تاریخ

صنف 12كتاب هاى درسى متعلق به وزارت معارف بوده خريد وفروش آن جداً‏ ممنوع است.‏ با متخلفين برخورد قانونىصورت مى گيرد.‏تاريخ صنف 12تاريخوزارت اف معارفمعينيت انكشاف نصاب تعليمى،‏تربية معلم و مركز ساينسرياست عمومى انكشاف نصابتعليمى و تأليف كتب درسى1390 ه . شCover.indd 18/16/2011 3:18:57 PM

معارفوزارتمعينيت انكشاف نصاب تعليمى،‏ تربيةمعلم و مركز ساينسرياست عمومى انكشاف نصاب تعليمىو تأليف كتب درسىتاريخصنف دوازدهم1390ه . ش.‏الف

مؤلفان:‏- پوهنمل زلمى هوتك- معاون سرمؤلف شير محمد رونقى- مؤلف قديم شيرزى بابكرخيلايديت مسلكى:‏- سرمؤلف عبدالغياث غورىايديت زبانى:‏- سيد محمود خليقكميتة دينى،‏ سياسى و فرهنگى:‏- دكتور عبدالصبور فخرى- حبيب االله راحل مشاور وزارت معارف در رياست انكشاف نصاب تعليمى.‏كميتة نظارت:‏دكتور اسداالله محقق معين انكشاف نصاب تعليمى،‏ تربية معلم و مركز ساينس.‏دكتور شير على ظريفى مسؤول پروژة انكشاف نصاب تعليمى.‏معاون سرمؤلف عبدالظاهر گلستانى رئيس عمومى انكشاف نصاب تعليمى و تأليف كتبدرسىطرح و ديزاين:‏- حميد االله غفارى و مصطفى محمدىب

سرود ملیدا وطن افغانستان دىکور د سول‎3‎ کور د تورېدا وطن د ‏!ولو کور دىد پ+تون او هزاره ووورسره عرب،‏ ‏-وجر ديبراهوي دي،‏ قزلباش ديدا هيواد به تل ‏$لي‎8‎يپه سينه ک‎3‎ د آسيا بهنوم د حق مو دى رهبردا عزت د هر افغان دىهر بچی ي‎3‎ قهرمان دىد بلو'و د ازبکود ترکمنو د تاجکوپاميريان،‏ نورستانيانهم ايماق،‏ هم پشه ‎4‎انلکه لمر پر شنه آسمانلکه زړه وي جاويدانوايو االله اکبر وايو االله اکبرد

بسم االله الرحمن الرحيمپيام وزير معارفمعلمان و شاگردان عزيز،‏تعليم و تربيه اساس انكشاف و توسعة هر كشور را تشكيل مى دهد،‏ نصاب تعليمى يكى از عناصر مهم تعليمو تربيه مى باشد كه مطابق انكشافات علمى معاصر و نيازمندى هاى جامعه وضع مى گردد،‏ واضح است كهانكشافات علمى و نيازمندى هاى جامعه همواره در حال تَطَ‏ و ُّر مى باشد؛ بناءً‏ لازم است نصاب تعليمى نيزبه صورت علمى و دقيق انكشاف نمايد.‏ البته نبايد نصاب تعليمى تابع تغييرات سياسى،‏ نظريات و تمايلاتاشخاص گردد.‏كتابى كه امروز در دسترس شما قرار دارد بنابر همين مشخصات تهيه و ترتيب گرديده است،‏ موضوعاتعلمى مفيد در آن اضافه شده،‏ فعال نگه داشتن شاگردان در عملية تدريس جزء پلان تدريس گرديدهاست.‏اميدوارم تدريس اين كتاب با استفاده از روش هاى آموزش فعال مطابق رهنمود ها و پلان تعليمى تعيينشده صورت گيرد،‏ و اولياى شاگردان نيز در تعليم و تربية با كيفيت دختران و پسران خود همكارى متداومنمايند،‏ تا اهداف و آرزوهاى نظام معارف برآورده گرديده،‏ نتايج و دست آوردهاى خوبى براى شاگردان وكشور ما داشته باشد.‏باور دارم كه معلمان گرانقدر ما در تطبيق مؤثر نصاب تعليمى مسؤوليت خود را صادقانه ادا مى نمايند.‏وزارت معارف همواره تلاش مى نمايد تا نصاب تعليمى معارف مطابق اساسات دين مبين اسلام،‏ حس وطندوستى و معيار هاى علمى با در نظرداشت نيازمندى هاى مُبرم جامعة ما انكشاف نمايد.‏در اين عرصه از تمام شخصيت هاى علمى و دانشمندان تعليم و تربية كشور و اولياى محترم شاگردان تمنادارم،‏ تا با ارائة نظريات و پيشنهادات سالم و مفيد خويش مؤلفان ما را در بهبود بيشتر تأليف كتب درسىيارى نمايند.‏از همة دانشمندانى كه در تهيه و ترتيب اين كتاب سهم گرفته اند،‏ و از مؤسسات محترم ملى و بين المللىو ساير كشور هاى دوست كه در تهيه و تدوين نصاب تعليمى جديد و طبع و توزيع كتب درسى همكارىنموده اند،‏ صميمانه اظهار امتنان و قدردانى مى نمايم.‏و من االله التوفيقفاروق وردگوزير معارف جمهورى اسلامى افغانستانه

وعنوان.........................................................................................................‏ صفحهفصل اول:‏ احيايى مجدد افغانستان...............................................................................................‏ 1اهداف فصل اول........................................................................................................................‏ 2درس اول:‏ اوضاع سياسى،‏ اقتصادى و اجتماعى افغانستان قبل از به قدرت رسيدن احمد شاه بابا..‏‎6-3‎درس دوم:‏ احمد شاه بابا و تحكيم دولت مركزى..................................................................‏ 10-7درس سوم:‏ سوقيات نظامى احمد شاه بابا............................................................................‏ 16-11درس چهارم:‏ جانشينان احمد شاه بابا – سلطنت تيمور شاه.........................................................‏ 17سلطنت زمانشاه(‏‎1801-1793‎‏)...........................................................................................‏ 19-18سلطنت شاه محمود ابدالى(‏‎1804-1801‎م).........................................................................‏ 20-19درس پنجم:‏ سلطنت اول شاه شجاع(‏‎1809-1804‎م)...........................................................‏ 22-21سلطنت دوم شاه محمود(‏‎1818-1809‎م)............................................................................‏ 24-22درس ششم:‏ تجديد رقابت ها و اختلافات .......................................................................... 28-25درس هفتم:‏ انتقال قدرت و مداخلات(‏‎1834-1818‎م)........................................................‏ 32-29درس هشتم:‏ شاه شجاع و قيام ملى .................................................................................... 36-33درس نهم:‏ پادشاهى دوم امير دوست محمد خان ................................................................ 40-37سلطنت اول امير شيرعلى خان(‏‎1866-1863‎م)‏ .................................................................. 42-41سلطنت امير محمد افضل خان(‏‎1867-1866‎م)‏ .................................................................. 43-42سلطنت امير محمد اعظم خان(‏‎1868-1867‎م)‏ ................................................................... 44-43درس يازدهم:‏ اصلاحات و ريفورم(‏‎1868‎‏-‏ ‎1879‎م)‏ .......................................................... 48-45درس دوازدهم:‏ سلطنت امير محمد يعقوب خان(ازماه مارچ تا اكتوبر ‎1879‎م)‏ .................... 52-49درس سيزدهم:‏ تحكيم قدرت مركزى(‏‎1901-1880‎م)‏ ...................................................... 58-53درس چهاردهم:‏ عقد معاهدات ......................................................................................... 60-59درس پانزدهم:‏ سلطنت امير حبيب االله خان(‏‎1919-1901‎م)‏ ................................................ 64-61درس شانزدهم:‏ جنبش هاى مشروطيت ............................................................................. 68-65برسى فصل اول ................................................................................................................ 70-69فصل دوم:‏ از استرداد استقلال تا پايان نظام جمهورى(‏‎1978-1919‎م)‏ ........................................ 71اهداف فصل دوم .................................................................................................................... 72درس هفدهم:‏ جبهات سه گانه استرداد استقلال كشور سال ‏(‏‎1919‎م)‏ ................................. 76-73

درس هجدهم:‏ نقش امان االله خان در استرداد استقلال كشور(‏‎1929-1919‎م)‏ ...................... 80-77درس نزدهم:‏ اصلاحات و ريفورم(‏‎1928-1921‎م)‏ ............................................................. 84-81درس بيستم:‏ سفر اروپايى شاه امان االله خان غازى ‎1927‎م-‏‎1306‎ه ش)‏ ............................... 88-85درس بيست يكم:‏ عكس العمل در برابر اصلاحات..............................................................‏ 92-89درس بيست دوم:‏ ختم بحران و تحكيم قدرت‎1929‎م-‏‎1308‎ ه ش......................................‏ 96-93درس بيست و سوم:‏ ترتيب و تدوين اصولنامه ................................................................... 100-97درس بيست و چهام:‏ سلطنت محمد ظاهر شاه و جنگ جهانى دوم ................................. 104-101درس بيست و پنجم:‏ اولين پلان پنج ساله(‏‎1956‎م-‏ ‎1335‎ه ش)‏ .................................... 106-105درس بيست و ششم:‏ دهة ديموكراسى(‏‎1352-1342‎ه ش)‏ ........................................... 110-107درس بيست و هفتم:‏ عوامل تغيير رژيم از سلطنت به جمهوريت......................................‏ 112-111درس بيست و هشتم:‏ كودتاى 26 سرطان(‏‎1352‎ ه ش)‏ ................................................. 115-113برسى فصل دوم.....................................................................................................................‏ 116فصل سوم:‏ كشورهاى همجوار افغانستان.................................................................................‏ 117اهداف فصل سوم .................................................................................................................. 118درس بيست نهم:‏ جمهورى اسلامى پاكستان .................................................................. 122-119درس سى ام:‏ جمهورى اسلامى ايران.............................................................................‏ 126-123درس سى و يكم:‏ جمهورى خلق چين...........................................................................‏ 130-127درس سى و دوم:‏ تاجكستان..........................................................................................‏ 134-131درس سى و سوم:‏ ازبكستان...........................................................................................‏ 138-135درس سى و چهارم:‏ تركمنستان ..................................................................................... 143-139برسى فصل سوم .................................................................................................................... 144فصل چهارم:‏ رويداد هاى مهم جهان در قرن بيستم..................................................................‏ 145اهداف فصل چهارم .............................................................................................................. 146درس سى و پنجم:‏ جنگ جهانى اول و علل آن ............................................................ 147- 152درس سى و ششم:‏ جنگ جهانى دوم............................................................................‏ 153- 156درس سى و هفتم:‏ حملة جاپان به هند و چين ................................................................ 157- 160درس سى و هشتم:‏ تشكيل سازمان ملل متحد.................................................................‏ 162-161درس سى و نهم:‏ تبديل جاپان به يك قدرت صنعتى......................................................‏ 166-163درس چهلم:‏ فروپاشى اتحاد شوروى ............................................................................. 170-167درس چهل و يكم:‏ جمهورى آلمان...............................................................................‏ 174-171درس چهل و دوم:‏ جمهورى فرانسه...............................................................................‏ 178-175درس چهل و سوم:‏ دولت شاهى انگلستان......................................................................‏ 182-179برسى فصل چهارم ................................................................................................................. 183ز

فصل اولاحياي مجدد افغانستان1

اهداف فصل اول1- آشنايى به وضعيت سياسى،‏ اقتصادى و اجتماعى افغانستان قبل از بهقدرت رسيدن احمد شاه ابدالى.‏2- آشنايى به چگونگى احياى مجدد افغانستان.‏3- آشنايى به شخصيت احمد شاه بابا،‏ سوقيات نظامى او.‏4- معرفت با جانشينان احمد شاه بابا،‏ طرز اداره و حكومت آنها.‏5- تحليل ماهيت پاليسى انگليس و علل تجاوزات آن بر افغانستان.‏6- دانستن عوامل درگيرى ها و اختلافات.‏7- آگاهى از اهداف جنبش مشروطيت در افغانستان و تحليل آن.‏8- نقشه هاى تاريخى افغانستان راترسيم كرده بتوانند9- توانايى نشان دادن محلات و جاهاى مورد نظر در نقشه.‏2

درس اولاوضاع سياسي،‏ اقتصادي و اجتماعي افغانستان قبل از به قدرت رسيدناحمد شاه ابدالىدرين درس راجع به اوضاع سياسى،اقتصادى واجتماعى،‏ جنبش هاى آزاديخواهى و نقش آن دربيدارى مردم افغانستان قبل از احياى مجدد افغانستانمعلومات ارائه مى گردد.‏بايزيد انصارى3در آغاز قرن 16 ميلادي حوادث ناگوار سياسي در داخل افغانستان و كشور هاي همسايه رخ داد كهاين نابساماني ها و دگرگوني ها به ضرر افغانستان تمام شد.‏ بعد از مرگ سلطان حسين بايقرادر (1505 م)‏ افغانها دولت مركزي خود را از دست داده و تجزيه طلبان در هر گوشه و كنار قد علمنموده و در جنگ و جدال به جان همديگر افتادند.‏در ماورالنهر دولت شيباني در ‏(‏‎1501‎‏)م تشكيل گرديد،‏ در ايران دولت صفوي در (1502 م)تأسيسشد و در هند دولت مغلى بوجود آمد.‏ هر سه دولت جديدالتشكيل بر شمال،‏ غرب و شرق افغانستانتجاوز نمودند و افغانستان تجزيه گرديد.‏ دولت مركزي از بين رفته،‏ سوقيات نظامي و لشكركشي هاافغانستان را به ميدان تاخت و تاز مبدل ساخت.‏ دول متجاوز براي تسخير اراضي بيشتر هميشه بالاييكديگر حمله مينمودند در اثر برخورد ها شهر هاي بزرگ و آباد به ويرانه هاي تبديل گرديدند.‏ انواعمظالم توسط اشغالگران صورت ميگرفت،‏ روز بروز تنفر و انزجار مردم در مقابل آنها اضافه تر ميشدو مردم مخفيانه به مبارزات استقلال طلبانه بر ضد استبداد شروع نمودند.‏ براي اولين بار صفويها با قيامولايات هرات،‏ قندهار،‏ اندخوي و بلوچستان روبرو شدند و افغانها مقاومت زياد نمودند.‏ جنگ ها آنقدرشديد بود كه قندهار چندين مرتبه توسط صفويها اشغال و دوباره بدست مبارزين مي افتاد.‏ صفويها برايسركوبي اين قيام ها از تشدد،‏ كشتار هاي دسته جمعي و تاراج دارايي هاي مردم كار ميگرفتند،‏ اما قيامهاي مبارزين به كلي خاموش نگرديد هرگاه جنبش آزادي خواهي در يك منطقه سركوب ميشد،‏ در

محل ديگر دوباره بروز ميكرد.‏ به زودي جنبش ملي در ولايات شرقي كشور بوجود آمد كه قبايل متعددافغانها در آن اشتراك داشتند.‏جنبش روشانيان:‏ رهبر اين جنبش بايزيد انصاري معروف به پير روشان پسر شيخ عبداالله انصاري متولد‏(كاني گرام وزيرستان)‏ بود پير روشان عليه ظلم و استبداد حكومت مغلي و خان هايى كه با دولت مغليهمكاري داشتند مردم را به مبارزه دعوت مينمود.‏ پير روشان مرد صوفى و صاحب طريقت بود،‏ نخستدر دره توچي به تبليغ پرداخت،‏ بعداً‏ تيرا را مركز فعاليت هاى خود قرار داد.‏ حاكمان مغلي ‏(آخند درويزهننگرهاري)‏ را عليه او تحريك نمودند و آخند درويزه تعليمات او را مغاير اساسات دين مبين اسلام خواندهو او را بنام ‏«پير تاريك»‏ ناميد.‏ بلآخره پير روشان در يك جنگ با مغلها كشته شد.‏بعد از قتل او پسرش جلال الدين رهبري جنبش را به عهده گرفت.‏ در (1600 ميلادي)‏ با مغل هاجنگ هاي زياد نمود.‏ در شرق از خيبر الي تيرا و در جنوب ‏،كابل و غزني را اشغال نمود.‏ بالآخره جلالالدين نيز در جنگ به قتل رسيد.‏ بعد از جلال الدين،‏ ‏«احداد»‏ نواسه پير روشان در مقام رهبري قرارگرفت موصوف در منطقه تيرا در يك جنگ علية مغل ها كشته شد.‏ بعداً‏ ‏«عبدالقادر»‏ به رهبري انتخابگرديد.‏ ‏«بي بي علايي»‏ مادر عبدالقادر پسر خود را كمك مينمود او بزودي پشاور را تصرف نمود اماديري نگذشته بود كه در ميان قبايل اختلاف بروز كرد،‏ در سال (1636 م)‏ مغل ها عبدالقادر و مادرش رادستگير و به هندوستان تبعيد نمودند تا اينكه جنبش ملي روشانيان به اثر دسايس و تلاش هاي مغل ها وحكام محلي سركوب گرديد.‏جنبش خوشحال خان ختك:‏در نيمهء قرن 16 ميلادي قبيلهء خ"ك به تدريج صاحب قدرت گرديد و در جنوب ميان قبايل ديگرمقام مهم را حاصل نمود.‏ در ‏(‏‎1580‎م)‏ جلال الدين محمد اكبر تأمين امنيت راه تجارتي اتك الي پشاوررا به قبيله ختك واگذار كرد و در مقابل امتياز ماليه كاروان هاي تجارتيرا براي قبيله ختك اعطا نمود و همين امتياز باعث اختلاف بين قبيلهمذكور و يوسفزايي ها گرديد،‏ در زمان شاه جهان رياست قبيلهء ختكبه خوشحال خان سپرده شد.‏ خوشحال خان مرد شمشير،‏ سياست و شاعرتوانا بود.‏ خوشحال خان در ابتداء با پادشاهان مغل روابط حسنه داشت،‏اما بعداً‏ مناسبات او با دربار مغل تيره گرديد.‏ اورنگزيب خوشحال خانرا دستگير و زنداني ساخت بعد از چهار سال از زندان رها گرديد ودوباره رهبري نهضت را به عهده گرفت.‏ در سال هاى - 1670 ‎1678‎مچهل هزار سپاه مغل در جنگ ‏(تاتره)‏ توسط افغانها به قتل رسيدند.‏ بعدازين شكست حكمرانان مغل،‏ يك پسر و دو نواسة خوشحال خان رابه هندوستان تبعيد نمودند تا اينكه ايشان در همانجا،‏ جان سپردند و بعدخوشحال خان ختك4

ازين واقعهء المناك،‏ خوشحال خان به عمر هفتاد سالگي وفات نمود و مطابق وصيتش در كوهستانهاي ختك دور از ساية مغل ها به خاك سپرده شد.‏قيام ميرويس نيكه:‏در قرن 16 ميلادي افغانستان به اثر مداخلات خارجي ها تجزيهگرديد.‏ مناطق جنوب و غرب را صفويهاي ايران،‏ مناطق شرق رابابريهاي هند و مناطق شمال را شيباني هاي ماورالنهر اشغال نمودند.‏عدم موجوديت حكومت مركزي و تسلط اجنبي ها باعث ركوداقتصادى و نابساماني جامعه گرديد كه تنفر و انزجار مردم،‏ حساستقلال خواهي را در بين شان تقويه نمود.‏ تا اينكه در سال (1709م)‏ قيام مردم تحت رهبري ميرويس خان هوتكي به تسلط صفويهاو مظالم گرگين والي قندهار خاتمه داد و دولت مستقل در قندهارتشكيل گرديد،‏ اما اين دولت بيشتر از سي سال دوام نكرد تااينكه در قرن هجدهم ميلادي دولت ملي در افغانستان به رهبرياحمدشاه كبير تشكيل گرديد.‏ميرويس نيكهاوضاع اجتماعي افغانستان قبل از به قدرت رسيدن احمدشاه ابداليتجزيه و تقسيم افغانستان براي دونيم قرن نه تنها سير تكامل تمدن را در افغانستان به مشكلمواجه ساخت،‏ بلكه يك دورة تنزل و انحطاط مادي و معنوي را در كشور بوجود آورد.‏ روابطاجتماعى مردم افغانستان در اين دوره ضعيف شد و هم مناسبات بين المللى كشور به ركودمواجه گرديد،‏ تجزيه و تقسيم افغانستان مانند آفت دامنة دار بود كه بصورت تدريجي هويت،‏وحدت ملى و استقلال افغانستان را به تحليل ميبرد.‏درين دوران افغانستان دولت مركزي و آزادي ملي خود را با اقتصاد نسبتاً‏ خوب در بخشزراعت و تجارت از دست داد.‏ مكتب هرات كه در عصر تيموريان در انكشاف ادب،‏ كلتورو علوم رول بارزي داشت از بين رفته بود.‏ مدارس و مراكز تربيتي مسدود گرديد ازينكه برايدانشمندان و استادان مرجع تشويق وجود نداشت،‏ تعداد زياد ايشان به ممالك ديگر مخصوصاً‏هند متواري گرديدند.‏اوضاع اقتصادي افغانستان قبل از به قدرت رسيدن احمدشاه ابداليقبل ازينكه افغانستان مورد تاخت و تاز صفويها،‏ شيباني ها و بابري هاي هند قرار بگيرد وضعاقتصادي افغانستان در سراسر كشور روي همرفته نسبتاً‏ خوب بود.‏ گرچه مردم زنده گي سادهو بدوي داشتند.‏ زراعت،‏ مالداري و صنايع سه بخش عمده اقتصاد افغانستان را تشكيل ميداد.‏5

خاك و اقليم افغانستان براي كشت انواع نباتات مساعد بود.‏ يك تعداد دهاقين از خود زمينشخصي داشتند اما اكثر ايشان زمين را از زمينداران به اجاره يا به دهقاني مي گرفتند.‏ در بخشبند و انهار توجه زياد صورت مي گرفت.‏ دولت ها در انكشاف زراعت توجه خاصي داشتند.‏ زيرايك بخش عمدة عوايد دولت را ماليات زراعتى تشكيل ميداد.‏مالدارى:‏ درين بخش نيز توجه زياد صورت ميگرفت و مردم زياد به مالداري اشتغال داشتندو انواع مواشي توسط مردم تربيه و تكثير ميگرديد محصولات مالداري يك بخش مهم اقتصادملي را تشكيل ميداد.‏صنايع:‏ در بخش صنايع هميشه دولت ها صنعت گران را تشويق مينمود.‏ استخراج غير فنيطلا،‏ نقره،‏ آهن،‏ مس و سرب صورت مي گرفت و صنايع نسبتاً‏ انكشاف نموده بود.‏تجارت:‏ يك تعداد ولايات از اهميت خاص تجارتي برخوردار بودند راه هاي مواصلاتي،‏مناطق را با يكديگر وصل مينمود و اموال تجارتي از يكجا به جاي ديگر براي خريد و فروشانتقال داده ميشد.‏ واردات و صادرات با ممالك هندوستان،‏ چين،‏ ايران و ماورالنهر به پيمانة زيادصورت ميگرفت،‏ زماني قندهار و هرات از جملة مراكز تجارتي مهم افغانستان به شمار مي رفت.‏در اوايل قرن ‏(‏‎16‎م ( سالانه سي هزار شتر مال تجارتي از قندهار عبور مينمود و عوايد گمركي آنبه دولت تاديه ميشد.‏ اهميت تجارتي قندهار كمتر از اهميت ستراتيژيك آن نبود،‏ زماني قندهاربنام دروازه هندوستان ياد مي گرديد،‏ متأسفانه بعد از تجزيه و اشغال افغانستان بدست خارجي هانظام اقتصادي متلاشي گرديد.‏ بر مشكلات مردم روز به روز افزوده ميشد.‏ مصارف لشكركشيها و ماليات كمرشكن كه توسط آنها وضع گرديده بود كه مردم توان پرداخت آنرا نداشتند و اينوضع تا تشكيل دولت مركزي به رهبرى احمدشاه بابا در قرن هجدهم ميلادى ادامه داشت.‏فعاليت داخل صنفشاگردان به دو گروپ تقسيم شوند.‏ گروپ اول در مورد وضع اجتماعى،‏ گروپ دوم در بارةوضعيت سياسى قبل از به قدرت رسيدن احمدشاه بابا باهم مباحثه نمايند.‏سؤالات:‏1. اهداف جنبش پير روشان راكدام چيزها تشكيل ميداد؟2. بعد از قتل پير روشان جنبش روشانى را چى كسى رهبرى مى نمود.‏3. خوشحال خان خ"ک توسط كى زندانى شد؟رير ميرويس خان هوتك در كدام سال به پيروزى رسيد و چه نتايج را در قبال داشت؟قيام.4فعاليت هاى بيرون صنفشاگردان راجع به اوضاع اقتصادى افغانستان قبل از به قدرت رسيدن احمدشاه بابا معلوماتحاصل و در صنف ارائه نمايند.‏6

درس دوماحمدشاه بابا و تحكيم دولت مركزيبه قدرت رسيدن چگونگىحكومتدارى احمد شاه ابدالى،‏ طرزموصوف و كاركرد هاى مهم او است.‏موقعيكه احمدخان ابدالى براى تحكيم يك دولت مركزى اقدام نمود،‏ در افغانستان شرايط زيرحكمفرما بود:‏ استيلا و تجزية افغانستان توسط قواي اجنبي،‏ عدم موجوديت حكومت مركزي،‏ ركوداقتصاد،‏ اوضاع نابسامان اجتماعي و تحولات سياسي در دول مجاور زمينة تشكيل يك حكومت مركزيرا در افغانستان مهيا ساخته بود.‏ بعد از كشته شدن نادر افشار در اردوي بزرگ او بي نظمي رونما گرديد.‏ناگفته نماند كه يك بخش اردوي نادر افشار را قشون افغاني تشكيل ميداد،‏ تعداد آنها تقريباً‏ به چهارهزار غلجايي و دوازده هزار سدوزائى و ازبك ميرسيد و نظر به پيشنهاد قوماندان عمومي نور محمدخان غلجايي و احمد خان ابدالي قطعات افغاني به قندهار سوق داده شدند.‏ بعداً‏ نور محمد خان از سرانغلجايي،‏ ازبك،‏ ابدالي و هزاره خواهان تشكيل يك جرگه قومي گرديد تا يك تن از اعضاي جرگه بهحيث زعيم يا پادشاه تعيين گردد و براي ادارة امور افغانستان حكومت را تشكيل بدهد كه تشكيل همچوجرگة مورد قبول تمام سران اقوام گرديد.‏جرگة مزار شير سرخ در قلعة نظامي نادر آباد در قندهار منعقد گرديد و براي مدت نه يوم ادامه7

پيدا كرد اعضاي جرگه به يك فيصلة نهايي نمي رسيدند،‏ زيرا هر خان،‏ مقتدر خواهان سلطنت بود وتنها كسيكه درين جرگه خاموشي اختيار نموده بود،‏ احمدخان ابدالي بود زيرا احمدخان تعلق به قبيلةسدوزايى داشت كه از لحاظ كميت نسبت به ديگر قبايل كوچكتر بود بالاخره در روز نهم،‏ اعضايجرگه چنين فيصله نمودند كه يكي از اعضاي جرگه را به حيث حكم انتخاب نمايند.‏ شخص مذكوريك مرد روحاني بوده كه به هيچ قبيله تعلق نداشت و حتي باشنده قندهار هم نبود.‏ او همان صابر شاهكابلي پسر متصوف معروف ‏«لايخوار»‏ بود كه همه مردم قندهار به او ارادت و اعتماد داشتند و اين صوفيسياستمدار از جا برخواسته احمد خان ابدالي را معرفي نمود و چند خوشه گندم را عوض تاج شاهي درعمامة او نصب كرد.‏ خان هاي بزرگ ناگزير به احمدشاه بابا بيعت كردند او را بحيث پادشاه افغانستانقبولنمودند.‏احمدخان پسر زمان خان ابدالي و نواسة دولت خان سدوزايي بود.‏ مادر احمدخان ابدالي زرغونهخواهر عبدالغني خان الكوزي والي سابق قندهار در زمان نادر افشار بود احمدخان ابدالي در سال 1722ميلادي در ولايت هرات متولد گرديد گرچه در محل تولد احمد شاه بابا بنا بر قول راجع اختلاف نظروجود دارد،‏ يك تعداد مؤرخين محل تولد احمدشاه ابدالي را هرات و تعداد ديگر ملتان گويند،‏ زيرا ازمدت ها بدينسو منزلي در ملتان موجود است كه سدوزايان آنرا زادگاه احمدشاه ابدالي مي پندارند.‏احمدخان ابدالي در دوره جواني شامل اردوي نادر افشار گرديد به زودي لياقت و كفايت او براي نادرافشار ثابت شد او را به حيث قوماندان قطعات ابدالي و ازبك تعيين نمود.‏بعد از كشته شدن نادر افشار اوضاع ايران به بي نظمي گراييد،‏ در شمال دولت جنيدي رو به انحطاطگذاشت و در هند دولت مرهته به رهبري ‏«سيواجي»‏ رويكار آمد و بعد از مرگ اورنگزيب دولت بابريهند قادر نبود در امور داخلي افغانستان مداخله نمايد.‏ تحولات مذكور باعث شد تا براي احمدشاه بابااطمينان و خاطرجمعي به بار آورد.‏ او توانست ازين شرايط براي تشكيل يك دولت و اعادة سرزمين هاياز دست رفته افغانستان استفاده اعظمي نمايد.‏احمدشاه بابا ميدانست كه ملاكين و رؤساى قبايل بخاطر حفظ منافع خويش،‏ جهت تحكيم يكدولت با ثبات مشكلات را براي موصوف بابا به بار خواهند آورد.‏ براي دفع اين مشكل و فايق آمدن برمشكلات،‏ ايشان را در امور دولتي و نظامي شامل،‏ و در جرگه ها برايشان عضويت داده و به نظريات ايشان8

گذاشت و در سفرهاى نظامى نيز ايشان را مصروف ساخت.‏ايشان ارجبعد از آنكه احمدشاه بابا به سلطنت رسيد نكات ذيل را به مثابة اهداف مهم جهت تشكيل يكنظام باثبات در نظر گرفت:‏ اولين هدف او بوجود آوردن وحدت ملي و احياي مجدد دولت مركزيدر افغانستان بود،‏ هدف دومي او تأمين سرحدات طبيعي از درياي آمو تا درياي سند شناخته شده بودو سومين هدف خود را دفاع در مقابل كشور هاي همجوار تعيين نموده بود.‏براي از بين بردن اختلاف داخلي و اخذ مشورة مردم در امور دولتي براي نخستين بار يك شورايدايمي تشكيل نمود كه يك تعداد اعضاي جرگه مزار شيرسرخ نيز شامل آن بودند.‏براي ادارة بهتر نخست تشكيلات اداري و نظامي را بوجود آورد ، تشكيلات مذكور اقتباسي بود ازتشكيلات ميرويس نيكه،‏ احمد شاه بابا مى خواست تا اين كار ناتمام او را تكميل نمايد.‏ احمدشاه بابادر رأس تمام تشكيلات اداري،‏ قضايي و نظامي صاحب نظر قاطع بود بدين معني كه شخص پادشاهادارة تمام امور را بدست داشت و هم در سطح مركز و ولايت تشكيلات اداري و نظامي ايجاد نمود.‏گرچه احمدشاه بابا در مدت 26 سال سلطنت خود جهت تحكيم حكومت مركزي،‏ اصلاحات9

اداري و سفر هاي نظامي در داخل و خارج آنقدر مصروف بود كه نتوانست جهت انكشاف اقتصاد،‏تعليم و تربيه و فرهنگ توجه خاصي مبذول نمايد،‏ ولي با آن هم در زمان سلطنت موصوف بعضي كارها صورت گرفت مانند اعمار شهرهاى قندهار،‏ تاشقرغان و اعمار مقبره اش در جوار ‏«خرقة مبارك»‏ كهنماينده گي از سبك معماري آن عصر مي نمايد.‏احمدشاه بابا در به عرفان و ثقافت علاقه مندي زيادي داشت،‏ يكتعداد كتب در زمان سلطنت او بهرشتة تحرير در آمد مانند:‏ تاريخ احمدشاهي در دو جلد توسط منشي دربار او محمود الحسيني،‏ ‏«تواريخحافظ رحمت خاني»‏ توسط مير محمد فاضل،‏ كتاب طبي ‏«بحرالفوايد»‏ توسط قاضي دل محمد افغان و‏«خلاصة الانساب»‏ در بارة نسب پ+تون ها توسط حافظ رحمت خان ب‎7‎ي&.‏ و هم چنان اولين موزيم در شهرقندهار بنام ‏«بيت الشرف»‏ تأسيس گرديد.‏ احمدشاه بابا در قندهار،‏ هرات و پشاور مدارس بزرگي تأسيسنمود كه مشهورترين آنها مدرسة ‏«جامع كهن قندهار»‏ بود احمد شاه بابا طبع شعرى داشت و ديوان اشعاراو نماينده گي از علاقه مندي وى با تصوف و عرفان مينمايد.‏فعاليت داخل صنفشاگردان به دو گروپ تقسيم شوند.‏ گروپ اول در مورد چگونگى به قدرت رسيدن احمد شاه باباو گروپ دوم در رابطه تحكيم قدرت مركزى د رعصر وى مباحثه نمايند.‏سؤالات:‏احمدشاه بابا در كدام جرگه به صفت زعيم افغانستان انتخاب گرديد؟1. احمدشاه بابا در اجراى وظايف كدام اصل را رعايت مى نمود؟2. چند نمونه ازسبك معمارى دوران احمدشاه بابا را نام بگيريد.‏3. فعاليت هاى بيرون صنفشاگردان در مورد وضعيت فرهنگى زمان احمدشاه بابا از شخصيت هاى فرهنگى و معلمين خويشمعلومات حاصل و در صنف ارائه نمايند؟10

درس سومسوقيات نظامي احمدشاه بابادرين بخش راجع به علل و عوامل سفرهاى نظامى احمد شاه بابا در طى حكمروايىايشان ودست آوردها و پيامد اين سوقيات معلومات ارائه مى گردد.‏هكه افغانستان توسط طق قواي اجنبي هيه تجزيه و اشغالگ ديده گرديده بود،‏ فلهذا ك ا بابا از زماني به قدرت رسيد احمدشاهاحمدشاه بابا براي بدست آوردن مناطق از دست رفتة كشور و تأمين سرحدات طبيعي قبلي به يك سلسلهسوقيات و سفر هاي نظامي دست زد.‏ درين درس به طور فشرده در مورد سوقيات نظامي احمدشاه بابامعلومات ارائه مي گردد.‏سفر اول (1747- 1748 ميلادي)‏خان جهان خان سپهسالار از طريق غزني،‏ كابل،‏ جلال آباد و پشاور تا سواحل سند رسيد.‏ ناصرخانوالي كابل و پشاور كه هنوز در قدرت بود ميخواست به كمك قشون ايماق و هزاره با قواي افغانيبجنگد،‏ اما قشون ايماق و هزاره از جنگ امتناع ورزيدند.‏ احمدشاه بابا نيز بطرف شرق حركت نمود و درمسير راه به استقبال مردم روبرو شد.‏ والي پنجاب در جنگ با احمدشاه بابا مقاومت نتوانسته به لاهور فراركرد و احمدشاه بابا لاهور را اشغال نمود.‏ شهنشاه هند از پيشروي افغانها به هراس افتاد،‏ احمد شاه مغولىوليعهد،‏ قمرالدين صدراعظم خود را با قواي زياد،‏ به مقابل افغانها فرستاد و قواي افغاني تحت آتش11

توپخانه هنديها قرار گرفت كه متحمل تلفات زياد گرديد.‏ احمدشاه بابا مجبور شد پنجاب را به ‏«ميرمنو»‏و ملتان را به زاهد خان واگذار شود و خودش براي فرو نشاندن شورشى كه توسط لقمان خان برادرزادهاش براه انداخته شده بود به قندهار مراجعت نمايد.‏سفر دوماحمدشاه بابا در اوايل سال ‎1749‎م به هرات سفر كرد.‏ سه نفراز حاكمان نادر افشار به احمدشاه باباتسليم نگرديده بودند از جملة آنها درويش خان هزاره طرفداري خود را از احمد شاه بابا اعلان نمود،‏هرات توسط احمدشاه بابا تسخير گرديد و موصوف درويش خان را به حيث والي هرات تعيين كرد.‏احمدشاه بابا شاوليخان صدراعظم خود را حكم نمود تا به مناطق شمال سفر نمايد زيرا بعداز انحطاط دولت جنيدي مرو،‏ فارياب،‏ جوزجان،‏ بلخ،‏ خلم،‏ بدخشان و تخارستان خودمختارگرديده بودند.‏ شاولي خان مناطق مذكور را يكي بعد ديگر به حكومت مركزي مدغم نمود.‏سفر سومدر بهار 1750 م ‏«عباس قلي بيات»‏ در نيشاپور بغاوت نمود،‏ احمدشاه بابا به نيشاپور سفر كردو عباس قلي بيات در برخورد با اردوي افغانى شكست خورده اسير گرديد،‏ بعداً‏ احمدشاه بابا اورا مورد عفو قرار داده و به حيث حاكم نيشاپور مقرر نمود.‏ موقعيكه احمدشاه بابا به هرات رسيد،‏مطلع گرديد كه ميرعلم خزيمه به مشهد حمله نموده ‏«شهرخ نابينا»‏ نوادة نادرافشار را خلع نموده،بناءً‏احمدشاه بابا به مشهد برگشت،‏ ميرعلم را مغلوب و امنيت شهرخ را دوباره تأمين نمود.‏سفر چهارمدر سال (1751 ميلادي)‏ ميرمنو والي پنجاب در تأديه مالياتيكه قبلاً‏ تعهد نموده بود تعلل ورزيد،‏احمدشاه بابا نمايندة خود را نزد او فرستاد،‏ اما والي پنجاب از پرداخت ماليات انكار نمود.‏ احمدشاه بابا بهشرق سفر كرد،‏ ميرمنو والي پنجاب سپهسالار ‏«گورامل»‏ را به مقابل احمدشاه بابا به جنگ فرستاد.‏ جنگدر محل ‏«شاه دره»‏ واقع شد،‏ گورامل به قتل رسيد و لشكر او شكست خورد.‏ ميرمنو عفو خواست واحمدشاه بابا او را عفو و دوباره والي پنجاب مقرر نمود.‏ ميرمنو تعهد سپرد كه ولايات پنجاب و ملتان يكقسمت افغانستان خواهدبود.‏ سپس احمدشاه بابا تعهدنامه مذكور را توسط نمايندة خود قلندرخان جهتمهر و تاييد،‏ به دربار دهلي فرستاد بدينترتيب ‏(پنجاب،‏ ملتان و سند)‏ متعلق به افغانستان گرديد.‏12

در اخير سال 1751 ميلادي احمدشاه بابا سپاهي را تحت قيادت خواجه عبداالله،‏ جهت الحاقكشمير،‏ از طريق ‏«اتك و حسن ابدال»‏ به كشمير فرستاد تا خواجة كشمير مناسبات خود را با دولت هندقطع و الحاق خود را با افغانستان اعلان نمايد.‏سفر پنجم 1756- ‎1757‎م به شرقميرمنو والي پنجاب در (1753 م)‏ فوت نمود احمدشاه بابا به پنجاب سفر كرد و محمدامين پسرنابالغ ميرمنو را به حيث والي عوض او تعيين نمود.‏ مادر محمد امين ‏(بيگم مغلاني)‏ به نيابت پسر خودامور ولايتي را پيش ميبرد و اين در وقت بود كه دربار دهلي آلة دست ‏(عمادالملك غازي الدين)‏صدراعظم هند گرديده بود،‏ و غازي الدين،‏ احمدشاه،‏ پسر محمدشاه پادشاه هند را بر كنار ساخت وعوض او عالمگير دوم را بر تخت دهلي نشاند.‏ و بيگم مغلاني را اسير كرد و ولايت پنجاب را به آدينهبيك سپرد.‏ عالمگير سپاهي را تحت قيادت ‏(نجيب الدوله)‏ والي سهارنپور به مقابل احمدشاه فرستاد،‏ امانجيب الدوله بدون جنگ با احمدشاه بابا يكجا و عالمگير مجبور شد در نزديك دهلي احمدشاه بابا رااستقبال نمايد احمدشاه بابا بخاطر حفظ علايق دوستى،‏ برادرزادة عالمگير را به عقد نكاح شهزاده تيموردرآورد و بعداً‏ خودش به وطن برگشت.‏سفر ششم به جنوبموقعيكه احمدشاه بابا از هند به افغانستان عودت نمود،‏ سرداران افغان با استفاده از قوت دولت ابداليبر دهاقين پنجاب ماليات سنگين وضع نمودند كه اين عمل ايشان باعث بروز شورش ها گرديد و بهزودي سك ها،‏ رهبري شورش را بدست آورد و در ‏«امرتسر»‏ به تشكيلات آغاز كردند كه بلآخرهمنجر به زد و خورد ميان افغان ها و سك ها گرديد.‏ نجيب االله يوسفزي سپهسالار هند فرار نمود،‏ جتها و راجپوت ها با قواي مرهته اتحاد نمودند.‏غازي الدين صدراعظم اسبق هند سك ها را در پنجاب عليه افغانها تحريك مي نمود.‏ آدينه بيكبه اتفاق سك ها در محلي بنام ‏(جلندر)‏ تعداد زياد افغانها را كشت.‏ در ماه اپريل ‎1758‎م قواي افغانيشكست خورد و عبدالصمد خان توسط دشمن اسير شد.‏ شهزاده تيمور و سردار جهان خان سپهسالارافغاني تاب مقاومت نياورده تا اتك عقب نشيني نمودند وشورشيان به استثناي ‏(اوده)‏ حكمراني تمامهند را بدست آوردند.‏ احمدشاه بابا عجالتاً‏ قضيه هند را به آينده گذاشت زيرا خودش مصروف ناآرامي13

هاي بلوچستان بود.‏ قواي تحت رهبري شاوليخان به بلوچستان سوق داده شد و بعد از برخورد با نصير خانرهبر شورشيان بلوچستان شكست خورده و خواهش مصالحه نمود كه مورد عفو احمدشاه بابا قرار گرفتو بلوچستان دوباره مثل سابق جزء قلمرو افغانستان گرديد.‏ احمدشاه بابا سپاهي را تحت قيادت نورالدينبه پنجاب اعزام نمود و خودش به قندهار برگشت تا قواي را جهت تصفيه حساب با سك ها و مرهته هاجمع آوري نمايد.‏سفر هفتم-‏ جنگ پاني پت 1760- 1761 ميلادياين سفر احمدشاه بابا در شرق از اهميت زياد برخوردار بود،‏ زيرا در سال 1758 ميلادي در هندواقعات مهم رخ داد نخست سك هاي پنجاب قيام نمودند،‏ ثانياً‏ مرهته ها به هند مركزي و شمالي داخلگرديدند و سوم اينكه حكومت اسلامي كه به دست مسلمانان تشكيل شده بود به سقوط مواجه گرديد،‏در حاليكه احمدشاه بابا مصروف سركوبي نصيرخان بلوچ بود.‏ وقتيكه ‏(سنديا)‏ رئيس مرهته ها به هندمركزي رسيد،‏ راجپوت ها و جت ها باهم اتحاد نمودند و سنديا بطرف پنجاب حركت نمود آدينه بيگنيز با ايشان همراه شد و پنجاب را اشغال كرد.‏ شهزاده تيمور و سردار جهان خان به پشاور عقب نشينيكردند.‏موقعيكه احمدشاه بابا از بلوچستان مطمئن گرديد با سي هزار عسكر از طريق درة بولان به سند رسيدو با شهزاده تيمور و جهان خان يكجا شده و بطرف پنجاب حركت نمودند به مجرديكه سنديا و غازيالدين از حركت احمدشاه بابا مطلع شدند با نجيب الدوله صلح نموده و به جانب دهلي روان شدند،‏ دردهلي عالمگير دوم را به قتل رسانيده و نواسة اورنگزيب را پادشاه ساختند،‏ در چنين وضعيت احمدشاهبابا با سه قوه،‏ اولي مربوط سنديا در طول راه دهلي،‏ دومي مربوط ‏(هولگر)‏ كه در كنار چپ درياي جمناسومي مربوط ‏(جنگورا)‏ و غازي الدين مقابل گرديد.‏ و به مجرديكه جنگ شروع شد قواي سه گانه درمقابل قواي احمدشاهي شكست خوردند.‏ زمانيكه غازي الدين و جنگورا از شكست قواى خويش مطلعگرديدند دهلي را ترك كرده و فرار نمودند.‏رهبر مرهته ها ‏(بالاباجي)‏ تمام رئساى مرهته را اطلاع داد تا لشكر جديد ترتيب نمايند و راجپوت هابا مرهته ها اتحاد نمودند.‏ كه تعداد شان به دو صد هزار ميرسيد در حاليكه تعداد سپاه احمدشاه بابا شصتهزار نفر بود در ميدان پاني پت جنگ عظيمي رخ داد.‏ افغانها فاتح و قواي مخالفين شكست خوردند14

احمدشاه بابا داخل دهلي گرديد.‏ تخت دهلي را به شهزاده علي گوهر،‏ امور سياسي و اداري را به شجاعالدوله و بخش نظامي را به نجيب الدوله سپرد و خودش به قندهار مراجعت نمود.‏سفر هشتم-‏ 1762- 1763 ميلاديدر سال 1762 ميلادى سك هاي پنجاب تحت رهبري ‏«جيساسنگ»‏ دوباره به شورش دست زدندو ‏«امرتسر»‏ را به يك مركز نظامي تبديل نموده در كشمير تبليغات ضد افغاني را شروع و شهر لاهوررا اشغال كردند.‏ احمدشاه بابا به سوي پنجاب حركت نمود.‏ قواي هفتاد هزار نفري سك ها تار و مارگرديد و به سردار نجيب الدوله هدايت داد تا امنيت ‏«سرهند»‏ و كشمير را اعاده نمايد.‏سفر نهم-‏ 1763 مبعد از شكست سك ها احمدشاه بابا به قندهار عودت نمود.‏ نسبت مريضي كه عايد حالش گرديدتا اخير سال مذكور بجايى سفر نكرد.‏ درين موقع سك ها با جت ها و مرهته ها اتحاد كرده و با آغازحمله بر پنجاب و سرهند قصد تسخير دهلي را نمودند.‏ احمدشاه بابا در سال 1763 ميلادي به پنجابلشكر كشيد و شورشيان را شكست داده در كوهستان ها متواري ساخت.‏در اخير سال 1763 م احمدشاه بابا شاوليخان صدراعظم خود را به بلخ اعزام نمود تا با عبدالعزيزخان آخرين پادشاه سلسله جنيدي مذاكره نمايد.‏ و در مذاكرات قراردادي با وي عقد شد كه درياىآمو كما في السابق حد فاصل بين افغانستان و بخارا تعيين گرديد و بعداً‏ شاه وليخان به بدخشان برگشتخرقه مبارك يا لباس حضرت پيغمبر ‏(ص)‏ را از شهر فيض آباد با خود به قندهار انتقال داد.‏سفر دهم-‏ 1769 ميلاديدر سال 1769 ميلادى بين نصراالله ميرزا و نادر ميرزا پسران شاه رخ نابينا براي بدست آوردن قدرت،‏اختلاف پيدا شد در خراسان وضع رو به خرابي گراييد بناءً‏ احمدشاه بابا به مشهد سفر كرد،‏ زيرا نصرااللهميرزا با كريم خان زند ارتباط قايم نموده بود.‏ حاكم ) تون و طبس)‏ عليمراد شورش و سركشي نمودهاحمدشاه بابا مشهد را محاصره كرد و سپهسالار جهان خان و نصيرخان والي بلوچستان را بغرضسركوبي عليمراد موظف ساخت كه در نتيجه عليمراد در جنگ به قتل رسيد.‏ نصراالله ميرزا تسليمگرديد و شاه رخ دختر خود را به پسر احمدشاه بابا نكاح نمود.‏ احمدشاه بابا خراسان را به پاس نادرافشاربه شاه رخ سپرد و خودش به قندهار عودت كرد و اين آخرين سفر احمدشاه بابا بود.‏15

