristo Kono,Palok Kurti, breznia e Marubëve,për të përmendur vetëm disa prejmë të rëndësishmëve prej tyre. Tëgjithë e dinë se çfarë gjymtimi isolli kulturës shqiptare mungesa eMigjenit; dëbimi i Gj. Fishtës, E.Koliqit, G. Schiro-it, F. Konicës,M. Kokalarit, M. Frashërit;ndalimi i shumë të tjerëve mëvonë (si S. Malëshova, për të cilinthuajse nuk flitet fare). A mundtë më thoni ju sot një emër, qëdo të mund të cilësohej shenjë ekulturës shqiptare të dy dekadavetë fundme, mungesa e të cilitdo të çonte në krizë gjithë jetënshpirtërore të shqiptarëve, siçndodhi në fundin e viteve 1950,për shkaqet që përmenda?Kultura shqiptare është duke umbajtur gjallë ende me riintegrimine atyre që ishin ndaluardhe tëatyre që u penguan gjatë gjysmëssë dytë të shekullit të 20-të. Madjeedhe studimet e organizuaratë shkallës së masterit dhe doktoratëskanë si përparësi thuajsevetëm këta emra: M. Camaj, A.Pipa, K. Trebeshina, B. Xhaferi,F. Rreshpja, Z. Zorba. Ndërsa përDritëro Agollin, Luan Starovën eKim Mehmetin, për Petro Markone Jakov Xoxën, për SkënderDrinin e Zejnulla Rrahmanin,për Zija Çelën e Koço Kostën,për të mos folur për F. G. Crispin,A. Lorechio-n, T. Tocci-n dheshumë të tjerë të botës arbëreshe,vetëm nëse kujtohet dikush përpasionin e vet. Flitet për çmimendërkombëtare, flitet për përkthimenë gjuhë të huaja, flitetpër shqiptarë që shquhen në artinbotëror, por kultura cilësoreimponohet. Cili autor është imponuar,cila rrjedhë letrare ështëvetëshquar? Letërsia nuk bëhet esuksesshme nga kritika dhe studimetapo media. Kritika dhe studimetvetëm e nxjerrin në spikamë. Nëfillimin e viteve 1960, kur lindi“brezi i refuzimit, brezi i pakënaqësisë”,Dritëro Agolli nukpriti sa ta pranonte kritika dheshkenca e letërsisë, por me ndjenjësigurie dhe sfide perifrazonte J.Brodsky-n dhe shpallte: “Në rrugëdolla / pas meje porta u mbyll”. Sotcilët janë ata që po mbyllin e pohapin porta që mbyllen vetvetiupas tyre? Rrafshimin unë e vërejdhe në faktin e dhimbshëm qëkultura shqiptare e këtyre dydekadave është kultura e vetëbotimit,e vetëshpalljes. Më shumëletërsi e kulturë hyn në qarkullimnë rrjetet dhe gazetat vetjakese në formatet tradicionale. Pjesamë e madhe e letërsisë shqipebashkëkohore vetëfinancohet. Cilishkrimtar shqiptar merr honorar,qoftë dhe fare modest, për letërsinëqë ai krijon? Dikur dukuria evetëfinancimit quhej “samizdat”dhe ishte një imponim për shkaktë disiplinës ideologjike. Në këtëformë u botua për afro 25 vjetedhe “Charte 77” e V. Havel-it[“Prohlášení Charty 77”]. Ndërsasot nuk është disiplinë, porvetëzgjedhje. Teknologjia e re etele-shkrimit ka shpikur e-poezinë,e-romanin, e-gazetarinë, e-pikturën, e-teatrin, e-kulturën. Paknga pak, çdo shqiptar do të ketëgazetën e vet virtuale, diskun e vetvirtual, ekspozitën e vet virtuale,albumin e vet virtual, muzeun evet virtual. Në një farë mase kjoështë një dukuri botërore. Por kulturatelitare i mbron prej rrafshimitarti cilësor, që i mungon letërsisëshqipe, sepse ekziston një kufi iqartë midis krijuesve me formimvullnetar dhe atyre që ndryshojnëkornizën historike-kulturore tëkohës. Ju mund të thoni se brezate rinj të krijuesve, ata të periudhëssë lirisë, e kanë kohën përpara.Por ju e dini se në moshën-33vjeçare, “në moshën kur Krishtii kishte bërë të gjitha”, siç do tëshprehej Dh. Pasko, Lasgush Poradecithuajse e kishte përmbaruargjithë misionin e vet krijues; nëmoshën 28-vjeçare Migjeni ishtekthyer në fenomen të mbyllur; nëmoshën 30-vjeçare Odhise Paskalikishte realizuar veprën e vetmë të mirë, bustin e Gjergj Kastriotitqë ndodhet në Kukës. Potë afrohemi në një periudhë më tëvonshme, në moshën 26-vjeçareI. Kadare kishte shkruar romaninqë është identifikuar me emrin etij, sa herë propozohet për Nobelin:“Gjenerali i ushtrisë së vdekur”.Edhe sa kohë duhet të presë kulturashqiptare që asgjësuesit e sëshkuarës të diktojnë me cilësinëletrare estetike se çfarë janë nëgjendje të bëjnë? Kjo pyetje nukmund ta marrë përgjigjen prejstudiuesve, por prej krijuesve.Ju jeni marrë me autorin mëtë madh të letërsisë shqipe,Ismail Kadarenë. Si do tavlerësonit këtë autor tëmadh të kulturës dhe letërsisëshqiptare?Unë mendoj se Ismail Kadare,pavarësisht debateve shpeshshumë të ashpra që janë hapurgjatë dy dekadave të fundme,ka meritën e pamohueshme që iktheu letërsisë shqipe përmasënndërkombëtare, të cilën e kishtehumbur qysh prej “Historia de vitaet gestis Scanderbegi Epirotarumprincipis” të M. Barletit. Dy shekujmë vonë P. Bogdani do të referohej,sido që me qortim, në emrine M. Luther-it e të J. Calvin-it.Dhe më pas: T. Kavalioti perifrazonteR. Decarte-in; Jeronim deRada kishte letërkëmbim me A.de Lamartine-in dhe F. Mistralin;G. Schiro-i kishte miqësi tëfortë dhe madje këshillonte edheprojektet e veprave të veta me L.Pirandello-n (dhe e anasjellta);F. Konica çmohej shumë ngamiku i tij frëng G. Apollinaire dheporositej nga “Harvad University”të shkruante një enciklopedi tëvogël për Shqipërinë (që nuk arritita përfundojë); F. Noli krahasohejai përkthyes me E. Fitzgeraldndhe shkëmbente mendime përletërsinë dhe artet me B. Shaw-ndhe T. Mann-in; L. Poradeci shkruante“Vdekjen e nositit” në stilin e“Albatros-it” të Ch. Baudelaire-it;ashtu si Migjeni “Parathânjen eparathânjeve” në të njëjtën frymëme “The Gay Science” - “Die fröhlicheWissenschaft” të F. Nietzsche-s;“Lahuta e Malcìs” e Gj. Fishtësdo të përkthehej italisht, gjermanishtdhe anglisht; ashtu sidhe “Kanuni i Lekë Dukagjinit”dhe eposi heroik legjendar; E.Koliqi admironte “poetët e mëdhâjt’Italisë”: Leopardi-n, Carducci-n,Pascoli-n, D’Annunzio-ndhe Manzoni-n; Petro Markoshkruante “Hasta la vista-n” përtë njëjtën përvojë që E. Hemingwayshkroi “Për kë bien këmbanat”dhe kishte letërkëmbimme të; M. Camaj kishte marrëmësime prej G. Ungaretti-t dheadmironte E. Montale-n; I. Rugovakishte asistuar në ligjëratatuniversitare të R. Barthes-it dhe undikua shumë prej tij kur shkroi“Pjetër Bogdani - Çeta e profetëve”.Të gjitha këto lidhje ishin nyjatqë e mbanin të lidhur kulturënshqiptare me atë europiane. Por,as më vete, as së bashku, pa I.Kadarenë, ato nuk arritën ta bëjnëletërsinë shqipe një letërsi botërore,për të cilën sot shkruhen nga tëhuajt dhjetëra disertacione, mbahenkurse leksionesh në shumicëne universiteteve të njohura europianee amerikane, organizohenkonferenca dhe debate ndërkombëtare.Këto pohime janë të sistemuaranë monografi e përmbledhjestudimesh që i kam nisur prejmë se dy dekadash dhe gjendennë librat “Pengu i moskuptimit”(1997), “Një dosje për Kadarenë”(2005), “Le Dossier Kadaré, suivide la vérité des souterrains”(2006), “Për prozën e Kadaresë”(2009), “Letërsia në totalitarizëmdhe ‘Dossier K’” (2011), në të cilëtthem se kam mundur të verifikojcili është vendi i letërsisë shqipenë histori të letërsive europiane ebotërore.Ju po ashtu keni bërë njëstudim për Martin Camajn,gjithashtu një nga autorëtma të rëndësishëmtë letërsisë shqipe. A kenigjetur diçka të përbashkët teletërsia e këtyre dy autorëvetë mëdhenj, çfarë i dallondhe çka i bashkon?Sipas meje, Camaj dhe Kadarejanë më shumë të pangjashëm se tëngjashëm me njëri-tjetrin. Camaje kishte parim estetik që të dilte“prej klishénit”, t’i ikte së gatshmes,të refuzonte modelet, qofshin dhemodelet zanafillëse, primoridale.Gjatë gjithë jetës së vet krijueseCamaj punoi që të mos i ngjajëaskujt. Camaj nuk ndoqi udhë,Camaj hapi udhë. Për fat të keq,duket se udhën e tij nuk ka pasuestë denjë, me fuqi krijuese, për tandjekur. Camaj i takon vetvetes.U nda nga shkolla e jezuitëve,megjithëse e thërrisnin “Mjeduk”(me këtë rast edhe nga “Leka”); unda nga shkolla françeskane (përtë njëjtën arsye dhe nga “Hylli iDritës”), duke krijuar dhe drejtuarbashkë me E. Koliqin një prejtribunave më të rëndësishme tëletrave shqipe të gjysmës së dytëtë shekullit të 20-të, “Shêjzat” -“Le Pleiadi”. Natyrisht, refuzoiçdo formë të letërsisë së impenjuar,duke përfshirë dhe atë ideologjike.Njeriu shqiptar nuk u bë kurrëmit për të: as njeriu i ri, as shqiptarii vjetër - ai ishte dhimbja e tij.Camaj ende nuk është ai që duhejtë ishte në letërsinë shqipe, sepsepër fat të keq atij iu vra lexuesi iparë, dhe kjo është një dhimbjee madhe për një shkrimtar. Unëi kam lexuar shumicën e letrave(disa dhe i kam botuar) që Camajkëmbente deri në vitet 1990 meAtDaniel Gjeçajn, në të cilat ankohejme trishtim pse dhe në Kosovë librate tij ndaloheshin, madje edhenë SHBA nuk i shpërndantekush. M. Camaj ishte i arratisurnga Shqipëria, dhe kjo ishte njëarsye politike për ta ndaluar. Ponë Kosovë pse nuk u botua asnjëlibër i tij (veç dy të parëve: “Nji fyellndër male” e “Kanga e verrinit”,që i takojnë kohës kur jetonte nëJugosllavi)? Tek e fundit, nga Jugosllaviaai nuk u arratis, nuk lapas ndonjë problem politik: u larguanga Beogradi për të përfunduardoktoratën në Itali. Kjo ështënjë pikëpyetje e madhe dhe dëshpëruese.Pikëpyetje e madhe është,gjithashtu, pse mbeti për dekadame radhë i pabotuar romani iBilal Xhaferit “Krastakraus” indryrë në sirtarët e “Rilindjes”(që nga fundi i viteve 1970 deri nëdekadën e fundme të shekullit tëkaluar), dhe askush nuk tha njëfjalë se ai dorëshkrim ekzistonte.Edhe Bilal Xhaferi, problemet

DritaDhjetor 2012INTERVISTA13politike i kishte me Shqipërinështetërore, jo me Jugosllavinë. Porle të kthehemi tek thelbi i pyetjessuaj. Sipas mendimit tim, M.Camaj dhe I. Kadare kanë edhedisa cilësi që i bashkojnë. Në rrafshinletrar, dihet mirë se Kadareka luajtur shumë me kohëndhehistorinë. Të njëjtën gjë e ka bërëedhe Camaj, por në një shkallë qënuk njihet tek asnjë autor tjetër.Loja me kohën tek Camaj çonnë anakroni, epikroninë, protokroni,metakroni, hipokroni, hiperkroni,po të përdornim përcaktimete studiuesve të sotëm (të VictorJoshua, për shembull). Camaj,edhe kur shkruan letërsi formalishtfuturiste (romani “Rrathë”), përmbajtësishtka vështrim prapavajtës.Letërsia e Camajt mund tëlexohet fund e krye sietnotekst.Ai e trajtoi fjalën poetike jo sifrymëzim, ose së paku jo vetëmsi frymëzim, por dhe si filologji,duke tentuar të shkojë tek rrënjae kuptimit. Por dhe suksesi iletërsisë së I. Kadaresë pa dyshimështë i lidhur me karakterinetnografik të saj. Që të dy, Camajdhe Kadare shkruan letërsi për nyjaekzistenciale të jetës së shqiptarëve.Në mënyrë më analitike me këtëkrahasim jam marrë në studimintim monografik “Camaj i paskajuar”.Si e vlerësoni gjendjen estudimeve letrare shqiptaresot?Studimet letrare sot janëçliruar nga miti i metodës. Kyështë një sukses dhe një privilegjshumë i madh. Studimet letrarejanë të organizuara në shkollatë doktoratës në Shqipëri e nëKosovë, por dhe në Maqedoni,në universitetet shqiptare në Itali,Gjermani, Francë, madje dhenë SHBA e Kinë. Letrat shqipekurrë nuk kanë pasur këtë vëmendjeqë kanë prej studiuesve tëhuaj, si M. Mandalà, F. Altimari,E. Miracco, G. Gradilone, I. C.Fortino, G. Turano, G. Belluscio,A. Scarsella, St. Trovato, M. Genesin,C. Carpinato, A. Bretoni, G.Scarcia, për