Rezime Summary - Komunikacija

SOCIOLOŠKI ASPEKTI NEZAPOSLENOSTI I MOGUĆNOSTI MEðUNARODNE MOBILNOSTI...compared with the data from the bordering regions in Hungary (Csongrad and Bacs-Kiskun ) andRomania ( Timis and Caras-Severin ).Statistical publications, relevant scientific and professional works will be used as datasources.Key Words: Cooperation, Employment, Mobility of Labour Force, UnemploymentZa većinu ljudi, stalan posao predstavlja predulov za zadovoljavanje nizapotreba. U slučaju nezaposlenosti one ili ostaju nezadovoljene ili se obim i kvalitetnjihovog zadovoljavanja redukuje. Pravo na rad razmatra se u različitim društvenimureñenjima, u različitim vremenima i mestima. Godine 1848. vlada Francuskerepublike izdala je dekret “kojim se jamči život radnika od rada i rad svima grañanima.Još pre ove deklaracije zahtjev za rad...izražen je u Manifestu komunističke partije. Istotako u savremenim deklaracijama, kao u uvodu Ustava Organizacije ujedinjenih nacija,naznačuje se 'ponovo utvrditi vjeru u osnovna prava čovjeka...', a u članu 55 istogUstava stoji da OUN, izmeñu ostalog, sarañuje na povišenju nivoa života, punojzaposlenosti stanovništva” (Farkaš, 1955 : 3).Praćenje (ne)zaposlenosti jedan je od preduslova za planiranje budućegrazvoja. Nastojanje da se meñunarodne granice učine “propustljivijim” i omogućecirkulaciju kako robe tako i radne snage uvećava potrebu za prikupljanjemmeñunarodno uporedivih podataka o obimu i strukturnim osobenostima(ne)zaposlenosti. Trenutno, značajne razlike u metodologijama popisa onemogućavajusticanje celovitijeg uvida u pogledu kretanja (ne)zaposlenosti Vojvodine i susednihregiona. Kao osnovni izvor podataka javljaju se publikacije statističkih institucija kojena osnovu obuhvata celokupnog stanovništva, tj. svih registrovanih zaposlenenihodnosno nezaposlenih, ili periodičnih anketa, prate ovu pojavu. Analiza(ne)zaposlenosti bazirana na statističkim podacima samo je jedan od pokazateljarasprostranjenosti pojave, ali ne rasvetljava u potpunosti suštinu problema. Da bi serasvetlili različiti oblici, uzroci i posledice (ne)zaposlenosti, neophodno je, osimstatističkog, u praćenje (ne)zaposlenosti uključiti i sociološki pristup, ili, preciznije,interdisciplinarni pristup u kome bi i sociološki aspekt bio zastupljen. Nažalost, ulogasociologa i sociologije u praćenju i rešavanju problema (ne)zaposlenosti srazmerna jeugledu koji ova profesija uživa u društvu. Pokušaji da se još tokom 80-tih godinaprošlog veka definiše uloga sociologa u oblasti zapošljavanja nisu urodili plodom(Uglješić, 1978.). Kao i onda, još uvek se ne zna “prava uloga i osnovna djelatnostsociologa” i to, ne samo u sferi zapošljavanja već u društvu uopšte. Osnovna delatnostsociologa vidi se u sferi politike ili socijalnog rada. Dok se, s jedne strane, sociologijapoistovećuje sa drugim profesijama, s druge strane, kao jedino prepoznatljivozanimanje sociologa javlja se nastavnički poziv 204 . Ostaje samo dilema, šta on topredaje? Analiza raspoloživih statističkih podataka ima za cilj da ukaže na postojećaograničenja u praćenju obima i strukturalnih osobenosti (ne)zaposlenosti, kao i napotrebu za rasvetljavanjem subjektivne strane ovog procesa, jer istraživanju204 M. Jogan kao moguća zanimanja u okviru profesije sociologa spominje sledeća: naučno-istraživačkiposlovi; pedagoški poslovi; upravno-konsultativni i rukovodeći; stručno-analitički (Uglješić, 1978 : 80).266

Gordana Vuksanović(ne)zaposlenosti treba pristupiti kako s aspekta pojedinca tako i porodice i društva ucelini.U poslednjoj deceniji prošlog veka prirodno i mehaničko kretanjestanovništva ostvarilo je snažan uticaj na obim i strukturne osobenosti (ne)zaposlenogstanovništva regiona koji se porede. Izuzev Bács-Kiskuna, u posmatranomvremenskom razdoblju uočava se kontinuirano opadanje broja zaposlenih u svimregionima (tabela 1.). Godine 1990. zaposleno je preko 628 hiljada stanovnikaVojvodine, a 2002. godine samo 493 hiljade. U toku 2000. godine, na primer, brojzaposlenih nalazi se na nivou iz 1977. Iste godine, na 1000 stanovnika dolazi svega259 zaposlenih (Opštine u Srbiji 2001, 2002 : 101). Dve godine kasnije, 2002., od 1000stanovnika Vojvodine zaposleno je 243. Istovremeno, broj zaposlenih u privatnomsektoru beleži porast do 1997. godine kada je registrovano oko 97.000 zaposlenih lica.Već sledeće