احمدشاه بابا بعد از بيست و شش سال سلطنت به مريضي سرطان مبتلا شد و به عمر پنجاه سالگيدنياي فاني را وداع نمود.‏ موصوف مطابق وصيتش در ‎1773‎م در جوار مسجد خرقة مبارك به خاكسپرده شد.‏ احمدشاه بابا سرزمين افغانستان را يكپارچه و متحد ساخت و ملت بخاطر اخلاق نيك،‏ تقوا،‏مهرباني و خدماتش او را ‏(بابا)‏ لقب دادند.‏احمدشاه بابا در هنگام حيات سياسي و نظامي خويش بيشتر از ده مرتبه به هند،‏ خراسان و شمالافغانستان سفر نمود.‏ زماني كه در سال ‎1773‎م وفات نمود،‏ يك امپراتوري وسيع را به ميراث گذاشت كهدر شرق تا سرهند،‏ در غرب،‏ تا سبزوار غرب مشهد،‏ در شمال تا درياي آمو و در جنوب تا بحيرة عربرا در بر مى گرفت.‏فعاليت داخل صنفشاگردان به دو گروپ تقسيم شوند.‏ گروپ اول راجع به اهداف نظامى و گروپ دوم در مورد پيامدسفر هاى نظامى احمدشاه بابا باهم مباحثه نمايند.‏سؤالات:‏1. سفر اول احمدشاه بابا در كدام سال آغاز و چه نتايج را در قبال داشت؟2. احمدشاه بابا چند بار به غرب كشور سفر نمود دست آورد هاى آن را تذكر دهيد.‏3. مشهورترين سفر نظامى احمدشاه بابا به هند چه نام داشت و هم تذكر دهيد كه چه نتايج را به بارآورد.‏فعاليت هاى بيرون صنفشاگردان از بزرگان و شخصيت هاى فرهنگى در مورد قلمرو جغرافيايى افغانستان در آخرين روزهاى حيات احمدشاه بابا معلومات حاصل نموده و آنرا در صنف ارائه نمايند.‏16

درس چهارمجانشينان احمدشاه باباسلطنت تيمورشاه (1773- 1793 ميلادي):‏2آيا بعد از احمد شاه بابا جانشينان و ورثة او توانستند امپراتورى وسيعى را كه از وى بهميراث مانده بود حفظ نمايند؟ درين درس راجع به آنها معلومات ارائه ميگردد.‏ي ايافته و شاعر زبان او شخصي تحصيل پسر احمدشاه ا بابا در ‎1742‎م در مشهد تولد دي گرديد.‏تيمورشاهدري بود،‏ هنگام فوت احمدشاه بابا منحيث والي هرات ايفاي وظيفه مى نمود.‏ احمدشاه بابا در زنده گيخود او را وليعهد يا جا نشين خود تعيين كرده بود.‏ بعد از وفات احمدشاه بابا شهزاده سليمان به حمايتشاولي خان صدراعظم كه خسرش بود در قندهار اعلان پادشاهى كرد.‏ موقعيكه شهزاده تيمور از هراتبه قندهار مواصلت نمود شهزاده سليمان را عزل كرده و شاوليخان را به قتل رسانيد و خود بهسلطنت رسيد.‏تيمورشاه در سال اول سلطنت خود پايتخت را از قندهار به كابل انتقال داد.‏ تيمورشاه چندين شورشو قيام را در داخل و خارج موفقانه دفع نمود.‏تيمورشاه در مدت 20 سال سلطنت خويش قلمرو وسيعى را كه از پدر به ارث گرفته بود حفظ كردبي اتفاقي پسران،‏ مداخلات ايران و رقابت هاي روس و انگليس بعد از مرگ تيمورشاه باعث سقوطامپراتوري بزرگ ابدالى گرديد و تيمورشاه در ‎1793‎م وفات نمود و در چهارباغ كابل دفن شد.‏17

سلطنت زمانشاه (1793- 1801 ميلادي):‏يكي از علل اختلافات ميان پسران تيمورشاه تعيين نكردن وليعهد در زمان او بشمار ميرود.‏ شاه زمان كهنسبت به ساير برادران نزد پدر قرب بيشتر داشت شخصىلايق و باكفايت بوده پدر را در امور مملكتي،‏ ياري مينمودفلهذا وي خود را جانشين پدر ميدانست.‏ شاه زمان از تمامشهزاده ها و بزرگان خواست تا در مجلس جهت انتخابشاه جديد اشتراك نمايند بالآخره بعد از فيصلة جرگه،‏وي بحيث پادشاه تعيين گرديد موصوف براي اينكه براوضاع تسلط پيدا نمايد،‏ اعضاي جرگه را در بالاحصاربراي مدت كوتاه نظربند ساخت و صرف دو برادر او بهسلطان زمان شاهنام هاى محمود و همايون كه در جرگه شركت نداشتندسلطنت او را تاييد نكردند.‏ در دو جنگ جداگانه محمود وهمايون شكست خوردند،‏ محمود به ايران فرار نمود و همايون دستگير شده كور گرديد.‏زمان شاه سردار پاينده محمد خان را از مقام وزارت خلع نمود،‏ اين كار باعث عدم رضايت او گرديدو سبب شد تا با ديگر سرداران پيوسته در صدد آن بر آيد تا شاه زمان را از سلطنت خلع نمايد،‏ وقتيكه شاهزمان از طرح سردار پاينده محمد خان مطلع شد،‏ او را دستگير نموده و به قتل رسانيد.‏شاه زمان آرزو داشت تا وضع افغانستان بهبود يافته در افغانستان صلح و آرامش برقرار گردد،‏ اما وى درداخل با مخالفت برادران و سرداران قومي و در خارج به تحريكات انگليس و مداخلات ايران مواجهگرديد.‏در دوره حكمرانى او ناپليون بناپارت نماينده خود را از طريق ايران به كابل نزد شاه زمان فرستاد پلاننظامى خويش را مبنى بر حملة هفتاد هزار قواي فرانسوي و روسي از طريق افغانستان به هندوستان بخاطرجلو گيرى از پيشروي انگليس در هندوستان با او مطرح ساخت.‏ چون شاه زمان يكصد و پنجاه هزارعسكر مسلح داشت و ميخواست هند را از انگليس نجات بدهد به طرح ناپليون اعتنا نكرد.‏محمود برادر ديگر شاه زمان به كمك قواي قاجاري ‏«ايران»‏ و سرداران فرارى،‏ بدون جنگ خراسانو هرات را اشغال نمود سپس به سيستان و فراه حمله كرد و تا قندهار رسيد.‏ قواي شاه زمان به خاطردفاع18

بجانب قندهار حركت نمود،‏ در طول راه جنرال احمدشاه نورزايي با ده هزار سپاه خود بدون تصادمبه محمود پيوست و محمود به غزني رسيد.‏ شاه زمان با مشاهدة چنين وضع از كابل به طرف پشاورعقب نشينى نمود و در منطقه شينوار توسط ملا عاشق شينواري دستگير و بعداً‏ توسط محمود برادرشكور گرديد و محمود در رأس ادارة افغانستان قرار گرفت.‏ قابل تذكر است زمانشاه قبل از كور شدنالماس كوه نور را در قلعة ملا عاشق شينوارى پنهان ساخته بود.‏ در نتيجه سياست استعمارى انگليس،‏مداخلات ايران و اغراض عدة از رجال سياسى ديگر،‏ افغانستان دوباره در يك دور انحطاط سياسى واقتصادى فرو رفت.‏سلطنت شاه محمود ابدالي 1801- 1804 ميلاديشهزاده محمود بعد از كور ساختن و خلع شاه زمان به كمك وزير فتح خان به قدرت رسيد.‏ شاهمحمود به پاس خدمات موصوف برايش لقب ‏«شاه دوست»‏ را عطا نمود.‏ به اثر بي كفايتي محمود دراداره كشور يك بحران سياسي در افغانستان رونما گرديد،‏چنانچه فعاليت هاي استعماري انگليس سراسر افغانستان رافرا گرفت،‏ و دولت قاجاري ايران آلة دست انگليس گرديدهبود در صدد تجزيه ولايت خراسان شد.‏ ولايت پنجاب كهقبلاً‏ جزء قلمرو افغانستان بوددرآنجا سك ها استقلال خويشرا اعلان نمودند.‏موقعيكه شهزاده شجاع برادر شاه محمود از كورساختن و زنداني شدن شاه زمان و به سلطنت رسيدن شاهشاه محمودمحمود اطلاع يافت به بهانة انتقام شاه زمان براي گرفتنتخت و تاج افغانستان اقدام نمود.‏ گرچه در ابتدا انگليس ها براي برانداختن شاه زمان،‏ شاه محمودرا حمايت ميكردند،‏ اما بعداً‏ براي پيشبرد اغراض استعماري خويش و خنثي شدن حملة پلانناپليون به همكارى شاه زمان به هندوستان،‏ شاه شجاع را از همه خوبتر يافتند و او را عليه شامحمودتحريك كردند.‏در چنين حالت شاه محمود در ارگ بالاحصار مشغول عيش و عشرت بود و امور دولتي در دستكسانى كه براي بدست آوردن قدرت در رقابت بودند مانند وزير فتح خان ‏(شاه دوست)‏ شيرمحمد19

خان ‏(مختارالدوله)‏ و محمداكرم خان صدراعظم قرار داشت،‏ در چنين وضعيت وزير فتح خان جهتحصول ماليات به پشاور،‏ كوهات و بنو سفر نمود،‏ بعد از حصول ماليات مناطق مذكور،‏ نزد شهزادهكامران به قندهار مراجعت كرد و از قندهار به كابل برگشته به عوض محمداكرم خان،‏ بحيث صدراعظمتعيين گرديد در اين در حالى بود كه يكتعداد رجال برجسته دولتي از كابل فرار نموده و به شاه شجاعپيوستند.‏مردم كابل كه از ادارة ضعيف شاه محمود به ستوه آمده بودند عليه موصوف قيام نموده و او رادر بالاحصار كابل محصور ساختند.‏ قواي شاه محمود به مقاومت دوام داده تا اينكه مردم كوهدامن وكوهستان براي كمك مردم به كابل رسيده شاه محمود را زندانى و وزير فتح خان را در قسمت قلعهقاضي شكست دادند و به اين ترتيب دورة اول سلطنت شاه محمود به پايان رسيد.‏فعاليت داخل صنفشاگردان به دو گروپ تقسيم شوند.‏ گروپ اول در مورد عوامل انتقال سلطنت از قندهار به كابل وگروپ دوم در رابطه به حوادث مهم جهانى مقارن ظهور زمانشاه باهم مباحثه نموده و نتيجه را در صنفارائهنمايند.‏سؤالات:‏در مورد شخصيت تيمورشاه معلومات ارائه نماييد.‏1. تيمورشاه در كدام سال پايتخت را از قندهار به كابل انتقال داد؟2. راجع به چگونگى به قدرت رسيدن زمانشاه معلومات دهيد.‏3. مشكلات عمدة دوره سلطنت زمانشاه را فهرست نماييد.‏4. شاه محمود چگونه به قدرت رسيد؟5. فعاليت هاى بيرون صنفشاگردان مى توانند درصورت رجوع به منابع وماخذ در مورد پاليسى انگليس در قبال حكومتزمانشاه معلومات حاصل نموده و آنرا و در صنف ارائه كنند.‏20

درس پنجمسلطنت اول شاه شجاع 1804- 1809 ميلاديتوقعاتيكه كه مردم افغانستان از شاه شجاع داشتند آيا بعد از جلوس آن بر سرير قدرتبرآورده گرديد در مبحث ذيل پيرامون آن معلومات ارائه مى گردد.‏كور شدن شاه زمان،‏ ضعف ادارة شاه محمود و تنفر مردم از او،‏ زمينه را براي سلطنت شاه شجاع مساعد گردانيده بود،‏ در سال 1804 ميلادي شاه شجاع به درخواست مردم كابلاز طريق زرمت و لوگر داخل كابل گرديد و در باغ بابر اقامت گزيد و دوستي خود رابا انگليس ها آشكار ساخت.‏ وزير فتح خان جهت جمع آوري ماليات به باميان رفته بودموقعيكه به كابل برگشت خواست شاه محمود را از محاصره رها نموده و سلطنت نامبردهرا از سقوط نجات بدهد بنا برين جنگي در بين قواي وزير فتح خان و قواي شاه شجاع درمنطقه قلعة قاضي كابل رخ داد.‏ در نتيجه وزير فتح خان شكست خورده و به قندهار نزدشهزاده كامران والي قندهار فرار نمود.‏ بعداً‏ شاه شجاع قواي خويش را داخل بالاحصار نمودو سلطنت خويش را اعلام كرد.‏21

افراد شاه شجاع بعد از جلوس او ملا عاشق شينواري را به كابل آوردند نخست الماس كوهنور را از نزدش حصول و بعداً‏ او را به قتل رسانيدند.‏شاه شجاع در تحكيم سلطنت خود از وزير فتح خان و برادران او هراس داشت بناءً‏ كوششنمود تا مناسبات خود را با وزير فتح خان حسنه ساخته و خصومت و دشمني را كنار گزارد.‏او وزير فتح خان را به بسيار عزت به كابل دعوت نمود شاه شجاع با دختر دوست محمد خانبرادرزاده وزير فتح خان ازدواج نمود،‏ اما با وجود آن هم بر يكديگر اعتماد نداشتند،‏ زيرا منشأاصلي دشمني ايشان را قتل سردار پاينده محمد خان پدر وزير فتخ خان،‏ توسط شاه زمان تشكيلميداد وزير فتح خان سعي مينمود تا شاه محمود را دوباره به پادشاهي برساند.‏ در همين موقع شاهمحمود از زندان بالاحصار كابل فرار نمود و در جنگي كه بين قواي شاه شجاع و شاه محمودرخ داد شاه شجاع شكست خورد و شا محمود براي مرتبه دوم به سلطنت رسيد.‏سلطنت دوم شاه محمود 1809- 1818 ميلاديشاه محمود به كمك وزير فتح خان براي بار دوم به سلطنت رسيد و يك تعداد مامورينعالي رتبه دولتي چون محمد اكرم خان امين الدوله،‏ شيرمحمد خان مختارالدوله و ميرعلممحكوم به اعدام گرديدند،‏ زيرا ايشان در حكومت اول شاه محمود نزد شاه شجاع فرار نمودهدر دوران سلطنت شاه شجاع با او همكار بودند.‏وزير فتح خان با برادران خود بر امور دولتي مسلط گرديده و براي تحكيم قدرت بيشتربرادران خود را در پست هاي مهم دولتي گماشت.‏ قدرت روز افزون وزير فتح خان مايه نگرانيو موجب حسادت شهزاده كامران گرديد.‏ در چنين وضعيت شاه محمود مشغول خوشگذرانيبوده،‏ از امور دولتي آگاهي نداشت.‏ و ساحة اقتدار او صرف محدود به كابل و قندهار ميگرديد،‏22

پشاور تحت نفوذ فعاليت شاه شجاع قرار داشت و كشمير توسط عطامحمد خان اداره ميشدكه از دولت مركزي اطاعت نمي كرد.‏در هرات برادر سكة شاه محمود شهزادهفيروزالدين حكمراني مي نمود و شاهمحمود از آغاز سلطنت دوم خود اكثراً‏در پايتخت رهايش داشت.موقعيكهقواي افغاني در شرق مصروف جنگبودند،‏ ايراني ها غورات را اشغال كردندفيروزالدين از مركز كمك خواسته تاجلو پيشروي ايراني ها را بگيرد،‏ وزيرفتح خان با سي هزار عسكر از كابلحركت نمود.‏23وزير فتح خانوزير فتح خان،‏ شهزاده فيروزالدين را با فاميلش به قندهار فرستاد دارايي و زيورات شهزادهفيروز الدين توسط افراد دوست محمد خان مورد دست برد قرار گرفت،‏ وزير فتح خان باايرانيان به جنگ پرداخت كه در نتيجه قواي ايراني شكست خورده،‏ عقب نشيني كردند.‏شاه محمود كه از اهانت به فاميل شهزاده فيروزالدين مطلع گرديد شهزاده كامران را برايسرزنش دوست محمد خان به هرات فرستاد.‏ دوست محمد خان فرار نموده و كامران وزيرفتح خان را دستگير و او را كور كرد.‏ برادران وزير فتح خان از كور شدن موصوف آگاهگرديدند و در سراسر افغانستان از كشمير تا هرات به شورش دست زدند.‏ دوست محمد خاناز كشمير برگشت و كابل را اشغال نمود.‏ وزير فتح خان نزد شاه محمود زنداني بود،‏ شاهمحمود كوشش نمود تا وزير فتح خان را متقاعد سازد كه برادرانش از جنگ دست بردارند

اما بردران وزير فتح خان جنگيدن را ترجيح دادند چون خواست شاه محمود برآورده نشد فلهذاوزير فتح خان را به قتل رسانيد.‏ در هرات حكومت جداگانه تشكيل شد اين حكومت تا سال1842 ميلادي دوام كرد و باز افغانستان براي بار ديگر ميدان رقابت هاي برادران سدوزايي،‏باركزايي و سياست استعماري انگليس قرار گرفت.‏فعاليت داخل صنفشاگردان به دو گروپ جداگانه تقسيم شوند.‏ گروپ اول راجع به چگونگى به قدرت رسيدنشاه شجاع و گروپ دوم در مورد حوادث مهم سلطنت دوم شاه محمود باهم مباحثه نموده ونتايج آن را در صنف ارائه نمايند.‏سؤالات:‏نقش وزير فتح خان را در اعادة سلطنت شاه محمود بيان نماييد.‏1. شاه محمود در دور دوم چگونه به قدرت رسيد؟2. شاه شجاع در دور اول سلطنت خويش متوصل به كدام اقدامات گرديد؟3. فعاليت هاى بيرون صنفشاگردان در مورد نفوذ استعمار بعد از خلع زمان شاه در افغانستان از بزرگان و شخصيتهاى فرهنگى معلومات حاصل و آنرا در صنف ارائه نمايند.‏24

درس ششمتجديد رقابت ها و اختلافاتچرا رقابت ها و اختلافات بين دودمان هاى سدوزايى و باركزايىبوجود آمد كدام نتايج را در قبال داشت راجع به اين موضوع در يندرس معلومات ارائه مى گردد.‏محمدزايى ها عشيرة از باركزايى هاى درانى قندهار ميباشند.‏ محمد بن عمر از تبار داروو بارك بودند فلهذا باركزائى ها و محمدزائى ها مربوط يك تبار هستند.‏ حاجى جمال بنحاجى يوسف بن يارو بن محمد عضو جرگه مزار شير سرخ و مشاور دربار احمدشاه بابابود.‏سردار پاينده محمد خان باركزايى در دورة سلطنت زمانشاه در يك توطئه سياسى برضدشاه زمان به قتل رسيد و وزير فتح خان براى انتقام پدر در سقوط دولت شاه زمان سهم فعالداشت.‏ شاه محمود به كمك او به سلطنت رسيد ولى او نخست توسط شاه محمود كور وبعداً‏ به قتل رسيد.‏ پس از آنكه شاه محمود و شهزاده كامران به هرات متوارى گرديدند،‏مدت كوتاهى در آنجا سلطنت نمودند.‏وزير فتح خان در حدود بيست برادر داشت كه هر كدام آنها براى بدست آوردن قدرت25

در تلاش بودند خصوصاً‏ سردار محمدعظيم خان و سردار دوست محمد خان.‏رقابت،‏ اختلافات و خودخواهى هاى برادران وزير فتح خان بعد از سقوط دولت مركزى،‏باعث جنگ و جدال بين آنها گرديد.‏ ايشان نتوانستند دولت مركزى و وحدت ملى افغانستانرا حفظ نمايند،‏ كه جنگ هاى مكرر ايشان سرتاسر افغانستان را براى مدت بيست سال به بىنظمى و نابسامانى كشاند و براى مردم افغانستان بيچاره گى و بدبختى را به ارمغان آورد وباعث انهدام دولت مركزى و تزلزل فرهنگ و اقتصاد ملى گرديد.‏سردار دوست محمد خان همينكه كابل را تصرف كرد،‏ برادر خود امير محمد خان را بهحيث والى غزنى مقرر نمود،‏ ولى بعد از ورود سردار محمد عظيم خان والى كشمير،‏ به كابلمخالفت بين آنها آغاز و تشديد گرديد،‏ هر كدام به نوبة خود ميخواستند كه يكى از شهزادههاى سدوزايى را به سلطنت برسانند و خود به حيث وزير،‏ قدرت اجرائى را در اختيار داشتهباشند،‏ چنانچه سردار محمد عظيم خان ‏«ايوب شاه»‏ و سردار دوست محمد خان ‏«سلطان علىشاه»‏ را به سلطنت رساندند،‏ آنها صرف بنام پادشاه بودند،‏ صلاحيت و قدرت در نزد دو برادربود،‏ همزمان در شهر كابل دو پادشاه و دو وزير در اريكة قدرت قرار داشتند.‏در سال 1819 ميلادى سردار محمدعظيم خان سلطان على شاه را از سلطنت خلع و دوستمحمد خان را از وزارت عزل نمود.‏كابل به سردار محمدعظيم خان،‏ غزنى به امير دوست محمد خان،‏ پشاور به سردار يارمحمدخان،‏ كشمير به سردار نواب عبدالجبار خان،‏ ديره جات ‏(ديره اسماعيل و ديره غازى)‏ به نوابمحمد زمان خان داده شد.‏ولايات شمالى و مركزى مانند بدخشان،‏ تخار،‏ بلخ،‏ ميمنه،‏ جوزجان تحت اداره حكاممحلى و ملوك الطوايفى قرار داشت،‏ ولايت هرات توسط شاه محمود اداره مى گرديد.‏ بهاين صورت افغانستان به شكل ملكيت موروثى بين برادران وزير فتح خان تركه و تقسيمگرديده بود.‏دشمن خارجى افغانها ‏«سك هاى پنجاب»‏ چون از فتوحات و سفر هاى افغانستان خاطره26

تلخ داشتند از اوضاع ابتر افغانستان و اختلافات داخلى برادران وزير فتح خان استفادهنمودند و رنجيت سنگ نظر به قراردادى كه با انگليسها امضا نموده بود نمى توانست ازدرياى ستلچ عبور نموده و به مناطق ديگر دسترسى پيدا نمايد،‏ فلهذا متوجه مناطق شرقىافغانستان گرديد و نخست ملتان،‏ كشمير و بعداً‏ پشاور را تا اتك تصرف نمود.‏سردار محمدعظيم خان و امير دوست محمد خان جهت استرداد مناطق از دست رفتهافغانستان به سند شتافتند،‏ اما امير دوست محمد خان دفعتاً‏ به كابل عودت نمود و پس ازموافقت سران قومى مخالفت خود را با سردار محمد عظيم آشكار نمود و از كابل بصوبغزنى عزيمت نمود،‏ در حاليكه مخالفت شان ادامه داشت.‏ سردار محمد عظيم خان بدونكدام جنگ به كابل مراجعت نمود،‏ درين موقع رنجيت سنگ چند منطقه ديگر را نيزاشغال نمود و سردار محمدعظيم خان دوباره در مقابل رنجيت سنگ قواى خود را انتقالداد،‏ اما بدون كدام دست آوردى خواست دوباره به كابل برگردد سردار محمد عظيم خاندر طول راه مريض شده و وفات نمود در زيارت ‏(عاشقان و عارفان)‏ دفن گرديد.‏ سرداردوست محمد خان به مخالفت سردار حبيب االله پسر محمد عظيم خان مواجه شد.‏در حاليكه پيشروى سك ها ادامه داشت امير دوست محمد خان مقدمة تشكيل يكحكومت را فراهم نمود.‏ همزمان شاه شجاع به تحريك انگليس ها براى اشغال قندهار آمادهگى گرفت.‏ نخست امير دوست محمد خان به جلال آباد سفر كرد و آن شهر را فتح نمودو بعداً‏ قواى خود را به قندهار انتقال داد و در جنگ سختى كه بين قواى امير دوست محمدخان و جنرال هاى انگليسى و شاه شجاع رخ داد قواى دشمن شكست خورده و قندهار بهتصرف امير دوست محمد خان در آمد،‏ شاه شجاع و همراهانش پا به فرار گذاشتند،‏ شاهشجاع به كوهستانات ختك متوارى گرديد.‏سردار دوست محمد خان موقعى كه در قندهار بود قواى او براى سركوبى رنجيتسنگ اقدام نمود اما سرداران قندهارى او را كمك ننمودند،‏ وى نااميد گرديده به كابلبرگشت.‏ كه او از اشغال درة خيبر مطلع شد سردار محمد اكبر خان پسر خود را با قواى27

قليلى به آنجا فرستاد،‏ وزير محمد اكبر خان صرف دفاع نموده و نخواست تعرض نمايد زيرامنتظر قواى كمكى از كابل بود.‏ قواى جديد الورود از رنجيت سنگ تخليه پشاور را خواستارگرديد،‏ اما رهبر سك ها به آن اعتنا نكرد.‏فعاليت داخل صنفشاگردان به دو گروپ تقسيم شوند.‏ گروپ اول در مورد علل اختلافات ذات البينىسدوزايى ها و باركزايى ها و گروپ دوم در مورد وضع سياسى ولايات شمالى معلوماتحاصل نموده و آنرا در صنف ارائه بدارند.‏سؤالات:‏1. وزير فتح خان مربوط كدام خانواده بود؟2. علت تشديد رقابت ها بين سدوزايى ها و باركزايى ها را چى تشكيل ميداد؟3. قدرت هاى منطقه و بخصوص انگليس ها در تجديد اختلافات ميان برادران وزير فتح خانچه نقشى را بازى كردند.‏فعاليت هاى بيرون صنفشاگردان در صورت دسترسى به منابع راجع به عوامل اساسى رقابت بين سردار دوستمحمد خان و سردار عظيم خان معلومات حاصل نموده و آنرا در صنف ارائه نمايند.‏28

درس هفتمانتقال قدرت و مداخلات (1818- 1834 ميلادى)‏امير دوست محمد خانانتقال قدرت از سدوزايى هاو باركزيى هاى چگونه صورتگرفت؟ انگليس ها چه عكس العملنشان دادند عواقب آن براى مردمافغانستان و انگليس ها چه بود؟جواب اين پرسشها را در اين درسخواهيم يافت.‏سلطنت سدوزائيان با به قدرت رسيدن احمدشاه بابا در ‏(‏‎1747‎م)‏ شروع و با ختم سلطنتايوب شاه سدوزايى به پايان ميرسد.‏ عوامل داخلى و خارجى در سقوط اين سلطنت نقشداشت كه به طور اجمال از آن يادآورى مى گردد:‏توطة ها و مداخلات مستقيم انگليس ها و ايرانى ها در امور داخلى افغانستان،‏ تعدد پسرانو نواسه هاى تيمورشاه كه بخاطر پيروز شدن بر رقيبان خويش،‏ خود را به دامان انگليس ها وايرانى ها مى انداختند-‏ و همچنان به قتل رسيدن سرداران باركزايى چون سردار پاينده محمدخان و سردار وزير فتح خان از جمله عوامل سقوط سدوزايى ها و انتقال قدرت به باركزايىها محسوب مى شود.‏قبل ازينكه سردار دوست محمد خان به سلطنت برسد،‏ براى استرداد سرزمين هاى افغانى29

از سك ها تحت فشار عامة مردم قرار داشت بناءً‏ چاره ديگر نديد جز اينكه از علماى دين وبزرگان قومى،‏ فتواى جهاد را اخذ نمايد.‏ علما به نامبرده مشوره دادند كه خود را اميرالمؤمنيناعلان نمايد تا صلاحيت اعلان جهاد شرعى برايش حاصل گردد.‏ در سال 1835 ميلادىدوست محمد خان با يك تعداد معتمدين خويش به مسجد عيدگاه رفت ‏(در آن زمان مسجدعيدگاه نزديك بگرامى موقعيت داشت)‏ درين وقت مير حاجى فرزند ميرواعظ عالم و مبارزمشهور كابل كه در رأس علماى دينى قرار داشت طى مراسم ساده او را به حيث اميرالمؤمنينتعيين نمود و اولين خطبه به نام او خوانده شد.‏امير دوست محمد خان حكم جهاد را صادر كرد و مردم رضايت خود را ابراز نمودند،‏قواى كه مركب از پنجاه هزار پياده و ده هزار سواره متشكل بود در سال ‎1835‎م داخل حوزهپشاور گرديده در موضع ‏(شيخان)‏ آنطرف درة خيبر مستقر گرديد.‏ سردار سلطان محمد خانطلايى برادر امير رهبرى ده هزار مبارز باجورى را به عهده داشت كه افراد مذكور جزء هميناردو بودند.‏ حكومت پنجاب با ديدن اين سوقيات خوفزده شد و خواست از طريق مصالحهپيش آيد.‏ انگليس ها هيئتى را به رهبرى ‏(هارلان)‏ به دربار امير فرستادند هارلان وظيفه داشتتا در بين قواى افغانى تفرقه ايجاد نمايد،‏ از اينرو براى سلطان محمد خان حكومت پشاوررا وعده داد.‏ سلطان محمد خان نيروى ده هزار نفرى خود را از قواى افغانى جدا ساخت.‏اميردوست محمد خان با مشاهده اين وضع بدون درنگ عازم كابل گرديد،‏ اين تصميم اميرهمه را حيران ساخت.‏در فصل گذشته ذكر گرديد كه پلان حملة احتمالى ناپليون بناپارت از طريق افغانستانبراى انگليس ها تشويش خلق نموده بود و روسيه نيز به فكر چنين كارى بود،‏ فلهذا انگليسها بخاطر جلو گيرى از حملة احتمالى فرانسه و روسيه به هند از راه افغانستان،‏ به افغانستان30

دلچسپى نشان دادند.‏ انگليس ها از امير خواستند تا براى ناپليون اجازه ندهند از طريقافغانستان به هند داخل گردد امير دوست محمد خان با استرداد پشاور شرط انگليس ها راپذيرفت،‏ اما انگليس ها ورود هيئت روسى را به كابل بهانه گرفته روابط خود را با امير قطعنمودند.‏ بر مبناى آن موافقت نامة بنام معاهده مثلث بين رنجيت سنگ،‏ شاه شجاع و نمايندةانگليس مكناتن در ‎1838‎م در لاهور به امضاء رسيد كه مواد آن قرار ذيل است:‏1- شاه شجاع از جميع حقوق افغانستان بر ولايت افغانى در غرب رود خانه اندوس(سيند)‏مانند پشاور و ديره جات به نفع دولت سِك صرف نظر نمايد.‏2- امير پنجاب و عده ميدهد كه در مقابل آن با قشون خود به شاه شجاع كمك كند تادو باره تاج و تخت افغانستان را صاحب گردد.‏3- دولت برتانيا به حيث دوست و خير خواه طرفين تعهد مى كند كه با جانبين در تأمينمقاصد شان مساعدت و كمك نمايد.‏نظر به مواد معاهدة فوق الذكر و اعلامية سمله،‏ عساكر انگليس از درياى سند عبوركرده و به همراهى شاه شجاع به درة بولان نزديك گرديدند،‏ قندهار اشغال گرديد،‏ شاهشجاع رسماً‏ منحيث پادشاه افغانستان اعلان شد.‏ همچنان شاه شجاع در قندهار تعهد نمودكه عساكر انگليسى مى تواند در افغانستان بصورت دايمى بماند.‏ قشون ديگر انگليسبه جلال آباد نزديك شد.‏ با وجود اوضاع خراب،‏ امير دوست محمد خان،‏ سردار وزيرمحمداكبر خان و سردار غلام حيدر خان والى غزنى را امر كرد تا با تمام قوا در مقابلدشمن مقاومت نمايند مگر آنها مقاومت نتوانستند،‏ انگليس ها غزنى را اشغال نموده و بهكابل نزديك شدند.‏ امير دوست محمد خان به بخارا پناه برد.‏ در چنين اوضاعى گرچه شاهشجاع ظاهراً‏ پادشاه بود اما تمام اختيارات بدست مكناتن و انگليسها قرار داشت.‏31

فعاليت داخل صنفشاگردان به دو گروپ تقسيم شوند.‏ گروپ اول در مورد اوضاع اجتماعى و سياسى بينسال هاى 1818 و ‎1834‎م وگروپ دوم در مورد عوامل تعرض انگليس بر افغانستان معلوماتحاصل و آنرا در صنف ارائه نمايند.‏سؤالات:‏امير دوست محمد خان چگونه به قدرت رسيد؟1. خط مشى امير دوست محمد خان را چگونه ارزيابى مى كنيد؟2. به امير دوست محمد خان چرا لقب امير المؤمنين داده شد؟3. فعاليت هاى بيرون صنفشاگردان در صورت دسترسى به منابع و مآخذ راجع به پاليسى رنجيت سنگ در قبا لافغانستان معلومات حاصل و آنرا در صنف ارائه نمايند.‏32

درس هشتمشاه شجاع و قيام ملىمى دانيد كه شاه شجاعبار دوم به حمايت كدامنيروها در افغانستان به قدرترسيد؟عكس العمل مردم،‏ قيامملى،‏ تلفات انگليس و شكستآنها در افغانستان،‏ مطالبى استكه درين درس به آن آشنا مىشويد.‏از همان روزى كه شاه شجاع به سلطنت رسيد مردم از ضعف او آگاه شدند و از بينبردن او و انگليس ها را يكى از وجايب ملى و دينى خود دانستند براى تحقق اين هدف دربين مردم حس آزادى خواهى و روحية جهاد عليه متجاوزين و حفظ ننگ و ناموس تقويهگرديد.مردم نخست نام شاه شجاع را از خطبه حذف و از انگليس ها تنفر شديد خود را ابرازنمودند.‏ خزاين انگليس كه از قندهار انتقال داده ميشد،‏ در عرض راه توسط غازيان به غنيمتگرفته شد.‏ راه كابل و قندهار مسدود گرديد و در سمت مشرقى توسط يكى از منسوبينخانواده سيد جما ل الدين افغان قيام صورت گرفت.‏ اين اوضاع انگليس ها را مضطرب وپريشان ساخت مخصوصاً‏ وقتى كه شنيدند روس ها امير دوست محمد خان را با اسلحهكافى به كابل فرستاده و تعداد زياد از طرفداران امير به سوى او شتافته اند.‏ در سمت قندهارو جنوبى شورش هاى ضد انگليس آغاز گرديد.‏ سراسر افغانستان را نارضايتى عمومى فرا33

گرفت و ديگر ممكن نبود كه مردم فريب شاه شجاع را بخورند.‏امير دوست محمد خان از بخارا خارج گرديده براى تصرف كابل آماده گى جنگ گرفتو از تاشقرغان به كوهستان آمد.‏ اهالى كوهستان به رهبرى مير مسجدى خان انگليس ها رامورد حمله قرار داده بودند.‏ مگر در اثر خيانت يك تعداد خاينين و جواسيس حملات مذكورخنثى شد بنا بر اين امير دوست محمد خان مجبور شد به كابلآمده و خود را تسليم انگليسها كرد.‏ مكناتن اصرار مى ورزيدتا بحيث وزير شاه شجاع ايفاى وظيفه نمايد اما امير دوستمحمد خان پيشنهاد مذكور را رد نموده و ترجيح داد تا ازافغانستان خارج گردد.‏ انگليس ها او را با فاميلش به كلكتهفرستادند.‏با تبعيد امير دوست محمد خان انگليس ها تصور نمودندكه سركرده مخالفين را از بين بردند،‏ ولى هنوز زمزمة جهادوزير اكبر خانبخاطر اخراج انگليس و برانداختن سلطنت شاه شجاعخاموش نشده بود كه اتحاد مردم و قيام ملى به ثمر رسيد.‏اين قيام ملى از كابل شروع گرديد بعد از عقد معاهده سران قومى مانند نايب امين االلهخان لوگرى،‏ عبداالله خان اچكزى و ديگر مجاهدين علم جهاد افراشته شد.‏ مجاهدين نخست‏(برنس)‏ را در منزلش به قتل رسانيدند و بعداً‏ تمام خزاين و ذخاير اسلحة انگليس ها ضبطگرديد.‏ ساير اقوام مانند مردم كوهستان،‏ لوگر و وردك با با مجاهدين كابل پيوستند و قواىانگليس متقبل تلفات زياد گرديد يك قسمت قواى انگليس در شيرپور محاصره شد،‏ درهمين موقع وزير محمداكبر خان از حبس بخارا رها شده و خود را به كابل رسانيد.‏ و باآمدن او روحية مجاهدين قوى تر گرديد،‏ درين وقت مكناتن نيرنگ را بكار برده و براىتخلية كابل پيشنهاد معاهده را نمود هدف مكناتن اين بود مجاهدين را تا وقتى مصروف34

نگهدارد تا قواى كمكى انگليس از هند برسد،‏ مكناتن در مجلسى كه با وزير محمد اكبرخان داشت مى خواست،‏ وزير محمد اكبر خان را از بين ببرد،‏ وزير محمد اكبر خان بادرك حساسيت موضوع،‏ مكناتن را هدف گلوله تفنگچة قرار داد كه خودش براى وزيرموصوف اهدا كرده بود.‏ بدين ترتيب نمايندة سياسى و وزير مختار انگليس ) وليام مكناتن)‏از بين برده شدد.‏ بعد ازين،‏ وحشت عجيبى در بين قواى انگليس رونما گرديد،‏ خوراكه وآذوقة شان تمام شد و سپاه آنها كه در حدود شانزده هزار و پنجصد نفر ميرسيد به فاقه گىدچار گرديدند،‏ شدت سرماى زمستان انگليس ها را مجبور ساخت تا شرايط تخليه كابلرا قبول نمايند.‏شرايط تخليه كابلشرايط نخليه كابل شامل تخلية تمام مناطق افغانستان،‏ از طرف انگليس ها و تسليمنمودن اسلحه به استثناى شش عراده توپ بود كه دست به اسلحه نزنند ولى با وجودعقد معاهدة مذكور باز هم انگليسها كوشش نمودند تا با قشون خود در جلال آباد رابطهبرقرار نمايند،‏ بنا بر آن در طول راه جلال آباد مورد حمله مجاهدين قرار گرفته و تلفات وخسارات شديدى انسانى و مالى را متقبل شدند.‏ از شانزده هزار پنجصد نفر آنها فقط يكنفر بنام داكتر ‏(برايدن)‏ توانست نيم جان به پشاور برسد اين واقعه در حلقات سياسى لندنانعكاس حيرت انگيزى نمود ‏(لارد اكلند)‏ وايسراى هندوستان تبديل و عوض او ‏(لارد ليتنبرون)‏ تعيين گرديد.‏انگليس ها براى جبران شكست و اعادة حيثيت خود دو دسته قشون خويش را به جانبافغانستان سوق كردند.‏ بيست هزار عسكر تحت قيادت جنرال ‏(پالك)‏ بطرف افغانستانحركتكرد و انگليس ها با شاه شجاع روابط خود را برقرار نمودند.‏ چون شاه شجاع خودرا در بين مجاهدين محصور ميديد.‏ مجبوراً‏ عليه انگليس ها امر جهاد صادر نمود ولىاطلاعات روزمره داخل افغانستان را در اختيار انگليس ها قرار ميداد.‏ قبل از رسيدن جنرال35

‏(پالك)‏ مردم شاه شجاع را به قتل رساندند و فتح جنگ ‏(پسر شاه شجاع)‏ به امارت رسيد واو هم با مخالفت برادران امير دوست محمد خان روبرو شده،‏ نزد انگليس ها پناه برد.‏ بعد ازفتح جنگ برادرش شهزاده شاهپور به سلطنت رسيد.‏دسته دومى قواى انگليس تحت قيادت جنرال نات به قندهار رسيد و همزمان امير دوستمحمد خان از كلكته هندوستان داخل كابل گرديده و زمام امور را بدست گرفت.‏ انگليسها دولت امير دوست محمد خان را فورى به رسميت شناختند و معاهدة سه جانبه ‏(مثلث)‏ كهبين انگليس ها،‏ شاه شجاع و رنجيت سنگ عقد گرديده بود خود بخود لغو گرديد.‏ با وجودآنهم انگليس ها در امور افغانستان تشبث نموده،‏ وحدت سياسى افغانستان يعنى الحاق پشاور،‏و هرات با كابل را مغاير سياست استعمارى خود ميدانستند.‏قندهارفعاليت داخل صنفشاگردان به دو گروپ تقسيم شوند.‏ گروپ اول راجع به عوامل تعرض اول انگليس برافغانستان و گروپ دوم راجع به معاهدة لاهور معلومات حاصل و آنرا در صنف ارائه نمايند.‏سؤالات:‏1. بعد از شكست از جملة شانزده پنصد نفر اردوى انگليس چند نفر آنها توانستند بهپشاور زنده برسند؟2. تعرض اول انگليس بر افغانستان در كدام سال صورت گرفت؟3. بعضى از سران مبارزين ملى جنگ اول افغان و انگليس را نام ببريد؟فعاليت هاى بيرون صنفشاگردان راجع به پيامد هاى تعرض اول انگليس بر افغانستان معلومات حاصل و در صنفارائه نمايند؟36

درس نهمپادشاهى دوم امير دوست محمد خانامير دوست محمد خان بار دوم چگونه بهكشور بر گشت،‏ دست بكدام اقدامات زد وچگونه معاهدات را با انگليس ها عقد نمود ؟درمتن اين درس پاسخ سوالات بالا را خواهيميافت.‏امير دوست محمد خان در سال ‎1842‎م براى دفعة دوم به سلطنت رسيد.‏ نخست به اصلاحاوضاع داخلى پرداخت زيرا در اثر موجوديت ملوك الطوايفى اوضاع متلاشى گرديده بودامير دوست محمد خان براى استحكام وحدت سياسى و ثبات دولت مركزى كوشش زيادنمود و بعضى مناطقى را كه از دولت مركزى جدا گرديده بود مانند باميان،‏ مزارشريف وهم هزاره جات با دولت مركزى الحاق نمود.‏بغاوت هاى مردم تگاب،‏ نجراب و خوگيانى فروكش كرد.‏ وزير محمد اكبر خان فرزندامير دوست محمد خان به حيث مرد وطن دوست و فداكار،‏ در راه تأمين وحدت ملىافغانستان متقبل زحمات زياد گرديد تا اينكه به عمر بيست و نه سالگى بر اثر تابليت هاىزهرآلود يك طبيب هندى شهيد و در روضة منسوب حضرت على ‏(رض)‏ در مزار شريفبه خاك سپرده شد.‏ امير دوست محمد خان براى استرداد پشاور،‏ مساعى زياد بخرج داد.‏37

اما بجايى نرسيد اوآرزو نداشت روابط خود را با انگليس ها خراب بسازد،‏ اما در داخل تماممناطق را تحت اداره حكومت مركزى در آورد.‏ گرچه در سرحدات احمدشاه كبير تغييراترونما گرديده بود ولى حكومت مركزى بعد از يك دورة ضعف دوباره قوى و مستحكمگرديد.‏ امير دوست محمد خان در دور دوم سلطنت خود معاهدات را عقد كردكه ذيلاً‏ ازآن تذكر به عمل مى آيد.‏معاهدات جمرودانگليس ها از عقد معاهدات جمرود دو امتياز را از امير دوست محمد خان مطالبه مينمودند:‏اولى به رسميت شناختن مناطقى كه قبلاً‏ تحت حكمروايى سك ها بود كه بعداً‏ مناطق مذكورتوسط انگليس ها تصرف گرديد.‏ دوم اينكه روس ها به كمك ايرانيان مى خواستند بر ولايتهرات تسلط داشته باشند انگليس ها بخاطر پيشروى روس ها منافع خود را به خطر ميديدندخواهان دفع آن خطر بودند.‏- معاهدة اول:‏ نظر به هدايت لارد الهزى گورنر جنرا ل هند،‏ سرجان لارنس والىپنجاب مؤظف به عقد اين معاهده گرديد شخص امير دوست محمد خان در مذاكرات مذكوراشتراك ننمود و به عوض خويش وليعهد خود سردار غلام حيدرخان را در سال 1855 م بهجمرود كه در نزديكى پشاور موقعيت دارد فرستاد.‏ بعد از مذاكرات مختصر معاهدة سه فقرهيى به تاريخ 30 مارچ 1855 م بين جانبين عقد گرديد.‏1- فيمابين كمپنى هند شرقى و امير دوست محمد خان حاكم كابل آن سرزمين كهدركنترول امير و ورثة او باشد صلح و دوستى دايمى خواهد بود.‏2- كمپنى هند شرقى تعهد ميكند تا احترام قلمرو امير را كه در حا ل حاضر در تصرفدارد رعايت بكند.‏3- امير دوست محمد خان حاكم كابل،‏ ومناطق ديگر افغانستان كه در تصرف اوميباشد از طرف خود و باز مانده گان و متعلقين خود تعهد مينمايد مناطق هند شرقى رااحترام نموده و هرگز در آن مداخله نكند.‏ با دوستان كمپنى هند شرقى دوست باشد و38

بادشمنان آن دشمن.‏معاهدة دوم:‏ زمانى كه انگليس ها از تجزيه ولايت هرات صرف نظر نمودند،‏ درصدد مذاكرات با امير دوست محمد خان گرديدند،‏ امير مذاكرات را در هند قبول ننمود ومذاكرات مذكور در جمرود بين امير و سر جان لارنس صورت گرفت منتج به معاهدة شدكه توسط محمد اعظم خان امضا گرديد.‏ معاهده مذكور حاوى مطالب ذيل است.‏- 1 حكومت ايران خلاف تعهدات خود هرات را اشغال نمود و جنگ انگليس ها برعليه ايرانيان دوام خواهد داشت.‏ براى اينكه امير بتواند از ولايات ديگر دفاع كند،‏ تاختمجنگ ايران و انگليس،‏ انگليس ها ماهانه مبلغ صد هزار روپيه ‏(ده هزار پوند)‏ به اميرخواهند پرداخت.‏2- انگليس امير دوست محمدخان را بر علاوة اردوى كنونى با يك سپاه منظم سيزدههزار نفرى سواره و يك سپاه پياده هجده هزار نفرى تجهيز خواهد نمود.‏3- اخذ پول معينه و حمل آن به افغانستان در اختيار امير دوست محمد خان است.‏4- نماينده گان انگليسى در ولايات ثلاثه افغانستان(كابل،‏ قندهار و بلخ)‏ غرض نظارتبر مصرف و تهية،‏ گزارش جنگى مقيم خواهد شد.‏ اين ها در امور داخلى حق مداخله راندارند و امنيت و حفاظت شان به عهدة امير دوست محمدخان است.‏5- يك نفر نمايندة كابل در پشاور مقيم خواهد شد.‏6- بعد از ختم جنگ با ايران،‏ پول ذكر شده در مادة اول قطع خواهد شد.‏7- بعد از قطع پول افسران انگليسى افغانستان را ترك خواهند نمود،‏ اما اگر مقتضىباشد يك نفر نمايندة مسلمان در كابل مقيم خواهد شد.‏8- امير افسران انگليسى را در خروج و دخول افغانستان با محافظين كافى حفاظتخواهد نمود.‏9- آغاز پرداخت پول از ماه جنورى خواهد بود.‏10- سه صد هزار روپيه پرداختى در قندهار و دوصد هزار روپيه در كابل مربوط به اين39

قرار داد نبوده بلكه پيشكش كمپنى هند شرقى است.‏ ششصدهزار روپيه پرداخته شدة ديگردر كابل براى مقصد جداگانه و مربوط به قرار داد ديگر است.‏11- اين عهد نامه ناقض عهد نامة قبلى نخواهد بود.‏ امير دوست محمدخان در حالت صلحو جنگ پيشنهاد ايران و متفقين ايران را به اطلاع انگليس ها خواهد رسانيد.‏12- بر علاوه چهار هزار تفنگ داده شده به تعداد چهار هزار تفنگ ديگر نيز از طرفحكومت انگليس در منطقه ‏(تل)‏ به مامورين امير دوست محمد خان داده خواهد شد.‏فعاليت داخل صنفشاگردان به دو گروپ تقسيم شوند،‏ گروپ اول راجع به نقش شخصيت ملى و مبارز وزيرمحمد اكبر خان در استحكام نظام امير دوست محمد خان،‏ و گروپ دوم در مورد سياستداخلى امير دوست محمد خان در دور دوم سلطنت وى باهم مباحثه نمايند.‏سؤالات:‏1- مفاد معاهدة اول جمرود را تذكر دهيد.‏2- معاهدة دوم جمرود بين كدام شخصيت ها عقد شد؟ سه مادة از مفاد اينمعاهده را تذكر دهيد.‏3- علت عقد معاهدات جمرود را توضيح نماييد.‏فعاليت هاى بيرون صنفشاگردان از شخصيت هاى فرهنگى و وبزرگان راجع به خدمات امير دوست محمد خانمعلومات حاصل نموده و آنرا در صنف ارائه نمايند.‏40

درس دهمسلطنت اول امير شيرعلى خان (1863- 1866 ميلادى)‏امير شير على خانشير على خان چگونه به اميرقدرت رسيد،‏ با كدام مخالفت ها روبرو شد،‏ و چرا ادارة او سقوط نمود با مطالب و مفاهيم فوق درس آشنا مى شويد.‏ درينمردم افغانستان در دورة تسلط برادران وزير فتح خان تقريباً‏ نيم قرن در زد و خورد وبى نظمى ها بسر بردند زيرا سياست استعمارى انگليس درين بى نظمى ها دخيل بود.‏ قبل ازسلطنت امير شيرعلى خان يكتعداد معاهدات بالاى امير دوست محمد خان تحميل گرديد كهنظر به معاهدات مذكور راه هاى ترانزيت و مواصلات به روى مردم افغانستان مسدود گرديدو افغانستان،‏ در محاصره اقتصادى و سياسى قرار گرفت.‏امير شيرعلى خان در زنده گى پدر وليعهد تعيين گرديده بود او بعد از مرگ پدر در(12 جون ‎1863‎م)‏ در ولايت هرات به عمر 41 سالگى سلطنت خود را اعلان نمود.‏ برادراناو ظاهراً‏ به او بيعت نمودند،‏ اما در باطن در صدد مخالفت برآمدند.‏امير شيرعلى خان شهزاده محمديعقوب را براى تنظيم امور ولايت هرات گذاشته وخودش با محمداعظم خان رهسپار كابل گرديد اما در قسمت سبزوار محمداعظم خان41