të përmendur vetëmdisa prej emrave të personalitetevenga Italia fqinje. E njëjtavëmendje studimesh është dhenë Francë e Britani. Edhe dijavendëse e studimeve letrare pokrijon emra studiuesish që meritojnëtë çmohen. Ka disa dobësikalimtare që besoj se s’do të vonojëtë kapërcehen: fetishizimi emitizimi i teorive letrare, leximii dekontekstualizuar i letërsisëshqipe, për të mos përmendur qëende ka vargonj ideologjikë “pro etcontra”, që pengojnë njësoj deportimine vëmendjes shkencore nëthelbin e fjalës krijuese të letërsisë.Energjia intelektuale e studiuesvetë letërsisë në një farë mase poshkon dëm duke e sekondarizuarobjektin dhe duke i rritur rëndësinëvetes (të shkruash për veten, jo përKonicën, bie fjala). Protagonizmii studiuesve shquhet më së mirikur flitet madje dhe për “shkolla” e“mjeshtra” të shpallur nga vetvetja.Po kur ka pasur shkolla pa traktateestetike të pranuara, pa prijës epasues (mjeshtra dhe epigonë), patribuna dhe mjedise, pa kryeqendradhe rrethina? Po shkon dëmgjithashtu dhe nga shpërfillja errethanave të zhvillimit të letërsisëshqipe, nga dëshira për tëdëshmuar se sa mirë e njohim R.Jakobson-in, F. de Saussure-in, G.Genette-in, J. Hristeva-n, Even-Zohar-in, Hans-Robert Jauss-in.Ka një modë në studimet letrare,dhe kjo modë do të jetë mendriçim kalimtar po aq sa dhe nëçdo fushë tjetër.Po letërsinë shqipe? A ka arriturletërsia shqipe të krijojëautorë të rëndësishëm nëkëto dy dekada të lirisë? Si ivlerësoni prirjet e zhvillimittë saj? A është integruar saduhet në rrjedhat e kulturësglobale?Një letërsi, qoftë kjo dhe metropolitane,me shtrirje në disakontinente, si letërsia në gjuhënangleze apo franceze, nuk integrohetnë tërësi në pasurinë e kulturësglobale. Integrohen dukuritë,zhvillimet dhe personalitetetparësorë të saj. Nëse ju më pyesnipër “letërsinë e kësikohshme”, po tëpërdornim një shprehje të LasgushPoradecit, atëherë duhet thënëse letërsisë shqipe do t’i duhetshumë kohë për të rifituar atë statusqë i ka dhënë proza e I. Kadaresë,që, sipas meje, tashmë është njëdukuri që i takon së shkuarës, nëkuptimin që e ka ofruar gjithëç’mund të ofronte. Çmoj se “Sagaballkanike” e L. Starovës po emban më fort këtë lidhje se prozae F. Kongolit apo shumë romanetë shkruar në gjuhët e vendeve tëemigrimit prej autorësh të rinjshqiptarë. Megjithëse nuk ështëndonjë gjë e këndshme për t’upërmendur, ma merr mendja sevetëm duke e thënë të vërtetënmund të dimë se ku jemi: gjuhashqipe është e vetmja gjuhë në Ballkanqë nuk e ka fituar ende çmiminNobel, siç e kanë fituar greqishtja(dhe greqishtja e Qipros), turqishtja,rumanishtja, bullgarishtja(me të bashkë dhe maqedonishtja),serbishtja (dhe kroatishtja,boshnjakishtja e malazezishtjapo të doni). Unë mendoj se dydhimbjet më të mëdha të letërsisëshqipe janë: vonesat historikedhe asimetritë me zhvillimet letrareeuropiane. Eshtë fakt se në hapësirënshqiptare nuk janë zhvillimetletrare ato që kanë përgatiturardhjen e njëri-tjetrit në një radhëlogjike: racionalizmi, iluminizmi,sentimentalizmi, romantizmi, realizmi,natyralizmi, simbolizmi,surrealizmi etj. Të flasim për zhvillimetmë të fundme: realizmisocialist në Shqipëri (për hir të sëvërtetës edhe në Kosovë) ra sepseu shemb sistemi politik, jo se patindonjë traktat estetik kundër. Assot nuk ka traktate estetike promovuesetë ideve a rrjedhave përbashkuese.Ka tribuna krijuesishme shije të përafërta, sigurishtqë ka një refuzim tërësor për tëshkuarën, por cili është kodi estetiki së sotmes, nuk mund ta thotë kush.Kultura dhe letërsia shqipekrijohen dhe zhvillohen nëdisa qendra dhe hapësiragjeografike. Sa janë të unifikuarkëto qendra dhe a zhvillohensi një njësi kulturore?Ju po më bëni vetëm pyetjeqë më detyrojnë të paraqitemsi kritizer. Por më mirë le të mëthoni kritizer se të zbukuroj tëvërtetën. Unë mendoj se letërsiashqipe ende nuk ka një sistemtë njësuar. Hierarkitë letrare kanëmbetur pak a shumë ato që ishin,me ndonjë modifikim të vogël.Ruajtjes së paprekshmërisë sënënsistemeve (me “të parë provincash”)i shërbejnë dhe gjithfarëprotagonizmash që dihen. Ështëe njohur prej të gjithëve se katre shtete ku flitet gjermanishtja:Gjermania, Austria dhe Zvicra,por ka vetëm një letërsi gjermane;siç mund të thuhej e njëjta gjëpër letërsinë frënge apo angleze.Kjo nuk po ndodh me letërsinëshqipe, e cila mbetet ende me nënsisteme:një letërsi e Shqipërisë,një letërsi e Kosovës dhe një tjetëre mërgimit. Tani po shtohet dheletërsia shqipe në gjuhë të huaj.Unë e kuptoj se Kosova, në udhëne pohimit të shtetësisë, ka nevojëpër një enciklopedi të vetën, porkurrë nuk kam për ta kuptuar pyetjense kujt do t’i takojnë P. Bogdaniapo Gjon Nikollë Kazazi, kurtë ndahet dhe historia e letërsisësë Kosovës nga ajo e Shqipërisë.Disa vite më parë kolegu K. Jorgopati referuar për pyetjen “Sa letërsishqipe ka?”, që mbetet po kaq paditësesa edhe atëherë. Shpeshthuhet se janë politikat kulturoreqë zbatojnë shtetet pengesa enjë hapësire kulturore të njësuar.Kurse unë mendoj se ka diçka mëtë thellë: derisa shkrimtarët andeje këndej kufirit nuk lexojnë njëritjetrin;derisa studiuesit andej ekëndej kufirit nuk citojnë njëritjetrin(përveç rasteve të preferencavepersonale), kjo është dheçështje e shëndetit të keq të gjendjeskulturore vetë.Z. Sinani, ju jeni edhe publicist.Ka një kohë të gjatëqë debatet për identitetinshqiptar nuk pushojnë. Ciliështë opinioni juaj, kanëshqiptarët identitet unik?Për më tepër, a mund të flitetpër një kulturë homogjenebrenda kombit shqiptar? Si evlerësoni debatin për identitetinshqiptar?Unë mendoj se është një gjëe rëndësishme të diskutohet përidentitetin kombëtar. Nuk kaçështje më të rëndësishme sekjo. Dhe nuk është një çështjenjerëzish të kabinetit, siç mundtë mendohet, por e dalë prej realitetit.I ftuar nga Universiteti“La Sapienza”, kam pasur rastintë punoj për disa javë vitin ekaluar me denominimet e shqiptarëvepër kombësinë, gjuhën dhebesimin në procesin “Census-Albania2011”. Problemi me të cilinduhej të përballeshim kolegu italianAlessandro Gori dhe unë ishtesi të mundësohej që të agregoheshintë dhënat e vetëdeklaruara për këtotri pyetjedhe kështu të mundësohejstatistikimi i tyre. Përgjigjet eshtetasve shqiptarë për pyetjet përetnicitetin, gjuhën dhe besiminishin disa qindra (më shumë se500 për çdo pyetje). Vetëm denominimi“çam”, për shembull,ishte deklaruar si kombësi mëshumë se 20 herë, në 20 forma tëndryshme (“çam-shqiptar”, “çamarbëror”,“çam-lab”, “çam-vlonjat”,“çam-kastrit”, “çam-thesprot”,“çam-ortodoks”, “çam-Dodona”,“çam-grek”, “çam-musliman”,“çam-muhaxhir”, “çam-suliot”,“çam-arvanit”). Gjatë dy ekspeditaveetnologjike të zhvilluara nëKosovë për të njëjtat çështje uvërejt e njëjta situatë. Pata mundësitë njihem dhe me një pjesë tëvetëdeklarimeve për etnicitetinnë Kosovë, ku tashmë zyrtarishtka dhe një “kombësi gorane” dheku egjiptianët kanë, gjithashtu,zyrtarisht dy kombe: “ashkali” dhe“egjiptianë”. A mund të thuash senuk ekzistojnë rrethana për njëdiskutim rrënjësor për identitetin,kur fotografimi i situatës ofronkëtë pamje, pra, kur njeriu shqiptarvetëdeklarohet për kombësinëse është: lab, gegë, çam, kosovar, arbëresh,mirditas, malësor, lalë, bregdetas,çeçen; apo: pellazg, zeusian,ilir, etrusk, indoeuropian, ballkanas,euro-shqiptar (pa hyrë në pjesënparodike të deklarimeve)? Diskutimipër identitetin është diskutimpër vetënjohjen. Unë mendojse kjo çështje është ndërlikuarvetëm prej një mospajtimi të qëllimshëmparimor: cili dallim dotë quhet etnoveçues. Nuk ka popullnë botë, duke përfshirë dheata që me kushtetutë e quajnështetin e tyre “homogjen”, ku tëmos ketë dallime kulturore, historike,gjuhësore, etnografike, fetare,siç ka e do të ketë dhe midisshqiptarëve. Çështja e identitetitdo të thjeshtohej po të shtrohejnë formën e pyetjes: a ka një etnotipshqiptar, në të cilin ështëkodifikuar çfarë lidhet me atodukuri që quhen gjenotipike? Përmendimin tim, shqiptarët kanënjë fat të madh: që identitetin uaka përcaktuar pikërisht një cilësie njohur botërisht si gjenotipike, palidhje amësie e motërie me të tjerë:gjuha. Vetë emri i shqiptarëve kalindur prej gjuhës shqipe. Fjala“shqip” është përdorur qysh në librine parë, në “Mesharin e GjonBuzukut” (1555: “që vjen me thashunëshqip”). Kurse fjala “shqipetar”është përdorur për herë të parë në“Dittionario italiano-albanese” të F.Maria da Lecce-s (1702). Deri nëvitin 1732, shqiptarët që u detyruantë largohen nga vendi i tyremorën me vete etnonimin e vjetër,“arbëresh”, kurse më vonë u identifikuansishqiptarë (bashkësitëshqiptare “kaj nas” në Mandrica,Karakurt). Vetë emri “Shqipëri”,në letërsinë popullore, dëshmohettë ketë dalë për herë të parënë vitin 1831: “Sos për mua a për ti /po për gjithë Shqipëri”. Gjuha shqipeështë një gjuhë e pavarur ngagjuhë të tjera dhe kjo shenjon pavarësinëe identitetit të folësve tësaj, të shqiptarëve. Po t’u jepnimrëndësi dallimeve jothelbësore,atëherë nga pamja sipërfaqësoreqë ofroi “Census-Albania 2011”(po aq dhe “Census-Kosova 2011”),mund të konkludohej lehtësishtse shqiptarët janë në një krizë

14INTERVISTADritaMars 2013të tillë identiteti, që do t’i bënteqesharakë në shkallë globale; nënjë gjendje krahinoriste-tribale,etnografike-parakombëtare. Por,gjatë punës për të ridrejtuar etnonimetformalisht divergjente teketnonimi referencial, nuk u deshshumë kohë dhe energji për tëndarë me kritere të njësuara dallimetrastësore me ato që kanë të bëjnëme kodin e identitetit. Kjo njohjemë lejon të pohoj se shqiptarët,pavarësisht lehtësisë me të cilëne marrin çështjen e identitetit,pavarësisht ndezullisë me të cilënmarrin pjesë në diskutimin për të,janë të njëjtët. Provoni të krahasoniçfarë psikozash masive dheçfarë kompleksesh etnike kanëshqiptarët dhe do të vëreni se atojanë të njëjtat, në të mira e në tëkëqija (edhe në protagonizmin bajraktarist,bie fjala), pavarësisht seku ata jetojnë. Sigurisht, identitetishqiptar ka pësuar shumë aksidentepërgjatë shekujve. Por çfarë duhettë lartësojmë, aksidentin apo çfarëka mbijetuar prej tij? Dallimekanë krijuar kulturat, gjuhët dheqytetërimet perandorake, dallimekanë krijuar edhe alternimetnga një fe abrahamike në tjetrënose nga një qendër kishtare nëtjetrën: Balshajt tri herë u bënëheretikë dhe tri herë i shkruanSelisë së Shenjtë me ndjesë dhelutje ripranimi, duke u betuarse nuk do të njihnin apostullimtjetër të krishterimit veçse prejsaj, njësoj si himariotët dy shekujmë vonë. Por këto dallime gjuhënshqipe nuk e kanë prekur. As kurishte gjuhë analfabetësh, aq mëpak sot, që është gjuhë e një populliqë mund të quhet “populluniversitar”. Mendimi im ështëse kulturat janë të cilësuara prejdallimit, prandaj dhe sot edhetermi “eurokulturë” është një termshumë i diskutueshëm, kurseidentitetet janë të lidhur me stereotipezanafillës, me paracaktimegjenetike, që vetëmbrohen prejndëshkimeve që lidhen me gjeografinëdhe historinë politike,me fetë