godine njihov broj je umanjen na 94 hiljade. Godine 2002. u privatnomsektoru je zaposleno 111 hiljada stanovnika što čini 22,5 % od ukupnog brojazaposlenih.Prema podacima sadržanim u statističkim godišnjacima Mañarske, kretanjebroja zaposlenih prema županijama može se pratiti samo u periodu od 1997. do 2002.godine. Ovi podaci zasnivaju se na Anketi o radnoj snazi kojom je obuhvaćenostanovništvo staro od 15 do 74 godine. Poreñenje podataka o nezaposlenimadobijenim, takoñe, na osnovu Ankete, sa podacima Nacionalne kancelarije zazapošljavanje pokazuje značajno odstupanje u dobijenim vrednostima, ali ne i upravcu u kome se promene dešavaju. Na primer, 2002. godine Nacionalna kancelarijaza zapošljavanje registrovala je 19.979 nezaposlenih u Bács-Kiskunu i 14.277 uCsongrádu. Iste godine, prema Anketi o radnoj snazi, broj nezaposlenih u Bács-Kiskunu iznosi oko 13.600, a u Csongrádu 9.300, znatno manje od registrovanihvrednosti.Prema raspoloživim podacima, broj zaposlenih u Csongrádu opao je sa 163hiljade 1997. godine na 159 hiljada 2002. godine. U istom periodu, dolazi do uvećanjabroja zaposlenih u Bács-Kiskunu, sa 197 na 207 hiljade.Za rumunske županije Caras-Severin i Timis kretanje broja zaposlenih se pratiza razdoblje od 1990. do 2001. godine. Poslednju deceniju prošlog veka karakterišeopadanje broja zaposlenih u obe županije. U Caras-Severinu njihov broj je umanjen sa145 na 68 hiljada, a u Timisu sa 282 na 168 hiljada. U obe županije, do naglašenogopadanja zaposlenosti dolazi na početku devedesetih godina. Na primer, od 1990. do1991. godine broj zaposlenih u Caras-Severinu umanjen je za 28 hiljada, sa 145 na 117hiljada, a u Timisu za 22 hiljade, sa 282 na 260 hiljada. Do naglašenog opadanjazaposlenosti u Timisu dolazi i u razdoblju od 1998. do 1999. godine kada je brojzaposlenih umanjen za 36 hiljade, sa 209 na 173 hiljade.Možemo pretpostaviti da je u županijama Mañarske i Rumunije, kao i uVojvodini, u uslovima svojinske transformacije i decentralizacije privrednog ivanprivrednog razvoja, došlo i do transformacije latentne nezaposlenosti,nezaposlenosti unutar postojeće zaposlenosti, u manifestnu.267

Gordana Vuksanovićpotreba dece za vreme odsutnosti roditelja, kao i obavljanje kućnih poslova. Joštokom 70-tih i 80-tih godina uočena je visoka korelacija izmeñu stepena ekonomskerazvijenosti nekog regiona i zadovoljstva žena mrežom ustanova za smeštaj i čuvanjedece (Tomić, 1974 : 141). U uslovima naglašene ekonomske krize, niskih primanja,nestabilnosti zaposlenja i visoke nezaposlenosti, ideja o podruštvljavanju funkcijaporodice prihvatljiva je za mali broj ljudi.Umesto očekivanog većeg zapošljavanja, došlo je do opadanja broja zaposlenih žena i,verovatno, porasta njihovog zapošljavanja u sivoj ekonomiji. Zbog toga, treba imati uvidu da statističko praćenje zaposlenosti ne obuhvata veliki deo ukupne aktivnostiženskog stanovništva.Tabela 2Zaposleni prema polužupanije godine ukupno muškarci ženeBács-Kiskun 1998 212.900 120.300 92.6001999 214.000 121.300 92.700Csongrád 1998 171.800 97.200 74.6001999 168.000 95.500 72.500Caras-Severin 1998 187.900 100.300 87.6001999 177.400 94.100 83.200Timis 1998 357.200 181.200 176.3001999 337.100 170.100 167.400Vojvodina 1998 538.000 311.000 227.0001999 522.000 302.000 220.000Izvor: Za županije u Mañarskoj i Rumuniji: International Statistical Yearbook, 2002;za Vojvodinu: isto kao za tabelu 1.Za mañarske i rumunske županije, nažalost, ne raspolaže se, nameñunarodnom nivou, podacima o kretanju broja zaposlenih u oblasti privatnesvojine. Analiza raspoloživih podataka, kako statističkih tako i naučnih i stručnihradova, na nivou Vojvodine, ukazuje na značajne izmene u pogledu zapošljavanja uoblasti privatnog sektora. Treba napomenuti da razvoj privatnog sektora, pre svegamale privrede, ne predstavlja specifičnost društava u tranziciji. Kritika nekadašnjemegalomanije u investiranju, “da se ima velika fabrika, a ne kolektiv koji uspešnoposluje”, praćene otporima privatnoj svojini javlja se znatno pre razdoblja svojinsketransformacije. U bivšoj SFRJ, još u vreme samoupravnog socijalizma, mala privredaje tretirana ne samo kao ekonomsko već i kao socijalno pitanje, jer može da se razvija ina privredno nedovoljno razvijenim područjima na kojima je prisutnanezaposlenost 205 . Osamdesetih godina učešće male privrede u privrednoj strukturi205 U društvenom planu razvoja SFRJ za period od 1976. do 1980. godine utvrñeno je da će se: “U ciljuobogaćivanja privredne strukture stvarati uslovi za svestraniji i brži razvoj tzv. male privrede, koju sve više269