از امير جدا شده و از طريق مناطق مركزى نزد سردار محمد حسين خان برادر سكه اش كهحاكم هزاره جات بود رفت و خواست به كمك مردم هزاره به كابل حمله نمايد،‏ اما مردمهزاره جات طرفدارى خود را از امير شيرعلى خان اعلان نمودند.‏ بعداً‏ محمداعظم خان ازبرادران ديگر خود كمك خواست و ترتيبات يك حمله را گرفت،‏ اما در مقابل قواى اميرشيرعلى خان تاب مقاومت نياورده به دولت انگليس پناه برد.‏ در جنگ ديگرى محمدافضلخان و عبدالرحمن خان در منطقه باجگاه در درة هندوكش در مقابل قواى امير شيرعلى خانشكست خوردند سردار محمدافضل خان تسليم و سردار عبدالرحمن خان به بخارا فرارنمود.‏امير در سال ‎1865‎م براى تصفية قندهار با يك تعداد قواى زياد حركت نمود و با سردارمحمد امين خان به مقابله پرداخت و در جنگى كه بين طرفين رخ داد،‏ سردار محمدعلى خانپسر امير و محمدامين خان برادر امير با هشت هزار عسكر به قتل رسيدند.‏ اين واقعه امير رامتأثر ساخته و بالاى روان او تأثير منفى بجا گذاشت.‏ كنترول اعصاب خود را از دست داده ودر قندهار انزوا اختيار نمود،‏ بالاخره اين انزوا زمينة سقوط سلطنت او را فراهم ساخت.‏سلطنت امير محمدافضل خان (1866- 1867ميلادى)‏انزواى امير شيرعلى باعث شد تا سردار محمداعظمخان و سردار عبدالرحمن خان كابل را تصرف نمايند وبعد از تصرف كابل سردار محمدافضل خان به سلطنترسيد و به مجرديكه انگليس ها در هند از پادشاهى اميرمحمدافضل خان اطلاع يافتند فوراً‏ سلطنت او را برسميتشناختنه به تعقيب آن انگليس ها نماينده سياسى خود رابه كابل فرستادند.‏افضل خان42

در حالى كه پادشاه رسمى افغانستان هنوز حضور داشت و مردم از او جانبدارىمينمودند،‏ قواى امير شيرعلى خان در برخورد با قواى محمداعظم خان و عبدالرحمن خانشكست خورد و امير شير على خان در هرات نزد پسر خود سردار محمديعقوب خان اقامتگزيد.‏ بعد از اين واقعه فيض محمد خان حاكم اسبق آقچه به امير شيرعلى خان پيام فرستادو پيشنهاد كمك نمود.‏ امير شيرعلى خان از طريق ميمنه و مزارشريف به او پيوست.‏ در سال‎1867‎م عبدالرحمن خان جلو قواى امير شيرعلى خان را در بازارك پنجشير گرفت و سردارفيض محمد خان در جنگ كشته شد و امير شيرعلى خان دوباره به هرات بازگشت.‏ درينموقع امير محمدافضل خان نسبت مريضى كه عايد حالش گرديد،‏ فوت نمود و جسد او درقلعة حشمت خان در نزديكى شهداى صالحين دفن گرديد.‏ دوره سلطنت او خيلى كوتاهبوده،‏ كدام كار مهم و قابل تذكر در زمان او صورت نگرفت.‏سلطنت امير محمداعظم خان (1867-1868 ميلادى)‏بعد از وفات امير محمدافضل خان،‏ سردارمحمداعظم خان به موافقه سردار عبدالرحمن خانبه سلطنت رسيد.‏ امير محمداعظم خان شخصمتجدد بود ميخواست يك سلسله اصلاحات را درافغانستان روى كار آورد ولى موقع آن برايش ميسرنگرديد.‏ امير شيرعلى خان از هرات به قندهار رسيدمحمد اعظم خانو مردم قندهار كه از ظلم پسران محمداعظم به ستوهآمده بودند،‏ امير شيرعلى خان را در قندهار استقبالنمودند،‏ درين موقع عبدالرحمن خان جهت مطيع ساختن ولايات شمالى مصروف بود.‏ اميرشيرعلى خان به قصد گرفتن كابل حركت كرد قبل از اينكه به كابل برسد مردم كابل عليه43

محمداعظم احتجاج و از امير شيرعلى جانب دارى نمودند.‏ امير محمداعظم خان با مشاهدهاوضاع كه به نفع امير شيرعلى خان بود،‏ روحيه اش ضعيف گرديده و نزد سردار عبدالرحمنخان به تخار فرار نمود.‏ در سال ‎1868‎م امير محمداعظم خان و عبدالرحمن خان قواى ترتيبنموده در مقام شش گاو غزنى با قواى امير شيرعلى خان روبرو گرديدند اما شكست خوردندو هردوى آنها فرار كردند،‏ انگليس ها ايشان را جهت رهايش به هندوستان دعوت نمودند،‏اما آنها به قصد تهران از طريق سيستان روان گرديدند ولى امير محمداعظم خان در طول راهمريض گرديده وفات نمود و در بسطام دفن شد و عبدالرحمن خان به بخارا پناهنده گرديد.‏فعاليت داخل صنفشاگردان به دو گروپ تقسيم شوند.‏ گروپ اول راجع به شخصيت امير شيرعلى خان وگروپ دوم در مورد اختلافات خانواده گى امير معلومات حاصل و در صنف ارائه نمايند.‏سؤالات:‏امير شيرعلى خان چگونه به قدرت رسيد؟1. مشكلات داخلى امير شيرعلى خان را در دور اول سلطنت آن فهرست نماييد.‏2. محمدافضل خان چگونه به قدرت رسيد؟3. فعاليت هاى بيرون صنفشاگردان راجع به عوامل شكست امير شيرعلى خان در دور اول سلطنت او مطالبى تهيه ودر صنف ارائه نمايند.‏44

درس يازدهماصلاحات و ريفورم (1868- 1879 ميلادى)‏سيد جمال الدين افغانهاى اصلاحات،‏ نتايج اصلاحات عرصهانگليس بر افغانستان عوامل تعرض دوم واست كه در متن ذيل راجع به آن مطالبىارائه گرديده است.‏ معلوماتامير شيرعلى خان در اواخر سال (1868 ميلادى)‏ بعد از شكست سردار محمداعظم خانو سردار عبدالرحمن خان در شش گاو غزنى،‏ مجدداً‏ وارد كابل گرديد و براى مرتبه دوم بهسلطنت رسيد.‏ وى نخست امنيت دولت مركزى را تأمين نمود.‏امير شيرعلى شخص روشنفكر و متجدد بود،‏ موصوف بنيانگذار تمدن جديد در افغانستانميباشد.‏ معرفى تمدن جديد در افغانستان همزمان با انقلاب صنعتى اروپا آغاز ميگردد.‏ اميرشيرعلى خان با استفاده از رهنمايى هاى فيلسوف و دانشنمد معروف افغانستان سيد جمالالدين افغان اصلاحات را روى كار آورد.‏امير شيرعلى خان روابط سياسى خود را با روسيه و ايران بر اساس دوستى بنا نمود وعطامحمدخان سدوزايى را جهت به رسميت شناختن افغانستان به هند برتانوى فرستاد بعداً‏خودش از هند باز ديد به عمل آورد،‏ تكنالوجى و تمدن در هند برتانوى او را تشويق نمود45

تا به اصلاحات آتى دست بزند.‏الف-‏ بخش ادارى:‏ حكومت يا قوة اجراييه تشكيل گرديد كه در رأس سيد نورمحمدشاه فوشنجى بحيث صدراعظم،‏ سپهسالار حسين على وزير دفاع،‏ ارسلاح خان وزيرخارجه،‏ عصمت االله خان وزير داخله،‏ حبيب االله وردك وزير ماليه و محمدحسين خان بحيثوزير خزاين تعيين گرديدند و كابينه تحت رياست صدراعظم داير مى شد و روى امور دولتىبحث و تصاميم اتخاذ مى گرديد.‏ب-‏ بخش نظامى:‏ امير شيرعلى خان به منظور حفظ استقلال و تماميت ارضى يكاردوى منظم يكصد هزار نفرى تشكيل نمود افراد اردوى مذكور بعد از تعليمات نظامى باسلاح همان عصر مجهز بوده و يونيفورم به تن مينمودند.‏ اردو در هشت مركز نظامى جابجاگرديده بود.‏ و در بخش نظامى صنايع اسلحه سازى رشد نموده،‏ توپ،‏ تفنگ،‏ كرچ و باروتتوليد مى گرديد.‏ج-‏ بخش اقتصادى:‏ در بخش زراعت و مالدارى توجه زياد صورت گرفت قبلاً‏ماليات خيلى سنگين بود كه دهاقين و مالكين توان پرداخت آنرا نداشتند و مجبور بودند درسه ماه اول سال،‏ آنرا طور پيشكى قبل از گرفتن حاصلات پرداخت نمايند.‏ اصلاحات به ميانآمد.‏ صنعتگران و پيشه وران توسط دولت تشويق ميشدند تا كيفيت و كميت توليدات ارتقانمايد.‏د-‏ بخش فرهنگ:‏ تعليم و تربية عنعنوى كه قبلاً‏ در مساجد و منازل صورت مى گرفتبا تأسيس مكاتب به تعليم و تربية عصرى مبدل گرديد.‏ مكاتب نظامى و ملكى اعمار شد ويك مطبعه در بالاحصار تأسيس گرديد.‏براى نخستين بار جريدة ‏(شمس النهار)‏ در 16 صفحه،‏ در ماه دو مرتبه نشر مى گرديد ويك تعداد رسانه هاى معلوماتى و اصول نامه ها نيز به چاپ مى رسيد،‏ تكت پوستى به چاپآغاز نمود و جهت خدمات پوستى در هرجاه پوسته خانه ها ايجاد گرديد.‏46

اصلاحات زمان امير شيرعلى خان بر قدرت اقتصادى و استحكام امور دولتى تأثير زيادبجا گذاشت و در زنده گى مردم تحولات قابل ملاحظة رونما شد.‏در گذشته تذكر يافت كه امير شيرعلى خان نماينده گان دايمى انگليس را در ولاياتنظر به دلايلى قبول ننمود و در روابط سياسى خويش با انگليس محتاط بود ولى دوستىافغانستان و روسيه براى انگليس بهانة خوب بود تا به افغانستان تجاوز نمايد.‏ گذشته از آنتعيين شهزاده عبداالله جان به حيث وليعهد،‏ شهزاده محمديعقوب خان را وادار ساخت تا درمقابل پدر بغاوت نمايد زيرا وى در استحكام سلطنت امير شيرعلى خان رول مهم داشت.‏موضوع مهم ديگر اينكه قضاوت انگليس ها در موضوع سيستان ‏(تقسيم آب هلمند)‏ و تعيينسرحدات شمالى افغانستان مورد قبول امير نبود،‏ فلهذا روابط امير با انگليس ها تيره گرديد.‏باوجود كشيده گى هاى فوق انگليس ها خواستند با امير مذاكره نمايند اما موصوف نمايندهانگليس را نپذيرفت،‏ مگر در اواخر سلطنت خويش،‏ امير حاضر گرديد تا با انگليس هاباب مذاكره را باز نمايد،‏ ليكن فوت و عزادارى وليعهد عبداالله جان مذاكرات را به تعويقانداخت،‏ انگليس ها تعلل در مذاكرات را ناشى از نزديكى دوستى امير با روس ها تصورنمودند در همين موقع روس ها ‏(خيوه و مروه)‏ را تصرف نمودند.‏ همچنان انگليس ها بهبلوچستان حمله برده آنرا اشغال كردند.‏ امير شيرعلى خان مجبور گرديد به مزارشريفسفرنمايد،‏ تا از روس ها كمك بگيرد مگر در آنجا مريض شده به عمر پنجاه و هشتسالگى وفات و در همانجا دفن گرديد.‏تجاوز دوم انگليس بر افغانستان‏(نوامبر 1878 تا آگست 1880 ميلادى)‏مذاكرات طولانى انگليس با نمايندة افغانستان سيد نورمحمد شاه ‏(صدراعظم)‏ در هندبه كدام نتيجه نرسيد زيرا انگليس ها بر اقامت دايمى نماينده هاى خويش در افغانستان،‏47

اصرار ميورزيدند كه قبلاً‏ توسط امير شيرعلى خان رد گرديده بود و صدراعظم افغانستانپيشنهاد مذكور را نيز نپذيرفت.‏ بعد از آن قواى انگليس بالاى جلال آباد و قندهار حمله و آنرا تصرف نمود و امير ناچار به مزارشريف سفر نمود تا از روس ها استمداد جويد و سردارمحمديعقوب خان كه نسبت بغاوت عليه پدر در زندان بسر مى برد از سوى امير فرمان رهايىاو صادر شد تا از امور كشور وارسى نمايد.‏فعاليت داخل صنفشاگردان به دو گروپ تقسيم شوند.‏ گروپ اول راجع به شخصيت فرهنگى امير شيرعلىخان و گروپ دوم در مورد نقش محمد يعقوب خان در اعادة سلطنت امير شيرعلى خانمعلومات حاصل و آنرا در صنف ارائه نمايند.‏سؤالات:‏1. برنامه اصلاحى سيد جمال الدين افغان كه پيشكش امير شيرعلى خان گرديد حاوىكدام مطالب بود؟2. جريدة شمس النهار چه وقت به فعاليت آغاز نمود؟3. نشانه از تمدن جديد را كه در زمان امير شيرعلى خان به افغانستان راه يافت ذكرنماييد.‏فعاليت هاى بيرون صنفشاگردان راجع به عوامل تعرض دوم انگليس بر افغانستان مطالبى تهيه و در صنف ارائهنمايند.‏48

درس دوازدهمسلطنت امير محمديعقوب خان ‏(از ماه مارچ تا اكتوبر ‎1879‎‏)مامير محمد يعقوب خانخان چگونه به يعقوبقدرت رسيد،‏ معاهدة گندمك پيامد هاى ناگوار را در كدامداشت ؟درين مبحث راجع قبالمطالب مذكور توضيحات بهشده است.‏ دادهشهزاده محمد يعقوب خان در زمان پادشاهى پدر،‏ مرد نيك نام بود و در اعادة سلطنتدوم پدر و استرداد قندهار رول مهم داشت،‏ مردم افغانستان از زندانى شدن او متأثر شدهو از تعيين شهزاده عبداالله جان بحيث وليعهد خوش نبودند،‏ زيرا شهزاده يعقوب خان رادوست داشتند.‏ سردار محمد يعقوب خان بعد از رهايى زندان به مريضى روحى و عصبىمبتلا گرديده بود.‏انگليس ها براى اشغال افغانستان عملاً‏ دست بكار شده بودند و مردم به يك رهبرويا پادشاه نياز داشتند تا به دور او جمع شده،‏ جلو حملات انگليس را بگيرند.‏ بناءً‏ اميرمحمديعقوب خان در ماه مارچ 1879 به سلطنت رسيد.‏ از همان ابتداى سلطنت وزيراننامدارش چون حبيب االله خان صدراعظم،‏ مرزا محمد خان وزير خارجه و داوود شاه خان49

سپهسالار توسط يك عده اجيران انگليس تحت نظارت قرار داشتند.‏ولى محمد ‏(لاتى)‏ در كابل عليه امير فعاليت مينمود و ميخواست افغانستان را به انگليستسليم نموده و به حماية انگليس به سلطنت برسد و سردار شيرعلى حاكم قندهار و سردارمحمدحسين حاكم جلال آباد براى اينكه در قدرت باقى بمانند با انگليس ها همكارىداشتند.‏انگليس ها از جنگيدن با افغانها هراس داشته،‏ مى خواستند با امير باب مذاكرات را بازنمايند،‏ لذا سردار يحى خان خسر امير كه در وقت حبس امير به كشمير فرار نموده بود بامنشى بختيار هندى غرض مذاكره به كابل آمدند.‏ انگليس ها به دو مطلب علاقمند بودند،‏يكى در اختيار داشتن راه هاى سه گانه ‏(كرم،‏ بولان و خيبر)‏ ديگر اينكه سياست خارجىافغانستان را تحت نفوذ خويش داشته باشند.‏منشى بختيار هندى نمايندة انگليس و يكتعداد سرداران نزديك امير،‏ امير را وادار ساختندتا جهت امضاى قرارداد با انگليس ها به گندمك سفر نمايد.‏در سال 1879 ميلادى معاهده ننگين ‏(گندمك)‏ با ‏(ليو كيونارى)‏ نمايندة انگليس و اميرمحمديعقوب خان عقد و امضا گرديد كه به موجب اين معاهده ‏(كرم،‏ لندى كوتل تا درهخيبر،‏ سيالكوت و بعضى نقاط ديگر جزء هند برتانوى شد و بدين اساس نماينده گان انگليسدر شهر هاى عمده افغانستان مستقر گرديدند و كيونارى با سپاه محافظ خود داخل بالا حصاركابل شد.‏مردم كابل يك بار ديگر دست اجانب را در امور كشور مشاهده نمودند.‏ قيام و ايستادهگى عليه تجاوز انگليس را فريضة دينى و ملى خود دانسته و بصورت دسته جمعى به منزلكيونارى حمله بردند و او را به قتل رساندند.‏ بار ثانى پلان و نقشه استعمارى ‏(سياست پيشروى50

(Forward Policy انگليس در افغانستان به ناكامى انجاميد.‏رهبران مبارزين و مجاهدين چون محمدجانخان وردك،‏ ملا دين محمد مشك عالم،‏صاحب جان تره كى،‏ سردار محمد ايوب خان51و محمدعثمان خان صافى در مناطق مختلفكشور عليه انگيس ها به حملات دست زدند،‏يكى از مشهورترين اين جنگ ها،‏ جنگميوند در قندهار ميباشد كه با رشادت سردارمحمد جان خان وردكمحمدايوب خان غازى،‏ پسر امير شيرعلى خانبه تاريخ 27 جولاى 1879 ميلادى صورت گرفت.‏ انگليس ها در ميدان ميوند شكستسخت خوردند و تلفات سنگين را متحمل گرديدند كه در تاريخ ماية افتخار افغانها وموجب شرمسارى انگليسها گرديده است.‏ قابل تذكر است كه در طول تاريخ افغانستاندختران و زنان افغان در امور اجتماعى دوش بدوشمردان سهم گرفته اند،‏ چنانچه حماسة مشهور ملالىدختر جوانى كه در جنگ ميوند اشتراك نموده بودو موقعيكه علم بردار در ميدان نبرد به شهادت رسيد،‏علم ملى را بدست گرفته،‏ نگذاشت كه روحيةغازيان ضعيف گردد و اين دو بيتى را به صداىبلند در ميدان جنگ سرود كه باعث تقوية روحيةغازيان گرديد و جنگ شدت گرفت و مجاهدينفاتح ميوند غازى سردار محمد ايوب خانپيروز شدند.‏

خال به د يار له وينو ک+ي‎8‎دم چ‎3‎ شنکي باغ ک‎3‎ ‏-ل ‏-لاب وشرموينهکه په ميوند ک‎3‎ شهيد نه شوې خداي‎8‎و لاليه ب‎3‎ نن/‏‎9‎ ته دې ساتينهمردم كابل قواى انگليس را در قرارگاه شيرپور محاصره نمودند تا اينكه سردار عبدالرحمنخان از بخارا به چاريكار رسيد،‏ انگليس ها در حالت دشوار قرار داشتند.‏ سردار عبدالرحمنخان اعلان سلطنت نمود انگليس ها ناچار سلطنت امير عبدالرحمن خان را به رسميت شناختندو جنرال انگليس ‏(رابرتس)‏ كابل را براى امير عبدالرحمن خان تخليه نمود و براى بار ديگرمركزى مقتدر در افغانستان تشكيل گرديد.‏دولتفعاليت داخل صنفشاگردان به دو گروپ تقسيم شوند.‏ گروپ اول در مورد چگونگى به قدرت رسيدن اميرشيرعلى و گروپ دوم در باره تعرض دوم انگليس بر افغانستان باهم مباحثه نمايند.‏سؤالات:‏امير شير على خان بار دوم چگونه به قدرت رسيد؟1. ريفورم و اصلاحات عمده امير شيرعلى خان را در بار دوم سلطنت وى تذكر2. دهيد.‏براى نخستين بار كدام جريده چه وقت به نشر رسيد؟3. سردار محمد يعقوب خان كدام معاهده را با انگليس ها عقد نمود؟4. رهبران مبارزين ملى در جنگ دوم انگليس و افغان كى ها بودند نام بگيريد.‏5. فعاليت هاى بيرون صنفشاگردان از بزرگان،‏ اوليا ، شخصيت هاى فرهنگى و منابع دست داشته راجع به موادمعاهده گندمك معلومات حاصل وآنرا در صنف ارائه نمايند.‏52

درس سيزدهمتحكيم قدرت مركزى (1880- ‎1901‎م)‏آمدن سردار عبدالرحمن رويكاراز بين بردن ملوك الطوايفى،‏ خان،‏نورستان،‏ اشغال پنجده،‏ قيام الحاقتلفات و خروج انگليس ها ميوند،‏دوم از افغانستان مطالبى است كه باردرس به آنها آشنا مى شويد.‏ درينامير عبدالرحمن خانسردار عبدالرحمن خان فرزند امير محمد افضل خان و نواسة امير دوست محمد خانبود،نامبرده در سال (1830 ميلادى)‏ تولد و به عمر پنجاه سالگى در سال (1880 ميلادى)‏ بهسلطنت رسيد.‏سردار عبدالرحمن خان در سال ‏(‏‎1868‎م)‏ در محل شش گاو بين كابل و غزنى توسط قواىامير شيرعلى خان شكست خورده و به بخارا پناهنده گرديد.‏ در سال ‎1879‎م موقعيكه انگليسها مرتبة دوم به افغانستان تجاوز كردند.‏ سردار عبدالرحمن خان از تجاوز انگليس ها اطلاعيافت و داخل افغانستان گرديد،‏ در قطغن و بدخشان با مردم مذاكره نموده و مردم را به جهادعليه انگليس ها تحريك و تشويق نمود قوت هاى مردمى را تشكيل داد و وارد چاريكار شد.‏در آنجا اعلان سلطنت نمود.‏ انگليس ها چون از لياقت حربى و سياست امير عبدالرحمن خانآگاهى داشتند،‏ موقعيكه امير عبدالرحمن خان به قدرت رسيد براى ايشان تشويش و هراس پيدا53

شد،‏ لذا بودن خود را در افغانستان ممكن نمى دانستند و شكست ايشان در افغانستان مخصوصاً‏در ميوند،‏ مورال آنها را ضعيف ساخته بود.‏ در همين موقع قواى جنرال رابرتس در قرارگاهشيرپور در محاصره قرار داشت.‏ براى اينكه واقعه جنگ اول براى آنها تكرار نشود كوششمينمودند تا قبل از فرا رسيدن زمستان قواى خود را از افغانستان خارج نمايند،‏ بنا برين حكومتامير عبدالرحمن خان را به رسميت شناختند و كابل را به امير تسليم نموده به اخراج قواى خويشاز افغانستان آغاز كردند.‏موقعيكه امير عبدالرحمن در ‏(‏‎1880‎م)‏ زمام امور را بدست گرفت با شرايط بسيار دشوارروبرو بود زيرا به اثر تجاوز انگليس مردم افغانستان صدمات زياد را متحمل گرديده بودندبطور مثال در افغانستان دستگاه نظم ادارى و حكومت مركزى فرو ريخته و تشكيلات نظامى وملكى بكلى از بين رفته بود.‏ در شهر هاى عمدة افغانستان مراكز صنعت و پيشه ورى،‏ زراعت ومالدارى و سيستم آبيارى بكلى از بين رفته و صدمه ديده بود،‏ فرهنگ و اقتصاد ملى نابوده شدهو در سراسر افغانستان سيستم ملوك الطوايفى استقرار پيدا كرده بود،‏ ماليات سنگين و كمرشكنذريعه ملاكين و خوانين بالاى مردم وضع شده بود كه مردم توان پرداخت آنرا نداشتند.‏امير عبدالرحمن خان براى اينكه بر همه مشكلات فايق آيد دو پروگرام را روى دستداشت يكى تشكيل دولت مركزى سراسرى و ديگر اصلاحات در بخش امور نظامى و ادارى.‏امير عبدالرحمن خان در تطبيق اصلاحات خود آنقدر جدى بود كه هر نوع مانع را براى تطبيقاصلاحات خويش از سر راه بر مى داشت.‏امير عبدالرحمن خان براى ساختن تشكيل دولت جديد خود،‏ تشكيلات كابينه عهد اميرشيرعلى خان را نپذيرفت،‏ زيرا بالاى هيچ كس اعتماد نداشت.‏ دواير مستقلى در دولت تشكيلنمود و خودش در رأس صدارت،‏ وزارت دفاع،‏ وزارت داخله،‏ وزارت خارجه و ساير وزارتخانه هاى ديگر قرار داشت.‏ مامورين دولتى در اجراى وظايف خود مسئووليت هاى سنگينداشتند تا وظايف خود را به درستى انجام بدهند در غير آن مورد بازخواست جدى قرارميگرفتند.‏54

امير عبدالرحمن در سال 1885- ‎1886‎م در بخش نظامى،‏ اصلاحات را رويدست گرفتو تعداد اردو را تا نود و شش هزار نفر ار تقا داد كه شامل سپاه پياده و سواره مى گرديد ودر پهلوى اردو سپاه ديگرى از پسران خوانين تشكيل نمود كه بنام گارد شاهى يا ‏(باى بچهها)‏ ياد مى شد بر اساس امر امير عبدالرحمن خان جهت تحكيم نظام يك تعداد دفاتر از قبيلدفاتر مالى،‏ پوسته،‏ رهدارى ‏(پاسپورت)‏ كوتوالى ‏(امنيه و پوليس)،‏ محصول ماليات،‏ معاش،‏صكوك و ده ها دفتر و اداره فرعى ديگر ايجاد شد.‏ بر علاوه فعاليتهاى ذكر شده حوادث مهمدوران امير عبدالرحمن خان را در سه بخش زير ميتوان خلاصه نمود:‏خاموش كردن شورش هاى داخلىدر درس قبلى ذكر گرديد موقعيكه امير عبدالرحمن خان به سلطنت رسيد افغانستان موردتجاوز انگليس قرار داشت و حكومت مركزى موجود نبود و در اكثر مناطق افغانستان سيستمملوك الطوايفى روى كار آمده بود زيرا مردم در شرايطى زندگى مى نمودند كه قانون وعدالت در جامعه وجود نداشت و مردم با مشكلات زيادى مواجه بودند.‏ يكى از اهدافعمده امير عبدالرحمن خان تحكيم و احياى حكومت مركزى بود تا دولت قانونى را تشكيلو حكومت هاى ملوك الطوايفى را از بين ببرد زيرا ادامة چنين وضع عواقب خطرناك باخود داشت حتى امكان تجزية افغانستان ميرفت ازينرو امير عبدالرحمن خان براى از بينبردن ملكو الطوايفى و خطر تجزيه اقدام جدى نمود.‏ چون حكمروايان محلى منافع خود رادر خطر ميديدند حكومت نو تأسيس در سراسر افغانستان با يك تعداد شورش ها و مخالفتها روبرو گرديد مانند قيام مردم بلخ،‏ هزاره جات،‏ منگل در پكتيا،‏ بلوچ ها در چخانسور،‏قوم كروخيل،‏ پنجشير،‏ نجراب،‏ جدران،‏ جمشيدى ها در فيروزكوه و مردم ميمنه.‏ همة اينشورشها در مناطق مذكور با استعمال قوه سركوب گرديد و تمام ولايات تحت كنترول ادارهمركزى قرار گرفتند.‏55

الحاق نورستاننورستان در شمال شرق افغانستان منطقه صعب العبور است كه يكى از منزوى ترين دامنههاى هندوكش ميباشد كه نام قديم آن ‏(بلور يا بولر)‏ بوده و در قديم بنام كافرستان ياد ميگرديد،‏قبل از معاهده ديورند كه در درس بعدى راجع به آن معلومات داده خواهد داده شد.‏ ‏(چترا ل)‏و ‏(گلگيت)‏ با نورستان يكجا بوده و منطقه وسيع را تشكيل ميداد.‏ اسكندر يونانى،‏ امير تيمورگورگانى و ظهيرالدين محمد بابر خواستند به اين سرزمين راه پيدا نمايند،‏ اما نسبت سردى هوا،‏دره هاى صعب العبور و كوه هاى بلند پر از برف نتوانستند بدانجا سفر نمايند.‏ مردم اين منطقهبت پرست بودند،‏ عنعنات و آئين نياكان خود را حفظ نموده،‏ داراى استقلال محلى بودند.‏در سال 1891 ميلادى امير عبدالرحمن متوجه سرزمين مذكور گرديد.‏ به سپهسالار غلامحيدر خان چرخى كه قوماندان و والى ‏(ننگرهار و لغمان)‏ بود هدايت داد تا مقدمات يك سفر رابه نورستان مهيا سازد.‏ نخست غلام حيدر خان چرخى براى انضمام نورستان به كشيدن راه هاىمواصلاتى اقدام نمود و براى مردم نورستان ابلاغ نمود كه دولت با اعمار راه هاى مواصلاتىمشكلات شان را جهت عبور و مرور از يك منطقه به منطقه ديگر برطرف ميسازد.‏سپهسالار چرخى قبل ازينكه به سفر نورستان آغاز نمايد عساكر خود را در منطقه بريكوتجابجا نمود و با مردم نورستان به تماس شده و روابط حسنه با آنها برقرار ساخت،‏ مردم نزد اوبه رفت و آمد پرداختند و يك تعداد مردم به دين اسلام مشرف گرديدند اما مردم ‏(كافور)‏ وبعضى مناطق ديگر اسلام را نپذيرفتند ولى تابعيت دولت را قبول نمودند.‏در سال ‎1896‎م سپهسالار چرخى جاده تا اسمار و دهانه نورستان اعمار نمود و اعمار جادةديگر از طريق نورستان الى بدخشان تكميل گرديد.‏ او بعد از تكميل جادة مذكور عساكر خودرا به داخل نورستان سوق داد.‏ با رسيدن عساكر دولتى مردم نورستان دو دسته گرديدند،‏ دستهاولى از سپهسالار اطاعت نمودند و دسته دومى به دفاع برخاسته به كوه ها برآمدند.‏ سخت ترينجنگ بين مدافعين نورستان و قواى دولتى در موضع ‏(كلوم)‏ رخ داد.‏ تلفات عساكر دولتى درينجنگ به 200 تن رسيد و تقريباً‏ 2309 نفر به اسارت گرفته شد كه با عزت به كابل انتقال داده56

شدند و براى ايشان خوراك،‏ پوشاك و محل رهايشى در نظر گرفته شد.‏ قواى دولت بسيارىمناطق نورستان را فتح نمود و امنيت در آنجا تأمين گرديد.‏بتخانه ها ويران و به عوض آن مساجد اعمار گرديد و به تعداد نزده مجسمة چوبى و يكتعداد تير و كمان به كابل آورده شد.‏ معلمين علوم دينى از لغمان،‏ لوگر،‏ پروان و كاپيسا بهنورستان اعزام گرديدند تا مردم نورستان تعليمات اسلامى را فرا گيرند.‏ تمام سفر برى و فتحنورستان هشت ماه را در بر گرفت،‏ زيرا در اول تصور ميشد كه الحاق نورستان مدت زياد رادر بر خواهد گرفت،‏ اما به اثر درايت و لياقت سپهسالار غلام حيدر خان،‏ نورستان به مركزملحق و مردم آن به دين مقدس اسلام مشرف گرديدند و نام آن از كافرستان به نورستانتبديل گرديد.‏اشغال پنجدهامپراتورى روسيه در شمال،‏ هند برتانوى در شرق و جنوب،‏ ايران در غرب افغانستان موقعيتداشت و امير عبدالرحمن خان هميشه توسط هند برتانوى و روسيه تزارى مورد تهديد قرارميگرفت.‏سردار محمد ايوب خان و سردار محمد اسحق خان دو رقيب امير بودند كه اولى توسطانگليس ها و دومى توسط روس ها حمايه مى شدند.‏ گرچه دولت ايران براى امير وسيله فشارنبود اما اين مروج شده بود كه سرداران ناراضى به ايران پناه ببرند اما امير در مورد مناسبات باروسيه از احتياط كار ميگرفت و كوشش مى نمود تا با روس تصادم نكند.‏ دولت افغانستان درميان هند برتانوى و روسيه تزارى حيثيت ‏(بفر (Buffer يا حايل را داشت بعد از اشغال مناطقآسياى مركزى،‏ روسها بهانه جوى را پيشه نموده و ميخواستند به سرزمين افغانستان پيشروىنمايند.‏ نخستين حركت روس ها انتقال شش هزار روسى تبار به منطقه ‏(مرو)‏ بود.‏ در مارچ‎1885‎م اوضاع آنقدر وخيم شد كه ملكة انگليس با تزار روس تماس گرفت و از تزار خواستتا از جنگ بين عساكر افغانى و روس جلوگيرى نمايد و احزاب مخالف در حكومت انگليسبر حكومت انتقاد نموده كه چرا جلو پيشروى روس را نمى گيرد.‏ در همين موقع روس ها بهعساكر افغانى اخطار دادند تا در منطقه ‏(كشك)‏ سنگر هاى خود را ترك نمايند.‏ انگليس ها57

در قبال حمله روس بى تفاوتى اختيار كرده و روسها به پنجده حمله نمودند.جنرال غوث الدينخان مردانه وار جنگيد تا اينكه خودش با قواى محدود خويش به قتل رسيد و پنجده را روسها اشغال نمودند.‏امير عبدالرحمن خان بعد از بيست و يك سال پادشاهى به عمر 71 سالگى در اول اكتوبر‎1901‎م در اثر مريضى نقرس چشم از جهان پوشيد و در بوستان سراى كابل(‏ پارك زرنگاركنونى)‏ به خاك سپرده شد.‏ در زمان سلطنت او متأسفانه در بخش هاى تعليم و تربيه،‏ كلتور،‏هنر و صنعت كدام كار مهم صورت نگرفت.‏ نظام ملوك الطوايفى كه به اثر تجاوزات انگليسو نفاق شهزاده گان رويكار آمده بود،‏ به اثر تلاش امير عبدالرحمن خان دولت مركزى دوبارهاحيا و ملوك الطوايفى كه در اثر بى اتفاقى شهزاده گان و دسيسه هاى استعمارى انگليس به ميانآمده بود محو گرديد.‏ قابل تذكر است كه به موجب امضاى معاهده ديورند در شرق و جنوبيك بخش سرزمين افغانستان از پيكر آن جدا گرديد.‏فعاليت داخل صنفشاگردان به دو گروپ تقسيم شوند.‏ گروپ اول در مورد چگونگى به قدرت رسيدن اميرعبدالرحمن خان و رپ گروپ دوم در رابطه با الحاق نورستان با هم مباحثه نمايند.‏سؤالات:‏1. پنجده چگونه توسط روس ها اشغال گرديد.‏2. پاليسى بفر Buffer توسط كدام كشور در افغانستان عملى گرديد.‏3. امير عبدالرحمن خان در كدام سال به سلطنت رسيد.‏4. يرير امير عبدالرحمن خان را مختصراً‏ توضيح نمائيد.‏شخصيت تي.4فعاليت هاى بيرون صنفشاگردان در مورد اصلاحات و تحكيم اداره امير عبدالرحمن خان مطالبى تهيه و در صنفارائه نمايند.‏58

درس چهاردهمعقد معاهداتمجبوريت هاى امير عبدالرحمن خان،‏ عقد معاهدة ديورند و پيامدهاى شوم مطالبى است كه درين مبحث پيرامون آن معلومات ارائه شده است.‏ آنمعاهده ديورند:‏ انگليس ها قبل ازينكه معاهده ديورند را مطرح نمايند در ماوراىسرحدات شرقى و جنوبى افغانستان اوضاع را مغشوش ساخته،‏ در بين اقوام و قبايل پول واسلحه توزيع مينمودند و مردم را به جنگ انداخته بعداً‏ به بهانه ميانجيگرى و فرو نشاندن تشنجو خشونت،‏ خود را مصلح و خيرخواه معرفى مى نمودند و انواع دسايس و تبليغات را جهت بىاعتبار ساختن امير عبدالرحمن خان و دولت افغانستان به كار مى بردند.‏ در 1893 ميلادى يكهيئت شش نفرى تحت قيادت ‏(مارتمير ديورند)‏ سكرتر امور خارجه برتانيا كه مشتمل بود بر‏(اليس،‏ داكترفن،‏ سمت،‏ مكمهان،‏ دانلد و كلارك)‏ از طريق خيبر داخل افغانستان گرديدند.‏در حاليكه سپاه انگليس در امتداد سرحدات شرقى و جنوبى افغانستان جابجا گرديده بود.‏ هيئتمذكور در باغ حشمت خان با امير عبدالرحمن خان ملاقات مختصر نمود و در شروع مذاكراتبدون مقدمه و بسيار جدى به امير عبدالرحمن خان گفتند كه امير مجبور است عهدنامة ترتيبشده را امضا نمايد،‏ در غير آن روابط بين دولتين قطع و جنگ شروع خواهد شد.‏ امير در شرايطبسيار دشوار قرار گرفت و لغزش امير اين بود كه راجع به مذاكرات و متن آن به مردم افغانستانمعلومات نداد.‏ و طبق معمول بدون اخذ راى و نظريات مردم،‏ معاهده مذكور را امضاء نمود.‏متن معاهدة ديورند1- سرحد شرقى و جنوبى افغانستان از واخان شروع شده و تا سرحد ايران ادامه پيدا مينمايد كهدر نقشة ترتيب شده نشان داده شده و ضميمه عهدنامة مذكور ميباشد.‏2- دولت هند برتانوى به سرزمين هاى كه مربوط افغانستان است هيچ وقت مداخله نمى نمايد،‏و دولت افغانستان به سرزمين هاى مربوطة هندوستان نيز مداخله ننمايد.‏3- مناطق ‏(اسمار و وادى بالايى آن تا منطقه چنگ)‏ مربوط افغانستان بوده.‏ و دولت افغانستانهيچ وقت در مناطق ‏(سوات،‏ باجور،‏ چترال و وادى ارنوى)‏ مداخله نمى كند.‏ و منطقه ‏(مكلبرمل)‏ مربوط افغانستان بوده و حكومت افغانستان بالاى مناطق ‏(وزيرى و داور)‏ ادعا نمىتواند.‏59

4- خط سرحدى مذكور توسط هيأت برتانوى و افغانى مطابق نقشه علامه گذارى خواهدگرديد.‏5- در منطقه چمن چهاونى ‏(قرارگاه نظامى)‏ جديد انگليس مستقر مى شود و سهم آبى كه در‏(سركى ننگى)‏ كه قبلاً‏ افغانستان خريدارى كرده بود از آن ها صرف نظر نموده به دولت برتانياتسليم گردد.‏ درين منطقه سرحد،‏ خط حد فاصل به حسب زير كشيده خواهد شد،‏ از سر سلسلهكوه خواجه عمران نزديك ‏(شاه كوتل)‏ كه ملكيت انگريز ميباشد قسمى امتداد دارد كه ‏(مرغهچمن)‏ و چشمه ‏(شيراوبه (Shiroba مستقيماً‏ بين ‏(قلعه چمن نو)‏ و تهانه افغانى مشهور به نام‏(لشكروند)‏ مى گذرد بعداً‏ خط مذكور مستقيماً‏ ميان ‏(ستيشن ريل)‏ و كوچه ميان بلاك رفته،‏ بازبطرف جنوب گشته شامل سلسله كوه خواجه عمران ميشود و تهانه ‏(گواشه (Gowasha را درملكيت انگريز مى گذارد و راه كه به طرف ‏(شوراوك)‏ به جنوب و غرب ‏(گواشه)‏ ميرود متعلقبه افغانستان بوده،‏ برتانيه تا به نيم راهى مذكور مداخله نخواهد كرد.‏6- شرايط اين عهدنامه بين برتانيه و افغانستان قابل قبول بوده هرگاه در آينده بالاى كدام فقرهاختلاف جزئى بروز نمايد.‏ از طريق مذاكره دوستانه حل و فصل خواهد شد.‏7- چونكه دولت هند برتانوى از نيت نيك جناب امير صاحب نسبت به دولت هند برتانوىاطمينان كامل دارد،‏ لذا آرزومند است تا افغانستان را در حالت خودمختارى و استقلال ببيند.‏و هرگاه افغانستان به خريدن اسلحه اقدام نمايد دولت برتانيه كدام اعتراض ندارد و هم نسبتامضاى اين قرارداد كه سالانه به دولت افغانستان دوازده لك روپيه پرداخته ميشد بعد از عقدقرارداد مذكور شش لك اضافه مى گردد.‏فعاليت داخل صنفشاگردان به دو گروپ تقسيم شوند و راجع به مفاد معاهده ديورند بين خويش مباحثه نمايند.‏جيجه نتيجه مباحثه توسط نماينده گان گروپ در صنف ارائه گردد.‏سؤالات:‏1. معاهده ديورند بين كدام شخصيت ها عقد گرديد؟معاهده ديورند در كدام سال عقد گرديد؟.2فعاليت هاى بيرون صنفشاگردان از اوليا و بزرگان ، شخصيت هاى فرهنگى و منابع راجع به پيامد هاى معاهدهديورند معلومات حاصل و در صنف ارائه نمايند.‏60

درس پانزدهمسلطنت امير حبيب االله خان (1901 الى 1919 ميلادى)‏به قدرت رسيدن چگونگىاالله خان،كاركرد هاى اميرحبيبحكومت موصوف،‏ علل و مهمقتل وى مطالبى است كه عواملمتن ذيل به آنها پاسخ داده شده دراست.‏امير حبيب االله خانسردار حبيب االله خان پسر بزرگ امير عبدالرحمن خان بود.‏ موقعيكه امير عبدالرحمنخان توسط امير شيرعلى خان در منطقة شش گاو(شش قلعه)‏ ميان كابل و غزنى درجنگ شكست خورد،‏ پناهندة بخارا گرديد و سردار حبيب االله خان در سال (1872 م)‏در ثمرقند ديده بدنيا كشود.‏ وى به عمر 28 يا 29 سالگى در سال ‏(‏‎1901‎م)‏ بعد از وفاتپدر زمام امور را بدست گرفت.‏امير حبيب االله خان طبيعتاً‏ شخص آرام،‏ هوشيار،‏ متجدد و ترقى خواه بود.‏ گرچه بهعيش و عشرت و دربار مجلل تمايل داشت.‏ امير حبيب االله خان در دوران زمامدارى بهچندين چهره ظاهر گرديد.‏ در ابتدا در يكى از نطق هاى خود به مردم اظهار نمود كهافغانستان جامعة اسلامى است و بايد ارزش هاى اسلامى در آن رعايت گردد،‏ چنانچه61

در منطقه خرابات شهر كابل رقصيدن رقاصه ها را ممنوع قرار داده و اين عمل را مغايرشريعت دانست بدين ترتيب در قوانين جزايى مجرمين تغييرات بوجود آورد،‏ بطور مثالقطع اعضاى بدن مجرمين در ارتكاب جرم منع قرار داده شد و به عوض آن براى مجرمين،‏حبس هاى متفاوت تعيين گرديد.‏ كور ساختن مجرمين را منع قرار داده و خريد و فروشغلام و كنيز منع شد،‏ اما راجع به آزادى ايشان عمل ننمود.‏ و همچنان ازدواج با بيش ازچهار زن را ممنوع قرار داد كه خلاف شريعت است.‏اميرحبيب االله خان شخصيت فرهنگ دوست بوده و تأكيد مينمود كه جامعه بدونفراگرفتن تعليم و تربيه ترقى و پيشرفت كرده نمى تواند.‏ اقدامات مهم موصوف گذاشتنتهداب معارف و معرفى فرهنگ جديد بود.‏ در سال (1903 م)‏ اولين مكتب بنام ليسةحبيبيه تأسيس گرديد كه درين مكتب برعلاوه مضامين دينى،‏ تاريخ،‏ جغرافيه،‏ رياضى،‏كيميا،‏ فزيك،‏ هندسه،‏ مثلثات،‏ حكمت و حفظ الصحه تدريس ميشد و چندين مكاتبابتدايى در بعضى نقاط شهر كابل نيز ايجاد گرديد.‏در بخش نظامى هم مكتبى به نام حربيه ايجاد شد كه برعلاوة مضامين علمى در آناركان حرب تدريس مى گرديد،‏ پروسة تدريس مضامين مذكور توسط معلمين افغانى،‏تركى و هندى پيش برده ميشد.‏در بخش مطبوعات يك مطبعه در شهر كابل تأسيس شد كه ماشين هاى آن توسط قوةبخار فعاليت مينمود.‏ در مطبعة مذكور يكتعداد لوايح دولتى و جرايد به چاپ ميرسيد.‏ دوجريده بنام هاى ‏(سراج الاخبار)‏ و ‏(سراج الاطفال)‏ براى اولين مرتبه تأسيس و به نشراتآغاز نمود كه مدير مسئول آن محترم محمود طرزى بود و تحت نظر ايشان جرايد مذكورچاپ و نشر ميشد،‏ كه در بيدارى و حس استقلال خواهى مردم رول بارزى داشت از62

همين سبب محمود طرزى بنام پدر مطبوعات افغانستان لقب يافته است.‏جادة كابل غزنى،‏ كابل جلال آباد و لغمان احداث،‏ چندين عراده موتر براى اولينبار جهت انتقالات از يك كمپنى بنام ‏(مدلر)‏ از بمبيى توسط دولت خريدارى گرديد وهم چندين نفر براى فرا گرفتن ترميم موتر به هندوستان اعزام شدند.‏در بخش نساجى يا تكه بافى يك فابريكة پشمينه بافى تأسيس شد كه با قوة بخارفعاليت ميكرد،‏ اين فابريكه سالانه براى پنجاه هزار عسكر يونيفورم نظامى تهيه مينمود ومتباقى توليدات آن به بازار عرضه مى گرديد.‏ يك فابريكة كوچك توليد برق آبى درجبل السراج ساخته شد كه ابتداء مقدار توليد آن كم بود،‏ صرف ارگ را تنوير مينمودبعداً‏ به تعداد توربين هاى آن افزوده شد كه شهر كابل را با برق تنوير مى كرد.‏ در بخشزراعت هم يك تعداد بندها و انهار احداث گرديد.‏واقعات مهم دوران سلطنت حبيب االله خان بغاوت قبايل ‏($دران،‏ منگل و احمدزى)‏ وهم قيام مردم قندهار بود كه اين شورش ها توسط دولت با تدبير عالى خاموش گرديد.‏حادثة ديگر مقارن حكومت امير حبيب االله خان وقوع جنگ جهانى اول بود،‏ درينوقت هيأتى از حكومت آلمان وارد افغانستان گرديد.‏ لزوم دوستى دو مملكت را خاطرنشان ساخت با اين هيأت عدة از نماينده گان دولت عثمانى و اتريش نيز شركت داشتندتا بدين وسيله افغانستان را با دول ‏(محور)‏ يعنى كشورهاييكه با آلمان همدست بودند،‏الحاق نمايند و انگليس ها از ورود هيئت آلمانى هراس داشتند كه مبادا افغانستان با دولمحور ملحق گردد،‏ بنا برين با روس ها معاهده نمودند كه به موجب معاهده مذكورافغانستان بيطرفى خود را در جنگ جهانى اول اعلان نمود.‏امير در سال هاى اخير حكمروايى خويش مورد تنفر مردم،‏ روشنفكران و مشروطه63

خواهان قرار گرفته بود كه به اين ترتيب زمينه هاى سقوط حكومت وى مهيا گرديد.‏در اواخر سال ‎1918‎م امير با تمام درباريان خود براى تفريح از جلال آباد براى صيدماهى به ‏(كله گوش)‏ لغمان رفتند و در آنجا در شام بيستم ماه فبرورى توسط شخصنامعلوم با فير تفنگچه به قتل رسيد و جسد امير به جلال آباد انتقال و در همانجا به خاكسپرده شد.‏فعاليت داخل صنفشاگردان به دو گروپ تقسيم شوند.‏ گروپ اول در مورد چگونگى به قدرت رسيدنامير حبيب االله خان و گروپ دوم در رابطه به شخصيت موصوف باهم مباحثه نموده،‏ نتيجهمباحثه را در صنف ارائه نمايند.‏سؤالات:‏امير حبيب االله خان در كدام سال به سلطنت رسيد؟1. اولين جريده در كدام سال به نشرات آغاز و چه نام داشت؟2. اولين فابريكة برق آبى در كجا و به چه ظرفيت شروع به فعاليت نمود؟3. فعاليت هاى بيرون صنفشاگردان در مورد ريفورم و اصلاحات امير حبيب االله خان از بزرگان و اوليا معلوماتحاصل و در صنف ارائه نمائيد.‏64