e kulturat. Po shtoj dhediçka tjetër. Disa vjet më parë, Institutii Studimeve të Gjenetikësi Zürich-ut bëri një krahasim tëfondit të gjeneve të analizuaranë sistemet eshtrore të varrevetë ilirëve me ato të popujve tësotëm të Ballkanit dhe arriti nëpërfundimin se shqiptarët, malazezët,boshnjakët dhe kroatët kanënë gjenet e tyre sot 40 për qind iliricitet,serbët 30 për qind iliricitetdhe sllovenët 20 për qind iliricitet.Mirëpo asnjë prej këtyre popujve,që ka një fond gjenesh ilirike, nuknjihet si pasues i ilirëve, sepse nukka trashëguar gjuhën e tyre. Vetëmshqipja ka dalë prej ilirishtes, mësaktë prej protoshqipes.Shkrimtari Ismail Kadareka shkruar librin “Mosmarrëveshja- Shqipëriapërballë vetes”, që ështëkonsideruar një lloj testamentipër shqiptarët. Sipasjush, cilët janë shkaktarëte krizës sonë identitare,përçarjeve të brendshme,përpjekjes për të tjetërsuarkujtesën, çmitizuar heronjtë,siç është rasti me Gjergj Kastriotin,Nënë Terezën etj.?Duke qenë se studimet eshkallës së doktoratës i kam kryere mbrojtur në fushën e antropologjisë,me monografinë “Mitologjinë eposin e kreshnikëve”,botuar dhe ribotuar disa herëme të njëjtin titull, po ia lejojvetes ta nis përgjigjen e kësajpyetjeje me përmendjen e njëprej ligjeve themelore të antropologjisëstrukturore: Mitet çmontohendhe duhet të çmontohen kurjanë ngritur në dëm të tjetrit. Kashumë mite që janë ndërtuar nëdëm të shqiptarëve, prej mitit tëKosovës si Jerusalemi i Serbisë,deri tek traktatet romantike tëfqinjve “Načertanije” dhe “Megaliideja”[“Μεγάλη ιδέα”]. GjergjKastrioti dhe Nënë Tereza janëfigura që ia ka lartësuar vepra etyre dhe kanë nderim edhe tek atapopuj që historikisht kanë qenë antagonistëtë shqiptarëve. A mund tësupozohet se miti i Gjergj Kastriotitështë ngritur, bie fjala, nëdëm të serbëve, apo të grekëve,kur në kryeqytetet e tyre ka përmendoretë tij, ka emra rrugëshdhe sheshesh? Po ju mund tëthoni se miti i Gjergj Kastriotitmund të jetë ngritur në dëm tëturqve. Ka pasur një paragjykimtë tillë në fillimin e viteve 1990,që u provua kur Tiranën e vizitoipër herë të parë presidenti iatëhershëm i Turqisë S. Demirel.Autoritetet vendëse në Tiranë,për shkak të këtij keqkuptimi,hoqën nga Pallati i Brigadave,rezidenca e mikpritjes qeveritare,bustin e Skënderbeut (i njëjti qëpërmenda, vepër e Odhise Paskalit).Mirëpo ky detaj nuk shpëtoipa vëmendjen e delegacionit mik.Vetë S. Demirel u shpreh mehumor se “ne jemi të përkohshëmnë detyrat që kryejmë, kurse Iskanderbeydhe Ataturk nuk luajnë ngavendi”. Dhe në fakt, në ardhjene dytë të Demirelit (1994), pasiparagjykimi kishte rënë, për paradoks,iu akordua pikërisht urdhri“Gjergj Kastrioti - Skënderbeu”, qëështë urdhri më i lartë në Shqipëri.E njëjta gjë vlen të pohohetdhe për Nënë Terezën. Shqiptarë,maqedonas dhe grekë tani sëfundmi, por edhe Italia e India,mund të kenë grindje e sherre see kujt është Nënë Tereza, por nukekziston asnjë diskutim se ky mitështë ngritur në dëm të dikujt.Në pikëpamje të shkencës antropologjike,sjelljet tendencioze mekëto figura janë të papërligjura.Një mit quhet i ngritur në dëm tëtjetrit kur nga të vetët shihet si shenjtdhe prej tjetrit shihet si demon. Aka ndodhur kjo me ndonjë figurëtë historisë së Shqipërisë, apoqoftë dhe me cilësi etnotipike tëshqiptarëve? Edhe nëse ka ndonjëekzagjerim, bie fjala, me besën,nderin, mikpritjen, në këto rastenuk hyn në punë çmitizimi, pordekodifikimi, dekriptimi, mbërritjatek thelbi, relativizimi. Përta mbyllur dëshiroj të theksoj semitet nuk janë tabu, mitet duhettë njihen, burimet e reja që dalinduhet të përfillen, dokumente tëkëqija nuk ka, por, në çastin që atofaktorizohen me një paracaktimkthehen në të kundërtën e misionittë çmitizimit, që është emancipimii mendësisë njerëzore. E kampërmendur dhe një herë tjetër:Vilhelm Teli, sikurse dihet, ështënjë hero kulturor, jo hero historik,pra, nuk ka ekzistuar ndonjëherë[“His legend is recorded in a late15 th century Swiss chronicle”], por,disa vite më parë, në Zvicër uzhvillua një referendum për pyetjennëse duhej të mbaheshinpërmendoret e tij apo jo, dhepërfundimisht fitoi zgjidhja “po”,sepse ndryshe do të tronditej ngathemelet gjithë sistemi i edukimiti vendit.Meqë jemi tek identiteti, vitinqë sapo lamë pas, kudo hapësiraveshqiptare, u festua 100-vjetorii Shpalljes së Pavarësisë sëShqipërisë. Ndërkaq, në anëntjetër, kemi një përpjekje të vazhdueshmepër afrim me Turqinëdhe ky afrim po prek të kaluarëntonë. Si e vlerësoni ju këtë dhe sii shpjegoni marrëdhëniet e turkoshqiptaretë viteve të fundit?Po ju e dini se prej më shumëse dy dekadash është duke u përpunuarajo që është quajtur zyrtarishtdhe fare hapur “doktrinëe neo-otomanizmit”, e propozuarpër herë të parë nga A. Davudoğlu.Pas një shekulli ndarjeje të prerëme të shkuarën, me ish-perandorinëosmane, Turqia kemalistepo shpreh një ambicie të dukshmepër krijimin e një perandoriekulturore në kufijtë e hapësirëssë saj të dikurshme politike. Kysindrom është i njohur. Shteti iri grek që doli pas revolucionit tëvitit 1821-1827 u krijua me ambiciene ringjalljes së Bizantit (prejvitit 1830 e vijim sidomos, kur ushpall thirrja: “Dhe një herë si nëkohët e shkuara / Dhe më shumë seatëherë do të jetë jona” - “Πάλι μεχρόνια με καιρούς, / πάλι δικάμας θα ‹ναι!”) në kufijtë e periudhësparaosmane. Sot flitet lirishtpër “Shtetet e Bashkuara të Turqisë”,gati-gati me guximin për tëparalelizuar Shtetet e Bashkuaratë Europës. “Nga Teherani në Tiranë,nga Bosnja në Iran”, ky ështëpretendimi që është shpallur përperandorinë kulturore neo-otomane.Pak nga pak ky qëllim kamarrë karakterin e një programi:fillimisht të amnistojmë imazhine perandorisë së selçukëve prejakuzave që i janë bërë për barbari,egërsi, dhunë, imponim; talustrojmë historinë e saj duke elartësuar deri në barazimin meperandoritë europiane; shkurt, “tapushtojmë botën tonë me telenovela”(“Sulejmani i Madhërishëm”), kusulltanët paraqiten mendimtarëdhe iluministë, partnerë të nderuartë Venecias dhe Parisit; kuluksi dhe intrigat janë të njëjtatme oborret e larta europiane. Kyndryshim i ngadaltë i historisëmori karakterin e një veprimitë programuar gjatë dekadës sëfundme, derisa përgatiti terreninqë të bëheshin propozime përmarrëveshje zyrtare për ndryshimine teksteve shkollore. Ka njëprecedent për këtë: për disa viteka funksionuar një komision itillë për tekstet shkollore të historisëtë Shqipërisë dhe Greqisë.Mund të them se nga ky processhqiptarët fituan më shumë: tekstetshkollore greke u lehtësuan mjaftnga demonizimi, ndërsa në tekstetshqiptare kishte empati, nuk kishteçfarë të hiqej. Por nuk ka analogjimes këtyre raporteve, krahasuarme ato shqiptaro-osmane. Antagonizmatshqiptaro-greke itakojnë kryesisht shekullit të 20-të, kohës së luftërave ballkanike,periudhës kur u caktuan kufijtë eshtetit shqiptar. Historia e marrëdhënievetë shqiptarëve nënperandorinë osmane është shumëmë e ndërlikuar. Shqetësimi immë i madh është se ka një pjesëtë historianëve shqiptarë, sidomosnë Kosovë, që janë të prirur tëpajtohen me një “rol çlirimtar” tëushtrive osmane në Kosovë, dukeshkuar madje deri tek një paraleleme rolin e KFOR-it të sotëm.Dhjetë vjet më parë, në kohënqë drejtoja arkivat e Shqipërisë,në Tiranë u organizua një konferencëe madhe ndërkombëtareme temën-kuadër “Toleranca nëaktet administrative osmane”. Nëkëtë konferencë pati historianëshqiptarë që mbrojtën mendiminse “ushtria osmane në Shqipërika qenë ushtri pushtuese, pornë Kosovë, që ishte e pushtuar ngambretëria e Uroshëve, ka pasur rolçlirimtar”. Unë këtë pohim e kamkundërshtuar publikisht, duke iureferuar parimit se “çdo ushtri ehuaj, në tokën e tjetrit, nuk mundtë jetë me cilësi tjetër, veçse si ushtripushtuese”.Të kalojmë të një temë tjetër.Si i vlerësoni marrëdhënietndërfetare te shqiptarët?Mendimi im është se marrëdhënietndërfetare tek shqiptarëte sotëm nuk janë në stinën më tëmirë, krahasuar me periudha tëshkëlqimta që njihen në historinë etyre. Kjo për faktin se sot ka njëprani ekspansive të klerit të ardhur,ose së paku të formuar nëvende ku ka fanatizëm fetar. Përshembull, Islami në Shqipëri nukështë besim burimor, zanafillës;është një besim i ardhur. NëBallkan ka një Islam tjetër nga aii origjinës, një Islam “me fytyrëeuropiane”, siç qe shprehur disavite më parë kryemyftiu i SarajevësMustafa Cerić. Në zbrazëtinëqë gjetën pas rënies së kushtetutësateiste të Shqipërisë, shumë misione,organizata, sekte të vendeveqë nuk e njihnin traditën fetare tëvendit vërshuan për të fituar peshëedhe me njëfarë karshillëku ndaj tëtjerëve, dhe jo pak shqiptarë janëpërdorur prej tyre. Sipas mendimittim, dikur raportet ndërfetarekanë qenë më të sinqerta, kursetani ka njëfarë shtirjeje, për sytëe botës, meqë jemi cilësuar popullimë tolerant në botë. Në të vërtetëpyetja që duhet shtruar fillimishtështë nëse kjo dukuri e cilësuar“l’albanesità” është thjesht pranimi një realiteti, apo është dukuri epragmatizmit; është bashkëjetesëapo tolerancë; është harmoni apodiçka tjetër. Njeriu shqiptar, sipasnjohjes sime, nuk ka mundësi të jetëfanatik, por ndikimi i jashtëm iaka arritur që herë-herë ta bëjëdhe fanatik. Protoshqiptarët janëkrishteruar në periudhën apostolikedhe si të tillë kanë jetuar derinë shekullin e 16-të, disa deri nëshekullin e 18-të, të tjerë dhe derinë shekullin e 19-të, si të parët emi në Lurë, për shembull, të cilëtnjiheshin dhe njihen edhe sotme mbiemrin “Kisha” (emri i fisitvetëm në gjendje civile ndryshon,por në njohjen e popullit është“Kishas”). Dua të them se një shqiptari islamizuar nuk mund të jetëkurrsesi nga thelbi i tij kundër njëbesimi tjetër abrahamik, sepse atëbesim e ka brenda vetes. Dukuria“fe për inat të fesë së tjetrit” nuk kaasnjë shtysë prej traditës shqiptare.Vitet e fundme është diskutuarshumë për atë që N. Gershman,autor i një ekspozite që kashëtitur metropolet botërore, e kaquajtur “A Code of Honor of MuslimAlbanians”. Sipas tij, ka qenëbesa e shqiptarëve muslimanëajo që i ka shpëtuar hebrenjtë nëShqipëri gjatë luftës antifashiste.Mirëpo burimet arkivistike provojnëse nuk është kështu. DoktorSpiro Lito, që ishte drejtor ispitalit të Prishtinës dhe në vitin1942 ktheu të sëmurët shqiptarënë shtëpitë e tyre për të fshehurnë shtretërit e tyre hebrenjtë errezikuar nga ushtria naziste ishtei krishterë. Dom Shtjefën Kurti,që i ungjillizonte pa katekizëmhebrenjtë, duke u dhënë emratë krishterë, megjithëse e dintemirë se ata do të ruanin besimin emëparshëm (e prandaj dhe shprehejnë letra në habitore gramatikore:“kenkan bindë se krishterimiasht e vetmja fe e denje me u besue”)ishte klerik i kishës romane. Eçuditshme është indiferenca ndajkëtij fakti. Kjo ekspozitë ështëasistuar nga autoritetet më të lartatë shtetit shqiptar, por askush nukështë shprehur me qortim për njëpasaktësi të tillë. Sipas mendimittim, kur një shqiptar provohet tëprovokohet për t’u vetëdalluar sipasbesimit, ky është regres. Enjëjta gjë mund të thuhet dhe kurpranohet në heshtje e pavërteta.Unë e kam thënë dhe herë tjetër,se i përmbahem pohimit të PapaGregorit XIII, i cili, shprehej se tëdish një të vërtetë dhe të heshtësh përtë është më keq se të gënjesh.Z. Sinani, cili është mendimii juaj për të tendencën ekrijimit të kombit kosovar?Mendoj se kjo është aventura,parodia dhe kryetallja e shekullit.Në mijëvjeçarin e tretë nuk lindinkombe as prej tribuve afrikane.Z. Sinani, cili do të ishtemesazhi juaj për lexuesit erevistës “Drita”?Më lejoni të mos shprehem mendonjë mesazh. Nuk e mbaj vetenpër mesazher. Nëse ka diçka përtë menduar në këtë bashkëbisedim,kjo do të ishte kënaqësia ime.Intervistoi: Ndue Ukaj