SOCIOLOŠKI ASPEKTI NEZAPOSLENOSTI I MOGUĆNOSTI MEðUNARODNE MOBILNOSTI...SFRJ iznosi 4 %, u Španiji i Črčkoj oko 25 %, u SAD 15 %, Italiji, Austriji i Norveškojoko 30 %, Japanu 43 % itd. (Milenović, 1979 : 25).DelatnostNa nivou regiona, podaci o strukturi zaposlenih prema delatnosti dostupni susamo za rumunske županije i Vojvodinu. U odnosu na Vojvodinu, ne uočavaju seznačajnije razlike u pogledu raspodele stanovništva prema granama delatnosti. UVojvodini oko ¼ zaposlenih radi u vanprivrednim delatnostima, a preko ¾ uprivrednim ( tabela 3. ). Najbrojnija su lica zaposlena u prerañivačkoj industriji ( 36,1% ), zatim poljoprivredi, šumarstvu i vodoprivredi ( 11,3 % ), zdravstvu i socijalnomradu ( 10,9 % ), obrazovanju ( 8,6 % ) i td. Za razliku od Vojvodine, u Caras-Severinui Timisu je manje zaposlenih u oblasti poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede ( 4,6 %i 3,7 % ) i znatno više zaposlenih u oblasti trgovine ( 11,1 % i 10,7 % ).Prema raspoloživim podacima, a koji se odnose na polnu strukturu zaposlenih premadelatnosti, godine 1998. u Vojvodini žene čine nešto više od 1/3 ( 34,6 % ) zaposlenihu privrednim delatnostima i čak oko 2/3 ( 68,7 % ) zaposlenih u vanprivrednimdelatnostima ( SB 2274, 2001 : 28 ). O razlikama u visini ličnih dohodaka muškaraca ižena, usled nedostatka neposrednih podataka, možemo zaključivati na osnovuzastupljenosti muškaraca, odnosno žena u pojedinim granama delatnosti i razlikama uvisini ličnih dohodaka u tim granama. Visina prosečnih zarada po zaposlenom premadelatnosti pokazuje da žene preovlañuju u delatnostima sa nižim prosečnim zaradamapo zaposlenom. Na primer, u periodu januar-septembar 2002. godine ukupnaprosečna zarada po zaposlenom u Vojvodini iznosi 9.938. U isto vreme, zaposleni uugostiteljstvu u proseku zarañuju 5.872 dinara, a u trgovini 7.245. Prosečna zaradazaposlenih u obrazovanju je skoro na nivou opšteg proseka 9.401, ali je znatno ispodzarade onih koji se bave proizvodnjom električne energije, gasa, vode, ili vañenjemrude i kamena, tj. niža je od zarade u onim delatnostima u kojima preovlañuje muškaradna snaga (Saopštenje br. 239, 2002 : 3, 5). I pored predrasude o češćimodsustvovanjima žena s posla, one su poželjna radna snaga u onim granama delatnostiu kojima su primanja niža. Navedene tendencije uočene su i u vreme socijalizma. Kaoi tada, žene su dominantna radna snaga u industriji tekstila i obuće, montaže uelektrotehničkoj industriji, u prometu robe i novca, ali, kao što je zapaženo ne zbog“psihofizičke sposobnosti (žena) – okretnosti prstiju ili istančanih čula...a sve više zatošto oplodnja kapitala pomoću tih grana i faza rada pretpostavlja jeftinu i usiljenojupotrebi podložnu radnu snagu” (Vidaković, 1974 : 207).treba razvijati kao kooperanta industrije i drugih delatnosti i time šire otvoriti mogućnost za većezapošljavanje radno sposobnog stanovništva, kao i potpunije korišćenje izvoznih mogućnosti ipodmirivanje domaćih potreba” (Milenović, 1979 : 25).270

Tabela 3DelatnostiZaposleni po granama delatnosti, godišnji prosekVojvodina Caras-2003 Severin2001Gordana VuksanovićTimis2001Ukupno 100,0 100,0 100,0poljoprivreda, šumarstvo i11,34,6 3,7vodoprivredaribarstvo 0,2vañenje ruda i kamena 0,6 4,7 1,0prerañivačka industrija 36,1 34,8 40,4proizvodnja el. energije, gasa i vode 2,4 3,6 3,1grañevinarstvo 4,7 6,4 6,6trgovina na veliko i malo, opravka 6,3 11,1 10,7hoteli i restorani 1,1 2,0 1,2saobraćaj, skladištenje i veze 6,6 7,9 7,1finansijsko posredovanje 2,3 1,0 1,0poslovi s nekretninama, iznajmljivanje 1,7 2,3 4,0državna uprava i socijalno osiguranje 4,5 4,6 2,6obrazovanje 8,6 7,7 9,0zdravstveni i socijalni rad 10,9 7,6 7,0druge javne i lične usluge 2,7 1,7 2,5Izvor: za Vojvodinu: Vuksanović, 2003 : 69; za Rumuniju: Romanian StatisticalYearbook 2002, p. 646 – 649.NezaposlenostPorast nezaposlenosti odlika je svih posmatranih regiona ( tabela 4. ). Od1990. do 2002. godine broj nezaposlenih u Vojvodini kontinuirano raste. Godine1990. iznosio je 127.962, a 2002. godine 275.091. Do smanjenja broja nezaposlenihdolazi jedino tokom 1997. godine što se, delom, može objasniti i