درس شانزدهمجنبش هاى مشروطيتهاى مشروطيت چگونه عرض اندام جنبشاهداف ومقاصد آن حاوى كدام مطالب نمود،‏و با چه سرنوشت مواجه گرديد؟ درين درس بودبه اين مطالب آشنا مى شوند.‏ شاگرداندر شروع سلطنت امير حبيب االله خان براى نخستين بار معارف مروج و نشر فرهنگ جديدآغاز گرديد.‏ يك تعداد مكاتب محدود تشكيل و در بخش نشر فرهنگ جديد دو روزنامهمنتشر شد و در مطبعه چاپ كتب آغاز گرديد.‏امير حبيب االله خان بعد از امضاى معاهدة 1905 ميلادى با انگليس خود را خاطر جمعاحساس مينمود،‏ اما به موجب اين قرار داد انگليس و روس در شروع جنگ جهانى اول هراسداشتند كه مبادا افغانستان با قواى ‏(محور)‏ يا ممالك كه با دولت آلمان متحد بودند،‏ ملحقگردد فلهذا انگليس ها افغانستان را تحت الحمايه خود قرار دادند كه بدين ترتيب استقلالافغانستان سلب گرديد.‏وضع ادارى در شروع سلطنت امير حبيب االله خان نسبتاً‏ خوب بوده و مردم تصور مى كردندكه به زودى بهبود بيشتر خواهد يافت،‏ اما بعداً‏ صلاحيت هاى ادارى و زمام امور افغانستان بهدست چند نفر محدود قرار گرفت،‏ مراجع ادارى به فساد ملوث شد و فساد ادارى به اوج خود65

رسيد و امير در عيش و عشرت دربار فرو رفته از اوضاع مملكت بى خبر بود.‏ روند كند رشد وانكشاف جامعه،‏ سلب شدن استقلال،‏ افزايش فساد ادارى،‏ بى عدالتى و وضع ماليات كمر شكنبر مشكلات مردم افزود.‏روشنفكران وضع بحرانى مملكت را ديده رنج ميبردند و براى حل اين مشكل در صدد آنبرآمدند تا مردم افغانستان را چطور نجات دهند بالاخره تصميم گرفتند تا مطلق العنانى دولت رابه مشروطيت تعويض نمايند.‏روشنفكران به دور اصلاح طلبان دربار جمع شده و خواهان اصلاحات يا ريفورم در داخلدولت شدند.‏ روشنفكران دربار عبارت بودند از محمد ولى خان بدخشانى،‏ ميرزمان خان،‏ ميريار بيك خان دروازى،‏ پادشاه مير خان لوگرى،‏ نظام الدين خان ار غنديوال و لعل محمد خانكابلى.‏ بعداً‏ يك دسته جوانان ديگر مانند جوهر شاه خان،‏ لعل محمد خان،‏ پادشاه مير خان،‏ نظامالدين خان و مير زمان خان با حلقه سياسى ديموكرات هاى خارج دربار يكجا شدند،‏ كتب وجرايد خارجى در اختيار ايشان قرار مى گرفت و به مسايل سياسى،‏ اجتماعى و اوضاع داخلى وخارجى علاقه مى گرفتند.‏ليسة حبيبيه به مركز روشنفكران تبديل گرديده بود.‏ در بين روشنفكران ‏(راديكا ل ها)‏ ياافراطيون نيز وجود داشت كه حتى خواهان كودتا هم بودند.‏ دسته ديگر روشنفكران خارج حلقهدربار و در ليسه حبيبيه فعاليت مينمودند.‏ روشنفكران دربار،‏ روشنفكران مستقل و جدا از ليسهحبيبيه،‏ با معلمين و كارمندان ليسه مذكور ائتلاف نمودند و يك حزب سياسى بنام ‏(جمعيتسرى ملى)‏ را ايجاد كردند كه مرام نامه حزب مذكور تبديل مطلق العنانى به حكومت مشروطه،‏حصول استقلال،‏ معارف متوازن و نشر تمدن و فرهنگ جديد در افغانستان بود.‏حزب مذكور به گروپ هاى ده نفرى تحت رهبرى يكى از مؤسسين تقسيم گرديد و براىاينكه فعاليت هاى حزب افشا نگردد،‏ اعضاى حزب يكديگر خود را نمى شناختند.‏ جلساتحزبى خيلى محرمانه شبانه بنام مهمانى توسط رؤساى گروپ ها داير مى گرديد و در جلساتراجع به امور حزب فيصله ها صورت ميگرفت و جلسات عمومى در فاصله هاى طولانى دايرشده و تصاميم جديد اتخاذ مى گرديد.‏66

رئيس يكى از حلقه هاى عمدة حزب تاج محمد خان بلوچ پغمانى،‏ جوهر شاه خانغوربندى و مير سيد قاسم خان لغمانى،‏ و اعضاى مسلمانان هندى حزب كه همه معلمين ليسةحبيبيه بودند در يكى از جلسات حزب فيصله نمودند تا نخست امير حبيب االله خان بدون اينكهاز موجوديت حزب آگاه گردد تشويق شود تا خودش در پياده نمودن پروسة نشر فرهنگو تأسيس معارف سرتاسرى راضى و همكارى نمايد.‏ يك كاپى مرام نامه حزب نزد تاجمحمد پغمانى موجود بود كه با اسناد ديگر در منزل خود نگهدارى مى نمود.‏ برادرش محمدشريف كه از مخالفين افكار سياسى بوده و از طرفداران دولت محسوب مى گرديد،‏ همراىتاج محمد خان در يك منزل رهايش داشت او مصوبه مذكور را از بين اسناد تاج محمد خانبدست آورد و آنرا به شخص امير حبيب االله خان تقديم كرد.‏در زمستان ‏(‏‎1909‎م)‏ هنگاميكه امير مصروف تفريح در جلال آباد بود،‏ محمد عظيم خانكارمند فابريكة حربى و ملا منهاج الدين معلم خصوصى شهزاده كبير خان،‏ فهرستى از تماماعضاى حزب ترتيب نمودند و ملا منهاج الدين فهرست را با راپور تهيه شده به امير حبيباالله خان تقديم كرد و در راپور چنين تذكر داده شده بود كه هدف ‏(حزب سرى ملى)‏ كشتنامير و تأسيس حكومت مشروطه ميباشد و در كابل چنين شايعه بود كه افشاگرى توسط هندىهاى داخل حزب صورت گرفته بود.‏ مردم چنين استدلال مينمودند كه اعضاى هندى حزبميخواستند نخست جنبش استقلال و مشروطه خواهى را خفه نمايند و ثانياً‏ كشور افغانستانرا به نفع انگليس ها عقب انداخته و امير را از تأسيس معارف و نشر فرهنگ جديد دل سردبسازند و به حكم امير چهل نفر از اعضاى حزب اعدام و تعدادى هم زندانى شدند.‏ بعد ازمدتى يك تعداد زندانيان آزاد شده اما روشنفكران مشروطه خواه بكلى سركوب نگرديدهدوباره گروپ هاى كوچكتر تشكيل نمودند كه مخفيانه فعاليت مى نمودند.‏در سال ‏(‏‎1918‎م)‏ بعد از سركوب شدن مشروطه خواهان ‏(عبدالرحمن لودى)‏ محرر سراجالاخبار و عضو جنبش مشروطيت كه شخص ‏(راديكال)‏ يا افراطى بود در شب جشن سالگردامير حبيب االله خان با تفنگچه يى در بام دوكان متصل كوچة قاضى ‏(شوربازار)‏ در انتظار موترحامل امير نشست ‏(آن وقت شاه معمولاً‏ در شب هاى جشن و چراغان كابل بازار هاى ارگ67

و چوك شور بازار را عبور ميكرد)‏ همينكه موتر امير مقابل دوكان مذكور رسيد عبدالرحمنبالاى موتر امير فير نمود،‏ مرمى به موتر اصابت كرد اما موتر به سرعت گذشت و امير نجاتيافت و فرداى آن شب عبدالرحمن لودى توسط قواى امنيتى گرفتار و در ارگ شاهى زندانىگرديد.‏ امير مسئووليت اعدام او و همكارانش را به گردن نگرفت كه بعداً‏ در سال ‏(‏‎1919‎م)‏عبدالرحمن لودى با ساير روشنفكران ديگر از زندان آزاد شده،‏ منحيث مامورين دوره امانيه دروظايف دولتى تقرر حاصل نمودند.‏فعاليت داخل صنفشاگردان در صنف به دو گروپ تقسيم شوند.‏ گروپ اول در مورد زمينه هاى ايجادمشروطيت و گروپ دوم در مورد اهداف اين جنبش باهم مباحثه نموده،‏ نتيجه آن را درصنف ارائه نمايند.‏سؤالات:‏جنبش مشروطيت را كى ها رهبرى مى نمودند؟اعضاى برجسته اين جنبش را كدام شخصيت ها تشكيل مى داد؟حبيب االله خان چگونه از مرام اين جنبش آگاهى حاصل نمود؟اميرفعاليت هاى بيرون صنفشاگردان در صورت دسترسى به منابع و مآخذ راجع به عواقب ناگوار سركوبى جنبشمشروطيت معلومات حاصل نموده و آنرا در صنف ارائه نمائيد.‏68

بررسى فصل اولافغانستان براى مدت طولانى به اثر مداخلات خارجى ها تجزيه و تقسيم گرديده بود،‏ امادر سال ‎1747‎م دولت مركزى توسط احمد شاه بابا مؤسس افغانستان،‏ تأسيس شد.‏ زراعتو مالدارى كه منابع اقتصاد افغانستان را تشكيل ميداد به كلى صدمه ديده بود بعد از تحكيمدولت مركزى دوباره بهبود يافت،‏ توليد صنايع مروجه كه احتياجات روزمره مردم را مرفوعمى ساخت دوباره احياء شد.‏ تجارت سر از نو رونق گرفت و وضع اقتصادى بهتر شد.‏ تعليمو تربيه عنعنوى در مدارس و مساجد صورت ميگرفت و يكتعداد مدارس در سراسر افغانستانتأسيس گرديد.‏از سال 1839 تا 1842 ميلادى افغانستان مورد تجاوز انگليس قرار گرفت و بعد از شكستانگليس در افغانستان در اثر بى اتفاقى برادران وزير فتح خان تا شروع سلطنت امير شيرعلىخان بى نظمى و ملوك الطوايفى در كشور حكمفرما بود،‏ اما در دوران سلطنت امير شيرعلىخان دولت مركزى تشكيل و قوة اجرائيه كه مشتمل بر صدراعظم و اعضاى كابينه و اداراتدولتى بود تأسيس شده و نظام ادارى در افغانستان بوجود آمد.‏در بخش زراعت،‏ مالدارى،‏ صنايع،‏ اصلاحات بوجود آمد.‏ معارف عنعنوى به معارفعصرى تعويض گرديد.‏ اردو تشكيل شد و وضع اقتصاد بهبود يافت.‏ در عهد سلطنت دوم اميرشيرعلى خان،‏ انگليس ها براى بار ثانى بر افغانستان تجاوز نمودند و شيرازة اداره و اصلاحاتفرو ريخت،‏ ملوك الطوايفى مجدداً‏ روى كار آمد بى نظمى حاكم و اقتصاد به ركود مواجهشد.‏در 1880 امير عبدالرحمن خان به سلطنت رسيد،‏ وى نخست اردوى يكصد هزار نفرىتشكيل نموده و دولت مركزى قوى بنيان گذاشت كه تمام افغانستان را تحت اداره دولتمركزى و واحد قرار داد،‏ انگليس ها عليه امير و دولت افغانستان دسايس زيادى را به كار69

بردند تا بالاخره معاهدة ديورند را بالاى امير تحميل و امضاء نمودند كه به موجب آن بعضىقسمت هاى افغانستان از پيكر آن جدا گرديد.‏در دوران سلطنت امير حبيب االله خان تا اندازه يى به معارف و نشر فرهنگ جديد توجه بعملآمد،‏ اقتصاد بهبود يافت،‏ راه هاى مواصلاتى احداث،‏ بند و انهار اعمار گرديد براى انتقالاتيك تعداد وسايط ترانسپورتى از يك كمپنى انگليسى خريدارى گرديد خط تيليفون بين كابل،‏جلال آباد و لغمان به كار افتاد.‏ فابريكه نساجى با قوة بخار به كار افتاده،‏ بند برق جبل السراجبراى تنوير شهر كابل اعمار گرديد.‏ يك مطبعه ساخته شد كه چاپ كتب و جرايد در آنصورت مى گرفت.‏ قشر روشنفكران در دربار و مكتب حبيبيه عرض اندام كردند كه مرام آنهاتأمين دموكراسى و ايجاد نظام مشروطيت بود.‏70

فصل دوماز استرداد استقلال تا پايان نظام جمهورى1978 -1919 ميلادي71

اهداف فصل دوم1- آشنايى و معرفت با مفاهيم قيام هاى ملى در مقابل تجاوز و استعمار بخاطر استرداداستقلال2- آشنايى با ماهيت نظامنامه و اصولنامه ها3- آشنايى نقش امان االله خان در استرداد استقلال كشور4- آشنايى با اثرات سوء جنگ جهانى دوم بر افغانستان5- آشنايى با پلان هاى عمرانى عصر صدارت سردار محمد داود خان6- آشنايى با قانون اساسى دهة ديموكراسى و دستاوردهاى آن7- آشنايى با عوامل تغيير رژيم از سلطنت به جمهوريت8- توانمندى شاگردان براى تحليل ماهيت سياست هاى استعمار9- توانمندى شاگردان براى نشان دادن نقاط استقرار انگليس ها روى نقشه درجنگ هاى افغان و انگليس10- توانايى استفاده از نقشه هاى تاريخى و اطلس ها11- توانايى درك عوامل تغييرات سياسى.‏72

درس هفدهمپادشاهى امير امان االله خان و نقش او در استرداد استقلال كشور‏(فبروري 1919- جنوري 1929 م)‏ امان االله خان،‏ چگونگىشخصيتقدرت رسيدن وى،‏ نقش موصوف بهاسترداد استقلال و عقد معاهدات درامانيه با انگليس ها كه موجب دولتشناختن استقلال افغانستان برسميتمطالبى اند اكه درين درس با گرديدآشنايى حاصل مى نماييد.‏ آنهاامير امان االله خانامير حبيب االله خان در 21 فبروري 1919 در شكارگاه كله گوش لغمان به قتل رسيد و روزدوم كشته شدن وي،‏ نصراالله خان برادر امير،‏ در جلال آباد و امان االله خان پسرش در كابل اعلانسلطنت كردند،‏ بدينوسيله هم زمان در كشور دو حكومت بوجود آمد،‏ چون علاقه و طرفداريمردم ودرباريان از امان االله خان زياد بود،‏ موقف وي را نسبت به نصراالله خان مستحكمتر ساختبناءً‏ نصراالله خان از ادعاي سلطنت دست كشيد و امان االله خان سلطنت خود را طي اعلاميه هايمفصل چاپي با اهداف و برنامه هاى خويش در رابطه به استقلال كشور به مردم افغانستان اعلانكرد برخى از نقاط اعلاميه پادشاهى امان الله خان به شرح ذيل است:‏‏«اي ملت معظم افغانستان!‏ من هنگام شهادت پدر وكالت سلطنت را در كابل داشتم و اكنونبه اصالت آن بار سنگين امانت را متوكلاً‏ و معتصماً‏ باالله به عهده گرفتم.‏ وقتيكه ملت بزرگمن تاج شاهي را بر سرم نهاد،‏ من عهد بستم كه بايستي دولت افغانستان مانند ساير قدرت هايمستقل جهان،‏ در داخل و خارج كشور آزاد و مستقل باشد،‏ ملت افغانستان در داخل كشورآزادي كامل داشته و از هرگونه تجاوز و ظلم محفوظ و مردم فقط بايد مطيع قانون باشند و بس.‏كار اجباري و بيگار در تمام رشته ها ممنوع و ملغاست.‏ حكومت ما در افغانستان اصلاحات73

خواهد نمود كه ملت و مملكت ما بتوانند در بين ملل متمدن جهان جاي مناسب و مقام خودرا حاصل نمايند.‏ من در اجراأت امور كشور مشورت را به حكم و شاورهم في الامر رهبر قرارخواهم داد.‏ ‏«اي ملت عزيز و اي قوم باتميز در حفظ دين و دولت و ملت خود بيدار و در نگهبانيوطن خويش هوشيار باشيد.‏ من از خداوند ‏(ج)‏ براي شما و اهل اسلام و كليه بني نوع انسان خيرو سعادت ميخواهم ...».قبل از اينكه امان االله خان به قدرت برسد در قدم نخست با تعداد زياد مردم بارسوخ و منوركشور روابط را تأمين نموده بود.‏ و دوم اينكه امان االله خان خودش نيز با اصلاحات و تغييراتعلاقه مند بود و نوآوري ميخواست.‏ سوم پيش از اينكه به حاكميت برسد نامبرده در زمانحاكميت پدر امكانات لازم اجتماعي و سياسي را در اختيار داشت.‏امير امان االله خان در سياست خارجي خواهان استقلال كشور از بيگانه گان و حفظ تماميتارضي بود.‏ او در اجتماع بزرگ مردم كابل و قشون ساكن در پايتخت كه در ميدان مرادخانيحاضر بودند،‏ سوار بر اسپ بدون محافظين و سپاه در بين جمعيت داخل شد.‏ در حاليكه شمشيربرهنه در كمر آويخته بود نطق مشهور تاريخي خود را ايراد نمود.‏ در اين نطق در مورد مسايلگوناگون بحث به عمل آمد شاه از جمله استقلال افغانستان و آزادي فردي در داخل كشور،‏مساوات،‏ برادري و برابري،‏ آزادي ملت و تأمين عدالت و صداقت دولت جديد را مطرحساخت.‏ در اثناي ايراد بيانيه صداى شادي و تهنيت از جمعيت حاضر در ميدان برخاست و بهاين صورت دولت جديدي به ميان آمد كه در ظرف ده روز از طرف مردم كشور مورد حمايتقرار گرفت.‏اعلام مشى امير امان االله خان طبقات و اقشار مختلف چون دهقانان،‏ مالداران،‏ تجاران،‏ پيشهوران و روشنفكران را به حمايت دولت جديد برانگيخت زيرا مواد مشى مذكور به خواسته هايمردم ملت مطابقت ميكرد.‏به سلسله اصلاحات جديد معاش هر فرد عسكر كه در ماه 12 روپيه بود به 20 روپيه افزايشيافت،‏ دولت كمال توجه خود را در آرامش و رفع مايحتاج سپاه كه حافظ استقلال كشور بود،‏مبذول داشت.‏ همين بود كه اردوي شصت هزار نفري افغانستان در سرا سر كشور به پشتيباني ازدولت جديد برخاست.‏امان االله خان براي حصول استقلال،‏ جهاد را اعلان نمود طبقات مختلف كشور براى تحقق اين74

هدف متحد گرديده و بالاخره در سيزده اپريل ‎1919‎م افغانستان به رهبرى شاه امان االله خاناعلان استقلال كرد.‏شاه امان االله از استقلال افغانستان به دولت انگليس اطلاع داد،‏ چون دولت برتانيا حاضر نبوداز نفوذ استعماري خويش صرفنظر كند و استقلال افغانستان را به رسميت بشناسد،‏ در جواب نامهفقط تسليت نامه اي مبني بر فوت پدرش فرستاد و از استقلال هيچ تذكرى بعمل نياورد.‏امان االله خان بخاطر اينكه موضوع به رسميتشناختن استقلال افغانستان را به كرسي بنشاندعساكر افغاني را در نقاط مختلف مرز هندبرتانوي اعزام و متمركز ساخت و براي كسباستقلال سياسي افغانستان جنگ سوم افغان وانگليس صورت گرفت.‏ سوقيات نيرو هاي افغانيقصر دارالاماندر جبهات سه گانه كشور ‏(خيبر،‏ پكتيا و قندهار)‏كه قبلاً‏ تذكر يافت عليه تجاوز گران انگليسي آغازگرديد.‏الف-‏ مذاكره صلح راولپندي 18 اگست 1919 ميلادىانگليس ها بعد از جنگ با افغانستان ترجيح دادند كه با دولت افغانستان كنار بيايند و مسايلرا در پشت ميز مذاكره حل كنند،‏ لذا بعد از مبادلة يك تعداد مكاتيب بين حكومات يك هيئتصلح به رياست علي احمد خان وزير داخله عازم راولپندي شد و با سر گرانت Sir Grantرئيس هيأت برتانيا در كنفرانس اشتراك نمود و بعد از چندين جلسه بالآخره معاهده صلحراولپندى بين دولتين به امضاء رسيد.‏ مگر مفاد اين قرار داد به نفع انگليس و به ضرر افغانستانتمام شد.‏ب-‏ مذاكره مونسوري 1920 ميلادىچون كنفرانس صلح راولپندي به ضرر افغانستان به امضاء رسيده بود دولت افغانستان ازحكومت برتانيا امضاى يك معاهدة كامل به اساس حقوق مساوي را مطالبه نمود.‏ بالآخره بهتاريخ 9 مارچ ‎1920‎م دولت انگليس از امير دعوت كرد تا هيأت افغاني را به مونسوري اعزامدارد.‏ هيأت افغاني به رياست محمود طرزي وزير خارجه افغانستان و نمايندة برتانيا جلساتشانرا در مونسورى آغاز كردند.‏ مزاكرات مذكور تقريباً‏ سه ماه دوام نمود اما نتيجه نداد و هيأت75

افغاني بعد از مذاكرات خسته كن و طولانى بدون آنكه كدام قراردادي امضا كرده باشد به كابلعودت نمود.‏ ولى انگليس ها بعد ها ديدند كه افغانستان با ممالك ديگر روابط ديپلوماتيك راآغاز كرده است بناءً‏ در پي آن شدند تا هيأت به افغانستان فرستاده و مذاكره را مجدداً‏ از سرگيرند.‏ج-‏ معاهدة كابل 22 نوامبر 1921 ميلادىهيأت برتانوي به سركردگي سرهنري دابس وارد كابل شد و مذاكرات خويش را با وزيرخارجه افغانستان محمود طرزي آغاز كرد مذاكرات تقريباً‏ يازده ماه طول كشيد،‏ چون تقاضا وخواسته هاي هردو جانب در تقابل قرار داشت نزديك بود كه مذاكرات طولاني يازده ماهه قطعشود.‏ سرانجام معاهدة كابل در 22 نوامبر 1921 به امضا رسيد و دولت انگليس استقلال افغانستانرا به رسميت شناخت و دولتين به تبادلة سفرا بين كابل و لندن موافقت كردند.‏ايجاد دولت مستقل افغانستان در عرصة سياست خارجي ضربة مرگ باري بر مواضعاستعماري انگليس در شرق ميانه و شرق نزديك وارد كرد و در روند مبارزة تاريخي ضداستعماري در آسيا تأثيرات عميق وارد نمود.‏فعاليت داخل صنفشاگردان به دو گروپ تقسيم شوند.‏ گروپ اول راجع به اعلاميه هاي شاه امان االله خان وگروپ دوم در مورد چگونگى و حصول استقلال كشور با هم گفتگو نمايند.‏سؤالات:‏1. امير حبيب االله خان به كدام تاريخ و در كجا به قتل رسيد؟2. كدام عوامل باعث شد تا نصراالله خان از ادعاي سلطنت دست بكشد و زمينه براي بهقدرت رسيدن شاه امان االله خان مساعد گردد؟در رابطه به اعلاميه هاي شاه امان االله خان مختصراً‏ معلومات دهيد.‏.3فعاليت هاى بيرون صنفشاگردان راجع به شخصيت شاه امان االله خان از معلمين و استادان خويش معلومات را بدستآورده و آنرا در صنف به ديگر همصنفان قرائت نمايند.‏76

درس هجدهماسترداد استقلال كشور و جبهات سه گانه نبردگ چگونگى استرداد استقلال افغانستان و درس با درينجبهات سه گانة نبرد كه به شكست انگليس ها و اهميتمنجر شد آشنا مى شويد.‏ متاركهقبل از اينكه در بارة جبهات استرداد استقلال در مقابل انگليس يادآورى كنيم،‏ تذكر يكمطلب ضرورى است و آن اينكه ما تنها استرداد استقلال را منحصر همين جبهات سه گانه مقيدنسازيم.‏ حقيقت روشن اين است كه در استرداد استقلال هر منطقه در مقابل انگليس به يكسنگر حفظ استقلال و دفاع تبديل شده بود،‏ مگر شكست قطعى به همت و فداكارى آنعدهافغانها بعمل آمد كه تحت رهبرى دولت امانى در جبهات مذكور مى جنگيدند.‏دولت امانى از آغاز زمامدارى خود به حكمرانان انگليسى در هند خاطرنشان ساخت كهدولت جديد افغانستان تداوم ارتباطات را تحت معاهدات قبلى نميخواهد،‏ اعليحضرت اماناالله خان در سوم مارچ مكتوبى را به نائب الحكومة انگليسى در هند لارد چلسفورد فرستاد.‏ درنامه ذكر شده بود كه در معاهده ‎1905‎م تجديد نظر صورت گرفته و استقلال افغانستان توسطانگليس ها به رسميت شناخته شود.‏ دولت امانى بدون اينكه به جواب مكتوب مذكور منتظر77

بماند،‏ با يكعده كشور ها و از جمله با اتحاد شوروى نو تأسيس،‏ و توسط شوروى با دول اروپايىارتباطات خويش را تأمين نمود.‏ همزمان به آن آمادگى جنگ استقلال را عليه انگليس آغازكرد.‏ در اين اثنا شوراى دفاع از كشور تشكيل گرديد و براى حملات قاطعانه در جنوب،‏ جنوبغرب و شرق افغانستان آماده گى روى دست گرفته شد.‏جبهة شرق:‏ تلاش ها براى استرداد استقلال كشور از ابتدا زمامدارى دولت امانى آغآزگرديده بود،‏ مگر در ماه اپريل كوشش هاى منظم قوت هاى افغانى قويتر و سريعتر شد.‏ نخستينحركت قواى افغانى در سنگر شرقى با رسيدن سپه سالار صالح محمد خان و قوت هاى منظمآن به جلا ل آباد شروع شد.‏ همزمان قوت هاى مردمى و جوانان داو طلب به اين صفوفپيوستند.‏در سنگر شرقى در سوم ماه مى جنگ با يك حملة ناگهانى قوت هاى افغانى آغاز گرديد.‏اين حمله آنقدر نيرومند و سريع بود كه فضاى ترس را در ميان لشكر هاى انگليسى ايجاد كردو انگليس ها به عقب نشينى مجبور شدند.‏ قواى افغانى در طى يك هفته جنگ قواى انگليسىرا از كنار ننگرهار تا پيشاور طورى عقب زد كه توان بازگشت در آنها باقى نماند.‏ در دهلىو لندن سياسيون و نظاميان انگليس حملات ناگهانى،‏ و فتوحات پى در پى افغانها را سرآغازشكست بزرگ براى منافع انگليسها در آسيا تلقى كردند،‏ لذا حملات متقابل را آغاز نمودندآنها از تمام امكانات زمينى و هوايى خود استفاده كردند و به وسيله بمباردمان سنگين مورا لقواى شكست خورده خود را بلند كردند و به اين ترتيب جلو پيشروى قواى افغانى را گرفته وآنها را تا سرحد تورخم به عقب نشينى مجبور ساختند،انگليس ها از يكطرف راه هاى لوژستيكىرا مسدود ساخته و از طرف ديگر شهر هاى جلال آباد و كابل را به گونه بمباردمان كردند كهتعدادى زيادى از اطفال و سالخورده گان كه در شهرها باقى مانده بودند به شهادت رسيدند.‏اين بمباردمان آنقدر شديد و سنگين بود كه يكعده از مامورين بلندرتبة دولت امانى درخواستنمودند تا پايتخت را از كابل به يك جاى مصؤن انتقال داده شود.‏ مگر اعليحضرت امان االله خاناين پيشنهاد را نپذيرفت و رهبرى جنگ را تا مرحلة پيروزى از كابل به عهده گرفت.‏78

جبهة جنوب:‏ سوقيات جبهة جنوب كشور تحت رهبرى سپه سالار محمد نادرخانپيشبرده مى شد،‏ به اساس فيصلة دولت امانى سپه سالار محمدنادر خان با قواى منظم در بيستو چهارم ماه اپريل به گرديز رسيد.‏ در گرديز جوانان داوطلب از اقوام مختلف به دور نادرخان جمع شدند.‏ سپه سالار محمدنادر خان براى تنظيم و ترتيب قواى خود براى دو هفته درگرديز باقى ماند.‏ در چهاردم ماه مى در تمام پكتيا نقارة استقلال بصدا درآمد و قواى افغانى بهسنگر هاى انگليس حمله كردند.‏ انگليس ها به شكست مواجه شده مراكز نظامى خود را يكىپى ديگر از دست ميدادند.‏ قوت هاى افغانى قلعة تل،‏ وانه و تمامى مراكز نظامى انگليسى راتصرف كردند.‏ مگر در اثر حملة قاطعيكه در 26 ماه مى بوقوع پيوست،‏ دشمن توان و اميدخود را از دست داد،‏ بنا بر آن انگليس ها در سوم ماه جون از دولت امانى خواهان متاركه وآتش بس شدند.‏جبهة جنوب غرب:‏ در جنوب و غرب كشور سوقيات تحت رهبرى اعتمادالدوله سردارعبدالقدس خان پيش برده مى شد و براى جنگ استقلال مردم مناطق مختلف حوزه جنوبغرب در حالت آماده باش و منتظر امر مركز بودند.‏ اعتمادالدوله براى تنظيم امور جنگ باانگليسها از كابل به قندهار حركت نمود.‏ در زمان ترك كابل تعدادى محدودى با او همراهبودند مگر تا ميدان وردك و غزنى تعداد لشكر مردمى اعتمادالدوله به هزاران نفر رسيد.‏ باورود به قندهار،‏ جوانان داوطلب با ايشان يكجا شدند و تعداد لشكر به ده ها هزار تن رسيد.‏در قندهار هنوز ترتيب و تنظيم قوت ها تكميل نبود كه عساكر انگليسى بر محافظين افغانىدر سپين بولدك و پشين حمله ناگهانى نموده و در يك جنگ نابرابر محافظين افغانى بهشهادت رسيدند.‏ با شنيدن اين خبر مردم قندهار به شمول جوانان داوطلب احساساتى شده و بهسردار عبدالقدوس خان اين موقع را ندادند تا قوت هاى خود را ترتيب و تنظيم كند بناءً‏ بدونتأخير در 26 ماه مى به مراكز نظامى دشمن هجوم بردند،‏ مگر عساكر انگليسى قبل از آنكه درمقابل شمشير افغانان مقاومت كنند،‏ پيش از اين مراكز خود را تخليه كرده بودند.‏قوت هاى افغانى متواتر سنگر هاى مستحكم انگليسها را تصرف كردند و تا شهر كويته79

تمام منطقه را از موجوديت دشمن پاك سازى نمودند.‏ وقتيكه افغان هاى فاتح به شهر كويتهرسيدند،‏ انگليس ها از دولت امانى درخواست متاركه و آتش بس نمودند و در سوم ماه جونآتش بس در بين دولتين بر قرار شد و همزمان با آن روند ديپلوماتيك پذيرفتن استقلال افغانستانآغاز گرديد.‏فعاليت داخل صنفشاگردان به دو گروپ تقسيم شوند.‏ گروپ اول راجع به ضرورت ايجاد محاذ سه گانه وگروپ دوم در مورد پاليسى انگليس در قبال افغانستان معلومات حاصل نموده و آنرا در صنفارايه نمايند.‏سؤالات:‏1. نقش نادرخان را در پيشرفت محاذ پكتيا چگونه ارزيابى مى كنيد؟2. صالح محمد خان در كدام جبهه توظيف گرديده بود و چه دستاورد داشت؟تل چگونه فتح شد؟3. قلعةفعاليت هاى بيرون صنفشاگردان از روى منابع ومآخذ راجع به پيامدها و عواقب نبرد هاى جبهات سه گانه معلوماتحاصل و در صنف ارايه نمايند.‏80

درس نزدهماصلاحات 1921) – 1928 م)‏و كاركردهاى عمدة اصلاحاتدولت امير امان االله خان مطالبى ا ست آشنا مى شويد.‏ آن درين درس به كهمحمود طرزى81حصول استقلال سياسي افغانستان در سال 1919 ميلادي مصادف به 1298 ه ش منحيثواقعة بزرگ تاريخي بر اوضاع سياسى اجتماعي،‏ اقتصادى و فرهنگى كشور تأثير عميق كرد،‏افغانستان وارد يك مرحلة جديد گرديد.‏ از آنجايي كه شاه امان االله خان از محبوبيت زياد دربين اكثريت مردم برخوردار بود با پشتيباني و حمايت آنها به آوردن يك سلسله اصلاحاتاقدام نمود.‏ اين اصلاحات و تحولات شامل دو مرحله بود:‏مرحلة نخست كه از سال 1919 الي 1924 دوام كرد.در اين مرحله مردم افغانستان كهخواهان پيشرفت بودند از اصلاحات جديد استقبال نمودند.‏مرحلة دوم اصلاحات كه از 1924 الى ختم نظام امانى را در بر ميگرفت بنا بر يك سلسلهعوامل داخلي و خارجي جنبه عملى پيدا نكرد.‏ شاه امان االله خان ميخواست به زودترين فرصتبرنامه هاى عمرانى و انكشافى مبنى بر داشتن شهر ها،‏ قصرها و عمارات،‏ و تفريح گاه ها،‏فابريكات و مردم آراسته با تمدن و فرهنگ جديد داشته باشد،‏ نامبرده در پرتو همين اهدافدر راه رسيدن به آن بدون در نظرداشت واقعيت ها و وضعيت فرهنگى جامعه از عجله و شتابزدهگي كار گرفت كه عواقب ناگوار را در قبال داشت.‏

يكي از تحولات بسيار مهم مرحلة اول اصلاحات،‏ تصويب نخستين قانون اساسي افغانستاندر سال ‎1923‎م در لويه جرگه (882 ‏)نفري در جلال آباد بود كه بعداً‏ اين قانون در لويه جرگهپغمان در سرطان سال 1924 تاييد و توشيح گرديد.‏قانون اساسي كه نخستين قدم در برنامة اصلاحات امان االله خان شمرده مى شد نظام شاهيمشروطه را تثبيت نمود.‏ مهمترين اصلاحات در زمينة اقتصادي بود چون در نتيجة جنگ دربرابر انگليسها به خاطر استقلال كشور در ‎1919‎م خزينه دولتي كشور كاملاً‏ تخليه گرديده بود.‏ضرور بود كه ذخاير پولى،‏ كه بدون آن عملي كردن هيچ يك از تحولات در كشور ممكننبود،‏ بوجود آيد.‏ روى همين منظور شاه امان االله خان ريفورم و برنامه هاى اصلاحات اداري ومالي را آغاز كرد.‏امور مالي و اقتصاديشاه امان االله خان در مرحلة نخست تطبيق اصلاحات به موانع روبرو نگرديد،‏ موصوف فشارتحميل ماليات را بر ملت تخفيف بخشيد.‏ ماليات اراضي را از جنس به نقد عوض نمود و تمامافراد ماليه دهنده مستقيماً‏ و بدون وساطت خان و ملك با دفاتر مالي دولت در ارتباط شدند،‏ برايماليه مواشي قانونى بنام ‏«محصول مواشي»‏ وضع شد.‏براي تنظيم امور مالى ادارات،‏ در كابل مكتبى بنام ‏«اصول دفتر دارى»‏ ساخته شد كه فارغانآن به صفت مامورين مالية كشور گماشته مى شدند و به اين ترتيب امور حسابي كهنة دولتبه سيستم عصري تبديل شد.‏ مكتب حكام در مركز تأسيس شده و فارغان آن به حكومت هاىمحلي مقرر مى شدند.‏تجارت نيز وسعت يافت،‏ تعدد تعرفه هاى گمركى داخلي لغو شد،‏ و در نتيجة اين ريفورمانكشاف سرمايه داري تسريع گرديد،‏ محاكم شرعي و معاملات تجارتي بوجود آمد و شركتها و كمپنى هاى تجارتي در كابل تأسيس گرديد.‏دولت امانيه در صدد ساختن فابريكه ها و تمديد خط آهن در افغانستان شد و با دو شركتجرمني و فرانسوي قراردادها صورت گرفت كه طبق آن در ده سال خط آهن از جنوب به شمالافغانستان امتداد مي يافت.‏تمديد لين تيلگراف و تيليفون از مركز به ولايات كشور زير دست گرفته شد،‏ استيشن هايدر پغمان و جلال آباد و قندهار زير كار قرار گرفت،‏ كارخانه هاي ترميم موتر و پرزه سازي،‏صابون،‏ عطريات،‏ نختابي،‏ پارچه بافي،‏ پنبه،‏ روغن كشي و نجارى در قندهار،‏ هرات و مزار82

83شريف تأسيس شد.‏ پوسته هوايي داخلى بين كابل و مزارشريف،‏ و پوسته خارجى بين اتحادشوروى و افغانستان،‏ ايران و تركيه ايجاد گرديد.‏ بند غازي و بند سراج غزني تكميل شد،‏براى استخراج معادن لاجورد بدخشان،‏ نفت هرات،‏ زغال سنگ،‏ گوگرد،‏ سرب،‏ ابرك،‏تباشير وغيره پروگرامها روي دست گرفته شد همچنان پلان تأسيس فابريكة ذوب آهن تحتبررسى قرار گرفت.‏در نتيجة اين ريفورم عايدات دولت نسبت به سابق بيشتر از دو چند بالا رفت و سالانه از 80به 180 ميليون روپيه افزايش يافت.‏ همچنان سيستم واحد اوزان متريك بوجود آمد و واحدپول از روپيه به افغانى عوض شد.‏ادارهدولت از همه بيشتر متوجه تحكيم ثبات و وحدت ملي افغانستان گرديد.‏ و اين وحدت مليبر محور برادري،‏ تساوى حقوق مردم افغانستان استوار بود.‏ مطابق ماده هشت قانون اساسيهمه افراديكه در افغانستان زنده گى مى كنند صرف نظر از مسايل ديني و مذهبي تبعة كشورگفته ميشوند نظام سياسي و دولت از آزادي شخصي افراد حمايت مى كند.‏ هيچ كس بدونامر شرعي و مجوز قانونى توقيف و مجازات نمي شود.‏ تبعيض از نظر نژاد،‏ مذهب و قبيله ازبين رفته و به تمام ملت حق مساوي داده شد.‏دستگاه دولت به سه قواى ‏(قوة اجرائيه،‏ مقننه و قضائيه)‏ تقسيم گرديد.‏ دولت امانيه جهتدفاع از حريم كشور قواي هوايي را تشكيل داد كه مشتمل بر 11 طياره ميگرديد و 65 نفرشاگرد براي تحصيل درين رشته به روسيه،‏ فرانسه و ايتاليا اعزام گرديدند.‏ يك عدة ديگربراي تحصيل در رشته هاى نظامي به اتحاد شوروي و تركيه فرستاده شدند.‏ فابريكه حربيكابل تقويه گرديد ومهمات جنگي وارد شده مانند توپ هاي دافع هوا و موتر هاي زره پوشداخل قواي نظامى شد.‏در كابل اداره راديو ساخته شد و شهر با برق تنوير گرديد.‏ از نظر صحي در كابل و ولاياتشفاخانه هاي ملكي و نظامي ايجاد شد و در مركز شفاخانة مستورات و در پغمان سناتوريمساخته شد.‏ ماشين هاي اكسيرى به كابل وارد شد و جاى براى رهايش بيماران روانى ودارالايتام تأسيس گرديد.‏معارف و امور فرهنگيطبق مادة 68 قانون اساسي،‏ معارف رايگان و اجباري گرديده تعداد زياد مكاتب در مركزو ولايات كشور بنياد گذاشته شد.‏ در پايتخت بر علاوة مكتب حبيبيه،‏ ليسه امانيه تأسيس

گرديده.‏ اولى به كمك فرانسويها و دومي به همكاري آلماني ها بوجود آمدند.‏همچنان در مركز و ولايات كشور اضافه تر از 322 باب مكتب و يك باب دارالمعلمين درهرات ساخته شد،‏ تعداد متعلمين ابتدايي تا سال ‎1927‎م به 51 هزار نفر رسيد.‏ در دورة ثانويو مسلكي سه هزار متعلم تحصيل ميكردند.‏ و صدها نفر محصل به كشور هاي اتحاد شوروي،‏جرمني،‏ فرانسه،‏ ايتاليا و تركيه براي تحصيل فرستاده شدند.‏همچنان يك كتابخانه ملي تأسيس شد كه امروز بنام كتابخانة عامه معروف است.‏ در كناراين كارها يك سينما در شهر كابل و يك تياتر در پغمان ايجاد شد و سيزده جريده و مجلهبه مصرف دولت در كابل و ولايات منتشر مى شد.‏ مانند جريدة ارشادالنسوان،‏ جريدة اتحادمشرقي،‏ روزنامة افغان،‏ مجلة معارف،‏ جريدة امان افغان،‏ جريدة بيداري،‏ روزنامة حقيقتوغيره...‏ مطبوعات داخلي آزاد شد و براي نشر جريده و روزنامه هاي شخصي زمينه مساعد شدكه ميتوان به گونه مثال از جريدة انيس،‏ نسيم سحر و نوروز نام برد.‏فعاليت داخل صنفشاگردان به دو گروپ تقسيم شوند.‏ گروپ اول راجع به اصلاحات مالي و اقتصادي شاهامان االله خان و گروپ دوم راجع به اصلاحات ادارى نامبرده بين هم گفتگو نمايند.‏سؤالات:‏1. اصلاحات امان االله خان شامل چند مرحله بود؟ هر مرحلة آنرا با تذكر تاريخ آن بيانداريد.‏2. شاه امان االله به كدام هدف اصلاحات را آغاز كرد؟3. نخستين قانون اساسي افغانستان در كدام سال و در كجا به تصويب رسيد؟4. از نظر تشكل اداره،‏ دولت اماني بر كدام قوا استوار بود؟5. در اصلاحات فرهنگي امان االله خان كدام كارها در عرصة معارف صورت گرفت،‏ آنرامختصراً‏ شرح دهيد؟فعاليت هاى بيرون صنفشاگردان راجع به اصلاحات فرهنگى زمان شاه امان االله خان معلومات حاصل و آنرا درصنف ارئه نمايند.‏84

درس بيستمسفر اروپايي شاه امان االله خان غازي ‏(‏‎1927‎م-‏ 1306 ه ش)‏سفر شاه امان االله خان،‏ دست آورد هاى سفر،‏ عكس العمل ها ضرورترا بطه به سفر،‏ سؤ استفادة نيروهاى فرصت طلب از غيابت طولانى شاه مفاهيمى دركه درين متن پيرامون آن معلومات ارائه شده است.‏ استشاه امان االله غازي در سال (1305 ه ش)‏ در مجلس عالي وزراء و شوراي دولت كمبودسامان آلات و وسايل پيشرفت،‏ ترقي و عصرى كردن افغانستان را مورد غور و بحث قرار دادكه بايد بزرگترين و بهترين سامان آلات براي پيشرفت معارف،‏ مطبوعات،‏ عمرانات،‏ مخابراتجديد،‏ صنعت و زراعت افغانستان از ممالك اروپايي خريداري و مهيا گردد و براي اين كاراشخاص مسلكى و كار فهم انتخاب و در فرصت مناسب بجانب اروپا اعزام گردند.‏مجلس وزرا تصويب نمود كه براي برآورده ساختن اين همه مقاصد علمي و فني خودشخص شاه غازي رياست هيأت را عهده دار شود زيرا كه نامبرده بزرگترين و منورترين مردمعارف خواه بود.‏ و هم از طرف ديگر چون از سال (1301 ه ش)‏ به بعد دعوت نامه هايرسمي از طرف چندين كشور مواصلت و خواهش شده بود كه پادشاه افغانستان از كشورهايشان ديدن نمايد همين بود كه شاه امان االله خان همراه با ملكه ثريا و اعضاي عالي رتبه دولتعازم اروپا گرديدند و در اوايل برج دسامبر سال ‎1927‎م مطابق ماه قوس (1306 ه ش)‏ بعد ازمراسم وداعيه از كابل به جانب قندهار حركت نمود و بعد از پذيرايي گرم مردم در قندهار بهطرف چمن و بعداً‏ از راه كويته به شهر كراچي مواصلت نمودند.‏ در جريان اقامت در كراچى85

از ميدان هوايي و فابريكه ترميم طياره،‏ ديدن به عمل آورد.‏ طبق پروگرام رسمي عازم بندر بمبئيگرديدند.‏ چون شخص شاه با زبان هاي تركي و فرانسوي آشنايي داشت تعداد ترجمان ها نيزبا ايشان همراه بودند و همچنان سفراء و نماينده گان افغانى در خارج كشور مطابق پروگراموظايف معين داشتند كه از اين لحاظ به كدام مشكل مواجه نگردند.‏شاه امان االله خان بعد از رسيدن به بمبئي از طرف مسلمانان،‏ افغان هاي مقيم هند و هندو هاكه به دو طرف جاده ها صف بسته بودند با صدا هاي بلند،‏ ‏(غازي پادشاه زنده باد)‏ استقبال شدو مردم آنقدر جذبات از خود نشان دادند كه انگليسها را سخت پريشان ساختند بخاطريكه شاهامان االله خان در جهان اسلام از محبوبيت خاص برخوردارد بود.‏ شاه غازي در تمام گفتار هايخود از آزادي مردم هند و ساير ملل محروم از استقلال صحبت مى نمودند.‏ شاه امان االله خان درجريان اقامت شان در هند به مردم آن كشور چنين خطاب نمود:‏ ‏«آزادي بخشيده نميشود،‏ بلكهبه نيرو و ضرب شمشير بدست آورده مي شود».‏شاه امان االله خان بعد از ديدار با زعما،‏ و انجمن هاى هند،‏ به عدن و از آنجا به مصر سفرنمود.‏ كه از طرف فواد اول پادشاه مصر و مردم آن كشور استقبال گرديد.‏ بعد از ديدن ومشاهده آبدات تاريخي آن كشور به اسكندريه رفت و از طريق بحيره مديترانه عازم ايتالياشد،‏ در روم پذيرايى خوبى از امان االله خان صورت گرفت و با ويكتور امانيول پادشاه،‏ ملكه ووليعهد ايتاليا ملاقات كارى نمود.‏ پادشاه ايتاليا در نطق خود كار هاي خستگي ناپذير شاه اماناالله خان را توصيف و تمجيد كرد و خواستار روابط دوستانه با افغانستان شد و شاه امان االله بعداز ايتاليا جانب فرانسه را در پيش گرفت كه از طرف رئيس جمهور فرانسته استقبال گرم شد ودر آنجا پيرامون موضوعات مورد علاقه از قبيل خريداري طيارات،‏ تفنگ،‏ مهمات و پذيرفتنطلاب افغاني جهت فراگرفتن تحصيلات در فرانسه،‏ اعزام معلمين لايق به مكتب استقلال وادامه همكاري در قسمت حفريات باستان شناسي و ساير ضرورت هاي علمي و تخنيكي توافقصورت گرفت و هم از دولت فرانسه تقاضا گرديد تا يك موزيم در كابل به سليقه فرانسوياعمار و تأسيس گردد.‏ از بزرگترين افتخاراتي كه شاه امان االله خان در سفر فرانسه حاصل كرداين بود كه شاروال پاريس در مورد چنين اظهار نمود:‏ ‏«تحفة قابل شان شما را نداريم كه تقديمكنيم لهذا شهر پاريس را در خدمت تان تقديم ميكنم»‏ و ديگر اينكه چپركت خوابگاه ناپليون راجهت استراحت شاه امان االله خان گذاشتند.‏شاه امان االله خان از آنجا به بروكسل،‏ بلژيك و سويس سفر نمودند متعاقباً‏ عازم آلمان شدندو در آنجا از طرف رئيس جمهور آلمان ‏(فون هنون بورگ)‏ و اراكين دولت پذيرايي گرديد.‏ و86