DritaMars 2013KULTURË • TRASHËGIMI • HISTORI15Rugova - refuzimi estetikSHKRUAN:Albanë MEHMETAJ“Konceptin e vet, refuzimin estetik, Rugova epërkufizon parimisht, duke i analizuar veç refuzimine veç esetikën. Ai thekson: “refuzim do të thotëtë mos pranosh, të mos pranosh atë që të imponohet,e kjo varet nga qëndrimi personal dhe ai i përgjithshëmObjekt trajtimi i esesë sënjohur Refuzimi estetik tëIbrahim Rugovës është kategoriaqenësore estetetike dhe ontologjikeletrare refuzimi.Refuzimi estetik është objekti,refuzimi estetik është titulli iesesë, Refuzimi estetik Rugovae titullon krejt librin. Për mëshumë Refuzimi estetik ështëedhe titulli librit të fundit të kritiktë këtij autori, i cili në vetengërthen më shumë problemedhe pikëpamje të interpretuara.Ndodh kështu, meqë Rugova ezgjedh esenë si formën më të lirëpër t’i shprehur pikëpamjet e veta(të cilat ndikohen nga shkollatdhe metodat kritike evropiane).Këtu ai i interpreton më së hapurileximet e shumëfishta, dukei teorizuar në metodën e tij.Konceptin e vet, refuziminestetik, Rugova e përkufizonparimisht, duke i analizuar veçrefuzimin e veç esetikën. Aithekson: “refuzim do të thotëtë mos pranosh, të mos pranoshatë që të imponohet, e kjo varetnga qëndrimi personal dhe ai ipërgjithshëm”. Në këtë logjikë,refuzimi realizohet në aporinë epazgjidhshme të raportit trikotomikimponimi-pranimi-refuzimi.Përmes refuzimit çliroheminga opresioni apo bëhemi viktimatë tij. Rugova praktikishti sheh dy zgjidhje: po e jo, merrugë të ndryshme te realizimit.Refuzimi, këtu shpjegohet sikundërshtues i imponimit.Koncepcioni rugovian i imponimitzgjerohet kur theksohetse njeriu në jetën e tij, në jëtënkolektive, gjendet midis perfaqësuesesdhe ekzistueses. Imponimibëhet më i ndërlikuar, kurgjendet në kuadër të përfaqësueses,sepse njeriut ekzistuesjai largohet për disa shkallë, mendonRugova, trugë kjo që çonnë ndërtimin e demokracinë.Rugova e kërkon demokracinënë letërsi, e demokracia nënkuptonjo imponimin, por ofrimine përfaqësueses dhe ekzistueses,procese që ofrojnë lindjen ezgjidhjes së lirë, përcaktimin eindividit në formë të lirë midistë asaj që imponohet dhe të refuzimit,që, sipas Rugovës, arrihetpërmes formës së plebishititindividual, referendumit individualdhe kolektiv. Idenë përplebishitin si formën më të përshtatshme,e ndërton mbi argumentine Ciceronit, i cili thoshtese duhet dhënë argumente të arsyeshmepër të bindur apo refuzuarkundërshtarin sipas ligjeveapo artit retorik. Mendon kështupasi që e sheh mundësinë ezgjedhjes së lirë thuajse gjithmo-”në të manipuluar, sepse interesate ndryshme e mbysin zgjedhjene lirë, individin, e pa individ nukka kolektivitet stabil e të drejtë,përforcon mendimin Rugova.Zgjidhje të problemit e konsideronconsensusin, si formën mëtë përshtatshme për të arritur njëbaraspeshë të mendimit të lirë, sidhe mundësisë më të madhe përlargimin e manipulimit.Pasi e teorizon kontekstine refuzimit, realizimin e tij nëapriorinë e pazgjidhshme të raportittrikotomik, pra si formënë të cilën vetë njeriu është imbërthyer, Rugova e shqyrtonkëtë apriori në planin e artit e tëletërsisë. Do të thotë, kalon tekesenca, te refuzimi i letërsisë,duke e paraqitur refuzimin e qeniesnjerëzore si burim të refuzimittë letërsisë. Në këtë aspekt,duke iu referuar Bartit, letërsinësi fryt të realitetit, e shikon tëvendosur në aporinë e imponimit-refuzimit.Në raportin e letërsisë mebotën, me njeriun, Rugova refuzimine shikon dhe e analizonnë raport me letërsinë dhe mepolitikën. Në këtë kontekst, refuziminmë të madh të saj e konsideronrefuzimin estetik, që dotë thotë refuzimi me qenie, mekarakterin e saj. Refuzimi estetikrealizohet me mjetet e letërsisë:satira, sarkazmi, grotesku, ironiae angazhimit, që bëjnë që letërsiata refuzojë imponimin. Kjo do tëthotë se refuzimi estetik e kërkonletërsinë si vlerë dhe funksionin esaj si qenësi, jo si letërsi në funksion.Prandaj, mendon Rugova,letërsia pa mjete të shoqërisë,politikës, refuzon duke ignoruardhe forcuar dignitetin, si kategoritë përgjithshme. Duke unisur nga ky parim, mendon qëduhet bërë dallimi midis pushtetite politikës në letërsi, qëndryshe e quan politizim të saj.Këto dy kategori, pushtetin dhepolitikën i dallon si kategoripasuruese për letërsinë. Në këtëkontekst i thekson tragjeditë antikedhe ato të Shekspirit, pastajsi letërsi të politizuar theksonvepra të socializmit tradicionaldogmatik etj. Por, Rugova ekërkon qenësinë e letërsisë, qenësinëestetike dhe jo letërsinë eangazhuar, jo letërsinë në funksion,por funksionin estetik tësaj, që del nga qenësia estetike.Rugova gjithëherë, edhe në tekstete mëparshme teorike, kakërkuar elementin estetik nëart dhe në letërsi, dhe të qeniessë objektivuar artistike. Edhevetë metodën estetike e ka diskutuarnë raportin trihotomoik:idealiteti-realiteti-arti, ashtu siçe ka diskutuar refuzimin në raportintrihotomik: imponimipranimi-refuzimi.Duke e vlerësuar qenësinë eveprës letrare, Rugova e theksonproblemin e estetikës dhe tëpolitikës, për të parë konfliktetmidis artit e pushtetit. Në fakt,këtë polemikë e vëren që ngavepra Politeja (Qyteti, Shteti)e Platonit. Duke e lexuar titulline veprës së Platonit si diçkae përgjithshme, si gjë publike ehapur, mendon se u ndërtuan raportete precizuara në teorinë estetike,si arti-politika, arti-ideologjiaapo estetika-politika. Mekëtë, bëhet përpjekje të shpjegohetse “çdo shoqëri kërkon idenëe vet, madje edhe artin e vet, poçdo shoqëri nuk mund të bëjëartin e vet, sepse arti krijohet nëtë gjitha shoqëritë apo sistemet,apo në të gjitha politikat.” Në tëgjitha këto pikëpamje vërehetpikëpamja se arti nuk është i një,por i të gjitha shoqërive, sepsengrihet përmes refuzimit dheaprovimit estetik. PërgjithësishtRugova mendon se shoqërianuk mund ta ketë artin e vet, pormund ta ketë politikën e vet.Në këtë logjikë, për krijimindhe domosdoshmërisë e refuzimitestetik, Rugova shtronedhe problemin e kontrollimit tëprodhimit shpirtëror, të letërsisë,që e konsideron si fenomenin mëtë dëmshëm për lirinë e autorit.Kësaj forme të dëmshme ia gjenfillet që nga Antika, duke vijuarnë epokën moderne, me autocensurëne Sartrit, e më tej. Këtupër shpëtimin e krijimit letrar, aishtron kërkesën për domosdoshmërinëe refuzimit estetik.Diskutimin për qenësinë estetikeRugova e orienton edhenë raport me shkrimtarët eoborrit. Është pra një çështjetjetër, që autori e konsideronme thellim të madh. Ai e vështronpërgjithësisht qenësinëestetike, duke e parë se si kanëfunksionuar shkrimtarët nëoborre mbretërore. Në kontekstine shkrimtarëve të oborrit,e dallon letërsinë si faktografidhe letërsinë - letërsi. Faktikishtdallon letërsinë që e kanëprodhuar shkrimtarët e vërtetë,që edhe kanë punuar për oborrinmbretëror, me shkrimtarëtqë kanë punuar vetëm për këtëtë fundit. Fenomenin e parëe konkretizon me Diogjenin,Gëten, Francisko Gojën etj.Ndërsa në historinë e kulturësshqiptare, duke ditur se nukka pasur oborrin e vet (prandajas shkrimtarët e oborrit), ekonkretizon me Gjergj Fishtën, icili gjendej me formim në oborrinkishtar. Fishta, sipas tij, arrititë krijojë vepra me vlerë, që nukpërkojnë shumë me oborrin qëi takonte. Në këtë vijë përmendedhe Naim Frashërin, i cili, edhepse i përkiste sektit të bektashinjve,vepra e bëri poet kombëtar,të Rilindjes kombëtare.Me këtë vështrim Rugova e ngrekonceptin e qenësisë estetike simbizotëruese mbi veprën. Kurestetikja është në vepër, e bënautorin të dalë fitimtar edhe nërolin e prijësit të popullit, delkështu mendimi tjetër i Rugovës.Do të thotë, shkrimtarëte mëdhenj bëhen edhe prijëspopullorë, por mbeten shkrimtarvtë mëdhenj. Njëherësh aivlerëson se në disa raste letërsiadhe politika mund dhe duhet tëbashkëpunojnë. Në këtë rrjedhëndjek edhe rrugën e Sartrit, përshkrimtarin e angazhuar dheletërsisë e angazhuar. Theksonkonceptin sartian për shkrimtarine angazhuar në jetën e përditshmeedhe si intelektual dhetë bëjë një letërsi të angazhuarnë kuptim më shumë filozofik eshpirtëror, se sa praktik social.Refuzimin estetik Rugovae kurorëzon me qenësinëestetike, pra e vështron në plantë gjerë, me të gjithë faktorët qëlidhen me artin dhe letërsinë, nëtë gjitha rrethanat që është zhvilluar,duke përfunduar se vendimtareështë vepra dhe esencae saj, qenësia estetike e saj. Veprame qenësi estetike ka shtuar edhejetëgjatësinë e shkrimtarëve, që ekanë krijuar. Do të thotë, këtashkrimtarë kanë qenë me ndikimmë të madh, karshi atyre veprëssë të cilëve u ka munguar qenësiaestetike. Madje, sipas Rugovës,edhe në raport me politikënpushtetin,arti ka pasur ndikimmë të madh. Përgjithësisht, meqenësi estetike kuptojmë frytine karakterit të lirë e të gjerë tëletërsisë. Në këtë kontekst, Rugovamendon se ndikimi i veprimitpraktik të De Radës dheNaim Frashërit është arritur ngaqenësia e thellë estetike. Përfundimisht,Rugova konkludon se“përmes refuzimit estetik letërsiandikon në vetëdijen kulturore tëkohës, e kjo në vetëdijen dhe nëaksionin politik, apo të pushtetit,duke e krijuar inferioritetin e tijndaj saj.”Një çështje tjetër e rëndësishmenë esenë eRugovës, qëështë shqyrtuar vazhdimisht,është raporti arti-politika. Nëbazë të vështrimit të rrjedhavedhe rezultateve që kanë prodhuar,shikuar sipas pikëpamjessë Rugovës, letërsia apo artidhe politika janë dy kategori tëkundërta, të ndara, të ndryshmenë mjetet e formimit dhe të veprimit.Për me tepër, Rugovashton se gjithmonë politikë apopushtet më i mirë ka qenë aipushtet që nuk e ka kufizuar dhenuk i është mbivënë letërsisë.Është e rëndësishme të theksohetse letërsia për nga natyra evet ka vlerë mbijetuese e politikavlerë aktuale.Në mbyllje të tekstit, Rugovaprek edhe një çështje praktikedhe teorike, duke thënë se atyku rreziku politik nuk është ipranishëm apo i vogël, refuzimiestetik i letërsisë është më imadh, autonom dhe veprues. Sipasvlerësimit rugovian, sot ështëbërë legjitime vetëdija se imponimittë jashtëm që i bëhet artitdhe letërsisë, duhet kundërvënëme refuzimin estetik. Refuzimiestetik ndikon edhe në rendinhistorik kulturor. Do të thotë,vë dhe i ruan bazat që letërsiatë mbetet letërsi e pastër, dukendikuar në pushtet e në shoqëri.Kështu ndërtohet, rritet dhe shtrihetfenomeni i refuzimit estetik..