uvećanjemzapošljavanja u privatnom sektoru. Meñu nazaposlenima sve je veći broj onih koji prviput traže zaposlenje. Možemo pretpostaviti da je meñu njima najveći broj mladih kojisu završili školu i pokušavaju da ostvare svoje pravo na rad. Godine 1990. lica kojaprvi put traže zaposlenje čine 42,4 % ukupnog broja nezaposlenih, a 2002. godine 56,7% (Vuksanović, 2003 : 70). Prema podacima iz 2000. godine, na 1000 stanovnikaVojvodine dolazi 117 nezaposlenih ( Opštine u Srbiji 2001, 2002 : 117 ). Dve godinekasnije, 2002., njihov broj je uvećan na 135.U periodu od 1990. do 2002. godine u mañarskim županijama Bács-Kiskun iCsongrád broj nezaposlenih je uvećan sa 3.793 na 19.979, odnosno sa 3.077 na 14.277.Stopa nezaposlenosti uvećana je sa 1,5 na 6,2 za Bács-Kiskun, odnosno sa 1,5 na 5,5za Csongrád. U rumunskoj županiji Caras-Severin 1991. godine je registrovano 1.212271

SOCIOLOŠKI ASPEKTI NEZAPOSLENOSTI I MOGUĆNOSTI MEðUNARODNE MOBILNOSTI...nezaposlenih, a 2001. godine 17.707. U istom razdoblju, broj nezaposlenih u Timisuuvećan je sa 507 na 9.839. U oba rumunska regiona najveći broj nezaposlenihzabeležen je 1994. godine. Te godine stopa nezaposlenosti za Caras-Severin iznosi10,4 a za Timis 7,2. Veća stopa nezaposlenosti zabeležena je jedino 2001. godine zaCaras-Severin, 11,6.Tabela 4godine VojvodinaNezaposlenost (u 1000)MañarskaRumunijaBács- Csongrád Caras- TimisKiskunSeverin1990 127.962 3.793 3.077 - -1991 159.927 - - 1.212 5781992 188.052 44.677 26.604 - -1993 201.894 - - - -1994 212.002 - - 18.352 25.4601995 225.429 24.919 18.347 16.374 13.4091996 243.291 24.370 17.643 12.313 7.5631997 210.945 24.711 18.118 - -1998 - 21.970 15.391 - -1999 - 22.829 15.783 - -2000 231.434 21.248 15.141 - -2001 246.836 20.143 13.588 17.707 20.0732002 275.091 19.979 14.277 - -Izvor: za Vojvodinu (godišnji prosek): od 1990. - 2000. godine: SGS, 2001 : 77; za 2001. i 2002.godinu: Saopštenje o zaposlenima, ZP 20, Republički zavod za informatiku i statistiku,Beograd, 2002; za Mañarsku: za 1990: Hungarian Statistical Yearbook 1990, p. 59; za 1992 i1995: Statistical Yearbook of Hungary 1995, p. 81; za 1996: 1996, p. 86; za 1997: 1997, p. 96;za 1998: 1998, p. 101; za 1999: 1999, p. 101; za 2000: Statistical Yearbook of Hungary 2000, p.100; za 2001: 2001, p. 86; za 2002: Statistical Yearbook of Hungary 2002, p. 109; za Rumuniju(stanje 31. decembra ): za 1991: Romanian Statistical Yearbook 1992, p. 144, 145; za 1994:Romanian Statistical Yearbook 1995, p. 774, 775; za 1995: Romanian Statistical Yearbook1996, p. 778, 779; za 1996: Romanian Statistical Yearbook 1997, p. 818, 819; za 2001:Romanian Statistical Yearbook 2002, p. 656, 657.Napomena: za Vojvodinu: godišnji prosek; za 1998. i 1999. godinu Republički zavod za tržišterada objavljuje podatke samo za Republiku Srbiju.Iako broj nezaposlenih kontinuirano raste, nezaposlenost na područjuVojvodine, kao, verovatno, i u regionima Rumunije i Mañarske, ne predstavljaosobenost razdoblja svojinske transformcije i naglašene decentralizacije u sferiekonomije. U praksi, kao i u teoriji, problem nezaposlenosti predstavljao je predmetniza rasprava i u periodu socijalizma. Godine 1971. stopa nezaposlenosti, odnosizmeñu broja nezaposlenih i ukupnog broja zaposlenih, iznosi 6,7 % (Petrović-272

Gordana VuksanovićZmijanović, 1972 : 26). Prema istom izvoru, stopa ukupne nezaposlenosti, uključujućiprivremeno nezaposlene u poljoprivredi a izuzimajući radnike na radu u inostranstvu,kreće se oko 15 %. U isto vreme, ukazuje se i na porast broja nezaposlenih“školovanih kadrova”, kao i na to da treba “računati i s eventualnim ponovnimzatvaranjem radnih organizacija za prijem novih radnika” (Petrović-Zmijanović, 1972 :27). I pored neospornog prava na rad, na zaposlenje, privremena nezaposlenostpredstavlja “normalno” stanje kako za pojedince tako i za društvo u celini. Krajem 80-tih kao činioci privremene nezaposlenosti navode se (Uglješić, 1978 : 82):- svake godine za zaposlenje stasa odreñen broj mladih ljudi;- neki ljudi menjaju mesto stanovanja i zaposlenje te usled toga ostajunezaposleni;- transfer poljoprivrednog stanovništva sa sela čemu treba priključiti i “deopovratnika iz inostranstva koji tamo odlaze iz poljoprivrede, a vraćaju sezajednicama za zapošljavanje kao industrijski radnici”;- tehnološki napredak koji svake godine isključuje odreñeni broj