87همچنان در كشور آلمان از دهمين سالگرد استقلال افغانستان تجليل به عمل آمد و يك فروندطياره از طرف كشور آلمان به شاه امان االله خان هديه داده شد.‏شاه امان االله خان بعد از سفر آلمان به انگلستان رفت و در آنجا از طرف پادشاه انگليس‏(جارج پنجم)‏ و ملكة آن كشور استقبال و پذيرايى گرديد و امان االله خان در لندن قوايهوايي انگليس را مشاهده نمود همچنين از پوهنتون آكسفورد و بعضي محلات ديگر نيزديدن نمودند كه از طرف پوهنتون مذكور دكتوراي افتخاري حقوق براي شاه اعطأ گرديد.‏اين اولين شخصيت افغاني بود كه به اخذ دكتوراي افتخاري حقوق نايل آمد.‏شاه امان االله خان به تعقيب سفر انگلستان به روسيه شوروي سفر نمود و انگلس ها با اينسفر شاه مخالف بودند كه نبايد امان االله خان با روسيه مناسبات دوستي داشته باشد شاه امان االلهخان در روسيه از طرف رئيس جمهور ‏(كالنين)‏ و ديگر اعضاي عالي رتبه دولتي مورد استقبالگرم قرار گرفت و اين اولين قهرمان افغان بود كه در روسيه شوروي به گرمي استقبال شد.‏ درنتيجه اين سفر يك سلسله معاهدات سياسي،‏ فرهنگي و اقتصادي عقد گرديد.‏شاه جوان در پايان سفر روسيه به طرف تركيه حركت كرد،‏ در تركيه از طرف مصطفيكمال ‏(اتاترك)‏ رئيس جمهور تركيه و عصمت انيونو صدراعظم و ديگر اراكين دولتياستقبال گرديد.‏ در اين سفر هردو كشور خواهان استحكام دوستي،‏ تحكيم روابط سياسي،‏تجارتي و فرهنگي گرديدند.‏شاه امان االله خان بعد از ديدار يازده كشور آسيايي و اروپايي اراده سفر به كشور ايراننمود،‏ كه بعد از مواصلت به تهران از طرف رضاه شاه پهلوي پذيرايي گرم شد.‏ شاه و ملتايران به كارنامه هايى كه شاه امان االله خان كه در مدت 9 سال زمام داري انجام داده بود بهديده قدر مي ديدند و همچنان در ايران معاهدات بين هردو كشور به امضا رسيد.‏ مشكلاتسرحدي كه بين ايران و تركيه موجود بود به اثر سعي و كوشش او رفع گرديد شاه بعد از سفرايران دوباره به افغانستان عودت نمود.‏ديدار شاه امان االله از دو كشور اسلامي ‏(تركيه و ايران)‏ و كشور هاي اروپايي براي افغانستاناهميت زياد داشت.‏ در نتيجه موقف افغانستان مستحكم و اعتبار آن در عرصه بين المللي بلندرفت.‏ تماس هاي نامبرده با رهبران دول اروپايي و آسيايي نشان دهنده آن بود كه افغانستان بهعنوان يك كشور مستقل مي تواند با تمام كشور هاي جهان رابطه دوستانه را بر اساس برابريو احترام متقابل برقرار سازد.‏ديدار شاه امان االله خان از اتحاد شوروي،‏ عقد قرارداد ها با تركيه و ايران نشان داد كهتلاش هاي انگليس به منظور تأمين نفوذ مجدد آنها در افغانستان نقش بر آب گرديد.‏ او در

اين سفر مؤفق شد توجه محافل برخي از كشور هاي اروپايي را به امكانات وسيع همكارياقتصادي به افغانستان جلب كند.‏ملكه ثريا خانم امير امان االله خان كه يكى از زنان نامور افغانستان ميباشد در اين سفر اروپايىشاه جوان را همراهى نمود.‏ ملكه ثريا سومين دختر محمود طرزى،‏ زن فاضل،‏ عالم،‏ سخنور،‏دانش پرور و مردم دوست بود.‏ اين زن سخنور در سال 1293 شمسى با شهزاده امان االله خانازدواج نمود.‏ ملكه ثريا يكى از مشوقين امير امان االله در انتشار فرهنگ و تمدن جديد،‏ تأمينحقوق و آزادى نسوان و اعتلا و ترقى كشور بوده است،‏ چنانچه يكى از خبرنگاران و نمايندةمجله ‏(هوهلو)‏ فرانسوى در جريان اقامت امير امان االله خان و هيئت همراه او در فرانسه كه با ملكهثريا ملاقات و مصاحبه نموده بود چنين مى نگارد:‏‏«من با خيلى از ملكه ها و زنان درجه اول ملاقات و مصاحبه كرده ام،‏ كمتر زنى را به متانت،‏ذهانت و معلومات ملكه افغانستان ديده ام.‏ ازين ملاقات مرا يقين حاصل شد.‏ محيط افغانستانكه چنين ملكه مى پروراند،‏ مستعد و قابل همه گونه ترقى و همدوشى با ممالك مترقى دنيامى باشد».‏سفر شاه امان االله خان مدت شش ماه طول كشيد.‏ اين سفر از يك طرف پيامد هاي خوببراي افغانستان داشت از جانب ديگر از اثر غيابت طولاني شاه امنيت كشور،‏ ادارة مملكتگسسته و زمينه خوب تطبيق پلان هاي مخالفين مساعد گرديد.‏ به همين علت بود كه عواقبناگوار و خسارات هنگفتي براي افغانستان به بار آورد.‏فعاليت داخل صنفشاگردان به دو گروپ تقسيم شوند.‏ گروپ اول راجع به علل سفر شاه امان االله خان به اروپاو گروپ دوم راجع به دست آورد ها و نتايج آن سفر بين هم گفتگو نمايند.‏سؤالات:‏سفر اروپايى امان االله خان چند ماه طول كشيد و به كدام كشور ها سفر نمود.‏1. راجع به استقبال شاه امان االله خان در هند مختصراً‏ معلومات دهيد.‏2. علل دسايس عليه شاه امان االله خان چى بود.‏3. فعاليت هاى بيرون صنفشاگردان از روى منابع و مآخذ راجع به پيامد هاي سفر شاه امان االله خان به اروپا مطالبى تهيهو در صنف قرائت نمايند.‏88

درس بيست و يكمعكس العمل در برابر اصلاحاتاصلاحات شاه امان االله خان به عكس العمل مواجه گرديد،‏چراعوامل داخلى و خارجى تا كدام حد در آن نقش داشت؟ درينپاسخ اين سوال هاى را درمى يابيم.‏ درساسترداد استقلال كشور كه در نتيجة قربانى هاى مردم افغانستان تحت رهنمايى غازىامان االله خان حاصل گرديد،‏ پيروزى بزرگى عليه استعمارگران انگليسى بود.‏ افغانها توانستنددولت جوان و مستقل افغانستان را تشكيل دهند،‏ كشور ما كه از يوغ استعمار آزاد گرديده بودضرورت به اصلاحات و تحول در همه عرصه ها ‏(اقتصادى،‏ اجتماعى،‏ فرهنگى وغيره)‏ داشتاز اينرو شاه امان االله خان زمانى كه امور مملكت را بدست آورد،‏ دست به اصلاحات زد تابتواند كشور را در قطار ممالك پيشرفتة جهان قرار دهد.‏ اصلاحات و ريفورم آغاز گرديد ومورد قبول اكثريت افغانها قرار گرفت،‏ ولى عدة از مردم نظر به تحريك انگليس ها در قبالاصلاحات عكس العمل هاى منفى نشان دادند.‏ چون انگليس ها ميخواستند با ايجاد اغتشاشاتداخلى دولت جوان افغانستان را ضعيف ساخته و از بين ببرد.‏89

انگليس ها از سياست ‏(تفرقه انداز و حكومت كن)‏ كار گرفت و در بعضى مناطق دستگاههاى جاسوسى آن بكار افتاد.‏ قانون جزا با مخالفت مردم منگل مواجه شد.‏ تصويب قانون جديدعكس العمل هاى حلقه هاى مذهبى را در پى داشت.تعداد از روحانيون در سمت پكتيا بهمخالفت مباردرت ورزيدند . در سال 1304 هجرى شمسى مصادف به 1929 ميلادى امان االلهخان كوشش نمود تا از راه گفتگو و مفاهمه موضوع را حل نمايد و هيئت ها و ملا امامان مساجدرا به پكتيا اعزام نمود تا روحانيون را قانع سازد،‏ ولى آنها نپذيرفتند همين بود كه مخالفت بهرهبرى ملا عبداالله در پكتيا آغاز شد و تا لوگر سرايت كرد.‏ دولت در مقابل آنها مقاومت كردهو مخالفين را خاموش ساخت.‏شاه امان االله خان براى معرفى افغانستان و جلب كمك هاى خارجى سفر طولانى به آسيا واروپا نمود كه از اثر غيابت طولانى نامبرده دشمن خارجى استفاده نموده و زمينه خوب براىتطبيق پلان هاى شوم شان مساعد گرديد.‏زمانيكه شاه امان االله خان از سفر اروپا برگشت علاقه اش به اصلاحات و ترقيات بيشتر شد وبه پروسة اصلاحات و ريفورم دچار شتابزده گى بيشتر شد.‏امان االله خان از يكطرف كشور هاى متمدن و مترقى جهان را ديده بود،‏ ميخواست افغانستاننيز به چنان انكشاف و ترقى نايل آيد و از احتياج كشور هاى ديگر فارغ گردد و از جانب ديگرتعداد از حلقات معين يكجا با دشمن بزرگ خارجى ‏(انگليس)‏ عليه تطبيق اين تحولات قرارگرفت.‏برخلاف دولت مستقل امانى طرح توطئه بزرگى ريخته شد،‏ دسته هاى پراگنده مخالفينتمركز يافت و عمليات نظامى آغاز گرديد،‏ مخالفين دولت در دو جبهة ‏(شرق و شمال)‏ مصروففعاليت گرديدند.‏ طرح اين پلان طورى بود كه اغتشاش نخست از جبهة شرق آغاز شود تا دولت90

مجبور به سوقيات سپاه گرديده و پايتخت از عساكر تخليه شود و بعداً‏ از جبهه شمال شهركابل شورشيان ‏(كوهدامن و كوهستان)‏ بر پايتخت بى دفاع بريزند و بسرعت دولت را سقوطدهند بايد گفت كه البته تعدادى از مامورين عالى رتبه دولت شاه امان االله نيز با شورشيانكمك كردند.‏در روز هائى كه در شرق،‏ مردم شينوار بغاوت كردند و شورش در آن منطقه بر پا شد،‏ درشمال راه كابل توسط حبيب االله كلكانى كه مشهور به بچه سقاو بود مسدود گرديد.‏حبيب االله ‏(بچه سقاو)‏ روابط خويش را با على احمد خان والى كابل كه از طرف دولتآن وقت بخاطر حل معضلات به كوهدامن مامور شده بود،‏ داخل مذاكره شد هيت اعزامىعوض اينكه به سود دولت كار نمايد برعكس بخاطر نفع شخصى خويش با گروپ كلكانىدر خفا روابط قايم ساخت.‏ همچنان اشخاص ديگر فرصت طلب نيز با حبيب االله كلكانىهمكارى نمودند.‏حبيب االله كلكانى با همكارى عدة از مامورين عالى رتبه دولتى كه در خفا به خاطر منافعشخصى خود بر ضد دولت قرار گرفته بودند،‏ در اخير دسامبر سال 1928 بر كابل حمله نمود.‏چون شاه امان االله نخواست خونريزى زياد صورت بگيرد در اوايل جنورى 1929 ميلادىاز پادشاهى استعفا داد و به قندهار رفت از آنجا به كشور ايتاليا سفر نموده وتا پايان عمر درهمانجا مسكن گزين شد.‏برادر امان االله خان سردار عنايت االله خان مدت سه روز اقتدار را در دست گرفت و بعداً‏حبيب االله ‏(بچة سقاو)‏ ارگ را محاصره نموده و سردار عنايت االله به قندهار عقب نشينى كرد.‏به اين ترتيب حبيب االله كلكانى بر شهر كابل حاكم گرديده و با بدست آوردن قدرت اعلانپادشاهى كرد.‏91

فعاليت داخل صنفشاگردان به دو گروپ تقسيم شوند.‏ گروپ اول راجع به عوامل عكس العمل در برابراصلاحات امان االله خان و گروپ دوم راجع به تحريكات انگليس بر ضد افغانستان بين همگفتگو نمايند.‏سؤالات:‏1. كدام عوامل باعث شد تا يكتعداد مردم از اصلاحات دولت امانى ناراض شدند؟2. اولين شورش ضد دولتى در كجا بوجود آمد،‏ نتيجه آن چه شد مختصراً‏ شرح دهيد؟3. راجع به سقوط كابل توسط حبيب االله كلكانى هرچه ميدانيد بنويسيد.‏فعاليت هاى بيرون صنفشاگردان به كمك دانشمندان،‏ معلمين و منابع دست داشته خود راجع به عوامل ضديتيكعده مردم افغانستان عليه اصلاحات امانى مطلب تهيه و آنرا در صنف به ديگر همصنفانقرائت نمايند.‏92

درس بيست و دومختم بحران و تحكيم قدرت ‏(‏‎1929‎م-‏ 1308 ه ش)‏سردار محمد نادر شاهمحمد نادر خان چگونه سردارقدرت رسيد،‏ دست بكدام بهزد،‏ شورش ها را چگونه اصلاحاتساخت؟ با اين مفاهيم در خاموشزير آشنا مى شويد.‏ مبحثحكمروايى 9 ماهة حبيب االله كلكانى كابل را از هر حيث خساره مند ساخت.‏ كشور9 ماه در هرج و مرج بسر برد،‏ از اينكه مردم افغانستان از اين حالت ناراض شده كاملاً‏براى تحول آماده بودند درين زمان محمد نادر خان كه يكى از فاتحين جبهه جنوبى وسپاه سالار دوره امانى بود،‏ به كمك و همكارى مردم در 15 اكتوبر ‎1929‎م وارد كابلشد.‏ و به قصر سلام خانه رفت،‏ در آنجا يكتعداد زياد از معززين كابل،‏ سران و بزرگانقبايل حضور داشتند.‏ محمد نادر خان در يك خطابه به آنها چنين گفت:‏ ‏«به فضل خداوند من به آرمان خود رسيدم،‏ آرزوى من نجات وطن بود و اينك امروز اين آرمان منبرآورده شد،‏ من علاقه مند قدرت نيستم يك لويه جرگه را داير ميكنم تا آنها زعيم خودرا انتخاب نمايند».‏ در اين هنگام حاضرين گفتند كه به لويه جرگه ضرورت نيست شما93

پادشاه ما هستيد و همچنان اعضاى مجلس اظهار نمودند كه ‏«در مجلس فعلى اكثريتاعضاى لويه جرگه سابقه حضور دارند.‏ بعد از آن حضرت مجددى ‏(نورالمشايخ)‏ بر سرمحمد نادرخان دستار را به شكل تاج و جوغه گذاشت و به اين ترتيب محمدنادر خانپادشاه افغانستان شد.‏محمدنادر شاه در كابل به سلطنت آغاز كرد،‏ نامبرده با چالش هاى جدى روبرو بود.‏مخالفت طرفداران امان االله خان از يكطرف،‏ دست اندازى انگليس ها به كشور و بقاياىحكومت حبيب االله كلكانى از طرف ديگر باعث شد تا دفاتر دولتى و ادارات حكومتىشهر كابل كه در 9 ماه حاكميت ‏(حبيب االله كلكانى)‏ تخريب،‏ اكثر نهاد ها چور و چپاولويا هم قسماً‏ نابود شده بود،‏ توجه بيشتر پادشاه و اراكين دولت جديد را به خود جلبنمود تا مؤسسات دولتى و هم ارگ شاهى به اسرع وقت ترميم گردد تا پادشاه با خانوادهاش در آنجا مسكن گزين شود.‏دورة سلطنت محمدنادرشاه با هردو دوره قبلى ‏(شاه امان االله خان و حبيب االله كلكانى)‏فرق داشت.‏ اين دوره نه مانند دوره امان االله خان كه خواهان سرعت زياد در اصلاحاتبود و نه مانند دوره حبيب االله كلكانى كه دشمنى با مدنيت داشت.‏ كه ماليات و عايداتدولتى را به مردم و بيت المال را به سپاهيان خويش مى بخشيد.‏محمدنادرشاه يك شخص هوشيار،‏ با تدبير و آگاه بود موصوف در رأس دولت قرارگرفت و برادرش سردار محمد هاشم خان كه شخص بسيار با انضباط بود ‏(به صفتصدراعظم)‏ توظيف گرديد.‏ بقيه اراكين دولتى از جمله اشخاص صاحب تدبير درچوكات حكومت صاحب صلاحيت بودند،‏ اگرچه او حكومت و صدارت را به برادرخود محمدهاشم سپرد ولى كليد كار هاى اساسى را نزد خود نگهداشته بود.‏94

95در زمان سلطنت محمد نادرشاه برخى اصلاحات زير بنايى به ميان آمد،‏ پوهنتونكابل تأسيس گرديد،‏ اساس بانك ملى گذاشته شد،‏ انجمن ادبى بوجود آمد،‏ سالنامهكه از ابتكارات شخص شاه بود طبع شد و خود شاه كار هايى مطبعه را از نزديكنظارت و كنترول مينمود،‏ به همين شكل كار هاى زيادى بنيادى در آن زمان عملىگرديد.‏از نقطه نظر امنيت مشكلات زيادى در دوره نادرخان موجود بود،‏ بعد از شكستحبيب االله كلكانى موضوع به اين ساده گى خاتمه نيافت بلكه عكس العمل هايى وجودداشت چنانچه در ماه جون سال ‎1930‎م آنعده از اقوام شمال كه در حكم روائى حبيباالله كلكانى منافع شان تأمين بود،‏ با قوت عظيم دست به شورش زدند كه در ابتدا ازطرف نادرخان به آنان توصيه گرديده تا از قيام دست بردارند ولى از طرف آنان قبولنشد بعداً‏ محمدنادر شاه مجبور به اقدام شده و امنيت را تأمين نمود.‏در سال ‎1932‎م در خوست ملا ليونى بر ضد حكومت بغاوت نمود و نادرخانبه سرعت جلو آنرا گرفت.‏ از طرف ديگر يكتعداد طرفداران دوره امانى نيز بر ضدحكومت جديد مشكلات خلق ميكردند.‏ نادرخان در راه تأمين قدرت دولتى شورش هارا خاموش و اشخاص مخالف خود را از صحنه بيرون ساخت.‏محمدنادرشاه و صدراعظم محمد هاشم خان متوجه داشتن روابط نيك با علماىدين بوده و علمأ از احترام خاص برخوردار بودند.‏ نادرشاه شخص بافرهنگ بود بههمين سبب خواست صدماتى را كه به فرهنگ رسيده بود جبيره كند يكى از كار هاىفرهنگى او نصب مدال به سينه محصلين و شاگردان بوده زيرا او شاگردان را به درسو تحصيل تشويق مى نمود.‏محمد نادرشاه در مدت 4 سال سلطنت خود توانست بحرانى را كه در سراسر

افغانستان بوجود آمده بود پايان داده و قدرت دولتى را تحكيم بخشيد و مركزيت واحدرا بوجود آورد.‏محمد نادرشاه در 8 نوامبر سال ‎1933‎م در حالى كه مصروف توزيع مدال ها براىشاگردان در چمن قصر دلكشا بود،‏ با ضرب تفنگچة يك تن متعلم بنام عبدالخالق به قتلرسيد و به اين ترتيب دورة چهار ساله موصوف به پايان رسيد.‏فعاليت داخل صنفشاگردان به دو گروپ تقسيم شوند.‏ گروپ اول راجع به شخصيت نادرشاه و عوامل بهقدرت رسيدن و گروپ دوم راجع به كارنامه هاى نامبرده بين هم بحث نمايند.‏سؤالات:‏زمانى كه محمد نادرشاه اقتدار را به دست گرفت با كدام چالش ها روبرو بود؟1. اقدامات مهم سلطنت محمد نادر شاه را توضيح نماييد.‏2. محمد نادرشاه بعد از چند سال سلطنت و به چه شكل به قتل رسيد؟3. فعاليت هاى بيرون صنفشاگردان راجع به سياست و پاليسى محمد نادرشاه در امور دولت دارى به همكارى استادانو منابع دست داشته مطلب تهيه نموده و آنرا در صنف قرائت نمايند.‏96

درس بيست و سومترتيب و تدوين اصولنامهاصولنامه،‏ ترتيب و ضرورتآن،‏ بحران هاى اقتصادى تدوينرفع آن مطالبى است كه وتدابيردرس راجع به آن معلومات درينداده مى شود.‏ سردار محمد هاشم خانكشور بدون قانون در حالت خلا واقع بود،‏ بناءً‏ نادر شاه به فكر آوردن قانونيت دركشور گرديد.‏ وى ميدانست تا زمانيكه يك دولت بر بنياد قانون متكى نباشد،‏ آن دولتنه تنها بقاى خود را نيافته بلكه موجوديت وطن را در مخاطره مى اندازد.‏موصوف درك كرده بود كه نظامنامه هاى دولت امانى با حساسيت هاى روبروبود و همچنان پلان هاى منظم مطرح شده بود تا دولت محمد نادر شاه را از ريشهبر كند،‏ دستان خارجى و اجيران داخلى كار مى نمودند كه بحران را به ميان آورند.‏محمد نادرشاه زيركانه با استفاده از فرصت همان قوانين را كه در دورة امانى بنام نظامنامهياد مى شد با تفسير اندك بنام اصولنامه نافذ ساخت.‏محمدنادر شاه توسط يك هيأت با صلاحيت،‏ اصولنامه ‏(قانون اساسى)‏ را تدوين97

كرد،‏ اين همان نظامنامه اساسى بود كه حيثيت مادر قوانين را دارا بود.‏در اصولنامة اساسى فصل حقوق شاه تعديل و در آن بجاى امان االله خان نام محمدنادرشاهآورده شد،‏ بجاى شوراى دولتى شوراى ملى و مجلس اعيان داخل اصولنامه گرديد.‏همچنان اصولنامة انتخابات شوراى ملى را ترتيب،‏ و اين هردو به اجلاس لويه جرگه28 سنبله ‎1309‎ه ش تقديم نموده كه تصويب شد.‏ بر اساس همين قانون انتخابات جلسةشوراى ملى در 14 سرطان سال 1310 در مقر سلامخانه از طرف پادشاه افتتاح گرديد وكشور به يك مرحلة قانونى داخل شد.‏ اين اصولنامة اساسى تا سال ‎1343‎ه ش نافذ بود ودر مطابقت با آن تعدادى از لوايح و مقرره ها ترتيب و تحت تطبيق قرار گرفتند.‏تطبيق قوانين بدست صدراعظمان و وزيران بود،‏ محمدهاشم خان كه 18 سال صدراعظمافغانستان بود اكثراً‏ در تشكيل شورا نقش بازى مى كرد.‏عبدالاحد خان مايار وردك از سال ‎1932‎م تا ‎1946‎م كه سال اخير ماموريتسردارمحمدهاشم خان بود بطور مسلسل رئيس شوراى ملى بود،‏ زيرا اين شخص مورداعتماد صدراعظم بود و نظر به درايت،‏ شورا را نيز خوب اداره ميكرد.‏محمدنادر شاه از اينكه خواستار روابط نيك با علماى دين بود،‏ خواست كه موقفعلماى دين را ارج گزارى نمايد كه به اين ترتيب امر نمود در تدوين تمام اصولنامه هامشوره علماى دينى گرفته شود تا قوانين مطابق شريعت اسلامى تدوين گردد.‏ درين مورداز قبل با ايشان مشوره صورت مى گرفت.‏به خاطر پيشبرد امورات هرچه بهتر دينى مجلس ‏(جمعيت العلماء)‏ را تأسيس نمود ازخزانه شاهى يك سلسله امتيازات براى علماى دين پرداخته مى شد.‏به تعقيب آن دارالعلوم عربى را در كابل تأسيس نمود كه ملاهاى مجرب و علماى دين98

را به حيث مدرس آن مقرر مى نمود و عبدالرحمن خان را بحيث رئيس آن توظيفساخت.‏چون كه محمدنادر خان در يك وقت بسيار حساس زمام امور افغانستان را در دستگرفت.‏ سال هاى ‎1929‎م و ‎1930‎م سال هاى بحران اقتصادى بود و شركت هاى عظيمدر تمام اروپا،‏ آسيا و حتى امريكا با ركود مواجه شدند.‏ يك فقر خطرناك دامنگيرجهان گرديد.‏ اين وضع كه مولود عواقب و پيامد هاى جنگ جهانى اول بود در هرطرف تباهى را منتشر و افغانستان نيز به صورت غير مستقيم در بين بحران دست و پنجهمى زد،‏ علاوه بر آن آفت ديگرى ‏(جنگ هاى داخلى)‏ بود اقتصاد افغانستان ضعيفشده و خزانه كابل چور و چپاول گرديده بود.‏محمدنادر شاه ميخواست تا يك سيستم قانونى را در ساحة اقتصاد در پيش گيرد كهبه اساس آن برخى از مردمان آگاه و لايق را كه داراى تجارب كافى و مسلكى بودنددر دولت سهيم سازند،‏ شاهراه كابل مزار شريف،‏ هرات و قندهار را تأسيس نمود،‏همچنان برخى از شركت هاى تجارتى تأسيس و اجازة فعاليت يافتند.‏سرمايه داران بر دولت اعتماد نمودند و به همين سبب پول هاى راكد شده را به كارانداختند كه در اين كار نقش عبدالمجيد زابلى قابل تذكر است به همين سبب نامبردهمدت زيادى در دورة پادشاهى محمد ظاهرشاه وزير تجارت و اقتصاد بود چنانچه درصنعتى ساختن كشور نقش فعال و مهم داشت،‏ موصوف فابريكه هاى زيادى را به كارانداخت و براى افغانستان خدمات شايانى را انجام داد.‏در اثر توجه زياد محمدنادر شاه و سردار محمدهاشم خان اكثريت تخريبات ترميمو اقتصاد كشور رو به انكشاف نهاد.‏99

فعاليت داخل صنفشاگردان به دو گروپ تقسيم شوند.‏ گروپ اول راجع به تدوين اصولنامه و گروپدوم راجع به برنامه هاى اقتصادى محمدنادر شاه بين هم گفتگو نمايند.‏سؤالات:‏1. اصولنامه زمان محمد نادر شاه را مختصراً‏ توضيح نمائيد.‏2. روابط محمدنادر شاه با علماى دين از چه قرار بود؟ آنرا شرح دهيد.‏3. محمدنادر شاه در عرصه اقتصادى چه كار هايى را انجام داد آنرا مختصراً‏ شرحدهيد.‏فعاليت هاى بيرون صنفشاگردان در رابطه به اصولنامه و قوانين دوره محمدنادر شاه از بزرگان و دانشمندانمطلب تهيه نموده و آنرا در صنف قرائت نمايند.‏100

درس بيست و چهارمسلطنت محمد ظاهر شاهمحمد ظاهر چگونه شهزادهاريكة قدرت رس رسيد؟سال هاى بهوجنگ دوم جهانى،‏ بحرانآن بالاى افغانستان،‏ نقش تاثيراتهاشم خان صدر اعظم در محمدبحران موضوعاتى است كه رفعمتن ذيل به آن آشنا مى شويد.‏ دربعد از آنكه محمدنادر شاه به قتل رسيد شوراى فاميلى داير و مطابق مادة (5) اصولاساسى محمدظاهر شاه فرزند محمدنادر شاه را كه 19 سال عمر داشت به پادشاهىبرگزيد،‏ مطابق اصولنامة اساسى همه ملت به وى بيعت نمود،‏ نام او در خطبه خوانده شدهو سكه بنامش ضرب زده شد و محمد ظاهر شاه لقب المتوكل على االله را نيز اختيار نمودكه بيش از چهل سال ضميمه نام او بود.‏از اينكه محمدظاهرشاه خورد سال بود و تجربه كارى را نداشت.‏ فشار تمام كار هابر دوش كاكاى بزرگ او سردار محمدهاشم خان قرار گرفت.‏ زمانيكه محمدظاهر شاهپادشاه گرديد او فوراً‏ كاكاى خود سردار محمدهاشم خان صدراعظم سابقه را يكبارديگر مامور تشكيل كابينه نمود و او هم كابينه خود را به پادشاه معرفى نموده و به كار آغاز كرد.‏101

در اوايل سلطنت محمدظاهر شاه واقعة بزرگ تاريخى ‏(جنگ دوم جهانى)‏ بوقوعپيوست.‏ جنگ دوم جهانى كه در سال 1939 آغاز تا ‎1945‎ميلادى ادامه داشت،‏ شعله هاىآن جنگ از اروپا بلند شده بسيار زود به آسيا و ديگر قسمت هاى جهان سرايت نمود.‏طرفين اين جنگ ‏(آلمان،‏ ايتاليا،‏ جاپان و كشور هاى كوچك اروپاى شرقى)‏ بناممحور و ‏(انگلستان،‏ فرانسه،‏ اتحاد شوروى،‏ ايالات متحده امريكا و يكتعداد كشور هاىاروپايى)‏ بنام متفقين ياد مى گردند درگير جنگ بودند.‏كشور هايى كه در جنگ جهانى دوم مستقيماً‏ درگير بودند،‏ از نگاه مالى و جانى بسيارخساره مند شدند و نيز اثرات سوء آن تمام كشور هاى دنيا را متأثر ساخت.‏در دوران اين جنگ روسيه شوروى در شمال،‏ ايران در غرب و هند برتانوى در جنوبافغانستان خساره مند شدند.‏ محمدظاهر شاه و سردار محمدهاشم خان صدراعظم وقتطى فرمان بى طرفى افغانستان را اعلان كردند.‏ سردار محمدهاشم خان با تدبير بزرگ نهتنها افغانستان را از شعله هاى جنگ جهانى نجات داده و وطن را از خسارات و زيان هاىاحتمالى محفوظ ساخت بلكه با وجود مشكلات اقتصادى اسعار زياد نيز ذخيره نموده كهبعدها در پروژه هاى انكشافى از آن كار گرفته شد.‏هنگاميكه جنگ شدت يافت نيرو هاى محور از راه اروپاى شرقى به خاك روسيهداخل شدند.‏از اينكه يكتعداد انجنيران آلمانى و ايتالوى در برخى از پروژه هاى افغانستان مصروفكار بودند.‏ روسيه شوروى و هند برتانوى در مورد آنان اظهار تشويش و نگرانى ميكردند وبه افغانستان يادداشت هاى دادند تا آلمانى ها و ايتاليوى ها را از خاك خود خارج سازند،‏افغانستان با قبول برخى شرايط اين پيشنهاد اظهار رضايت نموده و كارمندان مذكور را102

باعزت از افغانستان خارج نمودند.‏سردار محمدهاشم خان صدراعظم وقت،‏ توانست تا اوضاع افغانستان را عادىنگهدارد.‏ سنگينى جنگ بالاى افغانستان نيز تأثيرات سوء داشت و بعضى مشكلاتامنيتى را به ميان آورد كه با در نظرداشت شرايط آن زمان و تدبير سردار محمدهاشمخان مرفوع گرديد.‏بيطرفى افغانستان باعث شد تا كشور مورد هجوم نيرو هاى متفقين قرار نگيرد،‏ اينكار به ذات خويش استحكام استقلال افغانستان تقويه امنيت در منطقه شرق ميانه و شرقنزديك گرديد.‏جنگ دوم جهانى در عرصة اقتصادى نيز بر افغانستان تأثير منفى وارد كرد،‏ حملةآلمان بر اتحاد شوروى و در نتيجه تجاوز جاپان در منطقه بحرالكاهل،‏ تجارت افغانستانبا كشور هاى محور و يك تعداد كشور هاى اروپايى و آسيايى كه در ساحه جنگ واقعبودند قطع شد،‏ تجارت بين افغانستان و اتحاد شوروى نيز به سطح پايين قرار گرفت وتنها با هندوستان ‏(هند برتانوى)‏ روابط تجارتى برقرار بود.‏ در اثر كمبود مواد و اجناسوارداتى به كشور،‏ قيمت مواد غذايى بالا رفت،‏ نرخ اجناس بين سال (1939- ‎1945‎م)‏چهار الى پنج چند بلند رفت.‏حكومت براى جلوگيرى از گران فروشى و تنظيم قيمت ها در زمينه محصولاتغذايى و اجناس صنعتى تدابير جدى را اتخاذ نمود.‏103

فعاليت داخل صنفشاگردان در رابطه به بيطرفى افغانستان در جنگ دوم جهانى و پيامد هاى آن بين همبحث نمايند.‏سؤالات:‏1. چگونگى به قدرت رسيدن محمدظاهر شاه را بيان داريد؟2. نيرو هاى جنگى طرفين در جنگ دوم جهانى به چه ترتيب تقسيم بندى شدهبودند؟3. سردار محمد هاشم خان شخصيت بزرگ و صدراعظم وقت براى رفاه افغانستاندر زمان جنگ دوم جهانى چه اقدامات و كار هايى نمود؟4. بيطرفى افغانستان در جنگ دوم جهانى در عرصه سياسى چه رول را بازى كرد؟فعاليت هاى بيرون صنفشاگردان از بزرگان خويش در رابطه به شخصيت محمدظاهر شاه معلومات گرفته آنرادر صنف قرائت نمايند.‏104

درس بيست و پنجماولين پلان پنج ساله ‏(‏‎1956‎م)‏ (1335 ه ش)‏پلان پنج ساله اول،‏ ضرورتسردار محمد داوود خان نقشدر تكميل و عملى صدراعظمپلان مذكور،‏ دستاوردهاى كردنپنج سالة اول مفاهيمى لالالانپپپكه درين درس پيرامون آن استارائه گرديده است.‏ معلوماتسردار محمد داوود خاندر زمان سلطنت اعليحضرت محمدظاهر شاه ابتدا محمد هاشم خان مقام صدارت عظمى راعهده دار بود موصوف از آن مقام مستعفى شد،‏ بعد از آن برادر ديگرش سپاه سالار شاه محمودخان به مقام صدارت توظيف گرديد.‏ نامبرده بعد از هفت سال صدارت از اثر مريضى كه عايدحالش شده بود استعفا كرد.‏ به تعقيب آن از جانب پادشاه پسر كاكاى او سردار محمد داؤدخان پسر سردار محمد عزيز خان به مقام صدارت تعيين گرديد.‏محمد داؤد خان ميخواست كه افغانستان از لحاظ سياسى،‏ اقتصادى و اجتماعى يك كشور متكىبه خود باشد،‏ و مطابق يك پلان منظم اقتصادى مراحل رشد و انكشاف خويش را آغاز نمايد.‏موصوف كابينة خويش را از اشخاص تحصيل كرده و دانشمند تشكيل كرده و در سياستخارجى بيطرفى فعال و مثبت را اختيار نمود كه پاية آن بر اساس منافع ملى و قضاوت آزاد مردمافغانستان استوار بود و اين امر سبب شد كه كشور هاى جهان حاضر به دادن كمك هاى بلا قيدو شرط به افغانستان گردند.‏ يكى از كار هاى برجستة در اين دوره حفظ موازنه سياست بين ابرقدرت ها ‏(ايالات متحده امريكا و اتحاد شوروى)‏ بود كه به درستى صورت گرفت.‏سردار محمد داؤد خان شخصيت مترقى و وطن دوست بود،‏ اين را خوب درك مى كرد كهيك كشور به چه ترتيب مى تواند بر مشكلات فايق آيد.‏ او بخاطر رشد و انكشاف مؤسساتتوليدى و اقتصادى تلاش ميورزيد،‏ و به همين اساس بود كه كار هاى خويش را در چوكات105

يك پلان منظم تنظيم نمود پلان پنج سالة او ل را در سال ‏(‏‎1956‎م)‏ آغاز و به پاية اكمال رسانيد.‏پلان دوم را در سال ‎1961‎م زير كار گرفت.‏در پلان اقتصادى اول بودجة انكشافى در امور زيربنايى به كار افتاد كه ذريعة آن كار اعمار سركها و توليد برق بسيار پيش رفت.‏ طى اين مدت خطوط مواصلاتى بين كابل-‏ قندهار و سپين بولدك-‏كابل-‏ تورخم،‏ كابل-‏ قزل قلعه-‏ تونل سالنگ،‏ قندهار،‏ هرات و كشك نخود اعمار گرديدند.‏ظرفيت بند هاى برق نغلو به 66 هزار،‏ ماهيپر به 10 هزار،‏ درونته به 11 هزار و برق مزار شريفبه 10 هزار كيلووات بلند برده شد.‏استخراج نفت و گاز در شمال كشور آغاز يافت،‏ زغال سنگ به اندازة كافى استخراج شده،‏توليدات فابريكه كود كيمياوى مزارشريف سالانه به صد هزار تن رسيد فابريكة سمنت غورى ودستگاه هاى متعدد ترميم موتر در نقاط مختلف كشور ايجاد شد،‏ در ضمن آن فابريكه جنگلككابل به يك كمپلكس تبديل شد كه بعدها ماشين هاى بزرگ را نه تنها ترميم بلكه كار هاىمونتاژ آنرا نيز انجام ميداد.‏همچنان به پروژة هاى انكشاف وادى ننگرهار و هلمند توجه بيشتر معطوف گرديد تا سطحتوليدات آنها بلند برده شود و به همين اساس بود كه در ايام زمستان ميوه جات و سبزيجات توليدشده به اكثر نقاط كشور عرضه مى گرديد.‏پلان انكشاف اقتصادى دوم سردار محمد داؤد خان به نسبت كمبود وقت و يك سلسلهديگر عملى نگرديد بعداً‏ محمد داؤد خان مستعفى شد.‏ و به اين ترتيب دوره صدارت وى به پايان رسيد.‏مشكلاتفعاليت داخل صنفشاگردان به دو گرپ تقسيم شوند.‏ گروپ اول راجع به شخصيت سردار محمد داؤد خان وسياست خارجى،‏ و گروپ دوم راجع به پلان پنج سالة موصوف،‏ بين هم گفتگو نمايند.‏سؤالات:‏سردار محمد داؤد خان چگونه مقام صدارت را به عهده گرفت؟1. سياست خارجى محمد داؤد خان را مختصراً‏ بيان داريد؟2. كار هائى كه در اولين پلان پنج ساله در بخش زيربنايى صورت گرفت چه بود؟3. دومينپ پلان انكشافى سردار محمد داؤد خان چرا عملى نشد؟4. فعاليت هاى بيرون صنفشاگردان با مطالعه منابع مربوط و بدست آوردن معلومات از بزرگان و شخصيت هاىفرهنگى در رابطه به شخصيت سردار محمد داؤد خان و پلان پنج ساله وى معلومات حاصل وآنرا در صنف ارائه نمايند.‏106

درس بيست و ششمدهة دموكراسى (1343 – 1352 ه ش)‏مى دانيد كه تصويب قانون آيادهة ديموكراسى چه اساسىهاى را براى كشور در قبال پيامدداشت؟درين درس به اين مضوع مى شويد.‏ آشناداكتر محمد يوسفده سال اخير سلطنت محمد ظاهر شاه را به نام دهة ديموكراسى ‏(قانون اساسى)‏ يا شاهىمشروطه ياد ميكنند.‏ دوره ديموكراسى در افغانستان بعد از استعفا سردار محمد داؤد خانبا انفاذ قانون اساسى سال 1343 ه ش آغاز ميگردد كه براى ده سال ادامه پيدا كرد.‏ قبلاز اين در دورة صدارت شاه محمود خان نيز در كشور زمينه هاى ديموكراسى ايجادگرديده بود.‏در قانون اساسى جديد فيصله شد كه اعضاى خانوادة شاهى در احزاب سياسى اشتراكنمى ورزند و مسؤوليت و وظايف زير را بدوش نمى گيرند:‏ 1- مقام صدارت.‏ 2- عضويتدر شورا.‏ 3- عضويت در ستره محكمه.‏ كه نظر به همين فيصله در دهة ديموكراسىپنج صدر اعظم خارج از خاندان شاهى ‏(داكتر محمد يوسف،‏ محمد هاشم ميوندوال،‏107

نوراحمد اعتمادى،‏ داكتر عبدالظاهر و محمد موسى شفيق)‏ اجراى وظيفه نمودند.‏بعد از آنكه سردار محمد داؤد خان از مقام صدارت مستعفى گرديد،‏ محمد ظاهر شاهداكتر محمد يوسف را به مقام صدارت مامور ساخت،‏ موصوف كابينه خود را در 13مارچ ‎1963‎م تشكيل داد.‏داكتر محمد يوسف تحصيل كرده آلمان در رشتة فزيك بود كه به يك طبقه متوسطمنسوب بود،‏ وظيفة عمده و اساسى حكومت داكتر محمد يوسف تدوين قانون اساسىجديد و طى نمودن مراحل قانونى آن بود،‏ بناءً‏ اعليحضرت محمد ظاهر شاه به اينمنظور لويه جرگه را دعوت نمود و قانون اساسى تدوين شده را توشيح كرد.‏ اين نهضتجديد ديموكراسى كه برمبناى قانون اساسى جديد بوجود آمده بود با عكس العمل هاىگوناگون در جامعه افغانى روبرو شد،‏ بسيارى از افغان ها خصوصاً‏ جوانان از آن استقبالگرم كردند،‏ ولى در بسيارى از شهر هاى بزرگ كشور تظاهرات شديد رخ داد.‏در دهة ديموكراسى قانون مطبوعات با فرمان تقنينى نافذ شد و بر اساس اين قانون درحدود سى جريده در كابل منتشر شد كه به طور مثال جرايد و روز نامه مشهور آن قرارذيل است:‏جريدة افغان،‏ مساوات،‏ روزگار،‏ افغان ملت،‏ ملت،‏ كاروان،‏ خلق،‏ پرچم،‏ شعله جاويد،‏گهي#،‏ ترجمان،‏ مردم وغيره.‏در دهة ديموكراسى قانون احزاب سياسى در شوراى ملى تصويب گرديد و براى توشيححضور شاه فرستاده شد ولى شاه اين قانون را معطل نمود و تا پايان پادشاهى آنرا توشيحنكرد.‏ با وجود اين فعالين سياسى آشكارا فعاليت هاى خود را آغاز نمودند و هر جريان108

سياسى براى خود يك ارگان نشراتى هم داشت كه نظريات سياسى خود را در آن نشرمى كرد.‏ گروپ هاى سياسى با تعقيب خطوط فكرى چپ و راست(احزاب اسلامى)‏فعاليت مى نمودند.برخى از احزاب و جريانهاى كه درين دهة فعاليت داشتند عبارتبودند از:‏1- حزب دموكراتيك خلق كه بعداً‏ به دو گروپ خلق و پرچم تقسيم شد.‏2- شعله جاويد.‏3- نهضت اسلامى يا جريان جوانان مسلمان.‏4- افغان ملت.‏5- مترقى دموكرات.‏6- ستم ملى.‏7- اتحاد ملى.‏هم چنان جمعيت هاى خورد و بزرگى ديگر نيز وجود داشتند كه مصروف فعاليتهاى سياسى بودند.‏ به صورت عموم در دهة ديموكراسى فعاليت هاى سياسى احزاب بااستفاده از نام دموكراسى زياد گرديد.‏ در عرصة فرهنگى و عمرانى نيز اقدامات صورتگرفت.‏ در دهة قانون اساسى كه كار پنج صدراعظم را در برداشت در ساحات ملكى ونظامى كار هاى مهم صورت گرفته است.‏ بنياد برخى ازين فعاليت ها در وقت صدارتسردار محمد داؤد خان نهاده شده بود و در دهة ديموكراسى به پايه اكمال رسيد.‏در دهة ديموكراسى مطابق قانون اساسى تفكيك قوا بوجود آمد و دولت بر سه قوة‏(اجرائيه،‏ مقننه و قضائيه)‏ مثل گذشته تقسيم گرديد و براى دوره هاى دوازدهم و سيزدهمشوراى ملى در كشور انتخابات آزاد به راه افتاد،‏ كه مردم افغانستان نماينده گان خويش109

را به شورا فرستادند.‏ درين دوره پنج حكومت از ولسى جرگه راه اعتماد گرفتند.‏فعاليت داخل صنفشاگردان به دو گروپ تقسيم شوند.‏ گروپ اول راجع به قانون احزاب دهة ديموكراسىراجع به تفكيك قواء در دهة ديموكراسى بين هم بحث نمايند.‏و گروپ دومسؤالات:‏1- دهة ديموكراسى در افغانستان چگونه به ميان آمد؟2- كدام صدراعظمان در دورة ديموكراسى اجراى وظيفه نموده اند؟3- جرايد و روزنامه هاى كه در دهة ديموكراسى به نشر رسيدند كدام ها بودند؟ آنراببريد.‏نامفعاليت هاى بيرون صنفشاگردان راجع به كار ها و برنامه هائى كه در دهة ديموكراسى صورت گرفته مطالبى تهيهو در صنف ارائه نمايند.‏110

درس بيست و هفتمعوامل تغيير رژيم از سلطنت به جمهوريترئيس جمهور محمد داود خان با اعضاى كابينهرژيم از نظام شاهى مشروطه به جمهوريت عوض شد؟ كدام شخصيت ها در آوردن چرااين تغيير نقش برجسته و كليدى را ايفا نمودند در اين درس به پرسشهاى مذكور پاسخ ارائه گردد.‏ مىرژيم شاهى مشروطه در 26 سرطان 1352 ه.ش.‏ با يك كودتاى نظامى سفيد به رهبرى محمدداودخان سقوط كرد و نظام جمهورى در افغانستان اعلان شد.‏سردار محمد داؤد خان كه از مقام صدارت بنابر يك سلسله ملحوظات كنار رفت،‏ وى به منظورتأمين اهداف شخصى و ملى خويش آرزو داشت دوباره وارد عرصة سياست گردد و نقشمؤثر خود را در حيات سياسى و ادارى كشور ايفا نمايد.‏انفاذ قانون اساسى 1343 ه ش در دورة صدارت داكتر محمد يوسف كه اساسات نظام شاهىمشروطه را در افغانستان پيريزى نمود،‏ هدف محمد ظاهر شاه را برآورده ساخت كه محمدداؤد خان از مقام صدارت دور باشد و ورود دوبارة او را به ميدان سياست براى هميش مسدودسازد.‏ مطابق مفاد قانون اساسى اعضاى خانوادة شاهى در احزاب سياسى و پست هاى دولتىنمى توانست شموليت داشته باشد كه چنين محدوديت ها مستقيماً‏ متوجه محمد داؤد خان بود.‏از طرف ديگر حكومت هاى بعدى كه يكى پى ديگرى با ناكامى و ورشكستگى تعويضمى شدند،‏ اعتماد مردم را نسبت به رشد و انكشاف اقتصادى و اجتماعى كشور ضعيفمى ساخت.‏ ازينرو فضاى نااميدى و تنفر عامه در برابر طرز اداره نظام شاهى روز به روز گسترش ميافت.‏111

محمد داؤد خان تصميم داشت تا به هر شكلى كه امكان داشته باشد تغيير را در سيستم سياسىكشور به وجود آورد تا از يكطرف خطر وقوع بحران را مرفوع نموده و از سوى ديگر خواستهاى مردم را مبنى بر انكشاف اقتصادى و اجتماعى افغانستان برآورده سازد.‏ بناءً‏ محمد داؤديكبار ديگر دست به فعاليت هاى سياسى زد.‏ روابط خويش را با اشخاص،‏ احزاب و گروه هاىمختلف كشور برقرار نمود.‏سردار محمد داؤد خان پلان خود را طورى طرح ريزى نمود كه دايرة جلب و جذب طرفدارانخود را گسترش بخشد و نقطة كليدى قدرت سياسى را كه عبارت از اردو بود،‏ حمايت ايشانرا بدست آورد.‏اين در حالى بود كه نظام سلطنتى تا اندازة محبوبيت خويش را در جامعه از دست داده واكثريت مردم حاضر بودند تا وقوع يك تحول عميق را در ساختار سياسى جامعه قبول نموده،‏لبيك گويند،‏ محمد داؤد خان و طرفدارانش توانستند با استفاده از همين اوضاع،‏ حلقه نفوذ خودرا در بين افسران اردو قايم سازند و زمينه راه اندازى كودتاى نظامى را آماده گردانند.‏در ايامى كه محمد ظاهر شاه غرض معالجة چشم عازم اروپا گرديده بود،‏ مقدمات يك كودتاهنظامى كه از قبل آماده و مهيا شده بود.‏ به تاريخ 26 سرطان 1352 ه ش تحت رهبرى محمدداؤد خان و به همكارى افسران اردو با سرنگونى نظام شاهى و اولين نظام جمهورى به پيروزىرسيد و باب جديد از تاريخ كشور آغاز شد.‏فعاليت داخل صنفشاگردان به دو گروپ تقسيم شوند.‏ گروپ اول راجع به عوامل تغير رژيم از سلطنت بهجمهوريت و گروپ دوم فرق بين نظام شاهى و جمهورى را مطرح و بين هم گفتگو نمايند.‏سؤالات:‏1. در 26 سرطان 1352 ه ش كدام واقعه در افغانستان رخ داده است؟2. كدام عوامل باعث شد تا سردار محمد داؤد خان دست به كودتاه زد؟3. سردار محمد داؤد خان پلان كودتاى خود را چطور طرح ريزى نمود؟فعاليت هاى بيرون صنفشاگردان راجع به عوامل كودتاه محمد داؤد خان كه در سال 1352 ه ش صورت گرفت بهكمك دانشمندان و بزرگان مطلب تهيه و آنرا در صنف ارائه نمايند.‏112