16KULTURË • TRASHËGIMI • HISTORIDritaMars 2013Islamizimi i shqiptarëveDr. Shan ZEFI. Islamizimi i shqiptarëve gjatë shekujve. (Arsyet e islamizimit dhe qëndrimi iKishës ndaj kësaj dukurie). Botimi i dytë. Drita, Prizren 2011. 316 f. ISBN.SHKRUAN:Dr. Kastriot MARKUVepra me titullin: Islamizimii Shqiptarëve gjatë shekujve(XV-XX). Arsyet e islamizimitdhe qëndrimi i Kishës ndajkësaj dukurie, i publikuar nëvitin 2000 nga shtëpia botuese“Drita” në Prizren – Kosovë, mekushtimin: “Në shenjë të 2000vjetorit të krishterimit: Kleritkatolik dhe martirëve shqiptarë qëkanë kontribuar ta mbajnë në jetëkrishterimin, gjuhën, traditën...”,dhe ribotuar tash së fundi në vitin2011, është fryt shumëvjeçar ihulumtimeve të autorit, të kryerapërgjatë kohës kur ai ka qëndruarnë Universitetin PapnorUrbaniana në Romë, si rezultati të cilave, më 11 dhjetor 1992këto studime i ka finalizuar dukembrojtur tezën e doktoratës metitull: Ricerca storico-giuridicasull`islamizzazione e laramanizzazionedegli albanesi (dal XVal XX sec.) Dr. Shan Zefi në 188faqet e këtij libri ka prezantuarrezultatet e hulumtimeve të tij përnjë çështje sot tejet të ndërlikuare po ashtu edhe të ndjeshme,sikurse ajo e islamizimit dhelaramizmit tek shqiptarëve. Libritnë fjalë Islamizimi i shqiptarëvedhe fenomeni i laramanizmitgjatë shekujve (XV –XX), i cili fillonme shkurtimet, i paraprijnëburimet dhe literatura e publikuardhe e papublikuar në gjendjearkivore, një bibliografi e pasur,e cila ka shtatë faqe. Libri vjenkështu si rezultat i shqyrtimit tëakteve të koncileve ekumenikedhe atyre kombëtare shqiptare,relacioneve të shumë (arqi)ipeshkvijve,priftërinjve, misionarëvedhe shumë akteve të tjera të ruajturanë Arkivin Sekret të Vatikanit(Archivio Segreto Vaticano),në Arkivin Historik të Kongregatëspër Ungjillizimin e Popujve– Propaganda Fide (Archivostorico della Congregazioneper l`evangelizzazione dei populli),dhe në arkivat ipeshkvoree famullitare në Kosovë etj. Nëbazë të këtyre burimeve, si dherezultateve të hulumtimeve dhekërkimeve të shumta në autorëtë ndryshëm, dr. Shan Zefi nëkëtë vepër ka trajtuar vëmendshëmsikurse e përmendëm, njënga periudhat më të vështira dhenjëkohësisht edhe më delikatetë historiografisë sonë, atë tëpushtimit otoman, parë kjo nganjë këndvështrim i ri bazuar nëdokumente autentike të arkivaveevropiano-perëndimore.Vepra e dr. Shan Zefit, ështënjë studim historiko-juridik,përmbajtja e të cilit ndahet nëkatër pjesë themelore. Në pjesëne parë me titull: Krishterimi tekshqiptarët, shtjellohet fillimi ikrishterimit në hapësirën shqiptare,si dhe organizimi kishtar(ilir) shqiptar në kohënapostolike, kur vetë Shën Paligjatë udhëtimit të tij të tretëkishte predikuar Ungjillin nëviset ilire, duke i vështruar Ilirëtdhe dardanët si paraardhës tëshqiptarëve, bazuar në studimetpaleontologjike, etnologjike,arkeologjike dhe shumë studimevetë realizuara nga historianëautoritarë të disiplinave përkatëse.Këtu theksohet gjithashtuse në të gjitha koncilet ekumenikesi ata të Nikesë (325), Sardikës(343/344), Kostandinopojës (381),Efesit (431) Kalqedonisë (451),Romës (485), Koncilin e VII ekumeniktë Nicës (787), i fundit ipranuar unanimisht nga katolikëtdhe ortodokëst deri në ndarjendefinitive (1054), morën pjesëedhe ipeshkvinjtë e kishës ngatrojet ilire (Dardanisë, Ulpianës,Epirit të ri dhe Epirit të vjetër,Prevezës, Amantias, Dioklesë,Shkupit, Ohrit, Durrësit, Shkodrës,etj), duke kontribuar dheduke qenë kështu pjesë e konstitucionithierarkiko-kishtar dhe eçështjeve të rëndësishme dogmatikedhe disiplinore të KishësKatolike në tërësi. Kjo dëshmohetveçanërisht me ndarjen e PerandorisëPerëndimore pas vdekjessë Teodosit të Madh (395), kurKisha ilire iu bashkua juridiksionittë Selisë së Shenjtë, si dhepjesëmarrjes së kësaj në sinodetkrahinore e ndërkrahinore(asambletëkishtare),korrespondencën ndërmjet Selisësë Shenjtë dhe ipeshkvinjve ilirë(shqiptarë); jetës monastike tëdokumentuar në shekujt e parë tëkrishterimit si dhe shenjtërve tëparë ilirë (shqiptarë) si Shën Astimartir, ipeshkëv i Durrësit, ShënDonakti klerik i Vlorës, ShënFlorin dhe Shën Laurin nga Ulpiananga Dardania, Kosova esotme. Ilirët arritën t’i mbijetoninmëvehtësishëm kontaktit mebotën greko-romake, duke kultivuarpërkatësinë dhe identitetin etyre etnik, veçanërisht pjesa e popullsisësë rivierës adriatike meqytetete të tilla si Durrësi, Lezha,Shkodra, Vlora etj., të cilat i ishinekspozuar më së shumti këtijndikimi. Lulëzimi i rendeverregulltare të hershëm në visetshqiptare në shekujt XIII-XIV,kryesisht i dominikanëve dhefrançeskanëve, pati ndikim tëmadh në jetën morale e fetarevendit, duke nxjerrë në pah njëpopullsi në këtë kohë nën ndikimine Kishës Katolike, e cila ishtee lidhur ngushtë me Selinë eShenjtë si autoriteti më i lartë isaj, së cilës i mbeti gjithmonëbesnike. Pjesët më të vlefshme tëkësaj vepre, që përbëjnë edhetrungun substancial të saj problemordhe kërkimor njëherazi,janë pjesa e dytë dhe e tretë, tëcilat edhe përkundrejt ndarjevepërkatëse, mund të themi se përbëjnënjë tërësi gati unike. Nëpjesën e dytë me titull: Islamizimii shqiptarëve. (Ngashekulli XV-XX), shtjellohetproblemi i islamizimit të shqiptarëvee cila ka si nëntituj1.Përhapja kohore dhe territorialee islamizimit. 2. Arsyet e islamizimit.Autori këtu ka trajtuarpushtimin osman në visteevropiane dhe veçanërisht atoballkanike, ku fillimisht nis meSerbinë (1459) Bosnjën (1463),duke mbetur Shqipëria, e cilafalë luftës së Gjergj KastriotitSkënderbeut, mbeti i fundmivend i krishterë që ra nën pushtiminosman dhe duke përfunduarnën këtë dominim për afro5 shekuj, gjë që sipas autorit ngjantë jetë kaq gjatë për shkak tënjë lloj indiferentizmi politikdhe egoizmit evropian, përjashtoSelinë e Shenjtë dhe deridiku edhe Venedikun, kur ky ifundit kishte interesat e tij. Autoriështë ndalur gjatë në fillimete islamizimit, bazuar kryesishtnë relacionet e ipeshkvinjve(Marin Bicit (1610), BenediktOrsinit (1929), Mark Skurës(1941, 1944), Pjetër Bogdanit(1665), Shtjefën Gasprit (1672),Vinçenc Zmajeviqit (1702), misionarëveBonaventura di Palozzo(1634) dhe udhëpërshkruesvetë ndryshëm si Evlia Çelebiu(1662, 1670), të cilët sjellin tëdhëna konkrete statistikorerreth këtij fenomeni prej viseveshqiptare nga Shqipëria, Kosova,Maqedonia dhe Mali i Zi.Autori ka shtjelluar procesin egjatë dhe mjaft të ndërlikuar, tëmbarsur me dhunë dhe diskriminimnga pikëpamja juridiko,administrative, ekonomike (tatimet/haraçi)dhe humane, për t’ihapur udhën procesit të islamizimittë shqiptarëve. Duke eparë se si erdhi procesi i islamizimitme vullnet (dëshirë) tëlirë apo si shtrëngim (detyrim),Dom Shan Zefi i bën një“kirurgji” të brendshme gjithëkëtij procesi. Ai vëren se fillimisht“Arsyet e shtrirjes ose të rritjesrelativisht të shpejtë të islamizimit…në tokat shqiptare nuk ishindrejtpërdrejt të natyrës religjioze,por më tepër të natyrës juridikodhe ekonomike.” (f. 88). Kjo sepsetë krishterët sipas rregullave të sëdrejtës islamike përjashtoheshinnga të drejtat politike, liheshin tëbraktisur dhe vetvetiu përkrahejngritja për të zënë vend në shtresate larta politike përmesjoshjes së islamimizimit dukepranuar fenë islame. Korrupsioniadministrativ në administratënosmane që kishte të bënte meblerjen e posteve shtetërore, nxisteme çdo mënyrë dhe me çdomjet që funksionarët e administratësosmane të shfrytëzonin nëmënyrat më të skajshme tatimingjithnjë e më të lartë mbi popullatëne krishterë, për ta investuarkëtë më pas si kapital politik personalkarriere. Pra motivet kryesoreqë e çuan popullsinë shqiptarenë përqafimin e islamizminishin lirimi nga tatimet e lartadhe mundësia për të marrë privilegje,ofiqe, vende/poste më tëlarta në administratën e PerandorisëOsmane. Përballë kësajgjendjeje të vështirë ekonomike,si pasojë e mospërballimit të pagesëssë lartë të taksës, të krishterëtose do të përballeshin me burgosjenose do të pranonin fenë islame.Në këto kushte, një pjesë epopullatës u detyrua të arratisetjashtë Shqipërisë në Dalmaci dhenë Italinë Jugore. Autori kundërshtonhipotezën e DhimitërShuteriqit se shqiptarët sikurseboshnjakët mund të kenë ndjekurherezinë e bogomilëve, sepse sipasautorit nuk gjendet asnjëgjurmë dokumentimi në favor tëkësaj hipoteze e për rrjedhojëmbetet pa mbështetje shkencore,sepse shqiptarët konsideroheshinvetëm si katolikë e më vonë siortodoksë. Zefi vë re se sinkretizmireligjioz ndër shqiptarët kaqenë shumë i përhapur, i njohurnën emrin kriptokristianizëm. Nëkëtë kontekst vjen në studim poashtu edhe mënyra origjinale eluftës për mbrojtjen e krishterimitnë mënyrë që të pranohetislamizmi vetëm si formë ejashtme “de jure”, ndërkohë “defakto” ishte ndryshe, pra ruhej njëlloj inkuadrimi formal i jashtëmnë shoqërinë myslimane,ndërkohë në brendësi ata mbeteshinnë fenë e vjetër – krishterim(katolicizëm). Ka pasur shqiptarëqë kundrejt zyrtarëvedeklaroheshin si myslimanë,ndërsa në të vërtetë mbeteshin tëkrishterë. Ata vazhdonin si mëparë të ndiqnin meshën, martoheshinnë kishë, respektoninkrezhmët dhe të kremtet fetareetj. Në mjaft raste kreu i familjesdeklaronte konvertimin e tij nëislamizëm, vetëm që të përjashtohejnga detyrimi i haraçit,ndërkohë pjesëtarët e tjerë tëfamiljes vijonin të ishin tëkrishterë. Në këtë kuptim feja islamedëshmohej vetëm në pamjetë jashtme, ndërsa besimi ikrishterë mbahej përbrenda. Kjoekzistencë e dyfishtë myslimanokrishterëpraktikohej natyrisht nëato vise që nuk ndodheshin nëafërsi të qendrave administrativeosmane. Të pazbuluar për njëkohë të gjatë nga autoritetet,kriptokristianët (laramanët), duroheshinnë heshtje edhe ngakleri i dy konfesioneve tëkrishtera, edhe pse kjo bintendesh me udhëzimet e hierarkisëkishtare vendore. Dalëngadalëme kalimin e kohës kjo vetëdijepër besimin e vjetër vjen e ftohet,venitet, derisa tretet në kujtesënhistorike. Autori trajton edhendikimin e bektashizmit në procesine islamizimit dhe mendonse shqiptarët e përqafojnëbektashizmin për politikë speku-