zaposlenih.Trenutno, iako je značaj nekih činilaca umanjen, stvarna nezaposlenost jeznatno veća od registrovane. Tako, na primer, ne može se više govoriti o značajnomuticaju povratnih tokava na kretanje broja nezaposlenih 206 .Analize nezaposlenosti zasnivaju se na podacima o evidentiranojnezaposlenosti, tj. na podacima o broju lica izvan radnog odnosa koja traže zaposlenjei redovno se prijavljuju službi za zapošljavanje. Na osnovu temeljnijeg uvida u obim istrukturne osobenosti (ne)zaposlenih u Vojvodini, može se pretpostaviti da je stvarnanezaposlenost znatno veća od evidentirane.O tome koga treba smatrati nezaposlenim, ne postoji još uvek usaglašenostmišljenja. Na teorijskom nivou, razlikuju se frikciona, ciklična i skrivena nezaposlenost(Mandić, 1977 : 1021, 1022). Frikciona nezaposlenost “proizilazi iz dinamičkogkaraktera moderne industrijske proizvodnje, gdje se brzo mijenjaju potrebe za radnomsnagom, ne samo po veličini nego i po obrazovnoj, starosnoj i prostornoj strukturi.”Ciklična nezaposlenost pogaña celu ekonomiju, ona nastaje “...smanjenjem potražnjeza radom, dok se ponuda rada ne smanjuje.” Pod skrivenom nezaposlenošćupodrazumevaju se nezaposleni koji “ne rade s punom efikasnošću, tako da bi se izproizvodnog ili radnog procesa mogao izvadidi odreñen broj ljudi, a da se proizvodnjane smanji...”U praksi, nailazi se na tri preovlañujuća shvatanja ( Mandić, 1977 : 1020):- Prema prvom, svo radno sposobno stanovništvo koje je potpunonezaposleno, ili nedovoljno zaposleno, treba smatrati nezaposlenim, bezobzira na to da li je evidentirano kod službe za zapošljavanje.- Prema drugom shvatanju, formalno-pravnom, “nezaposlenim se smatra svakolice koje nije u radnom odnosu, niti se bavi privatnom profesionalnomdjelatnošću, ako se registrira kod službe za zapošljavanje.”206 Nakon izbijanja grañanskog rata na prostorima bivše SFRJ uočava se zaustavljanje povratnih tokova.Na primer, godine 1990. u Srbiju su se vratila 4.174 emigranta, a 1991. godine 1.202 (Vuksanović, 2001 :16).273

Gordana Vuksanović56,1 % ( 1991. godine ). Meñu njima je, možemo pretpostaviti, i znatan broj žena kojesu ostale bez posla usled likvidacije firmi, ili su u uslovima nestabilnog tržišta,svojinske transformacije, promena u strukturi proizvodnje postale višak. Mnoge odnjih su, verovatno, radile na odreñeno vreme, ali im je u uslovima zatvorenog tržištaonemogućeno produžavanje radnog odnosa. Na opravdanost ove pretpostavkeukazuje i kvalifikaciona struktura nezaposlenih žena. Od ukupnog broja nezaposlenihžena u Vojvodini 2002. godine više od 1/3 (37,2 %) je nekvalifikovano, što,nesumnjivo, otežava dobijanje zaposlenja. Meñu nezaposlenim ženama svega 2,3 %ima visoko obrazovanje.U obe rumunske županije, u prvim godinama posmatranog razdoblja uočavase dominacija žena meñu nezaposlenima. Na primer, 1994. godine žene čine 62,0 %nezaposlenih u Caras-Severinu i 63,1 % u Timisu. Prema poslednjim raspoloživimpodacima, nezaposleno je 50,7 % žena u Caras-Severinu i 49,0 % u Timisu.Ako se ima u vidu da uključenost žena u društvenu podelu rada predstavlja preduslovza egalizaciju odnosa meñu polovima, kao i za ostvarivanje niza drugih tzv. ljudskihprava, možemo pretpostaviti da se usled kontinuiranog uvećanja broja nezaposlenihžena otvara prostor za različite oblike diskriminacije, kako na nivou porodice tako idruštva u celini.Tabela 5godineNezaposlena lica, žene, godišnji prosekVojvodina Caras-Severin Timisžene žene u žene žene uukupno,ukupno,%%žene žene uukupno,%1990 77.484 60,5 - - - -1991 89.722 56,1 1.164 96,0 507 87,71992 100.678 53,5 - - - -1993 107.422 53,2 - - - -1994 111.971 52,8 11.378 62,0 16.073 63,11995 118.286 52,5 9.784 59,7 8.436 62,91996 125.834 51,7 7.752 63,0 4.527 59,81997 114.472 54,3 - - - -1998 ... ... - - - -1999 ... ... - - - -2000 127.191 55,0 - - - -2001 134.188 54,4 8.983 50,7 9.839 49,02002 147.452 53,6 - - - -Izvor: za Vojvodinu: od 1990 do 1997. godine: Savezni zavod za tržište rada i migracije; prema:SGJ 2000, SZS, Beograd, 2000, str. 98; Za 2000. godinu (stanje 31. 12 2000.): Opštine u Srbiji2001, 2002: 117; Za 2001 i 2002 godinu za Vojvodinu podaci su dobijeni od Republičkogzavoda za tržište rada - Filijala Novi Sad; za Rumuniju: isto kao za tabelu 4.Napomena: Od 1998. godine Republički zavod za tržište rada objavljuje podatke samo zaRepubliku Srbiju.275