درس بيست و هشتمكودتاى 26 سرطان (1352 ه ش)‏عوامل كودتاى در درس قبلى آشنايى حاصل نموديد درين درس با مجريان باسياست دولت جديد،‏ و پيامد هاى كودتاه معلومات حاصل مى كنيد.‏ كودتا،‏بعد از آنكه سردار محمد داؤد خان از پست صدارت كنار رفت،‏ ده سال را در انزوا سپرىكرد.‏ از اينكه وى به پيشرفت و ترقى كشور در دورة صدارت خويش مساعى زياد به خرچ دادهبود،‏ علاقه داشت تا افغانستان در قطار ممالك پيشرفته جهان قرار گيرد.‏ همين بود كه در (17جولاى سال ‎1973‎م)‏ 26 سرطان 1352 ه ش)‏ يك كودتاى را بسر رسانيد.‏ به اين ترتيب،‏ نظامشاهى در افغانستان ملغا و جمهوريت اعلان گرديد.‏كودتاى 26 سرطان به دهة ديموكراسى و قانون اساسى ‎1964‎م خاتمه بخشيد،‏ گرچه پنجحكومت در سالهاى اخير نظام شاهى دعواى دموكراسى مى نمودند ولى در حقيقت خصلتانارشى بر آنها غالب بود.‏ كودتاه 26 سرطان به اين نابسامانى ها خاتمه داد و به جاى نظامسلطتنتى نظام جمهورى استقرار يافت و سردار محمد داؤد خان منحيث رهبر ملى ظاهر شد.‏نامبرده از نگاه شخصيت بسيار پاك و از سجاياى اخلاقى عالى برخوردار و شيفتة آبادى وطن بود.‏بعد از انجام كودتاه محمد داؤد خان بيانيه تاريخى خويش را ‏«خطاب به مردم»‏ اعلام نمودكه حاوى خط و مشى دولت جديد بود.‏محمد داؤد خان مبنى بر مشى دولت جمهورى افغانستان را كشور علاقه مند به صلح،‏ عضوكشور هاى غير منسلك و همچنان حمايت از منشور سازمان ملل متحد اعلام نمود.‏ موصوفتنها موضوع اختلاف با پاكستان را بر سر معضلة پشتونستان ياد آورى كرد و خواهان حلمسالمت آميز آن گرديد.‏مشى دولت جديد از طرف مردم كشور در مركز و ولايات استقبال شد محمد ظاهر شاه كهدر شهر ناپل ايتاليا مشغول تداوى و استراحت بود.‏ از سرنگونى نظام شاهى در افغانستان مطلعگرديد فوراً‏ به روم آمد و بعد از مدتى استعفايش را از طريق سفارت افغانستان عنوانى مؤسس113

جمهوريت به كابل فرستاد.‏ با رسيدن استعفا نامه اعضاى خانوادة شاهى كه در كودتاه زندانىشده بودند آزاد و به ايتاليا انتقال يافتند.‏يكروز پس از پيروزى كودتا اولين جلسه كميتة مركزى نظام جديد تشكيل گرديد محمدداؤد خان به صفت رئيس دولت،‏ صدراعظم،‏ وزير خارجه و وزير دفاع تعيين شد و موصوفكابينه جديد را معرفى كرد.‏ به اساس فرمان محمد داؤد خان قانون اساسى سال ‎1343‎ه ش ملغاو براى تصويب قانون اساسى جديد لويه جرگه را دعوت نمود كه با داشتن 349 تن اعضا بهرياست عزيز االله واصفى در 14 مارچ سال ‎1977‎م قانون اساسى جديد به تصويب رسيد و ازطرف محمد داؤد خان توشيح و نافذ شد.‏در ساحة اجتماعى و اقتصادى نيز يك سلسله اقدامات عملى گرديد از طريق ازدياد مالياتمترقى به اصلاحات اراضى زمين توجه صورت گرفت،‏ قانون اراضى به تصويب رسيد و مطابقآن زمين هاى اضافى مالكان به دهقانان كم زمين و بى زمين توزيع شد.‏ قانون جزا و مدنى نافذ،‏سرود ملى ترتيب و در نشان بيرق نيز تغييرات بوجود آمد.‏ از جمله كار هاى بسيار مهم دولتجمهورى افغانستان طرح و تدوين پلان اقتصادى هفت ساله بود.‏ اين پلان در سال 1976 شروعو درسال 1983 كه بايد به پايه اكمال ميرسيد.‏ در زمان جمهوريت كار ترميم و مراقبت سركها در تمام كشور دوباره آغاز شد.‏كار سروى خط آهن از هرات الى قندهار و سپس به سپين بولدك،‏ سروى معادن مس عينكلوگر،‏ و حاجى گك نيز روى دست گرفته شد.‏ محمد داؤد در زمان حاكميت خويش حزبغور$ن,‏ ملى را تأسيس نمود.‏پلان ها و پروگرام هاى رئيس جمهور محمد داؤد خان بسيار زياد و وسيع بود اما تمام آنتطبيق نگرديد.‏ تا اينكه به تاريخ هفت ثور 1357 ه . ش.‏ توسط يك كودتاى نظامى رژيمجمهورى محمد داؤد سرنگون شد.‏114

فعاليت داخل صنفشاگردان به دو گروپ تقسيم شوند.‏ گروپ اول راجع به شخصيت رئيس جمهور محمد داؤدخان و گروپ دوم راجع به پلان هاى اقتصادى وى بين هم صحبت نمايند.‏سؤالات:‏1. محمد داؤد خان در كدام سال كودتا نمود؟2. كدام اشخاص در كودتاى محمد داؤد خان نقش عمده داشتند؟3. به اساس مواد قانون اساسى 1343 ه ش چه اقدامات صورت گرفت موضوع را مختصراً‏شرح دهيد؟4. كدام پروژه ها در پلان اقتصادى هفت ساله داؤد خان به پاية اكمال رسيد؟فعاليت هاى بيرون صنفشاگردان از بزرگان و دانشمندان در رابطه به چگونگى دورة جمهوريت داؤد خان مطالبىتهيه و آنرا در صنف ارائه نمايند.‏115

بررسى فصل دوموضع اجتماعى،‏ سياسى و اقتصادى عصر قرن بيستم محصول مستقيم افكار و نظريات دورةرنسانس ‏(از نيمة دوم قرن 15 تا اخير قرن ‎18‎م)،‏ تأثيرات بنيادى انقلاب كبير فرانسه ‎1879‎مافكار و نظريات گوناگون فلاسفه قرن ‎19‎م به شمار ميرود،‏ عروج اين همه سيستم ها و مكتبهاى سياسى در اين مرحلة تاريخ چنان سر و صداى ببار آورد كه بشريت نظير آنرا مشاهدهنكرده بود.‏ زيرا منافع اقتصادى،‏ جهت هاى باهم مخالف به نقطة اوج تضاد هاى خود رسيد وسبب بروز بزرگترين حوادث ناهنجار در سطح جهان گرديد.‏در همين دوره آتش دو جنگ تباه كن جهانى مشتعل،‏ دنيا به دو قطب متخاصم ‏(شرق وغرب)‏ مرزبندى شد.‏ ايالات متحده امريكا در مقياس جهانى موقف برتانيا را احراز نمود.‏ چينبا داشتن خط مستقل سياسى بحيث قدرت سوم تبارز نمود.‏ سلاح هاى اتومى،‏ بيولوژيكى وكيمياوى وسيلة جديد پيشبرد رقابت هاى بين المللى قرار گرفت.‏ رقابت هاى اقتصادى به نقطهاوج خود رسيدند جنگ سرد به شدت جريان يافت.‏گرچه جهان قرن بيستم خيلى متشنج و بى ثبات بود ولى رقابت هاى پيهم نقش بزرگ خود رادر راستاى دگرگونى چهرة زندگى بشر ايفا نمود و سبب پيشرفت ها گرديد،‏ اما اين پيشرفتها و دستاورد ها جنبة همگانى نداشت و برخى بزرگى از بشريت به خصوص در قاره هاىافريقا و آسيا از مزاياى آن بى بهره ماندند.‏ در جمله اين جوامع يكى هم افغانستان بود كه درنهايت قهقرا واقع شد و از نگاه وسايل و امكانات تمدن جديد نسبتاً‏ بى بهره ماند.‏عامل عمدة عقب مانده گى افغانستان در آن بود كه اين كشور طى قرن بيستم به حيث نقطهتقاطع ستراتيژيك قدرت هاى منطقه قرار گرفت و در نتيجة رقابت هاى بين المللى نهايتآسيب و صدمه ديد.‏116

فصل سومكشور هاي همجوار افغانستان117

اهداف فصل سوم1- آشنايى با تاريخ و رويدادهاى معاصر پاكستان2- معرفت با رويدادها و تاريخ معاصر ايران3- معرفت با رويدادها و تاريخ معاصر چين4- معرفت با رويدادها و تاريخ معاصر تاجكستان5- معرفت با رويدادها و تاريخ معاصر ازبكستان6- معرفت با رويدادها و تاريخ معاصر تركمنستان7- استفاده از نقشه ها و اطلس ها118

درس بيست و نهمجمهورى اسلامى پاكستاندر تاريخ صنف نهم شما راجع به موقعيت،‏ نفوس و ارزش هاي فرهنگي پاكستانآشنايي حاصل نموديد،‏ درين درس راجع به تاريخ شبه قارة هند،‏ ايجاد پاكستان وجدايي آن از هند،‏ و ايجاد بنگله ديش معلومات ارائه مي گردد.‏ تاريخ پاكستان قبل ازايجاد آن قسماً‏ در تاريخ افغانستان و يا شبه قارة هند مطالعه شده مى تواند.‏اسلام در اوايل سدة هفتم ميلادي به شبه قاره هند رسيد.‏ سپاهيان و مهاجران مسلمان كه از غربآمده بودند در حوزة رود سند و منطقه پنجاب كه بخش اعظم پاكستان را تشكيل مي دهدمسكن گزيدند.‏ در چند قرن پيش شيوة استقرار مسلمانان در شبه قارة هند به رشد دو جامعةبزرگ مسلمان و هندو در كرانه هاي شرقي و غربي هند منجر شد.‏وبا گرويدن مردم بومى هند به دين اسلام تعداد مسلمانان در هند افزايش قابل ملاحظه يافت.‏در زمان حاكميت بريتانيا شمار مسلمانان در شبه قاره هند بسيار زياد بود.‏ باوجود آن هندوهاحتي در جاهايى كه تعداد شان نسبت به مسلمانان هم كمتر بود،‏ در امور دولتي و داد و ستدغلبه داشتند.‏ به همين جهت مسلمانان به زنده گي بهتر در كشور ى كه از آن خود شان باشنددل بستند.‏ كشوري كه در آن بتوانند رهبران خود را برگزينند و فرهنگ اسلامي شان را آزادانهادامه و انكشاف دهند.‏از رويداد هاي مهم تاريخي شبه قاره هند و پاكستان،‏ يكى هم استقرار مسلمانان درين سرزمينبود،‏ پس از عهد آشوكا يكپارچگي سياسي دير نپائيد و هند در قرون وسطى به چندين سلطاننشين كوچك تقسيم شده بود.‏119

وقتيكه آئين بودا رو به زوا ل نهاد،‏ شاهان رقيب هندو با يكديگر وارد جنگ شدند،‏ و اين برايمسلمانان كه حاملان ارزش هاى اسلامى و دين جديد بودند فرصتي مناسب را پديد آورد.‏در عهد مغولان بخش اعظم اين شبه قاره زير حاكميت مسلمانان يكپارچه شد.‏ اما بسيارياز اميران هندو همواره با سلطه مسلمانان مخالفت كردند ومبارزه با مسلمانان را ادامه دادند.‏ سلسله هاي اسلامي غزنويانو غوريان در شبه قاره هند حكمروايي نمودند و باوجودمخالفت هاي شديد اين دوره،‏ جامعه اسلامي تازه در كنارجامعه قديمي هندو جان مي گرفت.‏ سلاطين،‏ جامعة مذكوررا به سربازان وا مي داشت كه ضمن سر و سامان دادن به آناز هندوان همسر مي گرفتند.‏ بسياري از هندوان طبقة پائينبخاطر جاذبه آئين جديد و مساوات اسلامي به دين اسلامگرويدند.‏محمد على جناحدر سال ‎1885‎م گروهي از هندوان كنگره ملي هند را به قصدتشكيل هستة يك پارلمان بومي پايه گزارى كردند تعدادي از مسلمانان به كنگره پيوستند وليبه زودي معلوم گشت كه مسلمانان اقليت ناچيزي خواهند بود كه منافع آنها ناديده گرفته خواهدشد.‏ در سال ‎1906‎م مسلمانان از كنگره كناره گيري كردند و در پي دعوت مردم به انتخاباتجداگانه كه در آن مسلمانان نماينده گان خود را انتخاب كنند،‏ انجمن سراسري مسلمانان هند‏«مسلم ليگ»‏ را به عنوان سازمان رقيب كنگره هندوان تأسيس نمودند.‏ پس از انتخابات ‎1945‎م،‏جنبش هواخواهي دولت ملي مسلمان،‏ شكست ناپذير شد.‏ اگر تجزيه به وقوع نمي پيوست،‏جنگ در مي گرفت،‏ كه در نهايت هردو رخ داد.‏در سال 1938 جناح براي بهبود موضع مسلم ليگ،‏ نظريه ‏«دو ملت»‏ را مطرح و نخستين تقاضايرسمي در مورد يك وطن اسلامي جداگانه را طرح كرد و در سال 1940 مسلم ليگ در قطعنامهاي خواستار تشكيل پاكستان شد.‏در سال ‎1946‎م كنگره و هم مسلم ليگ طرح بريتانيا را براي تشكيل حكومت فدرالي رد كردندو تا سال ‎1947‎م كنگره نيز براي پذيرش تجزيه آماده شده بود و تنها مسآله مرزبندي باقي مانددر 14 اگست ‎1947‎م پاكستان بوجود آمد،‏ بزرگترين آزمون وحدت اسلامي و ملي زماني فرارسيد كه بريتانيا پذيرفت شبه قاره هند را به دو كشور هند و پاكستان تجزيه كند،‏ تنها به مناطقىكه داراي اكثريت مسلمان بودند اجازه داده شد به پاكستان بپيوندند ولى با اين هم بر سر مناطق120

اكثريت مسلمان نشين كشمير بحث و منازعه جريان داشت.‏بعد از تجزيه شبه قاره،‏ هندو ها از پاكستان گريختند و مسلمانان نواحي هندو نشين را تركگفتند.‏ صدها هزار انسان در شورش هاي جمعي فرقه اي كشته شدند.‏ دو ملت بي درنگ بر سركشمير وارد جنگ شدند.‏ كشمير را هند به اين بهانه كه حاكم آن هندو بود تصرف كرده بود،‏با درنظرداشت جمعيت مسلمان آن،‏ كشمير بايد بخشي از پاكستان مى بود.‏مشكل اصلي پاكستان،‏ خلق هويت ملي براي انطباق واقعيت مرز هاي سياسي نو و ايجاد رژيميپذيرفتني و باثبات براي مردم تقسيم شده بر اثر تفاوتها و اختلاف حاد قومي،‏ زباني،‏ عقيدتي وحتي دينى بود.‏در ايجاد پاكستان به عنوان كشور مستقل رهبرانى چون علامه اقبال لاهوري فيلسوف و شاعر،‏محمدعلي جناح حقوقدان و سياستمدار نقش بسزا و رول بس بزرگ را ايفاء نموده اند.‏ خانعبدالغفار خان يكى از شخصيت هاى بزرگ و مبارز ملى پشتونخوا بوده كه در مقابل استعمار واستبداد انگليس قيام نمود و ساليان دراز عمر خويش را در اين راه سپرى كرد.‏بعد از استقلال پاكستان درگيري بر سر نقش اسلام به يك رشته مناقشات قانون اساسى طولانيمنجر شد.‏ قانون ‎1956‎م ساختار نظام پاكستان را كشور اسلامياعلان كرد و هم قوانين پارلمان را تابع تاييد انستيتوت تحقيقاتاسلامي Institute) (Islamic Research ساخت در‎1958‎م اين قانون منسوخ گرديد و با اعلان جمهوري پاكستانكوشش شد كه قدرت رهبران مذهبي محار شود اما در سال‎1963‎م شرايط اسلامي سال ‎1956‎م كم و بيش اعاده شد.‏جدايي بنگله ديشپاكستان بر اساس اين فكر ايجاد شد كه مسلمانان هند ملتيخان عبدالغفار خان در سفر به افغانستانرا تشكيل مي دهند كه شايسته داشتن وطن با قلمرو و اراضيمشخص براي خود باشند در حاليكه پاكستان از سرزمين هاي سند،‏ پنجاب،‏ بلوچستان و ايالتپشتونخوا ملتي را تشكيل نمي دادند و تفاوت هاي قومي زباني عميق ميان آن ها وجود داشت.‏بنيانگذاران پاكستان اين كشور جديد،‏ دين اسلام را عامل اصلي وحدت ميان دو بخش پاكستانغربي و شرقي تشخيص داده بودند.‏تفاوت هاي زباني،‏ خصوصيات جمعيتي،‏ ميراث هاى فرهنگي و شرايط اقتصادي مشكلات راپديد آورد.‏ مردم اين كشور دو جناح نزديك به هم هجده سال سعي كردند باهم زنده گي كنند121

و اتحاد ثمربخش بوجود آورند،‏ اما به چنين هدف دست نيافتند.‏تنشها و رقابت هاي فرقه يي جناح هاي شرقي و غربي پاكستان عامل اصلي تضعيف دولت بودكه گرد اختلافات زباني،‏ بخصوص در جناح غرب و پيشرفت صنعتي ناچيز در جناح شرق دورمي زد.‏ رقيب سياسي ديگري در جناح شرقي پاكستان پيدا شد و آن اينكه مجيب الرحمن حزبعوامى ليگ ‏«مردم بنگال»‏ را ايجاد كرد در جريان تابستان سال ‎1968‎م سي و پنج تَن بنگاليبه رهبري مجيب الرحمن متهم به جداسازي شرق پاكستان شدند.‏ تا در سال ‎1971‎م اختلافاتميان پاكستان شرقي و غربي منجر به يك جنگ داخلى گرديد.‏ پس از درگيريهاى خونين جناحشرقي روابط خود را با دولت مركزي قطع نموده و بصورت يك كشور مستقل به نام بنگله ديشعرض اندام كرد.‏فعاليت داخل صنفشاگردان به سه گروپ جداگانه تقسيم شوند.‏ گروپ اول راجع به نقش رهبران و شخصيت هاي مليدر شبه قاره هند كه در آزادي و استقلال پاكستان نقش داشتند،‏ گروپ دوم راجع به گذشته تاريخيپاكستان،‏ و گروپ سوم درمورد عوامل جدايي بنگله ديش از پاكستان از همديگر سوال نمايند.‏سؤالات:‏1. مسلمانان چه وقت در شبه قاره هند مسكن گزين شدند.‏2. مسلم ليگ در كدام سال تآسيس گرديد؟3. پاكستان در كدام سال ايجاد گرديد؟4. بنگله ديش چرا از پاكستان جدا شد؟5. بنگله ديش در كدام سال اعلان استقلال نمود؟فعاليت هاى بيرون صنفشاگردان از بزرگان،‏ اوليا و شخصيت هاي فرهنگي و منابع دست داشته راجع به جنبش عدمخشونت معلومات حاصل و در صنف ارائه نمايند.‏122

درس سى امجمهوري اسلامي ايراندر دروس دورة متوسطه شما راجع به موقعيت،‏ زبان و نفوس ايران معلوماتحاصل نموده بوديد،‏ در اين درس راجع به كاركرد ها و وقايع مهم دوره پهلوى وعوامل وقوع انقلاب اسلامى در ايران معلومات ارائه مى گردد.‏اوضاع اقتصادى،‏ سياسى،‏ فرهنگى و اجتماعى در اواخر دوره قاجاريه از هم متلاشى گرديد وباعث يك سلسله تحولات و تغييرات بنيادى در ايران منتج شد.‏حوادث سال هاي اخير ايران متأثر از دو بُعد خارجى و داخلي بوده است.‏ درز مينة خارجىبايد گفت كه نفوذ و سلطة كشور هاى استعمارى نظير روس و انگليس در دورة قاجاريه نقشبسيار مهمى در تضعيف توان اقتصادى ايران داشت.‏ روابط اقتصادى ايران با كشورهاى اروپايىكه از دورة صفويه آغاز شده بود و از توازن نسبى برخوردار بود در اواخر دوره قاجاريه تعادلآن برهم خورده به نفع كشور هاى اروپايى و ضرر ايران تمام شد.‏ محصولات داخلى ايرانقادر به رقابت با كالاهاى خارجى نبود بناءً‏ توليد كالاهاى داخلى به تدريج سير نزولى نمود ومحصولات خارجى جاگزين آن گرديد.‏ صاحبان صنايع و حرفه ها در شهر هاى مختلف ايرانبه تدريج مشاغل خود را از دست داده و بيكار شدند،‏ توليد و رفاه،‏ جاى خود را به بيكاري فقرو استبداد عوض كرد.‏تمام جنبش هاى ضد استبدادى،‏ عدالت خواهان و احزاب اسلامي نقش موثر خود را در اعادةآزادي و عدالت در ايران ايفا نمودند بخشي از تعاليم اسلام مبارزه با سلطه جويى،‏ استبداد،‏ ظلمو ستم فرمانروايان خودكام ميباشد كه اثرات آن را مى توان در جنبش مشروطيت دوره قاجارى123

و ايستاده گى مردم را در مقابل دودمان پهلوى مشاهده كرد.‏ حوادث و واقعات جهانى نيز برينتحولات سياسى و اجتماعى اثرات خود را بجا گذاشت.‏ حدود يك سال قبل از شروع جنگجهانى اول،‏ احمد شاه قاجار كه به سن بلوغ رسيده بود،‏ ناصر الملك را از نيابت سلطنت كنارگذاشت و فرمان برگذارى انتخابات را براى تشكيل مجلس شوراى ملى صادر كرد اما سال بعدبا آغاز جنگ جهانى اول،‏ مجلس در پي گسترش تجاوزات بيگانگان به تعطيل كشيده شد.‏ ايرانباوجود بيطرفى در جنگ با تجاوز بيگانگان و نتايج ناگوار جنگ مواجه گرديد.‏دورة پهلوىهرج و مرج اوضاع سياسى،‏ اقتصادى و ادارى ايران پس از جنگ جهانى اول،‏ ايجاد نظامسيوسيالستى در روسيه شوروى،‏ امكان سرايت آن به ممالك همجوار ونارضايتى عمومى ملت ايران از وضعيت حاكم،‏ بروز قيام هاى مختلفدر گوشه و كنار كشور،‏ مسدود شدن راه هاى تجارتى و ياس و نااميدىمحافل ملى و وطن دوست از احمد شاه قاجار،‏ زمينه كودتاى سومحوت را فراهم ساخت.‏ مجرى كودتا رضاخان بود،‏ وى بعد از تصرفتهران كابينه مستقلى به رياست سيد ضيا الدين طباطبائى تشكيل داد وچند روز بعد رضا خان به وزارت دفاع منصوب شده و سيد ضياالديناز ايران تبعيد گرديد و سپس در كابينة قوام السلطنه زمام وزارت دفاعو فرماندهى قواى انتظامى ايران در دست رضا خان باقى ماند.‏محمد رضاشاهدر چنين وضعيت زمزمة مخالفت با احمد شاه قاجار در مجالس،‏ محافل سياسى و مطبوعات آغازشد.‏ خدمات برجستة نظامى رضاشاه قدرت و نفوذ نظامى،‏ حسن سياست و تدبير قاطع او مجال وزمينه را براى انقراض سلطنت قاجاريه فراهم ساخت.‏رضا خان در غياب شاه كه در اروپا به سر مى برد،‏ روز به روز موقعيت خود را بيشتر تحكيمميكرد و در عين حال مى كوشيد تا با تبليغاتى وسيع عليه احمد شاه قاجار،‏ او را نسبت به سرنوشتمملكت بى اعتنا نشان دهد.‏سرانجام مجلس شوراى ملى در عقرب ‎1304‎ه.ش انقراض سلطنت قاجاريه را اعلام و حكومتموقت را به سركرده سپاه رضا خان پهلوى واگذار نمود و طبق درخواست مجلس شوراى ملى درماه قوس همان سال مجلس موسسان تشكيل گرديد و آن مجلس سلطنت را به رضا شاه پهلوىتفويض نمود و موادى از قانون اساسى را كه طبق آن سلطنت مختص به خاندان قاجاريه بود لغوو در مواد جديد سلطنت مختص خانواده پهلوى گرديد.‏به مناسبت وقوع جنگ جهانى دوم كه از سال 1939- 1945 ميلادي به طول انجاميد در 25 سنبله124

‎1320‎ه ش قواى اتحاد شوروى و انگليس از چند جانب به ايران حمله كردند.‏ رضا شاه در همينماه از سلطنت كناره گيرى كرد و زمام كشور را به فرزند ارشد و وليعهد سلطنت تفويض كردهو خود عازم افريقا جنوبى گرديد.‏ نامبرده پس از دو سال و ده ماه و نه روز دورى از وطن در اثرسكتة قلبى وفات نمود.‏رضا خان در دوره سلطنت و حكمروايى خويش به اقدامات مهم ذيل دست زد:‏ ايجاد اردوى منظم،‏تجديد نظام محاكماتى،‏ تدوين مجموعه قوانين مدنى و جزايى،تأسيس اداره ثبت احوال نفوس،‏صدور كارت هاى هويت،‏ تامين اداره ثبت املاك،‏ ساختمان راه آهن سرتاسرى،‏ تامين بانكملى،‏ نشر پول،‏ وضع تعرفه هاى گمركى،‏ اعمار شهر ها،‏ بسط و توسعه فرهنگ،‏ ايجاد شركت ها،‏ايجاد و تأسيس پوهنتون،‏ اصلاحات و ريفورم اجتماعى مؤثر و تعميم آن به ولايات.‏محمد رضا شاه پهلوىمحمد رضا شاه پهلوى فرزند رضا شاه پهلوى دومين پادشاه خاندانپهلوى است وى در عقرب سال ‎1298‎ه ش در تهران متولدتحصيلات ابتدايى در مكتب نظامى و تحصيلات عالى را در سويسبه پايه اكما ل رسانيد.‏ در سنبله ‎1320‎هه ش به اثر حمله نيروهاىاتحاد شوروى ‏(سابق)‏ و انگليس بر ايران رضا شاه از سلطنت بركنارو محمد رضا شاه پهلوى كه عنوان وليعهدى داشت عهده دار سلطنتگرديد موصوف در 25 سنبله در مجلس شورا سوگند وفادارى يادكرد بدين ترتيب او در روز هاى تاريك كه از يك سو جنگرضا شاه پهلوىجهانى دنيا را فرا گرفته بود و از سوى ديگر كشور ايران تحت اشغالنيروهاى روس و انگليس به سر مى برد به سلطنت رسيد.‏ سالهاىنخست محمد رضاشاه مصادف با روزهاى بسيار بحرانى و دشوار بود زيرا توطئه هاى براى تهديدكشور و استقلال آن و هم تجزية قسمتى از خاك ايران چيده شد كه با صدور اعلامية كنفرانستهران كه مركب از سران كشور هاى انگليس،‏ روس،‏ امريكا بود تا اندازه اين پلان خنثي گرديد،‏و به موجب آن پس از جنگ جهانى دوم،‏ قواى اشغالگر ايران را ترك گفتند.‏ از اقدامات مهمسلطنت محمد رضا شاه ملى شدن نفت ايران به رهبرى داكتر محمد مصدق ميباشد.‏از وقايع مهم دورة حكمروايى محمد رضا شاه شامل شدن دولت ايران به سازمان ملل متحد،‏تدوير كنفرانس تاريخى تهران كه به موجب آن استقلال و تماميت ارضى ايران تائيد گرديد.‏پيوستن به پيمان نظامى بغداد ‏(سنتو)‏ ايجاد نخستين دستگاه تلويزونى،‏ تأسيس بانك مركزى،‏مبارزه با بيسوادى،‏ حق انتخاب شدن زنان در مجلس سنا و شورا،‏ اعمار سركهاى بزرگ جهتبهره بردارى،‏ ايجاد احزاب سياسى،‏ تامين كارخانه جات موتر سازى،‏ ايجاد خطوط آهن جديد،‏125

كشيدن لوله گاز بين اتحاد شوروى(سابق)‏ و ايران،‏ توسعه و تحكيم روابط سياسى با كشور هاىجهان،‏ ساختمان تصفيه خانه هاى نفت،‏ تعيين سرحدات آبى ميان ايرانو عراق،‏ ايجاد نيروگاه هسته اي به همكارى فرانسه و المان مى توان نام برد.‏محمد رضا شاه در ماه جدى سال 1357 شمسى در اثر قيام مردم وانقلاب اسلامى،‏ ايران را همراه با كليه اعضاى خانواده خود ترك نمودو پس از 18 ماه سرگردانى با بيمارى سرطان در سال ‎1359‎هه ش درمصر چشم از جهان پوشيد و در همان جا به خاك سپرده شد.‏اوضاع ايران از سال 1356 ه ش دچار تحولاتى سريع شد و نهضتي كهامام خمينى از سال 1341 ه ش آغاز كرده بود،‏ وارد مرحله گستردهاى شده و مبدل به انقلاب اسلامى گرديد كه سر انجام در ماه دلوآيت االله سيد روح االله خميني‎1357‎هه ش به پيروزى رسيد.‏ بعد از فرار شاه به مصر نظامي كه 37 سال بر كشور مسلط بودسرنگون ساخته شد.‏سرانجام روز دوازدهم دلو امام خمينى به ايران بازگشت و با استقبال گرم مردم مواجه شد.‏دولت جديد به تاريخ 1357/11/15 ه ش با حكم امام خمينى به نخست وزيرى مهندس بارزگانرسميت پيدا كرد.‏ بازرگان مامور شد تا علاوه بر ادارة كشور براى تغيير نظام سياسى به جمهورىاسلامى،‏ ريفراندم برگذار كند و بدين ترتيب عصر تازة از تاريخ ايران آغاز گرديد.‏فعاليت داخل صنفشاگردان در صنف به دو گروپ تقسيم شوند.‏ گروپ اول راجع به عوامل سقوط حكومتدوم در رابطه به خاندان پهلوى از همديگر سوال نمايد.‏قاجاريه گروپسؤالات:‏1. كدام عوامل باعث سقوط سلطنت احمدشاه قاجار گرديد؟2. كنفرانس تهران در كدام سال و در كجا منعقد گرديد؟3. رويداد هاى مهم سلطنت رضاشاه را فهرست نماييد.‏4. عوامل سقوط سلطنت محمد رضاه شاه كدام ها بودند؟5. انقلاب اسلامى ايران در كدام سال و تحت رهبرى كدام شخصيت به پيروزى رسيد؟فعاليت هاى بيرون صنفشاگردان از روي منابع و مأخذو به همكارى معلمان در مورد عوامل جنگ دوم و تاثيرات آنبالاى ايران معلومات حاصل نموده و آنرا در صنف ارائه نمايند.‏126

درس سى و يكمجمهوري خلق چيندر صنف نهم شما در مورد موقعيت،‏ نفوس،‏ و اقليت هاي چين آشنايى حاصل نموديد.‏درين درس راجع به سوابق تاريخي و حوادث سال ‎1949‎م معلومات ارائه مي گردد.‏قرار داشتن در محل تقاطع سه قاره اروپا،‏ آسيا و افريقا قيقااز اهميت بخصوص در به سبب چينمحاسبات ستراتيژيكي جهاني در منطقه و هم بين ابر قدرت ها برخوردار است.‏ سرزمين چيندر نيم كره شمالي در قسمت شرقي قاره آسيا و ساحل غربي اقيانوس آرام،‏ با داشتن 9،6 ميليونكيلومتر مربع مساحت،‏ سومين كشور بزرگ دنيا مي باشد.‏پايتخت جمهوري خلق چين شهر پكين ‏(بي جينگ)‏ ميباشد كه يكي از مراكز عصر كهن بودهو سابقه تاريخي آن به 3000 سال قبل بر ميگردد،‏ شهر مذكور 1000 سال قبل بازسازي شده وهفت قرن قبل،‏ قوبلاي خان ‏(بي جينگ)‏ را پايتخت دايمي خويش قرار داد و تا كنون به استثنايسال هاي 1928- 1949 ميلادى كه گومين تانگ پايتخت خود را به نن جينگ منتقل ساخت،‏پكين حيثيت پايتخت را دارا ميباشد.‏اكثر باشنده گان چين از نژاد خان ‏(هان)‏ ميباشند كه طي قرون متمادي در همين سرزمين زيستنموده و از بازماندگان سلسله هان 206 ق-‏ م 220 ميلادي ميباشد كه از نام امپراتور هان اقتباسگرديده است.‏چندين قرن قبل حكومت بني اميه سرزمين هاي وسيعى از شرق ميانه و منطقة از سند تا سواحلجنوبي مديترانه و شمال افريقا را زير پرچم واحد اسلام قرار داد،‏ از اينكه وضعيت جنگ ودرگيري داخلي در بعضى از مناطق جهان اسلام حكمفرما بود،‏ روند توسعة مناسبات با چين127

تحرك چنداني نداشت.‏در دوران خلفاي عباسي،‏ بخصوص پس از انتقال مركز خلافت از دمشق به بغداد از اواسط قرنهشتم ميلادي تقاضاى كالا هاي تزئيني باعث تجدد روابط تجارتى كشور هاي منطقه با چين،‏بخصوص از طريق راه هاي زميني آسياي مركزي گرديد،‏ ولي مبادلات از طريق بحرى از خليجفارس،‏ جنوب عربستان،‏ شرق افريقا،‏ هند،‏ جنوب شرق آسيا تا چين از اهميت بيشتري برخوردار بود.‏درين دوره دولت مقتدر مركزي بر دنياي اسلام حكومت مي كرد و مدافع روابط تجارتي گسترده ووسيعي بخصوص با چين بود،‏ در چين نيز سلسلة تانگ ضامن امنيت جاده هاي تجارتي گرديد.‏از قرن شانزدهم ميلادي به بعد در اثر تسلط يافتن پرتگالي ها و هالندي ها بر راه هاي بحري وتجارتي منطقه هرمز،‏ در ايران،‏ گوا در هند،‏ و ماكائو در جنوب چين،‏روابط با چين و ساير كشور هاي آسياي شرقي به ضعف گراييد.‏از اوايل قرن سيزدهم ميلادي در اثر هجوم مغول تعداد از كشور هايمنطقه و هم مناطق خاور ميانه به تدريج به سرنوشت مشابهي روبرو شدند.‏اوكتاي قا آن در سال 1230 ميلادي با دو برادرش جغتاي و تولي و پسرانخود به طرف جلگة هوانگ هو حركت كرد.‏ و در سال 1234 ميلادي شهرسون يات سنكاي فنگ را به تصرف خويش درآورد.‏در دوران معاصر،‏ دولت منچو تجارت با انگليس ها را محدود كرده تحت نظارت قرار داد وخواهان تجديد نظر در مقررات و روابط تجارتى شد.‏ انگليس ها نيز تلاش كردند كه از طريقهند به گسترش تجارت با جهان بپردازند هدف اساسى روابط انگليس ها با چين تجارت ترياكبود كه اين روابط تجارتى پيامد هاى ناگوارى در قبا ل داشت كه منتج به جنگ ترياك بين سالهاى 1841- ‎1860‎ميلادى گرديد.‏در قرن بيستم ميلادي حكومت هاي امپراتوري و سپس جمهوري ملي چين بر سر كار آمدند،‏ داكترسون يات سن كه بنام پدر چين ‏(مدرن)‏ مشهور است رهبر انقلاب 1911 ميلادي و اولين رئيسجمهور چين نيز بوده است كه رهبري حزب گومين تانگ را تا سال ‎1921‎ميلادى به عهده داشت.‏به اثر ضعف در برابر قدرت هاي خارجي و موجوديت درگيري هاي داخلي،‏ چين فرصت توجهبه كشور هاي منطقه را از دست ميدهد،‏ اهميت ستراتيژيك اين منطقه از نظر انقلابيون كمونيستكه به رهبري مائوتسه تونگ در پايگاه هاي كوهستاني ‏(ين آن)‏ مي جنگيدند بيشتر گرديد وفعاليت هاى ايشان تشديد زيادتر يافت.‏انقلاب 1949 ميلاديدر بهار سال ‎1928‎ميلادي افراد باقيمانده از شورش شكست خوردة ‏(فصل خزان)‏ به رهبري مائوو سربازانيكه از شورش نافرجام نانچانگ جان به سلامت برده بودند با فرمانده جوده به يكديگرملحق شدند.‏ ملاقات اين دو رهبر مانع از هم پاشيده گي نيرو هاي حزب كمونيست گرديد و آن دو128

تصميم گرفتند نيرو هاي باقيمانده در چوكات ارتش سرخ چين،‏ سازمان داده شود و اولين پايگاهكه حزب كمونيست براي استقرار ‏(ارتش سرخ چين)‏ تأسيس كرد ‏(چنگ كانگ شن)‏ بود.‏ همچنانمائو در اواخر سال 1931 ميلادي اولين جمهوري شوراي چين را در ناحيه گيانگسي اعلام داشت.‏در پايان جنگ جهاني دوم عملاً‏ دو چين وجود داشت.‏ يكي قلمروي كه زير نظارت گوميندانو ديگري مناطق آزاد شده كه تحت رهبري حزب كمونيست چين قرار داشت.‏ گوميندان كمكهاي وسيعي از طرف ايالات متحده امريكا به شكل سلاح و مهمات،‏ آموزش و انتقال سربازانبه نواحي شرقي،‏ ساختمان و نگهداشت راه هاي ارتباطي،‏ پشتيبانيو حمايت نظامي و ديپلوماتيك وغيره بدست مي آورد.‏ نيرو هايكمونيست چين از نگاه نظامي،‏ اقتصادي و تأمين ارتباطات در مقايسه بارژيم چانكاي شيك عقب بودند اما حمايت و پشتيباني مردم را با خودداشتند.‏حزب كمونيست چين آمادگي مؤثري براي مقاومت گرفته بود مطابقمائومصوبة مؤرخ 4 مي 1946 م كميتة مركزي حزب كمونيست چين مصادرةزمين هاي ملاكان بزرگ اقدامى در زمينه اجتماعي و اقتصادي بود.‏ همزمان با آن تدابيري درجهت جلب و احضار عسكري اتخاذ گرديد.‏ حزب كمونيست با استفاده از اشكال مختلف مبارزهمسالمت آميز و نظامي توانست مردم را در مقابله با حملات گوميندان آماده سازد.‏اردوي آزادي بخش در تابستان و خزان سال ‎1948‎م به عمليات موفقيت آميز قاطع و تعين كنندهدست زد.‏ سربازان گوميندان در شمال شرق چين در شهر ها محاصره شده و درهم شكسته،‏ اسير وياتسليم شدند عمده ترين ناحيه صنعتي چين يعني مركز كارخانه هاي ذوب فلز استخراج زغال سنگ،‏ماشين سازي،‏ مراكز انرژي با شبكه هاي پيشرفته حمل و نقل به تصرف نيرو هاي كمونيست افتاد.‏در پايان سال 1948 ميلادي قوت هاي حزب كمونيست به سراسر شمال و شمال شرق چينمسلط گرديدند.‏ جون ‎1949‎م بي جينگ بدون مقاومت سقوط كرد و به دست قوت هاي حزبكمونيست افتاد و در فاصله بين ماه هاي اپريل و نوامبر همان سال اغلب شهر هاي چين بدونخونريزي بدست كمونيست ها افتاد.‏ چانكاى شيك با گروه كوچك از سربازان خود به تايوانفرار نمود.‏ بعد از اشغال پكن و درهم شكستن قواي چانكاى شيك حزب كمونيست به پيروزيقاطع و نهايي رسيد و مائو روز اول ماه اكتوبر 1949 را در ميدان صلح آسماني پيكن،‏ تأسيسجمهوري خلق چين اعلان نمود.‏چون سياست خارجي چين از ‎1949‎م به بعد بر اساس نظريات و عقايد مائو رقم زده شد،‏ نظريات،‏افكار و عكس العمل هاي او در قبال مسايل داخلي و خارجي بر آن تأثير كلي داشت.‏ لذا سياستخارجي آن كشور از دهة 50 به بعد نيز بر مبناي فراز و نشيب هاي داخلي چين و تحولات درعرصه بين المللي،‏ متأثر از آن بوده است.‏129

مائو در دوره جنگ هاي انقلابي و پيش از كسب قدرت كامل نيز مانند دوره هاي بعد هيچگاه از يكالگوي ثابت براي اعمال سياست هاي مورد نظر خويش استفاده نمي كرد،‏ بلكه با توجه به شرايط سياسي،‏اقتصادي،‏ نظامي و فني چين و اوضاع بين الملي،‏ اصول ستراتيژيكي قابل انعطاف را به كار مي برد.‏سياست چين بعد از سال هاي 1980 موجب افزايش روابط كشور مذكور با كشور هاي منطقه وجهان گرديد با توجه به تازه گي ورود فعال چين به صحنه رقابت در منطقه حايز اهميت بسيار گرديد.‏چين قبلاً‏ در عرصه مناسبات بين المللي و بخصوص كمك هاي آن،‏ بيشتر جنبه اعتقادي‏(ايديولوژيك)‏ داشت و به منظور سهم بي جينگ در گسترش سوسياليزم و تقويت نهضت هايضد استعماري در نقاط مختلف دنيا صورت مي گرفت،‏ اما از اوايل دهه 80 ميزان،‏ شكل و نحوةآن دستخوش تحول گرديد.‏سياست و پاليسي جديد چين در مناسبات بين المللي بر اساس برابري،‏ نفع متقابل،‏ تنوع شكل هايهمكاري،‏ نتايج عملي و كيفيت بهتر استوار گرديد.‏ هدف اين سياست حضور بيشتر و مؤثر چيندر جامعه بين المللي ميباشد.‏ با اتخاذ سياست در هاي باز در چين و گسترش مناسبات سياسي واقتصادي آن با جهان،‏ چين در رديف كشور هاي پيشرفته چون جاپان،‏ امريكا و اروپاي غربي قرارگرفته است و امروز يكي از قدرت هاى بزرگ جهان ميباشد.‏فعاليت داخل صنفشاگردان به گروپ هاي جداگانه تقسيم شوند.‏ گروپ اولي در مورد سوابق،‏ گروپ دوم راجعبه تحولات چين از همديگر سوال نمايند.‏سؤالات:‏1. كشور چين در كجا موقعيت دارد.‏2. نظام جمهورى در چين چه وقت ايجاد شد و اولين رئيس جمهور ان كى بود.‏3. علت پيروزى حزب كمونيست چه بود.‏4. بعد از جنگ جهانى دوم چين از نگاه سياسى،‏ اجتماعى و اقتصادى در كدام حالت قرار داشت.‏5. تغيرات عمده چين را بعد از دهه 80 چگونه ارزيابى مى كنيد.‏فعاليت هاى بيرون صنفشاگردان به كمك و همكارى معلمان ، شخصيت هاى فرهنگى و منابع دست داشته راجع بهعوامل انقلاب ‎1949‎م در چين معلومات حاصل نموده و آنرا در صنف ارائه نمايند.‏130

درس سى و دومتاجكستانكشور تاجكستان يكى از همسايگان افغانستان ميباشد.‏ در دروس تاريخ صنف نهم شماراجع به نفوس،‏ زبان و اقوام ساكن در تاجكستان معلومات حاصل نموديد در درس فعلي راجعبه ريشه نژادي،‏ سابقه تاريخي و وضع فرهنگي اين سرزمين معلومات بدست مى آوريد.‏كه بسياري از علماة و دانشمندان عقيدهشمال افغانستان سرزمين حاصلخيزي واقع استدردارند كه نژاد آريايي در آن سرزمين،‏ جوار دامنه كوه هاي هندوكش كنار رود جيحونو سيحون اولين روز هاي زنده گي خويش را گذرانيده است.‏ در كتاب قديم آريايي هااز سرزمين نام برده شده كه آب و هواي آن خلد زمين بود و اجداد ما در آن جا پرورشيافتند و به قرينه مي توان گفت كه مراد همان اراضي دلكش جوار جيحون و سيحون باشد.‏به قول هنري فيلد ‏(تاجيكان مردم مشهوري هستند كه در سراسر مشرق زمين پراگنده اندنه تنها در كشور هاي ايران و افغانستان،‏ بلكه در شهر هاي ماورالنهر و كشور هاي تحتتسلط تاتارها سكونت دارند و به قول بعضي،‏ آن ها تا مرز هاي چين لااقل تا تبت پراگندهشده اند).‏131

عدة قابل ملاحظه اي تاجيكان در ازبكستان و قرغزستان بسر مي برند.‏ مردم تاجيك نسلآريايي قديم بودند.‏ اينان نمايانگر بسط يكي از كهن ترين تمدن هاي آسياي ميانه پيشاز ظهور تركان به شمار مي روند.‏ زبان ملي مردم تاجكستان،‏ زبان تاجيكي مي باشد كه بازبان دري و فارسي قرابت نزديك دارد و هر دو وارث خصوصيات زبان و ادبيات مشتركيهستند.‏اسكندر در سده 4- ق م سرزمين تاجيكان را تصرف كرد و بعد از مطيع نگاهداشتن مردمآن لشكرى از يونانيان و مقدونيان را ايجاد كرد و 30 هزار تن از ايشان در آنجا ساكن شدندو با بوميان اختلاط و امتزاج نمودند.‏در قرن دوم ق م سكاها جاي يونانيان را گرفتند.‏ در سال هاي 39- 27 ق-م كواي شانگ‏(كوشان)‏ قبايل ديگر يوچي ها را به تصرف خويش در آورد و امپراتوري كوشان را تأسيسنمود كه توانست حدود 200 سال بر آسيايمركزي حكومت كند.‏ امپراتوري كوشانيدر اواخر سده سوم ميلادي رو به ضعف نهادو قوم ديگرى كه روميان آنان را ‏(افتاليت)‏ ياهون هاي سفيد و يا اهياطله مي گفتند رويكار آمدند.‏ يورش هاي پي در پي مهاجرانترك،‏ اين سرزمين را چنان ترك زده كردامام على رحمانكه مهاجمان مغول را نيز در سده هاي 13 ميلادي در خود فرو برد و آنان را هم تحت تأثيرقرار داد.‏در وسط قرن 19 م كه به مرور زمان دامنة توسعة اراضي روسيه در جهت جنوب به سوي132

نظيرافغانستان كشيده شد،‏ مراكز عمدة تاجيكشمالاورا،‏ توبه و خجند به روسيه ضميمه شد.‏تزاري و تاجكستان در قلمرو حكومت روسيهجنوب آن زير فرمان امير بخارا درآمد.‏حكومتدر سال 1918 ميلادي حاكميتآسيايشوروي در متصرفات پيشين روسيه درشمالميانه برقرار شد.‏ در جريان همين سالخودمختارتاجكستان بخشي از جمهوريميلاديتركستان شوروي شد و در سال 1921و ارتش سرخ وارد بخش شرقي بخارا گرديدشهر دوشنبه را تصرف كرد.‏در مرزبندي ملي سال 1924 جمهوري هايآسياي ميانه،‏ جمهوري شورايي تاجك جزو ازبكستان و شهر دوشنبه در سال 1929استالين آباد و در 1961 مجدداً‏ دوشنبه نامگذاري شد و هم به اساس سرحد بندي سال1924 شهر هاي چون سمرقند،‏ بخارا مناطق چون سرخان دريا،‏ قشقادريا و نواحي واديفرغانه از پيكر تاجكستان جدا گرديد و از همان روز هاي مرزبندي تا فعلاً‏ كدام تغيير درآن رونما نگرديده است.‏بعد از فروپاشي اتحاد شوروي در سال ‎1991‎م تاجكستان استقلال سياسي خويش را اعلامنمودند.‏ و عضويت سازمان ملل متحد و تعداد مجامع بين المللي را حاصل كرد.‏133

فعاليت داخل صنفشاگردان به دو گروپ تقسيم شوند گروپ اول راجع به اقوام ساكن در تاجكستان،‏ گروپدوم در مورد تجاوز روس ها بر تاجكستان با يكديگر مباحثه نمايند.‏سؤالات:‏1. ساكنان تاجكستان مربوط كدام نژاد ميباشند؟2. تاجكستان در كدام سال جزء از قلمرو جمهورى خودمختار تركستان شوروى گرديد؟3. تاجكستان در كدام سال استقلال سياسى خويش را كسب نمود؟فعاليت هاى بيرون صنفشاگردان برويت منابع و مآخذ و هم به كمك استادان خويش راجع پخش ونشر اسلام درسر زمين تاجكستان معلومات حاصل و در صنف ارائه نمايند.‏134