DritaMars 2013KULTURË • TRASHËGIMI • HISTORI17lative dhe jo si zgjedhja e tyre evetëdijshme. Sipas tij “…ata dukemos pasur zgjidhje tjetër osemundësi të mbesin të krishterë, ezgjedhën bektashizmin si një religjionmë pak të rrezikshëm përkrishterimin e për kombin, sepseu ofronte një islam, jo si ky islamik-turk,por pikërisht alternative,me frymë gjithsesi më liberale jo formalisht dhe më pak rigjid.”Gjithsesi përkundër përqafimit tëbesimit fetar islam në qytet kryesoreshqiptare, të cilat u kthyen nëqendra myslimane më rëndësi sikurseishin qytetet të tilla si: Berati,Elbasani, Vlora, Tirana,Gjirokastra, Shkodra, Gjakova,Prizreni,, Prishtina, Dibra, Shkupi,kjo nuk do të thotë se ata nuke ruajtën identitetin, gjuhën, traditatsikundër bashkatdhetarët etyre të krishterë. Pas vdekjes sëGjergj Kastriotit (1468), një pjesëe klerit u masakrua, një pjesë ikunë Itali e Greqi dhe popullsiapjesërisht mori udhën për Venedike Sicili, Kalabri e Dalmaci,dhe pjesërisht mori malet, duke umunduar të përballonte përndjekjenosmane, ndërkohë që qendratkishtare, manastiret, kuvendetu rrënuan edhe kleri nuk qenë gjendje ta kryente misionin etij si duhet. Duhet të pranojmëfaktin se themelimit të Kongregatëspër Ungjillëzimin e Popujve(Propaganda Fide), e cila sigurojshkollimin e klerit në kolegjetitaliane dhe veprimtarisë misionaretë rregulltarëve françeskanëvetë mbëritur këndej pas vitit 1634dhe kujdesit të tyre të përveçëmpastoral, u detyrohet më shumëse askush tjetër mbijetesa e katolicizmitndër viset shqiptare. Autoripo ashtu përforcon mendiminse procesi i islamizimit ufavorizua edhe nga mungesa eklerit. Sipas tij: “S’ka dyshim semungesa e klerit, madje papërgatitjaadekuate e një pjese të klerit kontribuoinë të islamizuarit e besimtarëvetë tyre …” (faqe, 112) dhepër rrethanat e krijuara për njëgjendje të tillë “Nuk mund të befasoheminëse niveli kulturor religjiozi një pjese të klerit katolikkishte qenë në dekadencë…” po atyf. 112). Pamundësia për të paturseminare legale për formimin ekandidatëve meshtarë të ardhshëm,ipeshkvijtë vendorë si rezultati mungesës së klerit, dhenevojës emergjente për t’i shërbyergrigjës që po bjerrej, i shuguroninkandidatët përmeshtarë pa përgatitjen e duhur,madje pa pasur edhe moshënlegjitime për një përgjegjësi tëtillë sipas rregullave kishtare. Egjitha kjo bëhej vetë e vetëm përtë shpëtuar krishterimin dhepërkatësisht për të ndalur procesine dhunshëm të islamizimit.Gjithsesi ndër këta faktorë,ky i fundit është me kofiçientinmë të vogël në këtë proces dhenjëkohësisht deri diku njëpërgjegjësi që mund të justifikohetpër rrethanat e përmendura.Kleri katolik shqiptar nuk pushoisë menduari e vepruari meforma nga më të ndryshmet përtë siguruar mbijetesën identirarefetare dhe nacionale dhe gjetinjë mënyrë jashtëzakonisht efikasedhe funksionale sikurseishte përkthimi, shkrimi dhepublikimi i teksteve liturgjikedhe katekizmave në gjuhën shqipe.Kjo vërtetohet më së mirime Formulën e pagëzimit (1462),veprat Meshari i Gjon Buzukut(1555), Doktrina e kërshtenë(1618), Pasqyra e t’rrëfyemit(1621), Rituali roman (1621), tëPjetër Budit, Dictionarium latino-epiroticum(1635) të FrangBardhit), Cuneus Prophetarum –Çeta e profetëve (1685), PjetërBogdanit, por edhe ndër arbëreshësi Lekë Matrënga me Embsuame e krështerë (1592) etj, tëcilat argumentojnë bindshëm seletërsia shqipe lindi në gjirin eKishës Katolike, duke shpëtuarnjëherazi kështu shpirtin, gjuhëndhe kombin. Perandoria osmaneia doli të islamizojë 2/3 e popullsisëshqiptare duke shkatërruarpothuajse të gjithë infrastrukturëkishtare; rreth 30 ipeshkëvie qendra të ndryshme kishtare,shumë abaci, kuvende, kryesishttë urdhërave benediktinë, domenikanë,bazilianë, françeskanë,shtatëdhjetë prej të cilave urrënuan nga themelet. Pjesa etretë: Laramanizmi i shqiptarëvegjatë shekujve (Islamizimifiktiv nga shekulli XVe deri në ditët tona), i kushtohetkriptokrishterimit (laramanizmit)të shqiptarëve, përkatësishtkriptokrishtërimi i quajtur ndryshekriptokatolicizëm, ku autorime të drejtë e përthekson qartazise ky është një fenomen specificumshqiptar sui generis, i cili nëmekanizmin e organizimitshtetëror osman të asokohshëmishte e vetmja mënyrë e mundshmepërmes së cilës shqiptarëtmund t`i kundërviheshin procesittë dhunshëm të islamizimit tëtyre. Autori gjykon se periudhamë e vështirë për të krishterët(katolikët) shqiptarë, ishte ajo eLuftës së Kretës (1645-1666), gjatësë cilës lufta mes Republikës sëVenecies dhe Perandorisë Osmanesolli braktisjen dhe rrënimine shumë ipeshkvive katolikeshqiptare, me ç’rast një pjesë emirë e besimtarëve u tërhoqnëpër male në zonat e thellamalore për t’i shpëtuar përndjekjes.Aty trajtohet edhe shtrirjaterritoriale dhe kohore e laramanizimit,konvertimi i laramanëve(myslimanëve) në fenë e tëparëve si dhe arsyet e laramanizimit,përgjithësisht të njëjta meato të islamizimit, çka sipas autorit,laramanizimi si fenomen kaqenë fund e krye një ndër motivetkryesore të islamizimit, i cili dokumentohetnë mënyrë të pakontestueshmese nuk është marrë/kryer me dëshirë por me dhunë.Pjesa e katërt: Fenomeni i laramanizmitdhe i islamizimit nëdritën e dokumenteve kishtaretrajton përmes një materiali tëgjerë burimor, Dekretet dhe instruksionete Selisë së Shenjtë,Letrat pastorale, Sinodet dioqezane,Konçilet Kombëtare tëcilat kanë patur në vështrimin etyre mbi fenomenin e laramanizimit.Trajtohet 1. Qëndrimi iKishës Katolike ndaj të laramanizuarve(islamizuarve), jepetqëndrimi i Kishës Katolikendaj fenomenit të të laramanizuarvedhe të islamizuarve shqiptarë,dy Dekretet e para të S. Ufficiit(1625 e 1641), Sinoda e parë eShkodrës (1678) dhe martesat epërziera, Koncili (Kuvendi) i parëi Arbënit (1703), dy Instruksionetpos-konçiliare të S. Ufficit (1724 e1730), qëndrimi i Papa BenediktitXV ndaj të krishterevë të fshehur(laramanë), dy koncilet kombëtaretë tjera të Arbënit, ai i dytë dhe itretë, përkatësisht të viteve 1871dhe 1895. Autori vë në dukje senjë ledh i vonuar për me rezultatettë prekshme ishte organiziminë vitin 1703 i Kuvendit të Arbënit,i njohur si Kuvendi i parëKombëtar, që ka pasur për qëllimndalimin e islamizimit dhe laramanizmitdhe të nxisëripërtëritjen e Kishës Katolikendër shqiptarë në përputhshmërime dekretet/përfundimet e nxjerranga Koncili i Trientit. Por, nënpresionin dhunues të otomanëve,kuvendi megjithatë nuk ka arritursukseset e pritura, bile edhe mbaskuvendeve kombëtare shqiptaretë mbajtur më 1895 dhe 1897 dhedisa sinodeve ipeshkvore procesika vijuar. Autori nuk ka lënë papërmendur edhe shembuj e dëshmiheroike martirizuese përgjatëpërndjekjeve të të krishterëveshqiptarë sikurse varja e ipeshkëvittë Shkodrës Anton Negria dhepasardhësit të tij Anton Barbi dheshumë meshtarëve të tjerë katolikë.Kjo dëshmohet edhe përmesfaktit se deri kah fundi i shek.XVIII, ipeshkvijtë katolik s`kanëmundur të kthehen e të banojnënë Shkodër, jo vetëm për shkak të“Duke e parë se si erdhi procesi i islamizimit me vullnet(dëshirë) të lirë apo si shtrëngim (detyrim), DomShan Zefi i bën një “kirurgji” të brendshme gjithë këtij procesi.Ai vëren se fillimisht “Arsyet e shtrirjes ose të rritjesrelativisht të shpejtë të islamizimit… në tokat shqiptarenuk ishin drejtpërdrejt të natyrës religjioze, por më tepër tënatyrës juridiko dhe ekonomike.” (f. 88).përndjekjeve, por edhe për shkaktë rrënimit dhe vjedhjes sëmjeteve të domosdoshme tëjetesës, relikeve dhe objektevesakrale, pronave famullitare etj.Përveç kësaj, shqiptarëve, sikur t’umos u mjaftonte përndjekja osmane,kanë qenë nga ana tjetër poaq të përndjekur nga ana e hierarkisëortodokse sllave, e cila kakërkur nga shqiptarët që t`iapaguajnë me forcë tatimin (haraçin)patriarkut të Kostandinopojës/Carigradit.Mungesa e kleritkatolik dhe mundësia që t`iuzbritet tatimi ishte motivi tunduesqë një pjesë e shqiptarëvekatolikë të konvertohen në ortodoksë.Në fund kemi 2. Disa vrojtimelidhur me ngjashmëritëdhe dallimet mes apostatëve“lapsi” dhe të islamizuarve shqiptarë(myslimanë e laramanë),si dhe aktualiteti dhe perspektivae laramanëve nën dritën eKodit të Ri (1983). Libri studimornë fund përmbyllet më njëpërmbledhje të thukët prej dhjetëfaqesh në gjuhën angleze (fq. 189-197), dhe ka një shtojcë me mbi100 faqe me faksimile të relacionevedhe dokumenteve origjinale(fq. 199-305), në të cilat gjen-”den një relacion i Imzot PjetërBogdanit mbi gjendjenshpirtërore e kohore të KishësKatolike (Shkodër, 1665); Relacionii Imzot Ndre Bogdanit mbiarqipeshkvinë e Shkupit (Prizrenit)në vitin 1672, Relacioni qëparaqet problemet martesore për“disparatis cultus) mes katolikëve,myslimanëve e laramanëve). (Vatikan-PropagandaFide-Sant’Ufficcio, 1670), një regjistër(relacion) i të islamizuarve qëishin konveruart në krishterim(shek. XVII), një paraqitje eImzot Gjon Nikollë Kazazit mbigjendjen e laramanëve shqiptarëdërguar Kongregatës së Shenjtëpër administrimin e sakramenteve(Vatikan-Propaganda Fide, 1743),Relacioni i Imzot Prenk Doçitmbi gjendjen e misionarëve nëShqipëri (Romë, 6 nëntor 1886) sidhe dhjetë harta historike që ngavendbanimet e fiseve ilire deri teharta e Shqipërisë gjatë KrizësLindore (1878-1881), (fq. 307-316), dhe disa shënime për autorin.Vepra e Dr. Shan Zefit kalindur, është përvijuar dhe ështëpjekur përmes burimeve arkivoredhe atyre dokumentare të botuarae të pabotuara, mbështetur nëfaktografi, ndaj si e tillë ajo përbënjo vetëm një kapitull merëndësi të historisë shqiptare, pordo të shërbejë edhe më tej si njëmanual me rëndësi për shkrimine historisë së krishtërimit ndërshqiptarë, vepër e cila nuk do tëmund të shkruhet pa këtë vepërdhe që është pjesë me rëndësi ehistorisë shqiptare, qytetërimitdhe identitetit të kombit shqiptar.Është më interes të theksohetse që nga botimi i kësaj vepre këtunjëmbëdhjetë vjet më parë,historiografia shqiptare nuk kasjellë ndonjë tezë serioze mbiislamizimin shqiptar, që do tëduhej të merrej në konsideratë.Bash për këtë arsye mendojmë sedo të duhej që kjo punë të zgjerohejedhe më tej në një botim tëtretë të mundshëm, sidomos ngapikëpamja vështrimore sociokulturore.Përkthimi, botimi dhenjohja e kësaj vepre edhe nëgjuhët e tjera (Islamizacija Albanacai fenomen ljaramastva tijekomstoljeca (XV. – XX.). Razlozii stav Katoličke crkvePrijevod: Ivica Čolaković. AlbanskaKatolička Misija, Zagreb2003., 318 f. dhe Islamization ofAlbanians through centuries (15-20th century) : reasons for islamizationand the stance of thechurch towards the occurrence.Përktheu Avni Spahiu. Drita,Prizren 2006. 316 f., janë një vlerëe shtuar për njohjen jo vetëm tëkëtij libri, por edhe të historinëshqiptare disi të veçantë.Shënime për autorin: DonShan Zefi lindi në fshatin Dunav(Gjilan), më 24 korrik1959. Shkollën fillore e kreu nëvendlindje, ndërsa gjimnazinklasik në Suboticë. Studimetfilozofiko-teologjike i kreu ndërjezuitë në Zagreb, ku fillimishtdiplomoi filozofinë (1983) dhe mëpas teologjinë (1987). Shugurohetmeshtar më 20 prill 1987 dhe pasnjë viti angazhim me punën baritore,në vitin 1988 nis studimetpostdiplomatike në UniversitetinPapnor Urbaniana në Romë, tëcilat i përfundon në vitin 1990 metemë magjistraturë në të drejtënkanonike me titull: La valuitazionegiuridica del Concili Nazioanlealbanese verso i criptocattolicinel. sec. XVIII. (Vlerësimijuridik i Kuvendit të Arbënit ndajlaramanëve në shek. XVIII). Dyvjet më pas përfundon studimetdoktorale me temë: Ricerca storico-giuridicasull’islamizzzione elaramanizzazione degli Albaniesi(Dal XV-alXX sec.), (Kërkimehistoriko-juridike mbi islamizimine laramanizimin e shqiptarëve(nga shek. XV-XVIII).Më pas u kthye në vendlindje,ku u emëruar kancelar ipeshvnordhe vikar i gjyqit kishtar nëIpeshkvinë e Kosovës në Prizren.Don Shan Zefi është autor idhjetëra artikujve dhe punimeveshkencore-hulumtuese dhe publicistike,kryesisht nga historiakishtare shqiptare dhe përveçpunës së tij baritore, duke qenë seedhe vetë është me prejardhjelaramane (kripkatolik), merretedhe me dialogun ndërfetar ekumenik.