SOCIOLOŠKI ASPEKTI NEZAPOSLENOSTI I MOGUĆNOSTI MEðUNARODNE MOBILNOSTI...U Meñunarodnom statističkom godišnjaku za 2002. godinu sadržani su,takoñe, podaci o obimu i starosno-polnoj strukturi nezaposlenih za obe mañarske irumunske županije, ali samo za 1998. i 1999. godinu. Ako ove podatke uporedimo saobimom i starosno-polnom strukturom nezaposlenih u Vojvodini suočićemo se saproblemom metodološke prirode koji umanjuje preciznost zaključivanja. Od 1998.godine Republički zavod za tržište rada prikazuje podatke o nezaposlenima samo nanivou Republike Srbije. Usled toga, ne može se izvršiti poreñenje nezaposlenosti u1998. i 1999. godini izmeñu Vojvodine i županija u Mañarskoj i Rumuniji. Meñutim,kretanje broja nezaposlenih pre 1998. i posle 1999. godine, za koje nedostaju podaci,ukazuje na porast broja nezaposlenih i u ovim godinama. Ista tendencija zapaža se i upograničnim županijama Rumunije, Caras-Severin i Timis, dok je u županijamaMañarske, Bács-Kiskun i Csongrád, u periodu od 1998. do 1999. godine došlo doopadanja broja nezaposlenih i to kako muškaraca tako i žena ( tabela 6. ). Za razlikuod Vojvodine u kojoj meñu nezaposlenima preovlañuju žene, u županijama Mañarskei Rumunije većinu nezaposlenih čine muškarci.Tabela 6Nezaposleni prema polužupanije godine ukupno muškarci žene ukupno muškarci ženeBács- 1998 19.100 11.800 7.300 100,0 61,8 38,2Kiskun1999 13.700 8.300 5.400 100,0 60,6 39,4Csongrád 1998 10.700 6.000 4.700 100,0 56,1 43,9Caras-Severin1999 7.500 4.500 3.000 100,0 60,0 40,01998 12.700 7.400 5.300 100,0 58,3 41,71999 13.500 7.600 5.900 100,0 56,3 43,7Timis 1998 14.500 7.200 7.300 100,0 49,7 50,31999 16.700 9.000 7.700 100,0 53,9 46,1Vojvodina 2002 274.525 127.309 147.216 100,0 46,4 53,6Izvor: Za županije u Mañarskoj i Rumuniji: International Statistical Yearbook, 2002;za Vojvodinu: isto kao za tabelu 5.Učešće nezaposlenih mlañih od 25 godina u županijama Mañarske iRumunije, kao i u Vojvodini, kreće se u intervalu od 20,6 % do 30,7 % ( tabela 7. ).Najmanje i najveće učešće ove starosne grupe zabeleženo je u mañarskoj županijiCsongrád. Od 1998. do 1999. godine nije došlo do uvećanja broja nezaposlenih ovestarosti, već je usled smanjenja ukupnog broja nezaposlenih umanjen udeo ovestarosne grupe meñu nezaposlenima.U ukupnom broju nezaposlenih žena najmanji je udeo žena mlañih od 25godina u rumunskoj županiji Timis (19,5 %), a najveći u mañarskoj županiji Csongrád33,3 %, 1/3 nezaposlenih žena. U Vojvodini, žene mlañe od 25 godina čine skoro 1/4nezaposlenih žena, 24,6 %. Prema raspoloživim podacima, u obe mañarske županije,276

Gordana Vuksanovićkao i u rumunskoj županiji Caras-Severin, muškarci mlañi od 25 godina čine oko 30 %ukupnog broja nezaposlenih. U drugoj rumunskoj županiji, Timis, i u Vojvodininjihovo učešće je znatno manje, 23,3 % i 25, 3 %.Tabela 7Nezaposleni mlañi od 25 godina, prema polužupanije godine ukupno muškarci žene mlañi od 25 godina uukupnombrojunezaposlenihukupno muškarci ženeBács- 1998 5.400 3.600 1.800 28,3 30,5 24,7Kiskun1999 4.200 2.600 1.600 30,7 31,3 29,7Csongrád 1998 2.300 900 1.400 20,6 15,0 29,81999 2.300 1.400 900 30,7 28,9 33,3Caras- 1999 3.700 2.300 1.400 28,0 29,9 23,7SeverinTimis 1999 3.500 2.100 1.500 21,1 23,3 19,5Vojvodina 2002 68.364 32.204 36.160 24,9 25,3 24,6Izvor: Za županije u Mañarskoj i Rumuniji: International Statistical Yearbook, 2002;za Vojvodinu: isto kao za tabelu 5.U ukupnom broju nezaposlenih, udeo starih 25 i više godina kreće se uintervalu od 69,3 % u obe mañarske županije do 78,9 % u Timisu ( tabela 8. ). UVojvodini ova starosna grupa čini 75,1 % nezaposlenih.Možemo zaključiti da se u pogledu starosne strukture nezaposlenih ne uočavajuznačajnije razlike izmeñu analiziranih regiona.Tabela 8županijeBács-KiskunNezaposleni stari 25 i više godina, prema polugodine ukupno muškarci žene stari 25 i više godina uukupnom brojunezaposlenihukupno muškarci žene1998 13.700 8.200 5.500 71,7 69,5 75,31999 9.500 5.700 3.800 69,3 68,7 70,3Csongrád 1998 8.500 5.100 3.300 79,4 85,0 70,21999 5.200 3.200 2.000 69,3 71,1 66,7Caras- 1999 9.800 5.400 4.500 72,0 70,1 76,3SeverinTimis 1999 13.100 6.900 6.200 78,9 76,7 80,5Vojvodina 2002 206.161 95.105 111.056 75,1 74,7 75,4Izvor: Za županije u Mañarskoj i Rumuniji: International Statistical Yearbook, 2002;za Vojvodinu: isto kao za tabelu 5.277