درس سى و سومازبكستانازبكستان در گذشته جز مهم از منطقة پهناور ماورالنهر و يكي از مراكز بزرگ فرهنگ و تمدناسلامي بود،‏ درين درس به موقعيت،‏ اقتصاد،‏ فرهنگ و فشردة تاريخ آن آشنا مي شويد.‏ازبكستان كشوريست كه در آسياي مركزي ميان رودخانه هاي آمو و سيردريا موقعيتدارد.‏ازبك ها بزرگترين گروه قومي با بيش از 71 فيصد نفوس كشور را تشكيل مي دهند.‏ساير اقليت هاي قومي مانند روس ها،‏ تاجك ها قزاقها و تاتارها نيز در ازبكستان بسر ميبرند.‏ 63 در صد جمعيت در قريه ها جات و قصبه ها امرار معيشت دارند.‏ زبان رسمي مردمازبكستان ازبكي و روسي مي باشد.‏سرزمين ازبكستان از ادوار قبل از ميلاد مسكوني بوده است.‏ در قرن ششم پيش از ميلادبخش بزرگ ازين سرزمين جزء قلمرو هخامنشي ها شمرده مي شد.‏در سال 329 ق.‏ م اسكندر مقدوني سمرقند و ازبكستان فعلي را جز از قلمرو يونان باختري135

ساخت،‏ در اواسط قرن ششم ميلادي تحت سلطة خانات ترك ها قرار گرفت.‏مسلمانان در نيمه دوم قرن هفتم ميلادي بر قسمت هاي مهمي از آسياي مركزي تسلط يافتند.‏قتيبه بن مسلم والي عربي خراسان مامورفتح نهايي ماوراءالنهر شد و طي بيستسال تا نزديكي مرز هاي چين و كاشغر،‏از شمال تا تاشكند كنوني لشكركشيدو سرانجام سمرقند،‏ تاشكند و فرغانه راتصرف نمود.‏مسجد طلاكارىبا ظهور و توسعة دين مقدس اسلام،‏ در قرن دهم ميلادي،‏ منطقة كنوني ازبكستان جزء ازقلمرو سامانيان گرديد و با گذشت زمان به ترتيب سلاله هاي چون غزنويان،‏ سلجوقيان،‏خوارزمشاهان،‏ مغولان،‏ تيموريان در ازبكستان حكمروايي نمودند.‏مغولان با هجوم به اين منطقه،‏ بخش بزرگي از آسياي مركزي را تصرف كردند،‏ اما بهتدريج وبا تضعيف قدرت مغول،‏ بخصوص پس ازحاكميت تيمور كه شهر سمرقند را به عنوان پايتختامپراتوري خود بنيان نهاد،‏ ازبك ها براي نخستين بار بهعنوان يك قوم ظهور كرد.‏ازبك ها نام خود را از ازبك خان 1282- ‎1342‎م كه بهدين اسلام مشرف شده بود اقتباس كردند.‏ چنانكه ابوالخيرخان (1412) يكي از اخلاف شيبان جوان فرزند جوجيپايه و قدرت ازبك ها را در آسياي ميانه بنا نهاد.‏اسلام كريم136

بودهنزديك به 85 فيصد مردم ازبكستان مسلمانتهاجماتو پيرو مذهب حنفي ميباشند.‏ باوجوداسلاميفرهنگى متعدد به سنت ها و ارزش هاينكاح،‏پابند مي باشند.‏ ارزش هاي اسلامي مانندتدفين،‏ مراسم به خاك سپاري ميت،‏ ختنه استماعپسران،‏ قرباني،‏ ذبح اسلامي تلاوت وصدقاتقرآن مجيد،‏ ساختمان مساجد،‏ دادندر بين اين كشور رعايت ميگردد.‏19تركيب ملي جمعيت ازبكستان از نيمة قرن 19و آغاز قرن بيستم شكل گرفته است.‏ پس از كوچاشغال آسيايي مركزي توسط روسيه ومركزيدادن تعداد زيادي از روس ها به آسيايبخصوص بعد از انقلاب اكتوبر سال ‎1917‎م ازروسيه،‏ قفقاز و اوكراين دهقانان و كارگران به اين منطقه سرازير شدند.‏سير تحولات سريع در اتحاد شوروي سابق در سال 1991 ميلادي به رهبري ازبكستاناين فرصت را داد كه در اول سپتمبر سال مذكور ازبكستان را به عنوان كشور آزاد ومستقل اعلان نمايد.‏ حزب كمونست ازبكستان منحل اعلان شده و اولين انتخابات رياستجمهوري صورت گرفت و اسلام كريموف به صفت رئيس جمهور انتخاب گرديد.‏ازبكستان از بدو استقلال به عضويت سازمان ملل متحد و تعداد نهاد ها،‏ مجامع اقتصادي،‏بين المللي و منطقوي داخل گرديد.‏137

ازبكستان در ميان كشور هاي آسياي مركزي داراي امكانات نسبتاً‏ خوب اقتصادي در زمينههاي رشد زراعت مي باشد.‏ سرزمين ازبكستان داراي معادن مس،‏ سنگ زغال و نفت بوده،‏در توليد صنعت فولاد،‏ مواد غذايي،‏ منسوجات و پنبه به پيشرفت هاي زياد نايل گرديدهاست.‏زراعت مهمترين بخش اقتصاد ازبكستان را تشكيل مي دهد،‏ 28 در صد از ميزان رشد و 35در صد از جمعيت فعال كشور به اين بخش وابسته اند.‏ ازبكستان دومين كشور صادر كنندةپنبه در جهان مي باشد.‏فعاليت داخل صنفشاگردان به دو گروپ تقسيم شوند.‏ گروپ اول در مورد آبدات اسلامى و گروپ دوم درمورد صنايع مهم ازبكستان باهم مباحثه نمايند.‏سؤالات:‏1. موقعيت ازبكستان را مختصراً‏ توضيح نماييد.‏2. كدام گروپ هاي قومي در ازبكستان زنده گي مي كنند؟3. كدام سلسله يا دودمان ها در سرزمين ازبكستان حكمروايي نمودند؟4. مردم ازبكستان به كدام زبان تكلم مي كنند؟عمده ازبكستان را نام بگيريد.‏5. صنايعفعاليت هاى بيرون صنفشاگردان نقشة ازبكستان را ترسيم نموده و در روى آن ولايات،‏ مراكز صنعتى و كشور هاىهمجوار را نشانى نمايند.‏138

درس سى و چهارمتركمنستانتركمنستان در گذشته جزئى از منطقة ماورالنهر بوده و امروز يكي از بزرگترين كشورهاىصادر كنندة گاز در جهان مي باشد.‏ در تاريخ صنف نهم شما راجع به موقعيت،‏ نفوس و زبانتركمنستان آشنايي حاصل نموديد.‏ درين درس به گذشته تاريخي،‏ اصل نسب تركمن ها واوضاع فرهنگي و اقتصادي تركمنستان به طور مشرح معلومات حاصل مي نماييد.‏تركمنستان شكش كشوريست با سوابق اق تاريخى كهن.‏ سرزميني است هكه مهد تمدن هاي چند هزارساله بوده و مراكز بزرگ فرهنگي مانند گوك تپه،‏ نمازگاه تپه،‏ شهر مرو،‏ نساء قلعه و اورگنجشهر در آن موقعيت دارد.‏ تركمنها از لحاظ چهره شبيه مغولها بوده،‏ مردمي نسبتاً‏ بلند قد با موهاي سياه و لاغر اندام ميباشند.‏تحقيقات باستان شناسي نشان داده كه تركمنستان يكي از مراكز بزرگ مالداري و زراعتجهان بوده است.‏ در عصر برونز تمدن هاي پيشرفته ازين محل نشأت كرد.‏ يكي از آثار معماريتمدن باستاني تركمنستان ‏«اليتن رپ»‏ است كه بين روستا هاي مينا و چاجا قرار دارد درينمحل مقبره بزرگي كه از نظر معماري شبيه به آثار بابل است قرار داشته و نيز باستان شناسانثابت كرده اند كه درين ناحيه زبان نوشتاري وجود داشته و مردم آن از فرهنگ عالى و واحدبرخوردار بوده اند.‏مؤرخين مي گويند سرزمين تركمنستان از دوران قبل التاريخ مسكوني،‏ در قرن 6- 4 ق-م139

بخشى از قلمرو امپراتوري هخامنشي بوده و پس از آن به دست پارت ها افتاد.‏تركمنستان به دليل موقعيت جغرافيايى خود نقش مهمي را در جاده بزرگ ابريشم ايفا كرده وطي قرون متمادي باعث اتصال شرق و غرب گريدده است.‏ در قرن 5 ميلادي اين سرزمين دراثر هجوم هون ها و هپتاليان و عقب نشيني ساسانيان تحت سلطة ايشان درآمد.‏ اين نخستين نفوذاقوام ترك به شمال خراسان بزرگ است.‏ در قرن هفت ميلادي با حملة مسلمانان به خراسان اينمنطقه نيز به تصرف ايشان درآمد.‏ مرو پايتخت حكام عرب خراسان به شمار مي رفت و حملاتايشان به ماورالنهر ازين مركز هدايت مي گرديد.‏ همچنان حضور مامون الرشيد در مرو و آمدنامام رضا رحمه االله در تاريخ ثبت شده است.‏گرچه نخستين حضور تركان درين منطقه و ماورالنهر با هجوم هياطله در قرن 5 ميلادي مصادفبوده،‏ ليكن هجوم تركان غور يا اغوز از مرز هاي مغولستان در قرن 10 ميلادي بافت جمعيتياين منطقه را برهم زد.‏ سلجوق خان با كمك تركمن هاى مسلمان موفق شد بر سيحون مسلطگردد و سلسلة سلجوقيان را تشكيل دهد.‏در قرن 4 هجري مقدسي تاريخ نويس عرب اولين فردي بود كه از طايفه يى بنام تركمن يادكرد و برين نكته تاكيد داشت كه تركمن ها اولين ترك هاي مسلمان بوده و به همين دليل بهعنوان ‏(ترك ايمان)‏ از آن ها يادشده است.‏بر اساس كتاب جوامع التواريخسلسلة نسبى تركمن چنين تنظيممي گردد.‏بافث بن نوح-‏ ديب يا قوي-‏قراخان-‏ اوغوز خان ‏«جد اصليتركمن ها اورخان كرخان ميباشد.‏تركمنستان محل سكونت اقواممختلف آسياي مركزي بوده استولي اكثريت جمعيت آن را تركمنساختمان پارلمان تركمنستانها تشكيل مي دهند و قبيله هايذيل در آن سكونت دارند:‏140

1411- عالي ايلي2- اتا3- چاودار4- امراي ‏(يمره لي).‏5- ارساري6- گوكلان7- ساكار ‏(ساقار).‏8- سايور9- ناريق10- تكه اريموت.‏ازينكه اكثر تركمن ها در طول تاريخ از طريق مالدارى زندگي نموده اند بنا برين بسياري ازآن ها در نقاط دهاتى كه امكان تداوم اين گونه فعاليت هاى اقتصادي ميسر بود مسكن گزينشدند.‏تهاجم مغول ها و شكست حكومت خوارزمشاهيان باعث از هم گسيختگي شديد اوضاع شدو شهر هاي آباد آسياي مركزي تماماً‏ ويران و به دست مغولان افتاد.‏ سرزمين مذكور به دوقسمت شمال در اختيار مغول و خان هاي ازبك و جنوب در اختيار ايلخانان قرار گرفت.‏بعد از شكست شيبك خان ازبك از قرن 15- ‎17‎م اين سرزمين به تصرف صفوي هادرآمد.‏در سال هاي 1850- 1873 ميلادي تحريكات سياسي روسيه منطقه پهناور تركستان را بهحكومت هاي بخارا،‏ خيوه،‏ فرغانه،‏ خوقند و قازان تقسيم كرد.‏روس ها در يك حركت زنجيره اي به ترتيب،‏ بخارا 1868، خيوه 1873، فرغانه 1879 وبالآخره در سال 1881 جنرال اسكوبلوف روسي با حمله به اخال و تصرف قلعه گوك تپهتوانست بر تركمن ها غلبه حاصل نموده و تركمنستان را اشغال نمايد.‏ بخش غربي تركمنستانداوطلبانه جزء روسيه شدند.‏ بعد از انقلاب ‎1917‎ميلادى در روسيه،‏ تركمنستان جز از جمهورىتركمنستان شوروى گرديد.‏بعد از استقلال،‏ اقتصاد تركمنستان همانند ديگر جمهوري هاي تازه استقلال يافته آسيايى ميانهمبتني بر مالكيت دولتي بود طبق آمار منتشره 95 در صد از كل محصولات كشور توسط واحد

هاي دولتي توليد مي شد.‏ بانكها،‏ بيمه،‏ تجارت خارجي و فروشگاه بزرگ همگي دولتي بودند.‏اين سيستم اقتصادي متمركز دولتي به علت عدم داشتن روحيه ابتكار،‏ كم كاري،‏ بوروكراسيفلج كننده و فقدان تكنالوژي دچار مشكلات جدي بود و جهت رفع مشكلات فوق دولت بهدو اقدام ذيل دست زد:‏1. قطع رشته هاي وابستگي به مسكو و ديگر كشور هاي عضو كامنولت.‏2. پايه گذارى يك اقتصاد ملي به منظور استفادة مستقل از منابع طبيعي و تأمين نياز هاي مهمداخلي جهت برآورده شدن مامول فوق يك ستراتيژي ملي چند مرحله يى را مطرح نمودند.‏تركمنستان با داشتن 2,7 تريليون متر مكعب ذخاير گاز بعد از فدراسيون روسيه به عنوانبزرگترين كشور داراى ذخاير گازي در بين كشور هاي مشترك المنافع شناخته شده است.‏ درحدود 48 در صد مردم تركمنستان در امور زراعت و مالداري اشتغال داشته.‏ 80 در صد سرزمينهاي اين كشور به فقدان منابع آبي مواجه مي باشند.‏ مالداري در تركمنستان توسعة نسبتاً‏ مناسبيداشته است.‏ گوسفند قره قل با پشم و پوست بسيار مرغوب مهمترين حيوان براي پرورش است.‏يكي ديگر از صنايع تركمنستان قالين بافي مي باشد كه در بين زنان تركمن رواج داشته و قالينهاي تركمنى شهرت بين المللي دارد.‏تركمنستان در آسياي مركزي به لحاظ شرايط خاص جغرافيايي از موقعيت ستراتيژيك مناسببرخوردار است.‏اين كشور داراي منابع عظيم زير زميني و بخصوص نفت و گاز مى باشد،‏ همين موضوعتوجه دولت هاي منطقه را به تركمنستان جلب نموده است.‏تركمنستان داراي پتانسيل(بالقوه)‏ انتقال گاز به اروپا و تعداد از كشور هاي ديگر مي باشد وبه عنوان يكي از تأمين كننده هاي انرژي اروپا به حساب ميرود.‏تركمنستان به عنوان يكي از كشور هاي ساحلي بحيرة كسپين،‏ داراي ذخاير بزرگ انرژيبوده و از ارزش اقتصادي بلندي برخوردار است.‏تركمنستان در طي 60 سال حاكميت نظام اتحاد شوروي سابق همچون ساير جمهوري هايآسياي مركزي،‏ مرحله از نظر تحولات تاريخي منجمد را سپري نموده است.‏ تنها واقعة قابلذكر درين دوران اعمار كانال قره قوم ميباشد.‏با بالا گرفتن بحران در اتحاد شوروي سابق حزب كمونست تركمنستان منحل گرديد و حزبديموكراتيك تركمنستان در 26 اكتوبر 1991 ايجاد گرديد كه رهبري آن را نيازاف بر عهده142

داشت.در 27 اكتوبر سال مذكور تركمنستان رسماً‏ استقلال خويش را اعلام نموده و به حيثيك كشور مستقل به رسميت شناخته شد.‏ يك سال بعد قانون اساسي جديد اين كشور ازطرف پارلمان تصويب شد،‏ كه بر اساس مواد آن به صلاحيت هاي رئيس جمهور افزوده شد.‏تركمنستان بعد از استقلال عضويت سازمان ملل متحد،‏ سازمان همكاري اقتصادي كشورهاي مستقل مشترك المنافع،‏ بانك توسعه آسيايى،‏ بانك توسعة اسلامي،‏ سازمان كنفرانساسلامي،‏ سازمان بين المللي كار و ده ها سازمان بين المللي ديگر را كسب نموده است.‏فعاليت داخل صنفشاگردان در صنف به سه گروپ جداگانه تقسيم شوند.‏ گروپ اول راجع به موقعيتتركمنستان،‏ گروپ دوم در مورد استقرار ترك تبار ها و گروپ سوم در رابطه ريشه نژاديتركمن ها از همديگر سؤال نمايند.‏سؤالات:‏1. قبايل مشهور تركمن ها را نام بگيريد؟2. روس ها در كدام سال تركمنستان را اشغال نمودند؟3. تركمنستان بعد از استقلال چگونه ستراتيژى را مطرح نمود؟4. بزرگترين قلم صادراتى تركمنستان را چه تشكيل مى دهد؟فعاليت هاى بيرون صنفشاگردان نقشه تركمنستان را ترسيم نموده،‏ در روى آن مراكز صنعتى،‏ فرهنگى،‏ پايتخت وهمسايكان آن را نشانى نمايند.‏143

بررسى فصل سومفصل سوم كتاب تاريخ صنف دوازدهم تحت عنوان ‏«كشور هاى همجوار»‏ تهيه و ترتيبگرديده است كه شامل تاريخ معاصر كشور هاى چين،‏ پاكستان،‏ ايران،‏ تاجكستان،‏تركمنستان و ازبكستان مى باشد.‏ در تأليف اين فصل تا حدى زياد كوشش شده تا شاگردانبه طور فشرده با رويداد ها،‏ حوادث،‏ موقعيت،‏ نفوس،‏ زبان هاى مروج و معمول،‏ ميراث هاىفرهنگى،‏ اقتصاد و صنعت هر كشور معرفت و آشنايى حاصل نمايند و همچنان در تعدادىاز دروس سعى بعمل آمد است تا حوادث تاريخى كشور هاى همجوار در طى دوره هاىخاص فهرست گرديده و به تفصيل بيشتر وقايع پرداخته شده است تا شاگردان در عمق قضاياو رويداد هاى تاريخى قرار بگيرند و حوادث تاريخى براى شان واضح و قابل فهم باشد.‏ وتاريخ از چارچوب خشك سياسى بيرون گرديده تصوير و انعكاس خوبى از ارزش هاىانسانى را ارائه كرده بتواند كه انعكاس دهنده فعاليت هاى فرهنگى،‏ سياسى و اقتصادى جامعهبشرى مى باشد.‏ گرچه ذكر تمام حوادث و رويداد هاى تاريخى كشور هاى همجوار در طىيك فصل كار بى نهايت مشكل است،‏ ولى تا سرحد امكان كوشش شده كه به مامول و هدفمورد نظر رسيده باشيم.‏144

فصل چهارمرويداد هاي مهم جهان در قرن بيستم145

اهداف فصل چهارم1- آشنايى شاگردان با بعضى از رويداد هاى مهم جهان در قرن بيستم2- شاگردان جنگ جهانى اول و علل آن را تحليل كرده بتوانند3- شاگردان جنگ جهانى دوم و علل آن را تحليل كرده بتوانند4- شاگردان ضرورت تشكيل سازمان ملل متحد را درك كرده بتوانند5- دانستن زمينه هاى تبديل جاپان به قدرت صنعتى6- شاگردان عوامل فروپاشى اتحاد شوروى سابق را تحليل و تفسير كردهبتوانند7- استفاده از نقشه و اطلس ها8- ساختارهاى سياسى آلمان فدرال،‏ فرانسه و انگليس را بدانند146

درس سى و پنجمجنگ جهانى اول و علل آندرين درس شاگردان با علل و عوامل جنگ جهانى اول و پيامد هاى ناگوار آن آشنايىحاصل مى نمايند.‏بيستم سيستم با سلطه نظامى و اقتصادى بر جهان دست يافت.‏ درين قرن سربازان بد در اوايل قرن غربو مقامات اروپايى بر هند،‏ جنوب شرق آسيا و قسمت هاى بيشتر افريقا حكومت مى كردند.‏ماموران سياست خارجى و تجارتى دول غربى امور اقتصادى و سياسى چين،‏ ايران و امپراتورىعثمانى را در دست داشتند.‏ در نيم كرة غربى،‏ ايالات متحده امريكا كه در جمع قدرت هاىغربى نو مطرح شده بود،‏ به قدرت بزرگ جهانى تبديل مى شد.‏تحول اوضاع و احوال جهان به گونه اى بود كه وقوع جنگ عمومى را محتمل مى ساخت واين اوضاع و احوال سرانجام به جنگ جهانى اول انجاميد.‏ نخست رقابت اقتصادى بر سر بازارها آغاز شد و اتحاد اروپا،‏ كشور ها را بر ضد يكديگر متحد ساخت،‏ و در گروپ هاى قومىاحساسات ملى گرايانه با نيرومندى رشد كرد.‏كشور هاى صنعتى اروپا بر سر نفوذ و مستعمره ساختن كشورهاى ديگر با هم رقابت داشتند.‏147

انگلستان تا ‎1870‎م كشور صنعتى پيشگام در سراسر جهان بود،‏ سپس آلمان پا به عرصة صنعتنهاد و به سرعت صنعتى شد و شبكة حمل و نقل و ارتباطات جديد را ايجاد نمود.‏ تجار آلمانىرقابت موفقيت آميزى را با تجار انگليسى در شرق آسيا،‏ خاور ميانه و امريكاى لاتين آغازكردند.‏رقابت بر سر قدرت بين المللى به مسابقه تسليحاتى دريايى نيز مبدل گرديد.‏ كشور هاى بزرگمانند ايالات متحده امريكا و جاپان،‏ براى محافظت از مسير هاى كشتى رانى خود،‏ نيرو هاىدريايى شان را تقويت كردند.‏انگلستان ساختن كشتى ها و توپ هاى دريايى غول پيكر را در ‎1884‎م آغاز كرد.‏ آلمان كهرقيب اصلى انگلستان در عرصة اقتصادى بود،‏ به زودى از آن كشور تقليد كرد.‏رشد سريع نيروى دريايى جرمنى در اوايل سده بيستم تهديدى براى نيروى دريايى انگلستان بود.‏انگليس سعى كرد براى پايان دادن به مسابقة تسليحاتى دريايى،‏ با آلمان به توافقى دست زند.‏زمانى كه اين كوشش ناكام ماند،‏ انگلستان نيز به جستجوى متحدان برخاست.‏فرانسه و انگلستان موافقتنامة ميان كشور هاى خويش در ‎1904‎م امضا كردند.‏ انگلستان در‎1907‎م با روسيه نيز متحد شد و اتحاد اين كشورها به اتفاق سه گانه ‏(مثلث)‏ تبديل گرديد.‏قدرت هاى بزرگ اروپا در آن زمان در دو نظام اتحادى بر ضد يكديگر صف بسته بودند،‏ وهردو نظام خود را مسلح مى ساختند.‏ تهديد جنگ جهانى بيشتر شد،‏ بدگمانى و بى اعتمادى،‏سياست خارجى صلح آميز را بيش از پيش دشوار ساخت.‏ قبل از وقوع جنگ جهانى اول وليعهداتريش در سارايو مركز بوسنى به قتل رسيد.‏آلمان مصمم بود كه تنها از متحد بزرگش اتريش پشتيبانى كند.‏ متحد ديگرش ايتاليا بود.‏ روسيهبر عكس تصميم گرفت به صبربستان،‏ كمك كند.‏ ارتشى روس نخستين ارتش بود كه براى148

جنگ آماده شد.‏ حكومت آلمان از روس ها خواست تا دست از بسيج قوا بردارد،‏ زيرا ازآن بيمناك بود كه روسيه و فرانسه هردو و همزمان به خاكش حمله كنند.‏ روسيه درخواستآلمان را رد كرد و در اول اگست 1916 آلمان به روسيه و بعداً‏ به فرانسه اعلان جنگ داد.‏آلمان ها بيطرفى بلژيك را در 3 اگست 1914 نقض و به آن كشور حمله كردند،‏ روز بعد149انگلستان به آلمان و اتريش اعلان جنگ داد.‏ در ظرف يك هفته پس از تصميم اتريش براىحمله به صبربستان،‏ كشور هاى دو اتحاد بزرگ وارد جنگ شدند.‏جنگ جهانى اول در اگست 1914 آغاز گرديد و كشور هاى عضو هردو اتحاد اميدوار بودندكه به سرعت پيروز شوند،‏ البته همه آنها به اشتباه محاسبه مى كردند.‏ روسها به سرعت بسيجشدند.‏ فرانسه حمله آلمان را از طريق بلژيك پيش بينى نمى كرد.‏ ايتاليا از جنگيدن در جبههمتحد آلمانيها و اتريشيها سرباز زد.‏ اتريش،‏ بيشتر به لحاظ دست پاچگى،‏ نتوانست حتى برصربستان كوچك پيروز شود.‏امريكا سنت جدايى از امور اروپا را حفظ كرد و بيطرفى خود را اعلام داشت.‏ جبهه هاىشرقى و غربى دو ميدان اصلى جنگ بود جبهه غربى از مرز سويس و در خاك فرانسه تابحيرة شمال ادامه داشت.‏ جبهة شرقى به خاك لهستان و روسيه كشيده شده بود در ‎1916‎مجبهة شرقى در بالكان باز شد.‏متفقين در ‎1915‎م كوشيدند براى شكست دادن امپراتورى عثمانى،‏ جاى پايى در آبناىدردانيل ايجاد كنند،‏ هزاران تن از نيرو هاى متفق،‏ كه بسيارى از آنان جوانان استراليايىبودند،‏ در دامنه كوهستان هاى كه تركان عثمانى،‏ با توپ و سلاح دست داشته از آنها دفاعمى كردند،‏ جان خود را از دست دادند.‏ اتباع عرب امپراتورى عثمانى در سال 1916 بر ضدحاكمان ترك شان قيام كردند.‏ اين قيام به رهبرى ملك فيصل،‏ از خاندان اصيل هاشمى ازعربستان به فلسطين و سوريه كشيده شد.‏ فرانسه و انگلستان هردو نياز هاى شورشيان عرب را

تأمين كردند.‏ و به اين ترتيب امپراتورى عثمانى با پيشروى جنگ فرو پاشيد و باسقوط خلافتعثمانى مسلمانان سمبول وحدت سياسى خود را از دست دادند.‏آلمانى ها در فبرورى 1916 با مشكل اقتصادى روبرو شدند.‏ مركز و فرماندهى ارتش آلمانبراى بيرون رفتن از بن بست تصميم گرفت به شهر وردن در فرانسه حمله كند.‏ البته انتظارنداشتند كه در جبهه نيرو هاى متفق پيروزى بزرگ به دست آورد.‏ بلكه اميدوار بودند تا نيروهاى فرانسوى را در جريان دفاع از شهر به تدريج از بين ببرند.‏مدافعان،‏ براى برداشتن فشار از آوردن نيروى مركب از انگليسها و فرانسوى ها تشكيل دادندو حمله سنگين را در امتداد رود سوم آغاز كردند.‏ در نخستين روز نبرد سوم،‏ انگليسها حدود60000 نفر تلفات دادند.‏ در 24 ساعت اول،‏ در هر دقيقه 15 انگليسى كشته و 30 تن مجروحشدند.‏انگليس ها در جريان نبرد سوم وسايل جنگى تازة ديگر را وارد كردند.‏ نبرد شهر وردن تادسامبر ادامه يافت آلمانى ها درين نبرد 330000 و فرانسوى ها 350000 تلفات دادند.‏ تلفات درجبهه ايتاليا در حدود 300000 بالغ شد.‏ در جبهه شرقى شايد حدود 2،1 ميليون تن در نبرد كشتهشدند.‏ نبرد سوم بيش از يك ميليون مجروح بر جاى گذاشت.‏در 7 مى ‎1915‎م يك زيردريايى آلمانى به كشتى اقيانوس پيماى لوسى تانيا كه در درياى ايرلنددر حال حركت بود،‏ حمله برد.‏ اين كشتى به سرعت غرق شد و 1200 تن تلفات جانى داشتبيش از 100 تن از غرق شده گان اتباع ايالات متحده امريكا بودند.‏ لوسى تانيا به مقصد انگلستانمخفيانه سلاح و مهمات حمل ميكرد.‏غرق شدن لوسى تانيا،‏ ايالات متحده و آلمان را به ميدان جنگ كشانيد 10 ماه بعد تنشها افزايشيافت.‏ در 24 مارچ 1916 آلمانى ها كشتى فرانسوى ساكن در بحيرة مانش را غرق كردند و بارديگر اتباع امريكا كشته شدند.‏150

جنگ جهانى اول نخستين نبرد هوايى تاريخ بود در مراحل نخستين جنگ اكثر كشور هاىدرگير براى شناسايى موقعيت واحد هاى دشمن از هواپيماها استفاده كردند.‏ايالات متحده امريكا و متفقانش با نظام مراقبت دريايى به حمله هاى آلمان پاسخ دادند.‏تعدادى از كشتى ها به منظور مراقبت همراه يكديگر حركت مى كردند.‏151در مارچ 1918 در مدت 18 روز پس از امضاى معاهده برست ليتوفسك،‏ انتقال نيرو هاىآلمانى از جبهة روسيه به جبهة غرب امكان پذير شد.‏ آلمانى ها حملة وحشت بارى را درجبهة غربى آغاز كردند و با بمباران سنگين آتش توپخانه و بمهاى گازى يورش آوردند وواحد هاى انگليسى،‏ فرانسوى،‏ بلژيكى را به سمت دريا عقب راندند.‏بلغارستان در سپتامبر 1918 م با درخواست آتش بس موقت موافقت كرد.‏ امپراتورى عثمانىدر پايان اكتوبر تسليم شد در سوم نوامبر 1918 م اتريش و مجارستان توافق آتش بس را امضاكردند كه به منزله پايان يافتن مداخله آن ها در جنگ بود.‏در صبح 11 نوامبر 1918 م آتش بس عمومى به اجرا درآمد و غرش توپها در جبهة غربىخاموش شد.‏ پس از چهار سال سرانجام جنگ جهانى اول به پايان رسيد.‏بر اساس آمار رسمى جنگ جهانى اول 9،1 ميليون سرباز نيرو هاى زمينى و بحرى در جنگكشته شدند و يا از جراحت و بيمارى جان باختند و بيش از 21 مليون تن نظامى مجروح شدند.‏7،4 ميليون تن اسير يا مفقودالاثر گرديدند.‏ اين ارقام شامل غير نظاميان نمى گردد.‏پيامد هاى اقتصادى جنگدر اثر جنگ جهانى بيشتر نواحى شمال شرقى فرانسه،‏ لهستان(پولند)،‏ صربستان و شمال شرقايتاليا به ويرانه تبديل شد.‏ تنها در فرانسه حدود 4800 كيلومتر مربع زمين هاى جنگلى سوزاندهشده،‏ و حدود 12800 كيلومتر مربع زمين هاى زراعت نابود گرديد.‏ زراعت ميكانيزه دراطراف وردن تا يك نسل پس از جنگ ناممكن بود،‏ بخاطرى كه پارچه هاى فلز روى اراضى

را پر كرده بود.‏ خسارات مادى،‏ مردم نواحى روستايى و شهرى،‏ هردو را با مشكل اقتصادىروبرو ساخت.‏ زراعين بيشتر از يك ميلون رأس مواشى و حيوانات را از دست دادند.‏ در شهرها زيادتر از 600000 ساختمان ويران ويا آسيب ديد.‏ پل ها،‏ راه هاى بزرگ،‏ تونل ها،‏ راه هاىآهن،‏ خطوط تلگراف و تيليفون از بين رفت.‏جنگ جهانى اول پرمصرف ترين و ويرانگرترين جنگ تاريخ بشريت به حساب مى رود.‏ اينجنگ امپراتورى روسيه،‏ آلمان،‏ اتريش،‏ مجارستان و تركيه عثمانى را متلاشى كرد.‏ سلسله هاىرومانوف هونسولرن و هاپسبورگ از قدرت ساقط شدند.‏ بيشتر نقشة اروپا و جنوب غربى آسيااز نو كشيده شد و امپراتورى فرانسوى در ميان فاتحان تقسيم گرديد.‏جنگ فرانسه و روسيه را ويران كرد و آلمان،‏ بلژيك و انگلستان را نيز متضرر ساخت.‏ ايالاتمتحدة امريكا به انزوا بازگشت.‏ قحطى و بيمارى تلفات زياد را ببار آورد و امپراتورى هاى قديماروپا از هم گسيخت.‏ و بالآخره صلح پس از چهار سال جنگ طولانى فرا رسيد.‏فعاليت داخل صنفشاگردان در صنف به دو گروپ جداگانه تقسيم شوند.‏ گروپ اول راجع به علل جنگ جهانىدر مورد رقابت كشور هاى اروپايى باهم مباحثه نمايند.‏اول و گروپ دومسؤالات:‏1. جنگ جهانى اول در كدام سال به وقوع پيوست؟2. در دو اتحاد جداگانه كدام كشور ها عضويت داشتند؟تلفات را درين جنگ كدام كشور ها متقبل شدند؟3. يبي بيشترينفعاليت هاى بيرون صنفشاگردان در مورد عواقب و پيامد هاى بعد از جنگ از روى منابع و مآخذ مطالبى تهيه و درصنف ارائه نمايند.‏152

درس سى و ششمجنگ جهانى دومدرين درس راجع به بحران سال هاى قبل از جنگ،‏ عوامل جنگ و پيامد هاى آن آشنامى شويد.‏نين بين سال هاى 1929- 1933 م در آلمان با قوت خاص گسترش يافت بحران و ركود اقتصادى و اين بحران سه سال دوام نمود،‏ صنايع 40 در صد كاهش يافت.‏ تعداد بيكاران به 7،5 ميليوننفر رسيد،‏ مزد واقعى – 25 40 در صد تنزيل يافت.‏ زراعت دستخوش حوادث شده تعدادى ازبانك ها ورشكست گرديد،‏ بحران اقتصادى،‏ ساختار سياسى جمهورى ويمار را متزلزل ساختو زمينه را براى ظهور هيتلر در صحنة سياسى فراهم كرد.‏ادولف هتلر در سال 1889 م در اتريش به دنيا آمد،‏ پس از جنگ جهانى اول حزب نازى راتشكيل و در اوايل 1920 م رهبرى انرا به دست گرفت كه ملى گرايى،‏ افراط گرايى،‏ نژادگرايى و يهود ستيزى اصول حزب نازى بود.‏ هتلر در جنگ عمومى اول چند بار مجروح شد.‏يكى از شعار هاى نازى ها اين بود:‏ ‏(امروز آلمان،‏ فردا جهان)‏ هتلر معتقد بود كه هر كسى براروپاى مركزى مسلط شود،‏ مى تواند بر سراسر قارة اروپا و جهان تسلط يابد.‏فرمانروايان سلطه طلب اروپا تهديدى علية صلح بودند.‏ در اتحاد شوروى،‏ استالين مى خواستقدرتش را گسترش دهد،‏ موسولينى در اروپا استقرار دوباره امپراتورى روم باستان را در سر153

مى پرورانيد.‏در ‎1936‎ميلادى جامعة ملل به كلى بى اعتبار شده بود.‏ هتلر و موسولينى در اكتوبر همان سالمحور روم-‏ برلين را تشكيل داده و آن را ‏«پيمان پولادين»‏ ناميدند.‏ پس از مدت كوتاهى جاپانو ايتاليا پيمان ضد كمنترن را امضا كردند،‏ پيمانى كه هدف آن جلوگيرى از گسترش كمونيزمبود.‏امپراتورى جاپان در تابستان ‎1937‎م به شمال چين يورش برد.‏ جامعه ملل بار ديگر نتوانستصلح را برقرار سازد.‏ هتلر در ‎1938‎م اتريش را ضميمة آلمان كرد،‏ سپس خواستار الحاق سودتو مناطق آلمانى كه بر اساس پيمان ورساى جزو چكوسلواكيا شده بود،‏ دوباره به آلمان يكجاساخت.‏ هتلر و موسولينى در ماه دسامبر با نخست وزيران انگلستان و فرانسه در مونيخ ديداركردند.‏ارتش آلمان در اول دسامبر ‎1939‎م به لهستان ‏(پولند)هجوم برد.‏ و اردوى لهستان به سرعتدرهم شكست.‏ انگلستان و فرانسه در ظرف 24 ساعت به آلمان اعلان جنگ دادند ديگر جنگدوم جهانى آغاز شده بود.‏ پيش از آنكه جنگ در اروپا آغاز شود،‏ موسولينى ديكتاتور ايتالياايتوپيا را فتح كرد.‏ در شمال افريقا بر سر تسلط بر مصر و كانال سويز جنگ درگرفت.‏ طرفبرندة كه بر كانال سويز مسلط مى شد،‏ ازين طريق مى توانست كشتى هاى جنگى را مستقيماً‏ بهجبهة آسيا بفرستند.‏ كشورى كه بر شمال افريقا مسلط مى گرديد به مناطق نفت خيز خاور ميانهنيز دسترسى حاصل مى نمود.‏نيرو هاى متفقين پيشروى نازى ها را در العلعين،‏ مصر متوقف ساختند و در سال‎1942‎م به ضدحمله دست زدند و 9000 سرباز آلمانى را به اسارت گرفتند.‏جنگ جهانى دوم در اروپا آغاز شد،‏ آلمانى ها كاملاً‏ براى جنگ آمادگى داشتند و وسايلجنگى ايشان جديد بود،‏ و واحد هاى نظامى آنان به خوبى آموزش ديده بودند.‏ در دسامبر 1939تعداد 53 لشكر(فرقه)‏ آلمانى به لهستان يورش بردند و ارتش بزرگ لهستان را در ظرف چهارهفته به شكل بد درهم كوبيدند.‏ درين ميان شوروى ها،‏ بر اساس توافق محرمانه با آلمان،‏ لهستانشرقى را گرفتند.‏فرانسه پس از جنگ اول،‏ مرزش را با آلمان تقويت كرده بود و براى جلوگيرى از يورش154

ديگرى از جانب شرق خطى از استحكامات،‏ به طول 320 كيلومتر ساخت.‏ اين استحكاماتبر اساس نام سياستمدارى كه نقشه آن را كشيد،‏ خط ماژينو ناميده شد.‏ بيشتر اين استحكاماتزير زمين ساخته شده بود.‏آلمان به لهستان حمله كرد،‏ نيرو هاى فرانسوى در خط ماژينو مستقر شدند و انگليس ها ازبحيرة مانش گذشتند و در شمال فرانسه استقرار يافتند.‏ نيرو هاى دريايى انگليس بندر هاىآلمانى را محاصره كردند.‏در جريان جنگ شوروى ها در شرق،‏ دولت هاى لاتويا،‏ استونيا و ليتوانيا را،‏ در حوزه بالتيكوادار به اتحاد كردند.‏ واحد هاى شوروى همچنين اردوى فنلاند را شكست دادند،‏ و مرز هاىقديمى روسيه را باز گرفتند.‏در نهم اپريل ‎1940‎م،‏ نيرو هاى آلمانى از زمين و هوا به دنمارك و ناروى حمله كردند.‏دنماركى ها اردو نداشتند و فوراً‏ تسليم شدند.‏ ناروژيها سعى كردند بجنگند،‏ اما در ظرف سههفته شكست خوردند.‏در دهم مى ‎1940‎م نازى ها به بلژيك و هالند حمله كردند،‏ آلمانى ها از نيرو هاى دريايى،‏پياده،‏ تانك،‏ طيارات بمب افگن و قواى كماندو استفاده مى كردند و در اطراف خط ماژينومتمركز شدند.‏آلمانى ها در جون همين سال نيرو هاى شان را در جبهة غرب متمركز كردند و بعداً‏ از طريقدشت هاى شمال به فرانسه حمله كردند.‏ از خط ماژينو گذشتند و در مدتى كمتر از شش هفتهبه پاريس رسيدند.‏فرانسه در 22 جون ‎1940‎م در برابر آلمان تسليم شد.‏ مارشال هانرى پتن،‏ قهرمان سالخوردهجنگ جهانى اول،‏ حكومت تازه تشكيل داد و با آلمان قرار داد آتش بس امضا كرد.‏ بر اساسشرايط تسليمى،‏ ارتش فرانسه خلع سلاح شد.‏ آلمان شمال فرانسه،‏ از جمله پاريس را اشغالنمود.‏ دولت پتن براى اداره فرانسه اشغال نشده در جنوب كشور،‏ به ويشى انتقال يافت.‏ درانگلستان رهبرى مردم را صدراعظم جديد به نام وينستون چرچيل به عهده گرفت،‏ انگليسهامصمم بودند جنگ را ادامه دهند.‏دامنة جنگ به شبه جزيره بالكان نيز كشيده شد.‏ موسولينى در خزان ‎1940‎م به يونان حملهكرد.‏ در پايان سال مذكور،‏ مجارستان و رومانى به نيرو هاى محور پيوستند.‏ در اوايل سال155

بعد بلغارستان نيز با فاشيستها متحد شد،‏ در بهار ‎1941‎م نازى ها به يوگوسلاوى حمله بردند و بريونان كاملاً‏ مسلط شدند.‏ در افريقا،‏ ارتش ايتاليا در سومالى و مصر با انگليس ها جنگيد.‏ تا بهار‎1941‎م سراسر شمال افريقا به صحنه جنگ كشيده شد.‏نبرد با انگلستان به درازا كشيد،‏ هيتلر شكيبايى خود را نسبت به جبهه غربى از دست داد وتوجه خود را به شرق معطوف نمود و كمونيزم را دشمن واقعى تلقى كرد،‏ نامبرده معتقد بودكه پيروزى بر اتحاد شوروى گام ديگرى به سوى تسلط بر جهان است و در 22 جولاى آلمانىها عمليات جنگى عليه روسها را آغاز كردند.‏ واحد هاى آلمانى به اتحاد شوروى،‏ با جبهه اىحدود 3200 كيلومتر از درياى بالتيك تا بحيرة سياه،‏ يورش بردند.‏ آلمان ها به شرق لهستانو سرزمين هاى بالتيك و بعداً‏ به روسيه مركزى و اوكراين هجوم بردند در سپتامبر ‎1941‎ممحاصرة ليننگراد آغاز گرديد و صد روز به درازا كشيد.‏ نازى ها در ماه اكتوبر اوكراين راتصرف و وارد كريمه شدند.‏در نوامبر ‎1941‎م،‏ نيرو هاى آلمانى و خطوط تداركاتى آن بى اندازه گسترش يافت و نشانه هاىشروع فرسودگى در ماشين جنگى بزرگ آلمان ديده شد.‏فعاليت داخل صنفشاگردان به دو گروپ تقسيم شوند گروپ اول راجع به علل جنگ جهانى دوم و گروپ دومراجع به نقش ادلف هتلر و اين جنگ بين خويش مباحثه نموده و نتيجه را در صنف ارائه نمايندسؤالات:‏1. جنگ جهانى دوم در كدام سال واقع گرديد؟2. كشور هاى محور شامل كدام ممالك مى گرديد؟3. آلمان بالاى روسيه شوروى در كدام سال حمله نمود؟فعاليت هاى بيرون صنفشاگردان از روى منابع ومآخذ و به كمك استادان خويش راجع به شكست كشورهاى محورمعلومات حاصل كرده و آنرا در صنف ارائه نمايند.‏156

درس سى و هفتمحمله جاپان به هندوچيندرين درس حملة جاپان به جزاير هندو چين،‏ شكست قواى محور و پيامدهاى جنگ دومجهانى آشنا مى گرديد.‏حالى كه اردوى هتلر در سراسر اروپا پخش مى شد.‏ جا جاپانى ها به فتوحات شان در شرق درادامه مى دادند و مى خواستند بر ناحيه وسيعى در شرق مسلط شوند و از زمين و منابع شاناستفاده كنند.‏ جاپان در ‎1932‎م بر منچوريا مسلط شد.‏ در ‎1937‎م،‏ واحد هاى جاپانى و چينائىنزديك پيكن زد و خورد كردند.‏ اردوى جاپان شهر مذكور را گرفت و سپس بسوى جنوبحركت كرد و جاپانى ها تا سال ‎1939‎م تقريباً‏ يك چهارم چين را اشغال كردند،‏ اما چينايى هاتن به تسليمى ندادند و پايتخت را به يانگ تسه منتقل ساخته و به جنگ پراگنده پرداختند.‏جاپان در سال ‎1939‎م جزيره هانيان و بعضى جزاير كوچك نزديك ساحل هندوچين راتصرف كرد.‏ اين پيروزى مسير تداركاتى انگلستان را از هانكانگ تا سنگاپور به خطر انداخت.‏تهاجمات مذكور ايالات متحده امريكا را نگران ساخت.‏ ايالات متحدة امريكا در اوايل ‎1941‎مهمه روابط تجارتى خود را با جاپان قطع نموده و دارايى اين كشور را در امريكا ضبط نمود.‏در دسامبر همين سال جاپانى ها به پايگاه هاى امريكايى در جزاير هاوايى و فيليپين و نيزپايگاه هاى انگليسى در هانكانگ و مالايا حمله بردند.‏ جاپانى ها طيارات و كشتى هاى جنگى157

ايالات متحده امريكا در اقيانوس آرام را كه در پرل هاربر لنگر انداخته بود بمباران كرد.‏ پيلوتانجاپانى 18 كشتى جنگى و 180 فروند طيارات امريكايى را منفجر كرده و در حدود 3500 تنرا كشتند.‏جاپان از حمله هاى دسامبر ‎1941‎م در اقيانوس آرام امتياز بسيار بزرگى بدست آورد و تا اوايل‎1942‎م به سوى هدف خويش كه تسلط بر قسمت هاى شرق آسيا بود،‏ پيش مى رفت.‏ ارتشامپراتورى جاپان در جنگ هاى برما پيش رفت وگورم،‏ جزيره ويك،‏ و جزاير فيليپين راتصرف نمود.‏ هانگ كانگ،‏ سنگاپور،‏ جزاير هند شرقى نيز سقوط كرد.‏ نيرو هاى جاپانى حملهاى را به هند برتانوى،‏ تدارك مى ديد.‏ در استراليا،‏ زيلاند جديد و جزيره هاى هاوايى نيزپيشروى كردند.‏ و چنين به نظر مى رسيد كه هتلر و موسولينى پيروزى را به دست آوردند.‏بالمقابل نيرو هاى محور به رهبرى چرچيل صدراعظم انگليس،‏ استالين رهبر شوروى و روزولترئيس جمهور امريكا براى مقابله با تهاجم باهم پيوستند.‏ انزوا جويى ايالات متحدة امريكا پساز حمله به پرل هاربر پايان يافت.‏ نيرو هاى هوايى و دريايى امريكايى و استراليايى در مى ‎1942‎مپيشروى جاپانى ها را در اقيانوس آرام متوقف ساختند.‏ ايالات متحدة امريكا يك ماه بعد كشتىبرزگترى جاپانى را كه براى حمله به جزيره ميدوى به سمت شرق در حركت بود متوقف كرد.‏جاپان و ايالات متحده سه روز در هوا و دريا در شمال جزيره ميدوى جنگيدند كه سرانجامايالات متحده امريكا پيروز شد.‏شكست قواى محوردر نوامبر 1942 م حملات شديد قواى شوروى،‏ آلمانى ها را وادار به عقب نشينى كرد و آن هارا به محاصره درآورد.‏ هتلر به واحد هايش دستور داد به جنگ ادامه بدهند اما در جون 1943واحد هاى آلمانى تسليم شدند.‏در تابستان 1943 م نيرو هاى انگليسى-‏ امريكايى،‏ سيسيل را تصرف كردند.‏ در آخرين ماه هاىهمين سال متفقين آهسته آهسته به سمت شمال پيشروى مى كردند.‏ در اقيانوس آرام جاپانى هارا نيز جزيره به جزيره عقب راندند.‏روزولت،‏ چرچل و استالين در نوامبر ‎1943‎م در تهران ديدار كردند.‏ آنها در باره نقشه يىصحبت كردند كه به عمليات ارباب معروف است،‏ و آن عبارت از حملة متفقين به فرانسه بود.‏158