18KULTURË • TRASHËGIMI • HISTORIDritaMars 2013Politikë e estetikë: vita activa e vitacontemplativaSHKRUAN:Kujtim M. SHALABinomi Politikë e estetikë,shoqëruar nga përcaktorëtvita activa, për gjymtyrën e parë,e vita contemplativa për të dytën(Hana Arend), përshkruan e provonnjë keqkuptim të vjetër e të rindërmjet Shtetit dhe Estetikës, qëështë jetuar si përplasje historikedhe është shndërruar në çështjetë filozofisë, të filozofisë së artit, sadhe të filozofisë politike.Historia e keqkuptimit të tillëdhe e diskursit për të është historie ngatërrimit të një raporti (politika/ artet) me një funksion (njërii shërben tjetrit). Raporti njeh fushaqë takohen e ndahen, ndërsafunksioni përherë fshin njërën, përt’i dhënë jetë tjetrës. Në korpusine pafund të teksteve që e përshkruajnëose që e trillojnë këtë funksion,paprerë nënvizohet reduktimii estetikës, nën pushtetin epathyeshëm të etikës ose nën hijene rëndë të teorisë së njohjes.I . PoliteaPlatoni, autori i filozofisë sëvjetër, është ëndërrimtari i parë imadh i Polisit, si një strukturë elidhur etike e sociale, si një ontosi konceptueshëm e i prekshëm,sado që është etiketuar ideal.Polisi, qyteti, shteti, siç e tregojnërrënjët etimologjike e semantikae hapur, emërton një strukturë(politike) formale dhe një kategoriesenciale, që është civilizimi.Në diskursin e filozofisë politikeantike, zoon politikon-i ështëqenie që arsyeton përmjet logosit,kategori kjo totalisht tjetërnga pathos-i (fushë e emocionit),që është shenja identifikuese enjë zoon-i. Një zoon politikonështë një qenie politike, d.m.th. eqytetëruar. Në këtë vijë gjykimi,Politea është gjendje e mënyrësjelljeje, frymë e pronë e përbashkët,një gjë publike, saktësisht siçemërtohej në latinishte, Res publica.Polisi i Platonit (Res publica,Republika, Shteti) është projektuarpa poetët, pa poezinë, pa estetikën.Ky është një refuzim etik/ideologjik klasik (me një parabazëedhe te teoria e njohjes), që eshenjon estetikën si fushë joideologjike,si një Res personalis.Paradoksalisht, refuzimi i tillë paprerëështë lexuar si teori estetikee Platonit dhe si fillesë e estetikaveideologjike.Në korpusin e pafund të teksteveqë burojnë nga ky lexim,bëhet i vështirë artikulimi idilemës nëse një estetikë e tillëekziston.Estetika bëhet ideologjike kurpërshkruan praktika letrare e ideologjiose kur i sanksionon ato nëtrajtë manifestesh me parabazëpolitikat, çka që shoqërohen ngaatributi estetike, si te realizmi socialist.Pa u larguar nga Platoni, tënënvizojmë se ai vetëm sa shenjontejetën si fushë pragmatike,me parabazë etikën, për të shenjuarsi të tillë Politikën, pa kërkuarqë poezia të jetë mësim, madjeduke e provuar se ajo s’mund tëjetë mësim. Platoni, vërtet, refuzontefuqinë njohëse të poezisë etë arteve dhe i lidhte me një origjinëpërtej fisis-it, dhe, kur dukejse po i dënonte, i shenjtëronte tinëzisht.Të rikujtojmë se Platoni iparë ishte poet, ndërsa Politea e tijdorëzohej para artit, kur e konceptontedhe e refuzonte si fushë qës’pushtohet.Duket edhe më paradoksalrefuzimi i poezisë nga një Politeae konceptuar dhe e etiketuar siideale. Vërtet, për ata që kanëstudiuar Polisin e Mesjetës, shtetii Platonit s’mbetet aspak ideal(vetëm i mundshëm), madje aspaknjë Res publica, por provohetsi një kulturë, strukturë e fuqi evërtetë në dorë të dijetarëve (teologëve),të cilëve u shërbejnë edhepoetët.Po në shekullin e dijes së Platonit,Aristoteli natyrën e qeniesnjerëzore e gjykonte si politike, tëkarakterizuar nga logos-i, të lidhurme të drejtën (drejtësinë) apomungesën e saj. Edhe për kulturëne tij, e drejta kryqëzohet me të vërtetën.Filozofi i madh vinte përballëkësaj fushe kategorinë e sëvërtetdukshmes, që bën mbretërinëe poiesis-it, të parë në kuptimine vjetër të poietikes, të krijimit. Kjoështë fusha e estetikës, të cilën Aristotelinuk e lë pa fuqi e pa funksionnjohës.Një evidencë, në kuptimin eparë, thotë se Aristoteli shkroitraktatin për Politikën, por edheatë për Poetikën.Këta dy filozofë provojnë seçështja e formuluar si Politikë eestetikë, është e vjetër dhe s’buronnga autorë para as pas Luis Altuzerit,siç duan ta shenjojnë diskursete disa mendimtarëve. Diskursifilozofik për politikën e estetikënose për raportet e njërës metjetrën, në të vërtetë, është diskurspër fushën e sensible-s, në kuptimine ndjeshmërisë, për pretendimete manifestimet e saj.Në shtrirjen e saj, historia eshtetit, sikurse ajo e filozofisë politikepërgjithësisht, e provon përplasjendhe refuzimin e vjetër tëPoliteas (kulturë e kulturë politike)e Polisit (strukturë politike, rrjetinstitucionesh) me Artin, si dy fushaqë lidhen me sensible-n. Nëkohët e reja, ky refuzim u shndërruanë pretendim për t’i vënë artetnë shërbim, për të sanksionuar,madje për të kontrolluar krijimindhe receptimin. Pretendimi i tillëu ashpërsua përfundimisht nështetet totalitare përgjatë shekullitXX. Tani arteve u njihej fuqiapragmatike dhe konceptoheshinsi një Res me ndikim te publiku,që duhej të shndërrohej në një Restë klasës së pushtetarëve, madjenë Res të Njëshi-t udhëheqës.Kështu, estetikja bëhej funksion,në një proces të egër, që rrënontenatyrën e saj.II. Politika e estetikësSaktësojmë se diskursi përPolitikën e estetikës shenjon pretendiminqë sensible-ja estetiketë përdoret në jetën politike, si tëishte një sensible politike. Po lamëanash vepra letrare me zgjedhjee strukturë të fortë ideologjike,provohet se politika projektohetnë trup të tekstit dhe provohet siprodukt i interpetimit e i përdorimittë estetikave. Një sjellje dhenjë proces i tillë shoqërohen nganjë retorikë e veçantë, që, paradoksalisht,i drejtohet pathos-it nënjë fushë të zënë për logos-in.Arti, që merr detyrën t’i shërbejëfushës së veprimit e të pragmatikës,jetës sociale e politike,heq dorë nga sensible-ja që eprodhon natyra e tij dhe rrëshqetnë diskurs për përdorim. Politikaka pretenduar ta përdorë artin,letërsinë në radhë të parë, si fushëe lidhur fort me logos-in, po dheme idetë, për ta çuar deri te njëkatror i pragmatikës.Është provuar, qoftë edhe nëkulturën letrare shqiptare, se letërsia,edhe kur nuk do të artikulojëpolitika, i përshkruhen funksionepolitike në zhurmën e leximeveideologjike. Leximet e tilla projektojnëidetë e lexuesit ose të kategorivetë caktuara te vepra letrare,edhe pse ajo është e çliruar ngaideologjia. Kështu rrëshqitet nëmanipulime të teksteve letrare dheato detyrohen që të “rrezatojnë”politikat që s’i kanë në trup e as sifrymë. Letërsia detyrohet të ketë etë thotë porosi e testamente të hapurasociale e politike, pa u kujtuarse ajo është një ontos në vete, kodverbal me fushë shumë të gjerëshenjimesh, prandaj me natyrë semantiketë hapur.Por, një tip literature tentondrejt ideologjisë dhe kjo vërehethapur, pa u larguar nga letërsiashqipe, kur lexon pas LasgushPoradecit personal e të mbytur nëdhimbjet e veta, Agollin - poet tëpërgjëruar e të deklaruar të masave.Në ngushticën që po përshkruajmë,estetika ka shfaqur strategjitë“e veta”. Fusha më e gjerëe manifestimit të tyre janë ideologjitë,ndërsa reduktimin mëtë madh e jeton kur bëhet diskurspolitik në dorë të pushtetit.Po ashtu, një formë e letërsisë,e njohur tradicionalisht si letërsiedukative, është takuar paprerëme etikën, për të ëndërruar manifestimine politikave të sensible-sestetike edhe në këtë plan.Politikat e estetikës janë rrugëpërmjet të cilave kërkohet ndikiminë jetën sociale e politike, ndikimky i njohur edhe me termin angazhim,i shtrirë në pretendimetë gjera me Zhan-Pol Sartrin. Teletërsia, angazhimi shoqërohetnga një retorikë e fortë, meqë nërrënjë të tij ndodhet pretendimipër të bindur. Retorika e tillë eredukton diskursin në stoli tëlëndës, për të përsëritur pakufibinaritetin logos/lexis. Në këtëdyshe, është ligjërimi ai që u shërbenideve dhe rrezikon, në kufijtëe fundit, natyrën e letërsisë, art nëtë cilin idetë lidhen në diskurs.III. Estetika e politikësEstetika e politikës, në të vërtetë,është retorika e sensible-s sëpretenduar nga politika ose që ajoka rrëmbyer nga estetika. Retorikae tillë, që synon bindjen duke iudrejtuar emocioneve, tradicionalishtështë takuar me diskursete bukura dhe, duke i vënë nëshërbim, ka pranuar e ka provuaredhe një herë, edhe këtu, fuqinëe estetikës në raport me shpirtinnjerëzor. Njerëzit i duan gjërate bukura, diskurset e bukura, sëbashku me mashtrimet e bukura.Por, politika s’është një mashtrimdhe këtë e provon parabaza esaj etike e rrënja e saj - politea, praqytetërimi. Janë diskurset politikeqë prodhojnë mashtrimin, kur etretin amzën e vet dhe kur të vërtetëne nxjerrin nga diskursi, qëbëhet vetë provë.Diskurset e politikës, diskursete fushës së logos-it aristotelik, historikishttë lidhura me kategoritëe mëdha të së drejtës, të autoritetitpolitik, demokracisë dhe të lirisë,rrëmbejnë sensible-n estetike nëfurinë e shtrirjes dhe të artikulimittë diskursit bindës. Sensible-ja eçon diskursin politik drejt rrëfimitretorik, që zbut logos-in dheshpirtin e recepientit. Një diskurspolitik i mbushur sensible,është një diskurs të cilit kryesishti mungojnë argumentet e fushëssë logos-it. Vetëm në dorën enjë shpirti të lartë në politikë, nëdorën e një Vir-i, siç thoshin romakëtdhe tradita e humanizmit,logos-i zbukurohet e shkëlqen pau reduktuar.Kjo provon se hyrja e sensible-sestetike në fushën e ligjërimit politiks’mund të përshkruhet përherësi e ligë. Prova e tillë forcohet mëshumë kur hapim e njohim politikae veprime që parabazës etikeia shtojnë kulturën e humanitetin,meqë aty estetikat/retorikatzbukurojnë, por edhe zbulojnë,shpirtra e qëllime të larta. Kështu,kultura politike provohet të jetëedhe kulturë e bukur. Nëse jotjetër, kudo e kurdo, e bukur dotë ishte po të ëndërronim për njëpolitikë të bukur, për një etikë estetike,larg konceptimit të tyre sifunksione në shërbim e pa e lidhurlindjen e njërës me fundin etjetrës. Aq më shumë, kur ështëprovuar pafundësisht se dimensionimii estetizimit të politikës, evë estetikën aq shpesh në funksiontë qëllimeve politike dhe se kjo edëmton estetikën drejtëpërdrejt.IV. Estetika e ngushtuarDijetari Eqrem Çabej konstatoi,bashkë me parabazën popullore,ngjyrën politike të letërsisëshqipe. Ai kishte parasysh Rilindjen,literaturën nacionale, me tematë mëdha (heroike) dhe me ide tëforta politike, që mbante në hijetemat personale e të tjera. Madje,Çabej kërkonte letërsinë moderneshqipe përballë kësaj letërsie, mengjyrë estetike, me tema të thellapersonale, larg synimit për t’u bërëmësim nacional ose social dheshenjonte estetikën si vlerë mbipolitikën, si rreze të ontos-it letrar.Dijetari ynë e jetoi letërsinë moderneme Lasgush Poradecin dheautorë të tjerë dhe ishte gjallë kurletërsia shqipe po rrëshqiste sërishdrejt ideologjisë e politikës, taninën trysninë e realizmit socialist, sinjë doktrinë në dorë të pushtetit.Rilindja prodhoi një letërsi menatyrë të fortë politike, me rrënjënë ideologjinë nacionale dhe mepretendimin për të ndërtuar jetëne gjallë shqiptare, madje Politeane tyre, qoftë edhe duke gjeturdiskurset/projeksionet e hapurapolitike, siç ndodhi te Shqipëria...e Sami Frashërit. Poetët shqiptarëthurën himnin nacional, menjë retorikë të fortë, dhe artikuluanidetë si mësim për shqiptarët.Teksti i tyre reduktoi e eklipsoiestetikën në artikulimet e hapuraideologjike dhe në thirrjet për veprimnacional.Ngjyrime politike mori edheletërsia sociale, pa e tretur përfundimishtsensible-n estetike, meqëpaprerë u kryqëzua me poetikënsentimentale dhe asnjëherë s’ubë letërsi (e angazhuar) sociale epastër.Ngjyrimit politik final letërsiashqipe iu nënshtrua nën realizminsocialist dhe nën politikën totalitare/diktatoriale,që e shndërruanatë në dogmë dhe propagandë nëdorë të pushtetit e të diktatorit.Teoria e realizmit socialist,e bërë idelologji e politikë përletërsinë, u shndërrua në artikuluesedetyrash karshi letërsisë dhekontrolluese e rreptë e saj. E lidhurngushtë tematikisht me luftëne klasave dhe me ato që u quajtënshoqëri socialiste e pushtet i proletariatit,estetika u konsiderua njësegment propagande në funksiontë kësaj lufte.Politika dhe sensible-ja e sajreflektuan drejtpërdrejt edhe testruktura e tekstit të realizmitsocialist. Ato bënë që teksti tëklishetizohej e të formulësohej,për të rrëshqitur përfundimishtnë një rrjet sloganesh, që shpejt ubënë të mërzitshme. Teksti i tillë