SOCIOLOŠKI ASPEKTI NEZAPOSLENOSTI I MOGUĆNOSTI MEðUNARODNE MOBILNOSTI...Da bi se stekao potpuniji uvid u dinamiku zapošljavanja i mogućnostimeñunarodne mobilnosti radne snage neophodno je raspolagati i podacima o brojuprijavljenih i popunjenih radnih mesta prema stepenu stručne spreme 209 . Ovi podacidostupni su samo za Vojvodinu 210 . Analiza prijavljenih radnih mesta prema stepenustručne spreme pokazuje da su tokom 2002. godine u Vojvodini najlakše mogli da sezaposle nekvalifikovani i kvalifikovani radnici. Od ukupnog broja prijavljenih radnihmesta 28,6 % odnosilo se na nekvalifikovane, a 28,0 % na kvalifikovane radnike. Zanajviši stepen stručne spreme (VIII – doktori nauka) prijavljeno je 299 radnih mesta,tj. 0,3 % od ukupnog broja radnih mesta. Popunjeno je svega 10 radnih mesta. Premaistom izvoru, 12,6 % prijavljenih radnih mesta odnosilo se na visoko obrazovanje.Analiza popunjenih mesta prema stepenu stručne spreme pokazuje da je u odnosu nabroj prijavljenih radnih mesta odreñenog stepena znatno veće popunjavanje na nivounižih stepena stručne spreme. Na primer, od prijavljenih radnih mesta za I stepenstručne spreme, nekvalifikovani, popunjeno je 86,5 %, a za VII-1 stepen stručnespreme, više obrazovanje, popunjeno je 53,5 % od ukupnog broja radnih mesta.Sličnosti i razlike u obimu i starosno-polnoj strukturi (ne)zaposlenih, kao i ustrukturi prema granama delatnosti, mogu se javiti kao podsticaj za buduću saradnjukoja bi pretpostavljala ne samo cirkulaciju roba već i radne snage. Cirkulacija radnesnage, nesumnjivo, može doprineti kvalitetnijem rešavanju problema sa kojima se oviprostorno, i ne samo prostorno, povezani regioni suočavaju. Ali, da bi se izgradioprogram buduće saradnje, neophodno je na uporednom nivou formirati bazestatističkih podataka koje bi pokazale u kojim pravcima saradnja može i treba da serazvija. Da bi se to postiglo, prvi zadatak je usaglašavanje metodologija prikupljanjapodataka. Istovremeno, korišćenjem socioloških postupaka, i ne samo socioloških,treba ispitati subjektivnu stranu (ne)zaposlenosti, te na osnovu uvida u individualne iporodične strategije u pogledu zapošljavanje proceniti mogućnosti mobilnosti radnesnage.Raspoloživi podaci pokazuju da su ograničenja u praćenju i poreñenjunezaposlenosti u Vojvodini i u pograničnim županijama Rumunije i Mañarskesadržana u: a) razlikama u obimu raspoloživih podataka na nivou regiona i b)neujednačenim metodologijama popisa onih pojava za koje se raspolaže podacima. Ipored naglašenih ograničenja metodološke prirode, analiza dostupnih podatakaukazuje na sličnosti u razvoju (ne)zaposlenosti, a samim tim i na mogućnost planiranjazajedničke strategije u cilju njenog prevazilaženja. Razmena radne snage, sa ciljem dase odvija u oba pravca, umanjila bi gubitke koje ovi regioni, tj. države kojimapripadaju, imaju usled naglašene emigracije 211 . Razmena radne snage izmeñu209 Razlikuju se 8 stepena stručne spreme: I – nekvalifikovani; II – polukvalifikovani i niža stručnasprema; III – kvalifikovani; IV – kvalifikovani i srednja stručna sprema; V – visokokvalifikovani; VI – 1više obrazovanje; VI – 2 više obrazovanje, prvi stepen fakulteta; VII – 1 visokoobrazovanje; VII – 2visokoobrazovanje i završene poslediplomske studije; VIII – visokoobrazovanje, doktori nauka.210 Tabelarni prikaz zaposlenosti, zapošljavanja i nezaposlenosti na području AP Vojvodine u oktobru2002. godine, Republički zavod za tržište rada – Filijala Novi Sad, Novi Sad, novembar 2002. godine,tabela 5.211 Na primer, prema nekim procenama, školovanje visokoobrazovanog stručnjaka staje oko 50 hiljadadolara (Marković, 1989 : 162). Još 1967. godine Thomas Brinley je istakao da bi SAD morale da278

Gordana Vuksanovićteritorijalno bliskih regiona, tj. mogućnost izbora radnog mesta na širem prostoru,onemogućila bi trajni odliv visokoobrazovanog stanovništva, kao i onih drugih, asamim tim i njihovih zarada, što je samo jedan od segmenata revitalizacije domaćihekonomija.Ne treba zaboraviti da decentralizaciji koja odlikuje ove regione moraprethoditi razvoj infrastrukture i stvaranje uslova za kretanje radne snage.LITERATURA:Farkaš Vladimir (1955.), Odreñivanje osnovnog uzroka nezaposlenosti u FNRJ,Socijalna politika, Beograd, br. 9, god. VGrečić Vladimir (1970.), Savremeni migracioni tokovi evropske radne snage,Stanovništvo, br. 3-4International Statistical Yearbook 2002Mandić