نيرو هاى متفقين بر اساس اين نقشه بايد از بحيرة مانش مى گذشتند و در سواحل نرماندىپياده مى شدند.‏بيش از 175000 سرباز و تجهيزات فراوان درين حمله به كار گرفته شد.‏ در ظرف 100 روزپس از پياده شدن نيرو ها در نرماندى در حدود 2 مليون سرباز وارد فرانسه شدند و در 25آگست ‎1944‎م پاريس را آزاد ساختند.‏قواى شوروى در جون ‎1944‎م ستونى،‏ ليتوانى،‏ ليتويا،‏ رومانى و بلغارستان را گرفتند و نيروهاى انگليسى آلمان ها را از خاك يونان بيرون راندند.‏روزولت چرچل و استالين در فبرورى ‎1945‎م در ايتاليا،‏ در استراحتگاهى در كنار بحيرة سياهديداركردند.‏ رهبران همچنين سعى كردند در باره چگونگى حل و فصل امور در اروپا پساز جنگ توافق كنند.‏ آنها نقشة تقسيم آلمان را به مناطق اشغالى كشيدند،‏ براى هر يك ازنيرو هاى عمدة متفقين به اضافة فرانسه يك منطقه را مشخص كردند.‏ كشور هاى اروپايى كهاز سلطه نازى آزاد شدند،‏ بايد حكومت هاى شان را انتخاب مى كردند.‏ روزولت موافقتكرد كه اتحاد شوروى به سازمان ملل متحد بپيوندد و امتيازات اين كشور را در اروپاى شرقىتضمين كند.‏در اوايل ماه مى ‎1945‎م پس از نبرد خونين در جاده هاى شهر برلين،‏ اين شهر در برابر روسها سقوط كرد و زنده گى هتلر در پناهگاهى زير زمينى اش به پايان رسيد.‏جنگ با جاپان هنوز جريان داشت.‏ روزولت در اپريل 1945 ناگهان درگذشت و هرى ترومنكه به رياست جمهورى امريكا رسيد از طرح سرى مهنتن آگاه شد.‏ گروهى از دانشمندان ومهندسان زير پوشش اين نام مشغول ساختن نخستين سلاح اتمى بودند.‏متفقين در 26 جولاى به حكومت جاپان اولتيماتوم دادند و از آن كشور خواستند تسليم شود،‏حكومت جاپان التيماتوم را نپذيرفت.‏در 6 آگست ‎1945‎م بمب افگن دور پرواز امريكايى بر فراز شهر هيروشيما،‏ در جاپان،‏ بمباتمى انداخت،‏ اين بمب بيش از 60 در صد شهر را ويران كرد و علاوه بر آن 150000 تن راكشت.‏اما باز هم جاپان تسليم نشد و در 9 آگست ‎1945‎م طياره B- 29 بر فراز ناگاساكى بمب اتمىديگر انداخت و نزديك به 40000 تن از مردم بى دفاع بصورت وحشيانه كشته شد.‏ حدود159

70000 به شكل بسيار وحشت ناك سوخته بودند.‏جاپان در دوم سپتامبر ‎1945‎م تسليم شد.‏ خبر تسليمى جاپان به سراسر جهان رسيد.‏ جمعيتهاى عظيم در همه شهر هاى بزرگ كشورهاى متفقين به جشن و شادى پرداختند.‏ در هفته هاىبعد روس ها منچوريا را اشغال كردند.‏ نيرو هاى جاپانى در اندونيزيا و مالايا تسليم انگلستانشدند.‏ نيروهاى ايالات متحده امريكا،‏ جاپان را اشغال و چين را آزاد كردند و به اين ترتيبويرانگرترين جنگ در تاريخ بشريت بالآخره به پايان رسيد.‏ج-‏ نتايج جنگ جهانى دومجنگ جهانى دوم خسارات جانى و مالى فراوان بجا گذاشت.‏ درين جنگ در حدود 40- 50مليون تن كشته شدند.‏ ايالات متحدة امريكا 300000 تن از نيرو هاى مسلحش را از دست داد.‏مصارف جنگى بالغ بر يك تريليون دالر گرديد.‏ 230 مليارد دالر را كشور هاى محور خرچنمودند.‏ ايالات متحده امريكا-‏ در حدود 317 تا 341 مليارد دالر مصرف نمود.‏ شهر هاى بزرگچون وارشا،‏ لندن،‏ برلين خسارات سنگين ديدند،‏ هيروشيما و ناگاساكى تقريباً‏ نابود شدند.‏مردم سراسر اروپا و آسيا خانه ها،‏ مزارع و همچنان شغل هاى خويش را از دست دادند،‏ كليساها،‏كارخانه ها،‏ جاده ها،‏ راه هاى آهن و تأسيسات بندرى بر اثر بمبارى و آتش توپخانه ها ويرانشدند.‏ اقتصاد اكثر كشور هاى جهان از مسير اصلى رشد و انكشاف منحرف گرديدند.‏فعاليت داخل صنفشاگردان به دو گروپ تقسيم شوند.‏ گروپ اول راجع به نقش رهبرانى چون رزولت،چرچل واستالين در شكست كشورهاى محور و گروپ دوم در مورد پيامد هاى جنگ با هم مباحثه ونمايند.‏سؤالات:‏1. ايالات متحده امريكا چرا و روى كدام علت در جنگ دوم جهانى شركت نمود.‏2. جاپان چرا در جنگ دوم جهانى تسليم امريكا گرديد.‏فعاليت هاى بيرون صنفشاگردان نقشه اروپا را ترسيم نموده و در روى آن كشور هاى محور و متفقين را نشان دهند.‏160

درس سى و هشتمتشكيل سازمان ملل متحددرين درس راجع به ضرورت سازمان ملل متحد و زمينه هاى ايجاد و تأسيس آن معلوماتحاصل مى نماييد.‏5عريرى گيرىتصميم مينماينده گان كشور هاى متفق براى بعد از الغاى جامعه ملل در جريان سال ‎1945‎م در بارة موقعيت جهان پس از جنگ،‏ ديدار كردند.‏ آنها توافق نمودند يك سازمان جهانىتأسيس شود كه همه خود را به صلح و همكارى ميان كشور ها متعهد بدانند و هم متفقين دربارة سرنوشت كشور هاى كه نيرو محور را تشكيل داده بودند تصميم بگيرند.‏متفقين سازمان ملل متحد را تشكيل دادند،‏ نماينده گان 50 كشور متفق از اپريل تا جون ‎1945‎مدر سان فرانسسكو ديدار كردند.‏ آن ها بر سر منشورى براى سازمان جهانى به توافق رسيدند.‏اين منشور در 19 فصل و 111 ماده تدوين گرديد و اساسنامة ديوان بين المللى محكمة لاههبه عنوان جزو لاينفك آن به تصويب رسيد.‏ همه 50 كشور به ملل متحد پيوستند.‏ كشور هاىعضو براى حفظ صلح و پيشبرد حقوق برابر و حق حاكميت ملتها بين خود موافقت كردند،‏ وهمكارى بين المللى را نيز تضمين نمودند.‏سازمان ملل متحد،‏ داراى شوراى بزرگ مى باشد.‏ شوراى عمومى از نماينده گان همه كشورهاى عضو تشكيل مى يابد،‏ البته قدرت واقعى در دست شوراى امنيت است.‏ ايالات متحده161

امريكا،‏ انگلستان،‏ فرانسه،‏ روسيه و چين درين شورا چوكى دايمى دارند.‏ شش كشور ديگر بهشكل دورانى انتخاب مى شوند.‏رأى شوراى امنيت بر اساس رأى اكثريت است.‏ در صورت تصويب قطعنامه رأى پنج كشورعضو دايمى بايد جزء آراى اكثريت باشد،‏ به اين ترتيب،‏ هريك از پنج كشور بزرگ حق ويتوكردن هر يك از تصميمات شورا را دارد.‏ شوراى اقتصادى و اجتماعى،‏ محكمة بين المللى وسرمنشى ساختار اصلى سازمان ملل متحد را تشكيل مى دهند.‏ متفقين گذشته از سازمان مللمتحد،‏ براى اداره فورى و ضرورى وضعيت جنگ،‏ انكشاف و توسعه در آينده سازمان هاىمتعدد بين المللى را ايجاد نمودند كه فعاليت هاى جداگانه را در كشور هاى مختلف جهان انجاممى دهند.‏پيدايش سازمان ملل متحد را مى توان مرهون اقدامات متعددى دانست كه هر يك به نحوى ازآنحا در شكل گيرى اين سازمان مؤثر بوده اند.‏ از جمله اين اقدامات با رعايت ترتيب زمانىمى توان به صدور اعلامية بين متحدين،‏ منشور اتلانتيك،‏ اعلاميه ملل متحد،‏ كنفرانس هاى مسكوو تهران،‏ كنفراس هاى دامبارتن،‏ اوكس و بالتا و سرانجام كنفرانس سانفرانسيسكو اشاره نمود.‏فعاليت داخل صنفشاگردان به دو گروپ جداگانه تقسيم شوند.‏ گروپ اول در مورد سازمان هاى بين المللىو گروپ دوم در بارة اهداف اين سازمان ها باهم مباحثه نموده و نتيجه آن را در صنف ارائهنمايند.‏سؤالات:‏1- سازمان ملل متحد چگونه تشكيل گرديد؟2- چند كشور اعضاى شوراى امنيت دايمى سازمان ملل متحد را تشكيل مى دهد؟3- سازمان ملل متحد در كدام سال عرض اندام نمود؟فعاليت هاى بيرون صنفشاگردان لست 30 كشورى را كه عضويت سازمان ملل متحد باشند ترتيب ودر صنف ارائهنمايند.‏162

درس سى و نهمتبديل شدن جاپان به يك قدرت صنعتىآيا مى دانيد جاپان چگونه به يكقدرت صنعتى جهان مبدل گرديد؟درين درس،‏ جواب اين پرسش رادرمىيابيد.‏قبل ازآنكه در مورد تبديل شدن جاپان به يك قدرت صنعتى بپردازيم بهتر خواهد بود تا راجعبه گذشتة تاريخى آن چيزى بدانيم.‏ در (660) قبل از ميلاد نخستين امپراتور جاپان بر تختنشست در آن زمان بر طبق قوانين مذهبى ‏(شينتو)‏ امپراتور از قدرت بالاتر برخوردار بود.‏ مقارنقرون وسطى سامورايى ها بر جاپان مسلط گرديدند.‏ قبلاً‏ افراد گارد امپراتورى بنام سامورايىياد مى گرديدند در اين زمان جاپان به يك حكومت فيودالى و كشور ضعيف و عقب ماندهتبديل گرديد.‏دوران معاصر جاپان با تخت نشستن امپراتور ‏(موتسوهيتو)‏ در ‎1868‎م آغاز مى شود.‏ دورهامپراتورى او تا سال ‏(‏‎1912‎‏)م ادامه داشت كه بنام دوره ‏(ميچى)‏ ياد مى گردد.‏ در بخش ادارىو نظامى اصلاحات زياد صورت گرفت و جاپان به يك قدرت جهانى تبديل گرديد.‏ در جنگهاى متعدد چين و جاپان و روس و جاپان،جاپان چين و روس را شكست داد و در عين زمان163

توانست بالاى كوريا،‏ تايوان و جزيره سخالين تسلط پيدا نمايد.‏كشور جاپان مشتمل بر تعداد جزاير خورد و بزرگ ميباشد و در انتهاى شرق دور موقعيت داردباوجود داشتن سرزمين كوچك نفوس آن به يك صد و چهل مليون نفر ميرسد.‏ بعد از جنگعمومى اول و شكست آلمان،‏ جاپان براى صنعتى شدن و تبديل به يك ابر قدرت تلاش هاىزياد نمود و براى فرا گرفتن دانش هاى فنى از آلمان و كشور هاى اروپايى ديگر به سرعت بهقدرت منطقه اى از لحاظ اقتصادى و نظامى تبديل گرديد.‏ و به اثر همكارى هاى تكنالوجىقبل از جنگ عمومى دوم با آلمان نزديك شده و در شروع جنگ دوم با آلمان و ايتاليا به دول‏(محور)‏ شامل گرديد.‏ در جنگ جهانى دوم جاپان در بحر پسفيك ‏(آرام)‏ متصرفات زياد خودرا از دست داد و در اخير پس از بمباردمان اتمى ‏(هيروشيما و ناكازاكى)‏ بدون قيد و شرط تسليمامريكا گرديد.‏پس از پايان جنگ و برقرارى صلح جاپانى ها با استفاده از مديران قوى و مفكوره هاى جديد براىترميم ساختار هاى صنعتى و اقتصادى خود شروع به كار نمودند.‏ جاپانى ها با اعزام كارشناسانو تكنيشن ها و ساير اهل فن به امريكا جهت انتقال آموزش در اكثر زمينه ها و ضمناً‏ برنامهريزى درست و خصوصىسازى معقول زمينه هاى رشد،‏نوآورى و توسعه را در كشوربوجود آوردند.‏ اقتباس از طرحهاى جديد امريكايى با توسعهو انكشاف روز افزون نصيبساختمان پارلمان جاپانجاپان گرديد و تا كنون اينسياست ادامه دارد.‏ هويداست يكى از ارگان هاى انكشاف كشور ها،‏ توسعه و انكشاف فرهنگى164

ميباشد.‏ هرگاه يك كشور از لحاظ فرهنگ انكشاف نمايد ميتواند به انكشاف صنعتى واقتصادى نايل گردد و هرگاه كشورى در سطح فرهنگى ارتقاء نكرده باشد و بخواهد دانشفنى و اقتصادى را انكشاف بدهد از آن نتيجه مثبت بدست آورده نمى تواند.‏ جاپان پس ازيكصد سال توانست به يكى از كشور هاى بزرگ صنعتى جهان تبديل گردد،‏ اگر شروع روندصنعتى شدن را انقلاب صنعتى انگلستان قرار بدهيم متباقى كشور هاى پيشرفته غربى پس ازدو صد سال به اين مرحله رسيده اند و اگر خواسته باشيم علت آنرا جستجو نماييم كه چطورجاپان در زمان كوتاه جدول زمانى را طى نمود و به يك كشور صنعتى تبديل گرديد جوابچنين خواهد بودكه:‏صنعتى شدن تدريجى و مرحله به مرحله انجام گرديد.‏ ابتداء صنايع ساده،‏ سپس صنايعپيچيده تر،‏ صنايع سبك و بعد صنايع سنگين،‏ تكنالوجى هاى متوسط و بعد تكنالوجى هاىعالى و پيشرفته در پروسة صنعتى شدن بكار گرفته مى شود.‏ كشور جاپان با توليداتى به ارزش(4,5 تريليون)‏ دالر در سال ‏(‏‎2005‎م)‏ بزرگترين قدرت اقتصادى دنيا پس از امريكا بود دربراعظم آسيا به درجه اول قرار گرفت.‏ گرچه جاپان داراى منابع طبيعى محدود مى باشد ولى باهمكارى دولت در بخش سرمايه گذارى گسترده در تكنالوجى هاى پيشرفته،‏ جاپان از لحاظصنعت و تكنالوجى از كشور هاى عمدة شناخته شده و امريكا با (٪٢٢٫٧) چين با (٪١٣٫١)کوريای جنوبی با (٪٧٫٨) عمده ترين شركاى تجارتى جاپان ميباشند.‏ امروز جاپان به سرعتدر مدت نسبتاً‏ كوتاه به يك كشور صنعتى و پيشرفتة دنيا تبديل گرديده است.‏محصولات صادراتى عمدة جاپان شامل تجهيزات حمل و نقل،‏ موتر،‏ صنايع الكترونيكى،‏ماشين آلات،‏ صنايع كيمياوى،‏ صنايع فولادى،‏ فلزات غير آهنى،‏ كشتى سازى،‏ نساجى وغيرهميباشد.‏165

جاپان داراى چندين شركت موترسازى بين المللى با مارك هاى معتبر همچون تويوتا،‏ هُندا،‏نيسان،‏ داتسن و ميتسوبيشى وغيره است.‏فعاليت داخل صنفشاگردان به دو گروپ تقسيم شوند.‏ گروپ اول راجع به تاريخ جاپان و گروپ دوم در موردعوامل صنعتى شدن جاپان باهم مباحثه نموده و نتيجة آن را در صنف ارائه نمايند.‏سؤالات:‏1. نخستين امپراتور جاپان چه وقت به تخت نشست؟2. دوران معاصر در جاپان با كدام واقعه تاريخى آغاز مى گردد؟3. جاپان در جنگ دوم جهانى به نفع و طرفدارى كدام كشور ها داخل جنگ گرديد؟4. شركاى تجارتى جاپان را كدام كشور ها تشكيل مى دهند؟5. كمپنى هاى بزرگ موتر سازى جاپانى را نام بگيريد.‏فعاليت هاى بيرون صنفشاگردان به همكارى استادان و منابع دست داشته در مورد سرعت رشد و انكشاف جاپانمعلومات حاصل نموده و آنرا در صنف ارائه نمايند.‏166

درس چهلمفروپاشى اتحاد شوروىالف:‏ عوامل داخلى:‏درين درس با عوامل داخلى و خارجى ايكه باعث فروپاشىاتحاد شوروى گرديد آشنا مى شويد.‏نظام ماركسيستى و لينسيستى در اتحاد شوروى از سال 1917 الى ‎1991‎م براى تحقق سوسياليزمباوجود تلاش هاى زيادى كه صورت گرفت اما از هم پاشيد بر اساس نظريات كه توسططرفداران ماركسيزم ارائه مى گرديد،‏ استوار بود.‏ ولى نظام سياسى،‏ اقتصادى و اجتماعىاتحاد شوروى نتوانست نيازمندى هاى مردم روسيه را برآورده سازد.‏ از نظريات ماركسيستىبا روش انقلابى روس و تداوم فرهنگ سياسى تركيبى بوجود آمد كه با يكديگر هيچ نوعهماهنگى نداشت،‏ گرچه كشور روسيه را به يك ابرقدرت تبديل نمود ولى نسبت ناسازگارىبا خصوصيات فطرى انسانها سرانجام به اضمحلال روبرو گرديد.‏نظام سياسى مقتدر در اتحاد شوروى كه حزب كمونيست را به عنوان نمايندة طبقه كارگر برينكشور حاكم ساخت و با وجود كنترول شديد و به كار بردن ابزار گوناگون سركوبى و اختناق167

بالاخره در مقابل امواج اعتراضات مردم كه ساليان طولانى را تحت سلطه حكومت مركزىسپرى نموده بودند تاب مقاومت نياورد و دگرگونى هاى وسيع اجتماعى،‏ مخصوصاً‏ در ساختاراجتماع و طبقه بندى و روش هاى كهن فردى كه توسط حزب كمونيست درين كشور اعمال مىگرديد،‏ تحولات دهة ‎1980‎م را تسريع بخشيد و بالاخره دروازه زندان مليتها باز گرديد.‏نظام حاكم بر اتحاد شوروى كه تحت تأثير نظريات رهبرى كمونيزم و مخصوصاً‏ لينن و استالينشكل گرفت،‏ خود از عوامل فروپاشى بود،‏ نظام كنترول ادارى و آمرانة اقتصاد كه كاملاً‏ برهر چيز اداره مسلط بود،‏ فرصت هرگونه ابتكارو منافع فردى را در سطوح پايين و متوسط ازبين مى برد و خصوصيات فطرت انسانى را نمىپذيرفت.‏ باوجود دست آورد هاى صنعتى اتحادشوروى نيازمندى هاى عادى روزمره مردم رابرآورده نتوانست و منابع اقتصادى و قواى انسانىرا كه در اختيار داشت از آن در بخش نظامى وجنگى استفاده نمود.‏فشار هاى امريكايى ها و ترس از بيگانگان كه درداخل جامعه روسى ريشه داشت براى پرده پوشىريگن و گورباچوفاز نارسايى هاى داخلى به شكل افراط آميز موردتوجه قرار داده ميشد.‏نظام فدرالى ادعا مى كرد كه حقوق كامل مليتها و اقوام رعايت گرديده است،‏ ولى در عملچنين نبود.‏ و تبعيض مذكور ناآ رامى و نارضايتى ها را در بين مليتها ببار آورد،‏ هرچند گورباچفدر ستراتيژى جديد خود كوشش نمود تا اصلاحات را بوجود آورد اما موفق نگرديد تا اينكه168

زمينه هاى فروپاشى نظام به تدريج آماده شد.‏بلآخره در پايان سال 1991 نظام سياسى،‏ اقتصادى و اجتماعى شوروى كه مدت هفتاد و چهارسال با وجود كوشش هاى زياد موفق به تطبيق و تداوم سوسياليزم نگرديد و از هم پاشيد.‏ب-‏ عوامل خارجى:‏جنگ سرد بعد از ختم جنگ جهانى دوم شروع گرديد.‏ زيرا درين مدت كدام جنگ بزرگويا جنگ بين المللى رخ نداد و ابر قدرت ها درين مدت به تبليغات عليه يكديگر پرداخته ومسابقات تسليحاتى شروع گرديد و هر يك كوشش مينمودند تا سلاح تخريب كننده توليدنمايند.‏ دول غربى و در رأس آن اضلاع متحده امريكا عليه انتشار كمونيزم به تبليغات گستردهپرداخته نظام كمونيستى را در اتحاد شوروى تخريب مينمود.‏رقابت ها و همچشمى هاى كيهانى هم يكى از عوامل فروپاشى اتحاد شوروى محسوبمى گرديد،‏ زيرا براى ساختن و پرتاب هر سفينه ملياردها دالر امريكايى به مصرف ميرسيد.‏ وبراى اتحاد شوروى ساختن و پرتاب هر قمر مصنوعى خيلى گران تمام ميشد.‏اشغال افغانستان در ‎1978‎م توسط اتحاد شوروى صورت گرفت اتحاد شوروى تصور نمى كردكه اين جنگ آنقدر طولانى گردد و به چنين مقاومت از طرف مردم غيور افغانستان روبروگردد.‏ افغانستان بعد از اشغال روس توسط دول غربى و اسلامى كمك ميشد و اتحاد شوروىدرين جنگ مصارف زياد را متحمل گرديد كه اقتصاد ضعيف آنرا ضعيف تر ساخت.‏تلفات جانى و مالى در فروپاشى اتحاد شوروى نيز يكى از عوامل عمده بوده زيرا تلفاتجوانان و معيوب شدن آنها باعث خشم و تنفر مردم از نظام گرديده و خواستار خروج قواىخويش از افغانستان گرديدند،‏ بالاخره اتحاد شوروى در جنگ افغانستان شكست خورد و169

قواى خود را در ماه فبرورى ‎1989‎م از افغانستان خارج ساخت.‏زمينه ها و عوامل داخلى و خارجى چنان بستر مساعد و مناسب را براى فروپاشى اتحاد شوروىمهيا گردانيد كه با وجود تمام تلاش ها و مساعى نظام حاكم نتوانست جلو آن را بگيرد وسرانجام بعد از حاكميت طولانى حزب كمونيست بر جمهوريت هاى پانزده گانه بالاخرهمتلاشى گرديده،‏ نظام سوسياليستى پايان يافته و اكثر جمهوريت هاى شامل در اتحاد شوروىسياسى خويش را اعلام نمودند.‏استقلالفعاليت داخل صنفشاگردان به دو گروپ تقسيم شوند.‏ گروپ اول راجع به ماهيت نظام سوسياليستى،‏ گروپ دومدر مورد عوامل داخلى فروپاشى نظام سوسياليستى شوروى باهم مباحثه نموده و نتيجه آن را درصنف ارائه نمايند.‏سؤالات:‏1. انقلاب اكتوبر روسيه در كدام سال به وقوع پيوست؟2. نظام سوسياليستى شوروى در كدام سال فرو پاشيد؟3. در دهه 1980 كدام تحولات در اتحاد شوروى اتفاق افتاد.‏4. نظام شوروى چند سال دوام نمود و شامل چند جمهوريت فدرالى بود.‏5. جهاد ملت مسلمان و سلحشور افغانستان در سقوط و فروپاشى اتحاد شوروى و كمونيزم بينالمللى چه نقشى را ايفا نمود؟فعاليت هاى بيرون صنفشاگردان راجع به عوامل خارجى فروپاشى اتحاد شوروى از اولياء،‏ بزرگان و شخصيت هاىفرهنگى معلومات حاصل و بعداً‏ در صنف ارائه نمايند.‏170

درس چهل و يكمجمهورى فدرالى آلمانآيا مى دانيد كهجمهورى آلمانداراى چند ايالتو چه نوع ساختارسياسى ميباشد؟جمهورى فدرالى آلمانيكى از صنعتى ترينكشور هاى پيشرو جهاناست.‏ اين كشور كه درقارة اروپا واقع شده ازشمال با دنمارك و بحيرة بالتيك،‏ از شرق با لهستان(پولند)‏ و جمهورى چك،‏ از جنوب بااتريش و سويس و از غرب با فرانسه،‏ بلژيك،‏ لوكزامبورگ و هالند هم سرحد است.‏آلمان داراى نظام سياسى جمهورى فدرال دموكرات پارلمانى بوده و مشتمل بر 16 ايالتميباشد.‏ اين ايالت ها مى توانند در برخى مسايل مستقل عمل كنند.‏ آلمان هنگام جنگ فرانسهو روس در سال ‎1871‎م به عنوان يك ملت و دولت متحد شد.‏171

قدرت اجرايى در دولت فدرال بدست صدراعظم فدرال است.‏ صدراعظم را شوراى فدرال ‏(بوندسرات)‏ انتخاب مى كند.‏ رئيس جمهور فدرال طى نشست مشترك اعضاى ‏(بوند سرات)‏ و تعدادمساوى از نماينده گان ايالات(بوند ستاگ)‏ براى دوره هاى پنج سال انتخاب مى گردد.‏ با وجودآن كه در آگست 1990 ميلادى برلين پايتخت آلماناعلام شد.‏ پارلمان،‏ وزيران،‏ رئيس جمهور و صدراعظمفدرال در شهر بن استقرار دارند.‏جمهورى فدرال آلمان يكى از اعضاى سازمان ملل متحد،‏پيمان انتلانتيك شمالى،‏ كشور هاى گروه هفت و گروهپنج،‏ اتحادية اروپاى غربى،‏ كنفرانس امنيت و همكارى دراروپا و هم از بنيان گذاران اتحادية اروپا ميباشد.‏كشور آلمان پس از امريكا و جاپان سومين قدرت صنعتىانگلا مركل صدراعظم آلمانجهان است،‏ رشد و انكشاف اقتصادى اين سرزمين پس ازجنگ جهانى دوم ‏«معجزة اقتصادى آلمان»‏ خوانده شده است.‏آلمان مملكتى است كه در آن احزاب مختلف سياسى فعاليت دارند كه بزرگترين آن عبارتند از:‏حزب سوسيال دموكرات ‏«سوسياليست».‏حزب دموكرات مسيحى ‏«محافظه كار».‏حزب سوسياليستى مسيحى.‏حزب دموكرات آزاد ‏«ليبرال».‏حزب سبزها ‏«حفاظت از محيط زيست».‏حزب سوسياليسم دموكرات ‏«حزب كمونيست آلمان شرق سابقه».‏آلمان در سياست خارجى بازيگر تنها نيست و يكى از اصول سياست خارجى آن تقويت بلاك172

غرب بشمار مى رود.‏ آلمان نزديكى خاص به فرانسه دارد.‏ همكارى و همراهى با ايالاتمتحده امريكا ركن ديگرى از سياست خارجى آلمان را تشكيل مى دهد.‏ مبناى سياستخارجى آلمان را در سراسر جهان تحكيم صلح،‏ گسترش روابط دوستانه و كمك به رشداقتصادى كشور هاى ‏«جهان سوم»،‏ احترام و رعايت حقوق بشر تشكيل مى دهد.‏زبان آلمان جزو گروه بزرگ زبان هاى هندو جرمن است.‏ اين زبان با دنماركى،‏ ناروژى،‏سويدنى،‏ هالندى و هم چنين انگليسى هم خانواده است.‏ در آلمان به لهجه هاى گوناگونصحبت مى شود،‏ از اغلب لهجه ها و تلفظ مردم آلمان مى توان به منشأ محلى آن پى برد.‏ درابتدا در سرزمين كنونى آلمان قبايل مختلفى مانند فرانك ها،‏ زاكس ها،‏ شواب ها و بايرى هازنده گى مى كردند.‏ در عصر حاضر اين قبايل خصوصيات و مميزات اوليه خود را از دستدادند ولى سنت ها و لهجه هايشان در گروپ هاى منطقه يى به حيات خود ادامه داده است.‏صنايع مهم جرمنى وسايل الكترونيكى،‏ مواد كيمياوى،‏ منسوجات،‏ مواد غذايى و وسايلترانسپورتى ميباشد،‏ همچنان آلمان داراى ذخاير زغال سنگ،‏ معادن آهن،‏ مس،‏ قلعى،‏ نكل،‏نقره،‏ و نمك ميباشد مگر اين اقلام كفايت صنايع آلمان را پوره نمى كند و شديداً‏ به وارداتمتكى است.‏173

فعاليت داخل صنفشاگردان به دو گروپ تقسيم شوند.‏ گروپ اول در مورد موقعيت آلمان و گروپ دوم در رابطهبا نظام پارلمانى آلمان باهم مباحثه نموده و نتيجه آن را در صنف ارائه نمايند.‏سؤالات:‏1. صدراعظم در آلمان چگونه انتخاب مى گردد؟2. پارلمان آلمان داراى چند مجلس ميباشد؟3. آلمان شرق و غرب در كدام سال باهم يكجا و متحد گرديد؟4. احزاب مهم آلمان را نام بگيريد.‏فعاليت هاى بيرون صنفشاگردان در مورد اقتصاد و زبان آلمانى به همكارى استادان و منابع دست داشتة معلوماتحاصل و در صنف ارائه نمايند.‏174

درس چهل و دومجمهوري فرانسهفرانسه يكي از كشور هاى اروپايىاست كه تاريخ بسيار كهن و باستانىدارد.‏ درين درس به طور خلاصة با آنآشنا مى گرديد.‏فرانسه در غرب اروپا واقع است كه به طرف شمال آن بحيرة مانش،‏ جنوب آن بحيره مديترانه،‏و در شرق بلجيم،‏ سويس،‏ ايتاليا،‏ لوكزامبورگ و ماناكو و در غرب خليج بيسكاى و در جنوبشرق آن اسپانيا قرار دارد.‏باشنده هاى اين كشور از نژاد سفيد فرانسوى مى باشد كه ٪93 نفوس فرانسه را تشكيل مىدهند.‏ ٪92 مردم اين مملكت پيرو دين عيسوى هستند.‏ و ٪97 ساكنان آن به زبان فرانسوىتكلم مى كنند.‏فرانسه كشورى است كه قبل از ميلاد به اسم گول Goul ياد ميگرديد.‏ سليتيك،‏ باسك وژرمن ها در آن زنده گى مى كردند در حدود 125 ق.م رومى ها به گول حمله نموده و مناطقاطراف بحيرة مديترانه را تصرف نمودند.‏در قرن ششم و هفتم ميلادى در گول شاهان متعدد حكمروايى داشتند و جنگ هاى خونيناتفاق افتاد،‏ تمدنى كه رومى ها اساس و بنياد گذاشته بود به خطر مواجه گرديد.‏175

در سال 771 ميلادى شارلمان پادشاه فرانسه گرديد و در جريان حكمروايى 50 ساله اش فرانسهبه فتوحات زياد نايل آمد،‏ در سال 774 م ايتاليا را تصرف نموده،‏ قبايل جرمن را شكست دادو با سربازان اسلام كه تا جنوب فرانسه رسيده بودند به نبرد هاى شديد پرداخت.‏ در 800ميلادى رهبر مسيحيان ‏(پاپ)‏ تاج امپراتورى روم را به سر شارلمان زمامدار فرانسه گذاشت.‏ درختم حكمروايى شارلمان مناطق هالند،‏ بلجيم،‏ آلمان،‏ سويس،‏ اتريش،‏ چك،‏ سلواك،‏ هنگرى،‏يوگوسلاويا،‏ ايتاليا و اسپانيا زير نفوذ فرانسه قرار داشت.‏از قرن دهم ميلادى به بعد،‏ قدرت شاهان فرانسه به تدريج زياد شد.‏ رهبران كليسا با شاهان يكجاگرديدند،‏ تجارت توسعه نموده و سهم فرانسه د رجنگ هاى صليبى افزوده شد كه باعث اعتبارفرانسه در غرب گرديد.‏در قرن 13 ميلادى فرانسه در اروپا كشور قدرتمند به شمار ميرفت با وجود جنگ هاى زياد كهبا انگلستان كرد،‏ نهاد هاى مدنى و قضايى در فرانسه ايجاد شد و فليپ چهارم خدمات شايان دربخش هنر،‏ فلسفه و فرهنگ انجام داد.‏در دورة حكمروايى لويى چهارده فرهنگ فرانسه بى نهايت رشد و انكشاف نمود،‏ اما در زمانلويى پانزد فرانسه دچار بحران شد و به تدريج زمينه هاى انقلاب كبير فرانسه مهيا و آمادهگرديد.‏در سال 1789 ميلادى انقلاب كبير فرانسه به پيروزى رسيد و مرحلة جديدى در تاريخ فرانسهو اروپا آغاز گرديد.‏ قانون اساسى فرانسه تدوين يافت،‏ ولسى جرگه شروع به كار كرد،‏ زندانمشهور باستيل باز و به تصرف انقلابيون درآمد،‏ زندانيان آزاد و لويى شانزده اعدام شد،‏ اعلاميهجهانى حقوق بشر اعلام گرديد.‏ نظام شاهى سرنگون،‏ اساس و بنياد جمهوريت در فرانسه گذاشته شد.‏در سال 1804 ناپليون در رأس نظام فرانسه قرار گرفت و سوگند وفادارى ياد نمود كه درحاكميت موصوف فرانسه متصرفات زياد بدست آورد در نتيجه فرانسه به يك قدرت استعمارىبزرگ تبديل شد.‏در دوران جنگ عمومى دوم در سال ‎1940‎م فرانسه توسط نيرو هاى آلمانى اشغال گرديد اما بابر اثر فشار نظامى متفقين در ‎1944‎م دوباره از خاك فرانسه عقب نشينى كرد.‏176

بعد از ختم جنگ جهانى دوم در ‎1945‎م فرانسه به تدريج مستعمرات خود را از دست داد،‏ابتدا سوريه،‏ بعداً‏ ليبيا،‏ كمى بعدتر المغرب،‏ تونس،‏ مدغاسكر ويتنام،‏ لاوس،‏ كمبوديا به اثرمبارزات و جنگ هاى خونين آزاديبخش توانستند استقلال خويش را حاصل نمايند.‏ در‎1962‎م آخرين كشور افريقايى الجزاير استقلال خود را به دست آورد و جمهوريت چهارمفرانسه منهدم گرديد.‏در سال ‎1960‎م فرانسه اولين بم اتومى خويش را در صحراى افريقا آزمايش نمود و به سرعتراه رشد و انكشاف را در پيش گرفت.‏ امروز فرانسه در پهلوى جرمنى و ساير كشور هاىاروپايى براى وحدت و يگانگى اروپا سعى و تلاش مى نمايد.‏جمهورى فرانسه متشكل از 22 ولايت و 96 ولسوالى ميباشد،‏ همچنان ٪75 نفوس فرانسه درشهر ها و ٪25 در دهات بسر مى برند.‏ در فرانسه رئيس جمهور از طريق انتخابات از طرفمردم براى مدت پنج سال انتخاب مى شود.‏صدراعظم در فرانسه از طريق ائتلاف احزابى كه بيشترين كرسى را در پارلمان كسب نمايندانتخاب مى گردد.پارلمان فرانسه دو جرگه دارد:‏ اول ولسى جرگه Assembly) (Nationalكه 577 عضو دارد و از طرف مردم انتخاب مى شود و معياد كار آن ها پنج سال ميباشد.‏ دوممشرانو جرگه يا مجلس سنا (Senate) كه 321 عضو دارد.‏ انتخاب اعضاى مشرانو جرگه ازطرف انجمنى بنام Electoral college براى مدت 9 سال صورت مى گيرد.‏ ولسى جرگه ومشرانو جرگه در فرانسه هركدام رؤساى مستقل خود را دارند.‏ رئيس جمهور مى تواند ولسىجرگه را منحل كند.‏ رئيس مشرانو جرگه صلاحيت دارد در غياب رئيس جمهور،‏ وظايفرياست جمهورى را پيش ببرد.‏در فرانسه احزاب متعدد سياسى فعاليت دارند،‏ به گونة مثال مى توان از حزب كمونستفرانسه،‏ راديكال چپ،‏ جمهورى خواه،‏ جنبش فرانسه،‏ جبهه ملى،‏ غور$نگ ملى،‏ جنبشاصلاح طلبان،‏ حزب سوسياليست وغيره نام برد.‏فرانسه در جملة هفت كشور صنعتى جهان قرار دارد.‏ داراى اقتصاد انكشاف يافته ميباشد وتمام سكتور هاى اقتصادى آن به طور متوازن رشد و انكشاف نموده است.‏177

در فرانسه امروز سهم دولت در اقتصاد به تدريج كم مى گردد ولى با وجود آن هم دولتفرانسه در شبكه هاى راه آهن،‏ تأسيسات برق،‏ خطوط هوايى،‏ مخابرات سرمايه گذارى نموده،‏مى خواهد در پروژه هاى بنيادى اقتصادى كه جنبه عام المنفعه دارد حضور خود را حفظنمايد.‏در بخش صنعت،‏ فرانسه ماشين آلات زراعتى،‏ سامان آلات راه آهن،‏ طيارات ميراژ،‏ جگوار،‏ترانسال،‏ كانكورد،‏ ايربس ،Air-Bus هليكوپترها،‏ موتر،‏ پرزه جات وسايل ترانسپورتى،‏تكنالوژى توليد برق،‏ سامان آلات و وسايل ساختمانى،‏ كمپيوتر،‏ راديو،‏ تلويزيون،‏ موادكيمياوى،‏ وسايل زينتى،‏ عطريات وغيره را توليد مى نمايد.‏فرانسه از جمله كشور هاى اروپايى است كه از اول جنورى 1999 ميلادى پول واحد اروپا‏(ايرو)‏ را به حيث واحد پولى خويش قبول نموده است.‏فعاليت داخل صنفشاگردان به دو گروپ تقسيم شوند.‏ گروپ اول راجع به سابقه تاريخى و گروپ دوم در موردموقعيت،‏ نفوس،‏ دين و زبان مردم فرانسه باهم مباحثه نموده و نتيجه را در صنف ارائه نمايند.‏سؤالات:‏1. فرانسه در گذشته به كدام نام ياد مى گرديد؟2. در قرن هشتم ميلادى فرانسه كدام كشور هاى اروپايى را تصرف نمود؟3. انقلاب كبير فرانسه در كدام سال به وقوع پيوست؟4. در جنگ دوم جهانى فرانسه توسط نيرو هاى كدام كشور اشغال گرديد؟5. فرانسه بعد از جنگ جهانى دوم كدام مستعمرات خود را از دست داد؟فعاليت هاى بيرون صنفشاگردان راجع به دست آورد هاى انقلاب كبير فرانسه مطالبى تهية و در صنف ارائه نمايند.‏178

درس چهل و سومدولت شاهى انگلستاندرين درس در مورد تاريخانگلستان و مطالب مهم ديگرآشنا مى شويد.‏انگلستان كشورى است كه در شمال بحيرة انتلانتيك موقعيت داشته و در جنوب با كانالانگلند،در شرق با بحيرة شمال و در غرب با ايرلند سرحد مشترك دارد.‏ انگلستان از لحاظساخت طبيعى به سه قسمت تقسيم مى گردد.‏اول اسكاتلند:‏ اين منطقه در شمال انگلستان موقعيت داشته و كوهستانى ميباشد.‏دوم ايرلند شمالى يا اولستر :Ulster منطقه اولستر در قسمت شمال شرق جزيرة ايرلند واقعاست كه مركز آن بلفاست نام دارد.‏سوم منطقه ويلز:‏ ويلز قسمت جنوب جزاير انگلستان را تشكيل مى دهد.‏انگلستان سرزمينى ايست كه داراى جزاير كلان و كوچك مى باشد و به همين اساس بعضاً‏انگلستان را بنام كشورى(جزاير)‏ مى شناسند.‏نژاد انگليس ها سفيد است و 79,2٪ نفوس كشور را تشكيل مى دهند.‏ ساكنان انگلستان را15٪ انگليسى ‏٪‏‎9,6‎را اسكاتلندى،‏ 24٪ را ايرلندى،‏ 1,9٪ را ويلزى،‏ 1,8٪ را اولستر و 2,8٪را ساير اقليت ها تشكيل ميدهند.‏ 72٪ مردم انگليس مسيحى و 25٪ پيرو ساير اديان از جمله179

اسلام مى باشند .انگلستان از لحاظ ادارى به چهار ولايت بزرگ انگلند England ويلز Wales اسكاتلندScotland و ايرلند شمالي Northern Ireland تقسيممى گردد.‏سرزمين انگلستان از گذشته هاى دور مسكونى بوده است.‏در ختم دورة يخ بندان دو قبيلة جداگانه همراى مواشى خوديكجا از خاك اسپانيا امروزى به انگلستان مهاجرت نمودند.‏باستانشناسان مردم اين قبيله را بنام ايبرى مى شناسند.‏در قرن هاى 6- 4 ق.م اقوام سلت Celt از اسپانيا جهت بدست ديويد كمرون صدراعظم انگلستانآوردن اراضى و مواشى به انگلند سرازير شدند و ايبرى ها را ازآن سرزمين بيرون راندند و آخرين هجوم اقوام سلت بالاى انگلند در 75 ق.م صورت گرفت.‏پنجاه و پنج سال قبل از ميلاد سزار ژويوس به اميد كسب و حصول اراضى بالاى انگلند حملهنمود،‏ مگر تشديد حملات روميان در سال 43 ميلادى بر انگلند صورت گرفت.‏بالآخره در قرن پنجم ميلادى قدرت رومى ها رو به ضعف نهاد به همين سبب اقوام انگلوؤساكسوناز خاك جرمنى به انگلند هجوم بردند.‏ انگلو ها و ساكسون ها در ‎829‎م وحدت انگلند را تأميننمودند و ساكنان آن به انتخاب يك پادشاه موافق شدند.‏ بعداً‏ ژرمن ها بالاى انگلند حمله نمودهو به مقاومت شديد روبرو شدند و تنها قسمت هاى شرق و شمال انگلند را تصرف توانستند.‏در اوايل قرن ‎13‎م پادشاه انگلند بعضى حقوق مدنى و سياسى را به رسميت شناخت فرامينى صادرنمود كه از نظر محتوا با مقتضيات نهاد هاى مدنى امروز شباهت داشت.‏ اشراف،‏ زمين داران وروحانيون همبستگى خويش را با پادشاه اعلان نمودند.‏ در پهلوى جرگة اشراف،‏ جرگةعوام نيزتأسيس گرديد.‏ در سال ‎1485‎م هانرى از خانواده يتودور بر انگلند حاكم شد.‏ شاهان يتودور120 سال بر انگلستان حكومت كردند،‏ اصلاحات زياد دينى و اجتماعى را بوجود آوردند،‏كليسا را از كليساى روم جدا،‏ و ايرلند را با انگلستان يكجا نمودند.‏در سال ‎1558‎م ملكه اليزابت اول حكمران انگلستان شد و انگلستان را به يكى از قدرت هاىاقتصادى و نظامى عصر خويش تبديل نمود.‏انگلستان با فراز و نشيب زياد تاريخى طى قرون متمادى،‏ در دوران معاصر دو جنگ جهانى راسپرى نمود.‏ بعد از ختم جنگ جهانى دوم در سال ‎1949‎م انگليس و امريكا بخاطر مقابله قدرت180

روز افزون كمونيست ها پيمان انتلانتيك شمالى ‏(ناتو)‏ را ايجاد نمودند انگلستان در ‎1957‎ماولين بم اتومى خود را آزمايش كرد و در ‎1976‎م عضويت بازار مشترك اروپا را حاصل نمود.‏حكومت انگلستان شاهى مشروطه Constitutional Monarchy بوده برخلاف ديگركشور هاى جهان قانون اساسى تصويب شده واحد ندارد.‏ مگر اساسنامه ها،‏ لوايح،‏ قوانين وفيصله هاى ولسى جرگه را دارا ميباشد كه منحيث قانون اساسى از آن كار گرفته مى شودپس ملاحظه مى توانيم كه قانون اساسى انگليس مجموعه يى است كه نظر به شرايط سياسى وتحولات اجتماعى در آن تغييرات وارد شده مى تواند برخى قسمت آن توسط تصاميم ولسىجرگه لغو ويا تجديد شده مى تواند.‏نظام پارلمانى انگليس به اساس كدام قانون تدوين شده بوجود نيامده،‏ بلكه نتيجة تكاملتدريجى قرون متمادى مى باشد.‏پادشاهى در انگلستان ميراثى مى باشد با وجود آنكه در چهار دهه گذشته مردم سالارى،‏قدرت پارلمان امتيازات مقام سلطنت را محدود و كم ساخته است باز هم،‏ خاندان حاكمشاهى داراى امتيازات زياد مى باشد.‏در انگلستان امروزى ملكة بريتانيا با داشتن بعضى صلاحيتهاى تشريفاتى سمبول وحدت ملىمى باشد،‏ رهبر دولت،‏ تنظيم كننده نظام و تصميم گير نهايى ميباشد.‏ قوانين را توشيح،‏ حكمصلح و جنگ را صادر،‏ كشور ها را به رسميت شناخته،‏ قراداد ها و كنواسيون ها را قبول ويارد،‏ ولسى جرگه را به حالت تعليق و هم به مشوره صدراعظم ملغا مى سازد.‏ پست ها و مقاماتبزرگ و مهم ملكى،‏ قضايى و سياسى را تعيين،‏ القاب اشرافى را توزيع و صدراعظم را انتخابمى كند،‏ وزراء كابينه به خواست صدراعظم از طرف ملكه انتخاب مى شود.‏ تعداد زيادىوزراى انگليس عضويت ولسى جرگه House of Coomons و باقيمانده عضويت مشرانوجرگه House of Lords را دارا ميباشند.‏پارلمان انگلستان دو جرگه دارد:‏ اول ولسى جرگه يا مجلس عوام كه 659 عضو دارد واعضاى آن از طريق انتخابات براى مدت پنج سال انتخاب مى شوند.‏ دوم مشرانو جرگه كه500 نفر اشراف بصورت مادام العمر Life Peers عضو آن مى باشند.‏در انگلستان احزاب مختلف سياسى فعاليت دارد كه به گونه مثال از حزب محافظه كار متحدDemocratic حزب ديموكرات متحد ،Conservative and Unionist Party181

،Unionist Party حزب كارگر ،Labor Party حزب ويلز Party of Wales و حزبملى اسكاتلند Scottish National Party نام برد.‏انگلستان يكى از كشور هاى بزرگ صنعتى جهان است كه صنايع مهم آن را فابريكات بزرگ وكوچك،‏ ماشين آلات مختلف و پرزه جات آن،‏ سامان آلات اتوماتيك،‏ وسايط نقليه،‏ طياراتكشتى هاى خورد و بزرگ وسايل زراعتى،‏ خطوط آهن،‏ توليد انرژى و تأسيسات آن،‏ وسايلمخابرات،‏ مواد كيمياوى و غير كيمياوى،‏ وسايل ساختمانى وغيره تشكيل مى دهد.‏انگلستان در 24 اكتوبر 1945 عضويت دايمى شوراى امنيت ملل متحد را كسب نمود و درآنشورا حق ويتو را دارا مى باشد.‏فعاليت داخل صنفشاگردان به دو گروپ تقسيم شوند.‏ گروپ اول در مورد اولين ساكنان انگلستان و گروپدومى در رابطه با تشكيلات ادارى و جزاير انگليس باهم مباحثه نموده و نتيجه آن را در صنفارائه نمايند.‏سؤالات:‏‎1‎‏.‏ انگلستان به چند ايالت تقسيم شده است؟2. در قرن 13 كدام تغييرات در انگلستان به وقوع پيوست؟3. ملكه در انگلستان داراى كدام صلاحيت ها مى باشد؟4. صدراعظم در انگلستان چه وظايف را دارا مى باشد؟5. صنايع مهم انگليس را نام بگيريد.‏فعاليت هاى بيرون صنفشاگردان از شخصيت هاى فرهنگى و اولياى خويش راجع به تاريخ انگلستان و نظام پارلمانىمعاصر آن معلومات حاصل نموده و آنرا در صنف ارائه نمايند.‏182

بررسى فصل چهارمفصل چهارم كتاب تاريخ صنف دوازدهم تحت عنوان رويدادهاى مهم جهان در قرن بيستمتأليف گرديده است كه حاوى مطالب ذيل ميباشد:‏ جنگ اول جهانى و علل آن،‏ جنگدوم جهانى،‏ تشكيل سازمان ملل متحد،‏ تبديل جاپان به يك قدرت صنعتى،‏ فروپاشى اتحادشوروى و ساختارهاى سياسى آلمان،‏ فرانسه و انگليس ميباشد.‏ درين كتاب با در نظر داشتعناوين تاحد امكان تلاش گرديده تا راجع به علل و عوامل بحران هاى اقتصادى و سياسى،‏جهان در سال هاى ‎1918‎م 1914، - 1933، ‎1945‎م معلومات مفيد ارائه گردد،‏ همچنانمطالب و مفاهيمى كه بتواند خسارات،‏ نتايج ناگوار و تلفات بزرگ انسانى و مالى را درطى دو جنگ جهانى به معرفى گيرد درين فصل انعكاس يافته است.‏ دوم معلومات فشردهراجع تاريخ،‏ فرهنگ،‏ زبان،‏ و ساختارهاى سياسى المان،‏ فرانسه و انگليس به طورى همهجانبه معلومات جمع بندى شده است موضوع ديگرى كه مى تواند ذهن شاگرد را تحريكو انكشاف دهد فروپاشى اتحاد شوروى با وجود حاكميت بى نهايت پيچيده و تبديل جاپانبه يك قدرت بزرگ صنعتى در مدت زمان كوتاه و ايجاد سازمان ملل متحد پس از جنگجهانى جهت تنظيم روابط جهانى و جلو گيرى از فاجعه هاى بزرگ انسانى ميباشد اميد استاين مطالب در ايجاد انگيزه ها و بلند بردن سطح معلومات و مهارت هاى شاگردان مفيد وموثر باشد.‏183