DritaMars 2013KULTURË • TRASHËGIMI • HISTORI19“Politikat e estetikës janë rrugë përmjettë cilave kërkohet ndikimi nëjetën sociale e politike, ndikim ky i njohur edheme termin angazhim, i shtrirë në pretendime tëgjera me Zhan-Pol Sartrin. Te letërsia, angazhimishoqërohet nga një retorikë e fortë, meqë nërrënjë të tij ndodhet pretendimi për të bindur.Retorika e tillë e redukton diskursin në stoli tëlëndës, për të përsëritur pakufi binaritetin logos/lexis.Në këtë dyshe, është ligjërimi ai që ushërben ideve dhe rrezikon, në kufijtë e fundit,natyrën e letërsisë, art në të cilin idetë lidhennë diskurs.”iku nga strukturimi (si proces) testruktura (si finalitet). Gjithë kjoe bëri atë linear, monolit, treti figurëndhe robëroi imagjinatën. Njëtekst që s’prodhon moral të bukur(sensible estetike), por që mbart ebart moralin që kërkon pushtetidhe etika sociale e politizuar.Poezia e realizmit socialist ndoqisituata politike e sociale, për t’ushndërruar në një sektor të tyre,në veprimtari politike e sociale tëshkruar. Duke e forcuar ligjëratënideologjike e politike, ajo, happas hapi, e treti estetikën. Shkurte shqip, poezia ndihmoi edhe nëkrijimin e iluzionit të një morali etë një jete të re, në utopinë e madhetë shoqërisë së re. Është kjoutopi që bën boshtin ideologjik tëkësaj poezie.Idetë te proza duken më hapur,por, të lidhura me situata eveprime, sikur lejojnë një gjallëritë tekstit, konstituimin e njëbote, sado, elementare të veprës.Është karakteri publicistik që tretngadalë gjasën e prozës së tillë përtë qenë ekuivalent i reales dhe iideales dhe e shtyn atë pashmangshëmdrejt tekstit që eksplikondogmën e politikën e ditës. Referencialitetime jetën shndërrohetnë falcifikat politik të saj. Në rrafshintematik e funksional, gjithëkjo merr emrin hyrje në shërbimtë luftës së klasave, në një procesqë minimalizon ontos-in estetik eestetikën e ontos-it.Ndërsa, drama krijon iluzionmë të fortë, se format e tjera, tëlidhjes me jetën. Është iluzioni qëe largon dramën e realizmit socialistnga jeta, kur ajo do ta marrë mebesnikëri e vërtetësi atë. Strukturaqë ndikon më së shumti për të ikurnga realja (aq shumë e lakmuarnga realizmi socialist) drejt iluzionittë reales është skema e fitoressë heroit pozitiv, e cila, shumëmë ndryshe nga ç’ndodh në jetë,edhe në shoqërinë socialiste, lejonndërhyrjen arbitrare të autoritideologjik, për të zgjidhur çdo gjënë emër e në favor të heroit të vetpozitiv. Drama, si e gjithë letërsiae realizmit socialist, rrit frymënutopike të një jete si në Parajsë,kur vërtet jetohet Ferri.Artet e tjera, piktura e sidomosskulptura, u skematizuan tërësisht,ndërsa arkitektura u rrënua, kuria tretën nocionin e banimit, njëonto-s ky përtej fizikes, por edheatë të ontos-it fizik. Muzika vraufabulat e shpirtit dhe jetoi vetëmnë ato interpretime që zbuloninshpirtin e këngëtarit, më parë sekëngën.Realizmi socialist, i reduktuarnë mësim e urdhra politikë, tretidoktrinën estetike dhe vrau sensible-nestetike me retorikën e propagandësdhe me kategori të njëpolitike që nënshtron e tjetërsongjithçka.V. DY ONTOS-eE skicuar edhe si në këtë tekst,çështja provohet të jetë keqkuptuaredhe kur vetë ka dhënë shenjate zgjidhjes.Politika, shteti dhe Artets’mund të konceptohen si dy funksioneqë reduktojnë njëri-tjetrin,por si dy ontos-e që ndërtojnë raporte,në të cilat ontos-i e diskursii pragmatikës njohin e pranojnë sitë ndryshëm ontos-in e universittë imagjinares, duke përfshirë këtutërë gamën diskursive të saj. Ndërsa,ky i dyti shtrihet e jeton paralelisht,si për të provuar vërtetësinëe të parit dhe për të shënuar humanitetine tij.Një konceptim i tillë, shmangtrysninë dhe represionin e Shtetitndaj Arteve dhe pezullon refuziminestetik (Ibrahim Rugova), nëkushte diferencimi. Ndarja e tillëbën që Shteti dhe Artet të takohennë fushën e gjerë të jetës, sidy faqe të saj, që japin dy pamje tëndryshme e që s’mund të nënkuptohene as të refuzohen nga njëratjetra.Politea (kultura, civilizimi) ePolisi (struktura politike) janësynime e përpjekje për të arriturlumturinë dhe rruga që çon drejtsaj është drejtësia. Një politikë edrejtë, është një politikë me rrënjënë etikë, e lidhur dhe e manifestuarnë rrjet veprimesh të larta.Artet çojnë te lumturia përmjetkënaqësisë, që manifestohet sisensible/ndjeshmëri e zgjedhur,e lehtë dhe sublime, pa i përjashtuaridetë, as moralin, kur atë eprodhon arti, pa u urdhëruar ngaPolitea.Lumturia është qëllim e ideali jetës, prandaj edhe i Politea-s ei Arteve, estetikës. Pak ëndërrimlumturie në jetë, si në arte, do tabënte, së paku, disi më të përballueshëme më të lakmueshëm diskursinpolitik. Apo (edhe) disi mëtë lakueshëm.Me rastin e 100 vjetorit të vrasjësSHKRUAN:Lush CULAJVrasja e At Luigj Palajt sipasdokumenteve malazeze të vitit 1913Luigj Palaj kishte lindur më 20shkurt 1877 në fshatin Janjevëdhe ishte pagëzuar me emrin Mati.Shko llën fillore e kreu në vendlindje,ndërsa shkollen françeskane nëTroshan të Zadrimës. Studimetpër filozofi dhe teologji i mbaroinë Itali. U shugurua si meshtar më20.4.1903.Në Itali mbeti edhe dy vjet tëtjerë për t’i vazhduar studimet pasuniversitare.Në vitet 1905-1907shërbeu si famullitar në Durrës.Imzot Lazër Mjeda e caktoi përndihmës në Pejë dhe kujdestar përZllakuqanin e Gllogjanin në vitin1911, ku edhe e gjeti vdekja në Janoshtë Jakovës, më 7.3.1913.Akuza ndaj Palajt sipas prefektitmalazias Plamanec, ishte tejet erëndë. Këtë e dëshmon më së miriletra e argjipeshkvit Lazër Mjeda, edatës 19 mars 1913, sipas të dhënavetë Klement Mirajt dërguar KonsullatësAustro-hungareze ne Prizren.Sipas kësaj letre, zyrtarët malazez eakuzuan Luigj Palajn se ai e kishtengritur popullsinë kundër malazezeve.Ndër të tjera, në letër thuhejse ishin gjetur edhe disa dokumentekomprometuese.Në fakt arrestimi i Palajt lidhejdrejtpërdrejt me punën e konvertimittë cilit bariu shpirtëror ikundërvihej haptazi. Nga ai ishtekërkuar ta braktiste fenë katolike,por patër Luigji qëndroi trimërishtdhe e refuzoi këtë me për buzje.Më poshtë do të paraqesim versionine vrasjes së Luigj Palajt sipasdokumenteve malazeze të vitit 1913.Ai u vra me katër plumba dheprapa shpine, 25 metra larg rrugës,ngase provoi të ikte para syve të rojës.Ndërkohë, Ministria e Brendshmee Cetines caktoi z. SpasojePiletiq, sekretar i kësaj ministrie,të shkojë në Pejë - përkatësisht nëGjakovë – për të bërë përsëri hetimetlidhur me vrasjen e Luigj Palajt.Konsulli austriak, sipas kë sajshkrese, ishte deklaruar që punëne konvertimit ta hetonin ai, argjipeshkvii Prizrenit Lazër Mjeda dhevoj voda Vukotiq, kurse çështjen evrasjes së priftit Palaj ta hetonin dytë parët dhe Ludomir Bakiq. .Komisionit i sugjerohej që të hetojësë bashku, si pu nën e vrasjes sëPalajt, ashtu edhe atë të kalimit tëbesim tarëve të rinj në ortodoksizëm.Më 7 prill 1913, Vukotiq ngaGjako va i shkruante Cetinës, ku einformonte se delegatët austriakënuk donin assesi t’i hynin kurrfarëpune. Ai informon se delegatët austriakënuk duan t’i njohin delegatëtmalazez si anëtarë të komi sionit përçështjen e konvertimit, ngase kjoështë punë e tyre.Në ato mbledhje zyrtarët malazezi kishin lexuar të gjitha shkresatmbi vrasjen e Luigj Palajt.Cetina informohej edhe se konsujtkërkonin gjith ashtu rikthimin e tëkonvertuarve në katolicizëm, duketheksuar se ashtu janë udhëzimet etyre.Tele grami në fund informon:posa ta kryejmë punën e Luigj Palajtdo ta thërrasim edhe argjipeshkvinqë të jetë i pra nishëm në marrjen nëpyetje të katolikeve të ortodoksuar.Më 11 prill 1913, vojvoda Vukotiqnga Gjakova e informonte Cetinënse atë ditë ishte bërë përsëriekspertiza e kufomës së Luigj Palajt.Ekspertizën e kishin bërë dy mjekëmalazez dhe një mjek serb. Gjithsesiqë raporti i ekspertizës dihej që mëparë në kokat e këtyre mjekëve. Aiishte raport në përshtatje dhe sipassugjerime ve qeveritare malazeze.Konsulli austro-hun garezkerkonte të lejohej bartja e kufomëssë tij fshatin Zym afër Prizrenit.Ministria e Brendshme e Malitte Zi deklarohej që për momentinnuk ishte e mundur të lejo hej zhvarrimidhe transportimi i kufomës sëPalajt.Nen presionin e Austro-Hunggarisë,ironia e pushtetit okupuesishte aq e madhe sa Ministria eBren d shme në Cetinë i drejtohetme një telegram Janko Spasoje viqit,krahinar në Pejë, ku e informon seai, me urdhrin e ministrit Ramadanoviq,është caktuar që të merrtepjesë në ceremoninë e ngritjes sëshenjës së përkujtimit për klerikunkatolik Palaj. Kjo ishte, siç thotë fjalae urtë popullore, “të vrasin natën e tëvaj toj në ditën”.Gjithnjë në vazhdën e korrespodencavetë vazhdu e shme, kemishkresën e datës 12 korrik 1913 tëkrahinarit Spasojeviq, drejtuarministrit të brendshëm Gojniq, nëCetinë, ku e informonte se meurdhrin e tij ai ishte i pranishëm nëbartjen e kufomës së Luigj Palaj dhese ceremonia e bartjes ishte zhvilluarsipas programit. Informata dëshmonse në bartjen e trupit ishin tëpranishëm argjipeshkvi katolik ngaPrizreni, ko n su lli austriak e ai italiandhe se të gjithë ata ishin të veshurme rroba solemne. Raportohej seceremonia kishte përfun duar pa asnjëincident dhe në rregullsi të plotë.Në Zym ishte mbajtur mesha,ndërsa ishin të prani shëm një morikatolikësh, si nga vendi ashtu edhenga rrethi i Gjakovës dhe i Pejës. Informohejnë detaje edhe për bartjene trupit të Luigj Palajt nga Zymi nëfshatin Karashëngjergj dhe se ishtevarrosur në kishën françes ka ne, më3 korrik, në orën gjashtë.Në fakt, ky është versioni zyrtari Qeverisë mala zi a se, mbështeturnë korrespondencat dhe raportete zyrtarëve malazez për vrasjene Luigj Palajt dhe konvertimin eshqip tarëve katolikë e myslimanë nëortodoksë. Siç shihet, edhe nga vetëdokumentacioni i tyre, autoritetetqeveritare malazeze e ngushtuanpunën e komisionit të hetimeverreth pagëzimit vetëm në shqyrtimine rastit të vrasjes së priftit LuigjPalaj. Nga ana tjetër, kishte presionetë naty ra ve të ndryshme. Edhe personattë cilët kishin qenë pre zen tëgjatë rrugëtimit të Luigj Palajt, kuratë e eliminuan, ishin të burgosurdhe nuk mund të dilnin parakomisionit për të dëshmuar mbi tëvërtetën e vrasjes së Luigj Palajt.Është më se e vërtetë se Luigj Palajas që provoi të ikte. Naty risht se aido ta dinte që në një përcjellje aq tërreptë po li core nuk mund ta realizonteikjen apo arratisjen. Mirëpo,edhe nëse do ta bënte logjika e secilitnga ne, natyrisht edhe e atij, nëatë kohë do të ishte se ai do të kapejshumë shpejt pas disa minutash. Argumentitjetër që e demanton tentiminpër ikje të Luigj Palajt ishtefakti se dëshmitarët kanë treguarse ai ishte i lidhur duarsh, madjevetë i dyti dhe ate qellimisht menje shqiptar te besimit musliman.A thua vallë në atë gjendje mund tëtentonte që të ikte Luigj Palaj. Po athua vallë Luigj Palajt do t’ia lejontegjendja shëndetësore të arratisej, kurtrupi i tij ishte pothuajse fare i dërrmuarnga maltretimet dhe rrahjetrrugës. E vërteta qëndron në faktinse ati shpirtëror Luigj Palaj duhej tëkeqtrajtohej dhe pastaj të vritej përt’i futur frikën në palcë popullit dhepër ta pranuar konvertimin. E vërtetagjithashtu ka të bëjë me faktin sePatër Luigji as që provoi të ikte dheas që u vra me pushkë, siç thuhej nëraportin zyrtar malazias. Ndonëseedhe në raportin e argji pe shkvitMjeda, dërguar austriakëve menjëherëpas vrasjes, thuhet se ishindëgjuar krisma pushkësh, e vërtetaështë se patër Luigjin, të dërrmuarnga torturat dhe nga pamundësiapër ta vazhduar rrugën, e ndalëndhe se për të mbetën prapa që të“përkujdeseshin” disa policë. Pjesatjetër e të burgosurve u detyrua tëvazhdonte rrugën, kup to het nënpërcjellje. Më pastaj patër Luigjiu ther me bajonetë, kurse më vonëforcat malazeze shtinë me pushkëpër ta krijuar përshtypjen te te burgosurite tjerë se kinse ai kishte tentuartë ikte dhe se forcat policore udetyruan ta vrisnin. Kjo u dëshmuame faktin se kur trupi i tij u nxor ngavarri doli se ishte vrarë me bajonetë,sepse në trupin e tij nuk u gjetënplagë plumbi. Insistimi i komisionittë palës malaziase në versionin e sajtë vrasjes përkatësisht në ekspertizëne dy mjekëve malazez dhe njëmjeku serb, bëri që nënkonsulli austriakPecel të largohej nga Gjakovanë shenjë proteste.Për faktorin ndërkombëtar, esidomos për Austro-Hungarinë,ishte më se e qartë se konvertimiishte bërë me dhunë dhe se LuigjPalaj ishte viktimë e dhunës.Ishte ky një pretekst i mjaftueshëmqë të ndërpriten marrëdhënietme Austro-Hungarinë dheqë komisioni ta ndërpriste punën.Në fakt Mali i Zi vazhdoi edhe mëtutje me konvertimin e dhunshëmderi në fillimin e Luftës së ParëBotërore.