Slavko (1977.), Sociološki aspekt nezaposlenosti i psihologijske reakcije, Našeteme, Centar CKSKH za idejni i teorijski rad, Zagreb, br. 5Marković Tonči (1989.), Uzroci i posledice migracije jugoslovenske tehničkeinteligencije u inostranstvo, Opredjeljenja, Sarajevo, br. 3Milenović Miodrag (1979.), Razvoj male privrede i mogućnosti zapošljavanja, Socijalnapolitika, Jugoslovenska konferencija za socijalne delatnosti, Beograd, br. 2, god.XXXIVOpštine u Srbiji 2001 (2002), Republički zavod za informatiku i statistiku, BeogradPetrović-Zmijanović Nada (1972.), Socijalna politika, Institut jugoslovenske i inostranedokumentacije zaštite na radu, Beograd, br. 9-10Popis stanovništva 1991 - knjiga 1 (1993), Savezni zavod za statistiku, BeogradPopis stanovništva 1991 - knjiga 11 (1995), Savezni zavod za statistiku, Beograd- Popis stanovništva 1991 - knjiga 12 (1995), Savezni zavod za statistiku, BeogradPrpić Katarina (1979.), Žena u procesu zapošljavanja, Sociologija sela, Centar zadruštvena istraživanja sveučilišta u Zagrebu, Zagreb, br. 63 - 64Romanian Statistical Yearbook 1992, National Commission for StatisticsRomanian Statistical Yearbook 1995, National Commission for StatisticsRomanian Statistical Yearbook 1996, National Commission for StatisticsRomanian Statistical Yearbook 1997, National Commission for StatisticsRomanian Statistical Yearbook 1997, National Commission for StatisticsRomanian Statistical Yearbook 2002 (2003), National Institute of StatisticsSaopštenje br. 239 (2002), Statistika zaposlenosti, Republički zavod za statistiku,Beograd, 23. 10. 2002.Saopštenje 295 (2002.), Stanovništvo prema nacionalnoj ili etničkoj pripadnosti iprema polu i starosti u Republici Srbiji, po opštinama, Republički zavod za statistiku,Beograd, 24. 12. 2002.izdržavaju 12 medicinskih fakulteta kako bi obrazovale toliki broj specijalista koliko dobijaju imigracijom(Grečić, 1970 : 241).279

SOCIOLOŠKI ASPEKTI NEZAPOSLENOSTI I MOGUĆNOSTI MEðUNARODNE MOBILNOSTI...Saopštenje 103 (2002.), Stanovništvo u zemlji, domaćinstva, stanovi i stočni fond uRepublici Srbiji, po opštinama, Republički zavod za informatiku i statistiku, Beograd,15. 05. 2002.Statistički godišnjak Srbije - SGS (2000.), Republički zavod za informatiku i statistiku,BeogradStatistički godišnjak Srbije - SGS (2001.), Republički zavod za informatiku i statistiku,BeogradStatistički godišnjak Jugoslavije - SGJ (2000.), Savezni zavod za statistiku, BeogradStatistički bilten – SB 2274 (2001), Savezni zavod za statistiku, BeogradStatistički godišnjak Jugoslavije 1918 - 1988 - SGJ (1989.), Savezni zavod za statistiku,BeogradStatistical Yearbook of Hungary od 1997 do 2002Tabelarni prikaz zaposlenosti, zapošljavanja i nezaposlenosti na području APVojvodine u oktobru 2002. godine (novembar 2002. godine), Republički zavod zatržište rada - Filijala Novi Sad, Novi SadTabelarni prikaz zaposlenosti, zapošljavanja i nezaposlenosti na području grada NovogSada za novembar 2002. godine (decembar 2002. godine), Republučki zavod za tržišterada - Filijala za zapošljavanje Novi Sad, Novi SadTomić T. Stojan (1974.), Institucionalni model zapošljavanja i socijalne zaštite žene,Marksističke sveske, Fakultet političkih nauka, Sarajevo, br. 1-4Uglješić Dubravka (1978.), Mjesto i uloga sociologa na području zapošljavanja, Revijaza sociologiju, Sociološko društvo Hrvatske-Centar za društvena istraživanjasveučilišta u Zagrebu-Odsjek za sociologiju Filozofskog fakulteta sveučilišta uZagrebu, Zagreb, br. 3-4Vidaković Zoran (1974.), O metodu proučavanja položaja zaposlene žene,Marksističke sveske, Fakultet političkih nauka, Sarajevo, br. 1-4Vuksanović Gordana (1997.), Na putu do kuće-studija o domaćinstvima i porodičnimodnosima povratnika sa rada u inostranstvu, Odsek za sociologiju-Filozofski fakultet uNovom Sadu, Novi SadVuksanović Gordana (2001.), Jugoslovenske izbeglice-izmeñu želje i mogućnosti zapovratkom, Katedra za sociologiju-Filozofski fakultet u Novom Sadu, Novi SadVuksanović Gordana ( 1994.), Stanovništvo Vojvodine u periodu od 1981. do 1991.,Godišnjak Filozofskog fakulteta u Novom Sadu, knjiga XXIII, Filozofski fakultet,Novi SadVuksanović Gordana (2003.), Struktura i razvoj (ne)zaposlenosti balkanskih zemalja,Kultura u procesima razvoja, regionalizacije i evrointegracije Balkana, Institut zasociologiju - Filozofski fakultet, Niš280